download สิ้นความลังเลในพระธรรม
คำนำ
หนังสือเล่มนี้จัดทำขึ้นเพื่ออธิบายหลักธรรมที่เป็นหัวใจของพระพุทธศาสนา โดยมุ่งแก้ความเข้าใจที่คลาดเคลื่อนซึ่งยังคงเป็นเหตุให้ผู้คนจำนวนมากเกิดความลังเลสงสัย
โดยเฉพาะคำสำคัญอย่าง “จิต” “เจตสิก” “วิญญาณ” และ “สังขาร” ที่มักถูกตีความผิดเพี้ยน จนทำให้การเข้าใจเรื่องขันธ์ห้าและปฏิจจสมุปบาทคลาดเคลื่อนออกไปจากเจตนารมณ์ของพระศาสดา
ผู้เขียนมุ่งหมายให้หนังสือเล่มนี้เป็นเสมือนแสงไฟเล็ก ๆ ที่ช่วยให้ผู้อ่านได้มองเห็นธรรมตามความเป็นจริง ว่า ทุกสิ่งล้วนเกิดจากเหตุปัจจัย ไม่มีตัวตนถาวร เมื่อเข้าใจเช่นนี้แล้ว ความสงสัยทั้งปวงย่อมค่อย ๆ คลี่คลายไป และสิ่งที่เหลืออยู่คือความมั่นใจและศรัทธาในพระพุทธศาสนาอย่างมั่นคง
ขอหนังสือเล่มนี้จงเป็นประโยชน์แก่ทุกท่านผู้ใฝ่หาความจริง
ผู้เขียน
บทนำ
เมื่อครั้งพระพุทธเจ้าตรัสรู้ พระองค์ทรงค้นพบความจริงอันลึกซึ้งว่า ชีวิตมิได้เกิดขึ้นเพราะผู้สร้าง มิได้เกิดขึ้นเพราะดวงวิญญาณอมตะ แต่ เกิดขึ้นเพราะอาศัยเหตุปัจจัยมาประกอบกัน ปรุงแต่งขึ้นมา
การเข้าใจความจริงนี้จึงเป็นหัวใจของการเข้าใจพระธรรมทั้งหมด แต่เพราะคำบาลีบางคำถูกแปลหรืออธิบายคลาดเคลื่อน ความเข้าใจผิดจึงแพร่หลาย เช่น การเข้าใจว่าสังขารคือการปรุงแต่งของความคิด เป็นกรรมหรือเจตนา หรือการเข้าใจว่าวิญญาณคือดวงวิญญาณที่ล่องลอยไม่ตาย
หนังสือเล่มนี้จึงรวบรวมและอธิบายคำสำคัญเหล่านั้นให้ชัดเจน โดยเชื่อมโยงเข้ากับขันธ์ห้าและปฏิจจสมุปบาท เพื่อให้ผู้อ่านเข้าใจตามความเป็นจริง และสามารถนำไปใช้แก้ความลังเลสงสัยในใจตนเองได้
เพราะเมื่อความสงสัยสิ้นไป ศรัทธาย่อมมั่นคงและเมื่อศรัทธามั่นคง ทางแห่งการปฏิบัติเพื่อพ้นทุกข์ก็เปิดกว้างออกสู่ผู้อ่านทุกคน
บทที่ 1 : เข้าใจสังขารอย่างถูกต้อง
“สังขารทั้งปวงไม่เที่ยง
สังขารทั้งปวงเป็นทุกข์
ธรรมทั้งปวงไม่ใช่ตัวตน”
— พระสูตรที่ 22.59 (อนัตตลักขณสูตร)
๑. ทำไมต้องเข้าใจคำว่า “สังขาร” ให้ถูกต้อง
“สังขาร” เป็นคำสำคัญมากในพระพุทธศาสนา
เพราะถ้าเข้าใจคลาดเคลื่อนแม้เพียงเล็กน้อย
การเข้าใจเรื่องขันธ์ห้า ปฏิจจสมุปบาท และไตรลักษณ์ทั้งหมดก็จะเบี่ยงจากเจตนารมณ์ของพระพุทธองค์ไป
คำว่า “สังขาร” มิได้หมายถึงเพียง “ความคิดปรุงแต่ง” หรือ “กรรม”
แต่หมายถึง สิ่งทั้งปวงที่ถูกปัจจัยปรุงแต่งให้เกิดขึ้น
เมื่อเหตุปัจจัยเปลี่ยน สิ่งนั้นก็เปลี่ยน
เมื่อเหตุปัจจัยดับ สิ่งนั้นก็ดับ
นี่แหละคือ “สังขาร” ตามความเป็นจริง
๒. พระสูตรและไตรลักษณ์
พระพุทธองค์ตรัสใน อนัตตลักขณสูตร ว่า
“รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ,
ยํ ปน อนิจฺจํ ทุกฺขํ ตํ,
ยํ ปน ทุกฺขํ ตํ อนตฺตา...”
แปลว่า
“ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
รูปไม่เที่ยง,
สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้นเป็นทุกข์,
สิ่งใดเป็นทุกข์ สิ่งนั้นไม่ใช่ตัวตน.
สิ่งใดไม่ใช่ตัวตน พึงเห็นสิ่งนั้นด้วยปัญญาว่า
‘สิ่งนี้ไม่ใช่ของเรา, สิ่งนี้ไม่ใช่เรา, สิ่งนี้ไม่ใช่ตัวตนของเรา.’
เมื่อเห็นดังนี้โดยปัญญา ย่อมเบื่อหน่าย คลายกำหนัด และหลุดพ้น”
พระสูตรนี้แสดงให้เห็นว่า
การเห็นสังขารตามความจริง คือหนทางแห่งการหลุดพ้น
เมื่อเห็นว่า “สิ่งที่เกิดจากเหตุปัจจัยย่อมไม่เที่ยง”
จิตย่อมคลายการยึดถือ และปัญญาย่อมนำไปสู่ความหลุดพ้นเอง
๓. ความหมายของ “สังขาร”
ตามพจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์
“สังขาร หมายถึง
๑. สิ่งที่ถูกปรุงแต่ง เกิดจากเหตุปัจจัย เป็นได้ทั้งรูปธรรมและนามธรรม
๒. สภาพที่ปรุงแต่งจิตใจให้ดีหรือชั่ว มีเจตนาเป็นประธาน เป็นนามธรรมฝ่ายเดียว”
ความหมายข้อแรก — “สิ่งที่ถูกปรุงแต่งเพราะเหตุปัจจัย”
ตรงกับคำสอนในพระสูตรมากที่สุด เพราะแสดงตาม อิทัปปัจจยตา
ส่วนความหมายข้อสองเป็นการจำแนกตามขันธ์หรือกรรมฝ่ายนามเท่านั้น
รากศัพท์ของคำว่า สังขาร มาจาก
สํ + ขร = “ร่วมกัน + ทำ”
จึงหมายถึง “สิ่งที่ถูกประกอบขึ้นโดยเหตุปัจจัยหลายอย่างร่วมกัน”
ดังนั้น สังขารจึงมิใช่เพียง “ความคิดในใจ”
แต่คือ ทุกสิ่งที่อาศัยเหตุปัจจัยเกิดขึ้น ตั้งอยู่ และดับไป
๔. สังขารกับกฎแห่งเหตุปัจจัย
“อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ
อิมสฺสมุปปาทา อิทํ อุปปชฺชติ
อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ
อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ”
แปลว่า
“เมื่อสิ่งนี้มี สิ่งนี้จึงมี,
เพราะสิ่งนี้เกิดขึ้น สิ่งนี้จึงเกิดขึ้น,
เมื่อสิ่งนี้ไม่มี สิ่งนี้ย่อมไม่มี,
เพราะสิ่งนี้ดับ สิ่งนี้จึงดับ.”
นี่คือ กฎของสังขาร —
ธรรมทั้งหลายเกิดเพราะเหตุปัจจัย ไม่อาจเกิดขึ้นลำพัง
ตัวอย่าง:
การเกิดของ “ผัสสะทางตา” ต้องมี
นี่คือตัวอย่างของธรรมที่ปรุงแต่งกันขึ้น
ไม่มี “ผู้รู้” ที่อยู่นอกเหตุปัจจัยเหล่านี้เลย
๕. สังขารและไตรลักษณ์
เมื่อเห็นว่าสรรพสิ่งเกิดจากการประกอบของเหตุปัจจัย
จึงเห็นตามจริงว่า
พระพุทธองค์ตรัสว่า
“สัพเพ ธัมมา สังขาตา” — “ธรรมทั้งปวงเป็นของอาศัยเหตุปัจจัยประกอบกัน”
เมื่อเข้าใจสังขารอย่างถูกต้อง
เราจะเห็นกลไกแห่งการเกิดและดับของทุกสิ่ง
และรู้ว่า —
ถ้าไม่อยากให้สิ่งใดเกิดขึ้น ก็เพียงดับเหตุของมัน
ถ้าอยากให้สิ่งใดงอกงาม ก็เพียงสร้างเหตุแห่งสิ่งนั้น
นี่คือ ปัญญาแห่งสังขาร —
ปัญญาที่ทำให้เข้าใจธรรมตามความเป็นจริง
และเริ่มก้าวออกจากวัฏฏะแห่งความไม่รู้
บทที่ 2 : การเวียนว่ายตายเกิด
“อวิชชาปจฺจยา สังขารา
สังขาราปจฺจยา วิญญาณํ
วิญญาณปจฺจยา นามรูปํ...”
— พระสูตรที่ 15 (มหานิทานสูตร)
๑. ธรรมชาติของชีวิต
สิ่งทั้งหลายในโลก แบ่งได้โดยธรรมชาติเป็น
สิ่งมีชีวิต และ สิ่งไม่มีชีวิต
สิ่งไม่มีชีวิต คือ “รูป” ที่ไม่มี “นาม” ครอบครอง — ไม่มีความรู้สึก ไม่มีจิตรู้ เช่น ภูเขา ดิน น้ำ ไฟ ลม
สิ่งมีชีวิตนั้นแบ่งออกเป็น สัตว์ และพืช พืชคือรูปที่ไม่มีนามครอบครอง
สัตว์ คือ “รูปที่มีนามครอบครอง” หมายถึง รูปที่มีเวทนา สัญญา เจตนา ผัสสะ และมนสิการร่วมปรุงอยู่
พระพุทธองค์ตรัสใน มหานิทานสูตร ว่า
“เวทนา สัญญา เจตนา ผัสสะ มนสิการา นามํ,
จตฺตาโร มหาภูตา จ มหา-ภูตนฺนุปาทายรูปํ รูปํ”
— “เวทนา สัญญา เจตนา ผัสสะ มนสิการ นี่เรียกว่า นาม,
ธาตุใหญ่สี่ และรูปที่อาศัยธาตุใหญ่สี่นั้นเกิดขึ้น เรียกว่า รูป”
เมื่อนามและรูปมาประชุมกัน — “ชีวิต” จึงปรากฏ
เมื่อรูปดับ นามดับ ชีวิตนั้นย่อมดับตามไปด้วย
๒. ชีวิตคือการปรุงแต่งของนามรูป
“ชีวิต” หรือ “ตัวเรา” แท้จริงคือการปรุงแต่งชั่วคราวของนามและรูป
เมื่อมีนามครองรูป — ชีวิตปรากฏ
เมื่อรูปแตก — นามก็เคลื่อนไปตามแรงกรรม เพื่อหาที่ตั้งใหม่
ดังนั้น “เกิด–ตาย–เกิดใหม่” มิใช่การเดินทางของตัวตน
แต่คือการเคลื่อนไหวของกระแสนามรูปตามเหตุปัจจัย
๓. วัฏฏะแห่งชีวิต
ชีวิตในสังสารวัฏ ไม่ว่ามนุษย์ เทวดา เดรัจฉาน เปรต หรือนรก
ล้วนหมุนเวียนในวงจรแห่งการเกิดและดับ
“เกิดแล้วแก่ เจ็บ ตาย
ตายแล้วเกิดอีก
ตามแรงกรรมที่สั่งสมไว้ในจิต
บางครั้งสูง บางครั้งต่ำ
เหมือนน้ำวนที่ไม่รู้ต้นและปลาย”
“ชีวิต” จึงไม่ใช่สิ่งคงที่ แต่เป็นกระแสแห่งเหตุปัจจัยที่ต่อเนื่องกัน
ตราบใดยังมีเชื้อแห่งตัณหาและอวิชชาอยู่ — วัฏฏะนี้ย่อมไม่หยุดหมุน
๔. ความไม่รู้และการยึดมั่น
เพราะผัสสะ เวทนา ทำให้เรายึดมั่น เพราะเรายังไม่รู้ตามความเป็นจริง จิตจึงยึดในสิ่งที่ปรุงแต่งว่าเป็น “เรา”
เมื่อเห็นรูป — ยึดว่ารูปนี้เป็นเรา
เมื่อมีเวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ — ยึดว่าเวทนานี้เป็นของเรา
พระพุทธองค์ตรัสว่า
“รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ... ยํ ปน ทุกฺขํ ตํ อนตฺตา”
— “ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปไม่เที่ยง สิ่งที่เป็นทุกข์ย่อมไม่ใช่ตัวตน”
เมื่อยึดมั่น ความอยากย่อมเกิด —
อยากให้เป็น (ภวตัณหา)
อยากไม่ให้เป็น (วิภวตัณหา)
อยากเสวยสุข (กามตัณหา)
เมื่อมีตัณหา ก็มีการแสวงหา
เมื่อแสวงหา ภพใหม่ย่อมเกิดขึ้นอีก
๕. วัฏฏะและปฏิจจสมุปบาท
พระพุทธองค์ตรัสว่า
“อวิชชาปจฺจยา สังขารา,
สังขาราปจฺจยา วิญญาณํ,
วิญญาณปจฺจยา นามรูปํ,
นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ...”
เพราะอวิชชา จึงมีสังขาร
เพราะสังขาร จึงมีวิญญาณ
เพราะวิญญาณ จึงมีนามรูป
เพราะนามรูป จึงมีอายตนะ ผัสสะ เวทนา ตัณหา อุปาทาน ภพ ชาติ ชรา มรณะ
นี่คือ วงจรของวัฏฏะ
ไม่มีผู้สร้าง ไม่มีผู้เวียนเกิด
มีแต่เหตุปัจจัยที่ยังไม่ดับ
เมื่ออวิชชาดับ สังขารดับ
เมื่อสังขารดับ วิญญาณดับ
เมื่อนามรูปดับ วัฏฏะสิ้นสุด
นั่นคือ “วิวัฏฏะ” — ความสิ้นหมุนของภพ
๖. การเห็นวัฏฏะด้วยปัญญา
การเรียนรู้ธรรมข้อนี้มิใช่เพื่อจำ แต่เพื่อ “เห็น”
เมื่อเห็นว่า — ทุกสิ่งอาศัยเหตุปัจจัยเกิดขึ้น
เราย่อมไม่หลงยึดว่า “เรา” อยู่ในวงจรนั้น
เมื่อความเห็นผิดคลาย
ความสงสัยดับ
ศรัทธาตั้งมั่น
หนทางแห่งการพ้นทุกข์จึงเปิดออก
“อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสมุปปาทา อิทํ อุปปชฺชติ”
— “เมื่อสิ่งนี้มี สิ่งนี้จึงมี, เพราะสิ่งนี้เกิด สิ่งนี้จึงเกิด.”
ผู้เห็นวงจรนี้ด้วยปัญญา
ย่อมไม่ถามว่า “ใครเวียนว่าย” อีกต่อไป
เพราะรู้ว่า วัฏฏะนั้นไม่มีผู้ใดอยู่ในมันเลย
บทที่ 3 : วิญญาณ จิต เจตสิก
“วิญญาณปัจจยา นามรูปํ,
นามรูปปัจจยา วิญญาณํ”
— พระสูตรที่ 15 (มหานิทานสูตร)
๑. วิญญาณคืออะไร
คำว่า “วิญญาณ” (Viññāṇa) หมายถึง “ความรู้จำเพาะ” หรือ “การรับรู้เฉพาะทาง”
ในพระไตรปิฎก พระพุทธองค์ทรงแสดงว่า วิญญาณเป็นภาวะที่รู้อารมณ์เฉพาะทางทวารทั้งหก คือ
ดังนั้น “วิญญาณ” ไม่ใช่ดวงจิตคงที่ หรือ “ตัวตนที่ล่องลอยไปเกิด” อย่างที่เข้าใจกันทั่วไป
แต่เป็น กระบวนการรู้ชั่วขณะ ที่อาศัยเหตุปัจจัยเกิดขึ้นและดับไปตามอายตนะ
เมื่อมีตาและรูป วิญญาณทางตาจึงเกิด
เมื่อหูดับ เสียงดับ วิญญาณทางหูก็ดับ
ไม่มีวิญญาณใดดำรงอยู่ถาวร
๒. ความสัมพันธ์ระหว่างวิญญาณและนามรูป
พระพุทธองค์ตรัสว่า
“วิญญาณปัจจยา นามรูปํ,
นามรูปปัจจยา วิญญาณํ.”
คือ “เพราะวิญญาณเป็นปัจจัย นามรูปจึงมี, และเพราะนามรูปเป็นปัจจัย วิญญาณจึงมี”
๓. จิตคืออะไร
คำว่า “จิต” (Citta) หมายถึง “ธาตุรู้” หรือ “ภาวะที่รู้อารมณ์”
จิตจึงเป็นกระบวนการของการรู้อารมณ์เกิดขึ้นทางอายตานะทั้ง 6 มิใช่ “ผู้รู้” ถาวร
“จิตตํ อนิจฺจํ, อุปฺปาทวยธมฺมํ.”
— “จิตไม่เที่ยง มีความเกิดและดับเป็นธรรมดา”
จิตเกิดขึ้นเมื่อมีอารมณ์มากระทบ
และดับไปทันทีเมื่อเหตุแห่งการรู้นั้นสิ้นสุด
ไม่มี “จิตดวงเดิม” ที่คงอยู่ตลอดเวลา
ดังนั้น “จิต” ไม่ใช่สิ่งที่เราครอบครอง แต่เป็น สภาวะรู้ที่อาศัยเหตุปัจจัยแล้วเกิดดับอยู่ตลอดเวลา
๔. เจตสิกคืออะไร
คำว่า “เจตสิก” (Cetasika) หมายถึง “สิ่งที่เกิดร่วมกับจิต”
เป็นธรรมฝ่ายนามที่ประกอบอยู่ในทุกขณะของจิต
ทำหน้าที่แต่งแต้มคุณภาพของจิตให้ดี ชั่ว หรือเป็นกลาง
เมื่อจิตเป็นการรู้อารมณ์
เจตสิกคือ “คุณสมบัติของการรู้นั้น” เช่น
“เจตสิกา จิตฺตสมฺปยุตฺตา จิตฺตนิสฺสิตา จิตฺตานุปริวตฺตินี.”
— “เจตสิกทั้งหลายเกิดร่วมกับจิต อาศัยจิต และหมุนรอบตามจิต.”
จิต และเจตสิก เกิดขึ้นโดยอาศัยปัจจัยระหว่างอายตนะและวิญญาณปรุงแต่งให้เกิดขึ้นมา
๕. ความสัมพันธ์ของจิต เจตสิก และวิญญาณ
ทั้งสามนี้เป็นกระบวนการเดียวกัน แต่เป็นคนละมุมมองของ “การรู้”
ธรรม | หน้าที่ | ลักษณะ | ความสัมพันธ์ |
|---|---|---|---|
วิญญาณ | การรู้จำเพาะทางทวาร ๖ | เกิดจากนามรูป | เป็นส่วนหนึ่งของจิตที่รู้ผ่านอายตนะ |
จิต | ภาวะที่รู้อารมณ์ | เกิด–ดับรวดเร็ว | ฐานกลางของการรู้ |
เจตสิก | คุณภาพของจิต เช่น สุข โกรธ เมตตา | ต้องเกิดร่วมกับจิตเสมอ | ปรุงแต่งคุณค่าของจิต |
ไม่มีสิ่งใดในสามอย่างนี้เป็น “เรา”
ทั้งหมดเป็นเพียงธรรมชาติของการปรุงแต่งที่อาศัยกันเกิดขึ้นและดับไป
๖. ปิดบท
เมื่อเข้าใจ “วิญญาณ จิต เจตสิก” อย่างถูกต้อง
ความสงสัยในธรรมย่อมสิ้นไปเอง
เพราะเห็นตามจริงว่า ทุกสิ่งเป็นเพียงกระบวนธรรมอาศัยเหตุปัจจัย
ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ และไม่ใช่ตัวตน
นี่คือการเห็นด้วยปัญญา —
เห็นว่ามีแต่ “ธรรมที่รู้ธรรม”
และเมื่อเห็นเช่นนี้แล้ว
ย่อมสิ้นความลังเลในพระธรรมอย่างแท้จริง
บทที่ 4 : การเรียนรู้ด้วยปัญญา
“โย ธมฺมํ ปสฺสติ โส มํ ปสฺสติ.”
— พระสูตรที่ 22.87 (ขัคควิสาณสูตร)
๑. ทำไมจึงต้องเรียนรู้ด้วยปัญญา
ผู้ศึกษาธรรมจำนวนมากมักพยายาม “จำธรรมะ” แต่ไม่ “เห็นธรรมะ”
พระพุทธเจ้าตรัสว่า
“การท่องจำมิใช่ปัญญา.”
เพราะ ปัญญา (Paññā) มิใช่การรู้มาก
แต่คือ “ความรู้ตามความเป็นจริง” (ยถาภูตญาณทัสสนะ)
คือการเห็นตรงต่อสภาวะของธรรม ว่าเป็นไปตามเหตุปัจจัย —
ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ และไม่ใช่ตัวตน
เมื่อปัญญาเห็นตรงเช่นนี้
ความลังเลสงสัยในธรรมย่อมดับไปเอง
๒. ความหมายของ “ปัญญา”
คำว่า ปัญญา มาจากรากศัพท์ ป + ญา
แปลว่า “รู้โดยแยบคาย, รู้โดยแทงตลอด”
พระพุทธองค์ตรัสว่า
“ปญฺญา ปชฺชโย วิปสฺสนาย.”
— “ปัญญาเป็นเหตุให้เกิดวิปัสสนา.”
ปัญญาจึงเป็นธรรมที่ทำให้เห็นความจริงของสิ่งทั้งปวง
มิใช่การคิด หรือวิเคราะห์ด้วยตรรกะ
แต่เป็น “ญาณเห็นตรง” ในสิ่งที่ปรากฏ
๓. ปัญญามีสามระดับ
พระพุทธศาสนาแบ่งปัญญาออกเป็นสามระดับของการรู้ คือ
“ภาวนามยปัญญา ปชฺชโย วิปสฺสนาย.”
— “ปัญญาที่เกิดจากภาวนา เป็นเหตุให้เกิดวิปัสสนาเห็นแจ้ง.”
๔. การเปลี่ยนจากการจำเป็นการเห็น
ผู้ที่จำธรรมะได้มาก ยังอาจลังเลในธรรม
เพราะความจำเป็นเพียง “ความเห็นของผู้อื่น”
แต่ผู้ที่เห็นธรรมด้วยใจตรง —
ย่อมมั่นคงโดยไม่ต้องอาศัยคำอธิบาย
เมื่อเห็นทุกสิ่งเกิด–ดับอยู่ต่อหน้า
ธรรมะทั้งหมดก็อยู่ในปัจจุบันนี้เอง
“เมื่อเห็นเวทนา — รู้ว่าเวทนาไม่เที่ยง
เมื่อเห็นสังขาร — รู้ว่าสังขารไม่ใช่เรา
เมื่อเห็นจิต — รู้ว่าเป็นเพียงสภาวะรู้ที่เกิดแล้วดับ”
นั่นคือการเรียนรู้ด้วยปัญญา ไม่ใช่ด้วยความจำ
๕. ปัญญาแท้คือการละ ไม่ใช่การสะสม
ปัญญาแท้ไม่เพิ่มความรู้
แต่ “ลดความยึด”
เมื่อเห็นเหตุปัจจัยชัดเจน
ใจก็ไม่ดิ้น ไม่ต้องผลัก ไม่ต้องแสวงหา
“โย ปญฺญวา โส วิปสฺสติ.”
— “ผู้มีปัญญาย่อมเห็นแจ้ง.”
ปัญญาจึงไม่ใช่สิ่งที่ทำให้รู้มากขึ้น
แต่ทำให้เห็นน้อยลงในสิ่งที่ไม่จริง
และดับความหลงโดยธรรมชาติ
๖. ปัญญาและความสิ้นสงสัย
ความลังเลในธรรมเกิดจากการไม่เห็นเหตุ–ผล
เมื่อปัญญาเห็นตามจริงว่า
“สิ่งนี้มีเพราะสิ่งนั้นมี, สิ่งนี้ดับเพราะสิ่งนั้นดับ.”
จิตย่อมไม่ถามอีกต่อไปว่า “ทำไม?”
เพราะเห็นความเป็นไปของธรรมตามอิทัปปัจจยตาอย่างแจ่มแจ้ง
นี่คือ “ญาณในอิทัปปัจจยตา”
คือความรู้ที่เห็นความสัมพันธ์ของธรรมทั้งปวงโดยตรง
ไม่มีผู้เห็น ไม่มีผู้รู้
มีแต่ธรรมที่รู้ธรรม
๗. ปัญญาคือแสงแห่งการสิ้นลังเล
ปัญญาไม่สร้างสิ่งใหม่
แต่เปิดเผยสิ่งที่มีอยู่แล้วให้เห็นตามจริง
“ยทา ปญฺญา อุทปาทิ, อวิชฺชา นิวตฺตติ.”
— “เมื่อปัญญาเกิดขึ้น อวิชชาย่อมสิ้นไป.”
เมื่อแสงแห่งปัญญาส่องขึ้น
ความมืดแห่งอวิชชาก็ดับไปเอง
ไม่ต้องขับ ไม่ต้องผลัก ไม่ต้องพยายาม
นี่คือจุดจบของความลังเลในพระธรรม
มิใช่เพราะเชื่อมากขึ้น
แต่เพราะ “เห็นตามจริงมากขึ้น”
๘. ปิดบท
เมื่อปัญญาเห็นตามจริงว่า
ธรรมทั้งหลายล้วนเป็นสังขารอาศัยเหตุปัจจัย
ไม่มีสิ่งใดควรยึด
จิตจึงสงบ เย็น และว่างจากความถือมั่น
“นิพฺพานํ ปรมํ สุขํ.”
— “นิพพานเป็นสุขอย่างยิ่ง.”
นี่คือจุดสิ้นสุดของความลังเลในธรรม —
เมื่อความไม่รู้ดับ
ความสงสัยดับ
และเหลือเพียงธรรมชาติรู้ที่สงบเย็นโดยเหตุสิ้นสุด
บทที่ 5 : จิตประภัสสรและภวังคจิต
“ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ,
ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกิเลเสหิ อุปกิลิฏฺฐํ.”
— พระสูตรที่ 11 (องฺ.เอก. ๑/๑๑)
๑. ความหมายของ “จิตประภัสสร”
คำว่า “ประภัสสร” (Pabhassara) หมายถึง “ผ่องใส สว่าง”
พระพุทธเจ้าตรัสว่า “จิตนี้ประภัสสร”
มิใช่เพื่อชี้ว่ามีจิตอมตะ หรือ “จิตแท้เดิมบริสุทธิ์” อยู่ภายใน
แต่เพื่อแสดงว่า —
โดยธรรมชาติ จิตเมื่อยังไม่ถูกกิเลสครอบงำ ย่อมผ่องใสเป็นกลาง
“อาคนฺตุเกหิ อุปกิเลเสหิ อุปกิลิฏฺฐํ” —
“แต่มันถูกทำให้เศร้าหมองด้วยกิเลสที่จรมาภายนอก.”
เมื่ออวิชชาและตัณหาเข้าครอบงำ
จิตประภัสสรนี้จึงถูกบดบัง
แต่โดยสภาวะจริง จิตมิได้เป็นของเศร้าหมอง —
มันเพียงถูกกิเลสปกคลุมไว้ชั่วคราวเท่านั้น
๒. ภวังคจิตคืออะไร
ในคัมภีร์อภิธรรม จิตที่เป็นกระแสพื้นหลังของชีวิต เรียกว่า “ภวังคจิต” (Bhavaṅga-citta)
แปลว่า “จิตที่เป็นองค์แห่งภพ” หรือ “จิตที่ธำรงภพไว้”
“ภวํ วตฺตนฺติ ภวํคํ.” —
“เพราะทำให้ภพดำรงอยู่ จึงชื่อว่าภวังคะ.”
ภวังคจิตเป็นภาวะของจิตในขณะไม่มีอารมณ์ใดมากระทบ
เช่นขณะหลับสนิท หรือระหว่างช่องว่างของจิตดวงหนึ่งกับอีกดวงหนึ่ง
เปรียบเหมือน สายน้ำใต้ผิวคลื่น —
แม้คลื่นบนผิวน้ำสงบหรือซัดสาด สายน้ำเบื้องล่างก็ยังไหลต่อเนื่อง
๓. ภวังคจิตและปฏิสนธิจิต
เมื่อชีวิตใหม่เริ่มต้น — ขณะปฏิสนธิ
จิตดวงแรกที่เกิดร่วมกับรูปและนาม เรียกว่า “ปฏิสนธิจิต”
ซึ่งทำหน้าที่เป็นภวังคจิตดวงแรกของภพนั้น
หลังจากนั้น ภวังคจิตจะเป็นกระแสพื้นหลังต่อเนื่องอยู่ในชีวิต
จนกว่าจะดับพร้อมความสิ้นภพ
ดังนั้น ภวังคจิตคือกระแสแห่งชีวิตในภพหนึ่ง ๆ
และจิตที่ผ่องใสในขณะนั้น ก็เป็นเพียงภาวะประภัสสรของภวังคจิตในภพนั้นเอง
๔. อาคันตุกกิเลส — กิเลสที่จรมาภายนอก
กิเลสที่ทำให้จิตเศร้าหมอง พระพุทธองค์ตรัสว่าเป็น “อาคันตุก”
แปลว่า “ของจรมาภายนอก”
ไม่ได้ติดอยู่กับจิตโดยสภาวะ
กิเลส หมายถึง สิ่งที่ทำให้จิตขุ่นมัวหรือเศร้าหมอง มีดังนี้ คือ โลภะ ๑ โทสะ ๑ โมหะ ๑ มานะ ๑ ทิฏฐิ ๑
โลภะ หมายถึง ความทะเยอทะยานมุ่งหวังอยากได้ (ความอยากที่เกินฐานะของตน) กิเลสกาม คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ๑ อยากได้วัตถุกาม คือสมบัติข้าวของ ซึ่งมีวิญญาณและหาวิญญาณมิได้ ๑
โทสะ หมายถึงความเคืองแค้น ประทุษร้ายเบียดเบียน ความอาฆาตท่านผู้อื่น
โมหะ หมายถึงความหลง มีหลงรัก หลงชัง หลงลาภหลงยศ หลงผิดเพราะความไม่รู้
มานะ หมายถึงความถือตัวถือตน ดูถูกดูหมิ่นท่านผู้อื่น
ทิฏฐิ ความถือมั่นในลัทธิอันผิด เห็นเป็นอุจเฉททิฏฐิและ สัสสตทิฏฐิไป ปล่อยวางความเห็นผิดไม่ได้
อุจเฉททิฏฐิ คือความเห็นที่ว่าสัตว์โลกทั้งปวงเมื่อตายหรือละจากอัตภาพนี้ไปแล้วก็เป็นอันขาดสูญไม่มีอะไรที่จะไปเกิดหรือไปปฏิสนธิในภพอื่นอีก
สัสสตทิฏฐิ คือความเห็นว่า อัตตาหรือตัวตนเป็นสิ่งเที่ยงแท้ ไม่มีการเปลี่ยนแปลง ไม่ขาดสูญ แม้ตายแล้วก็เพียงร่างกายเท่านั้นที่สลายหรือตายไป แต่สิ่งที่เรียกว่าอาตมันหรืออัตตา ชีวะ เจตภูติ ยังเป็นอมตะ ไม่มีวันตาย ไม่มีวันสูญ จะไปถือเอาปฏิสนธิในกำเนิดของภพอื่นต่อไป
๕. การชำระภวังคจิต
ภวังคจิตในแต่ละภพย่อมเกิด–ดับอยู่เรื่อย
สิ่งที่สามารถชำระได้ คือ “กิเลสที่เจืออยู่ในกระแสจิตของภพนี้เท่านั้น”
การจะเห็นว่าจิตเรายังหมุนอยู่ในวัฏฏะหรือไม่
ไม่ต้องไปหาภพหน้า — ให้ดูที่ “ใจของท่านขณะนี้”
ถ้ายังมีกิเลสอยู่ จะต้องทำอย่างไร ให้ท่านลองเอาความรู้ความเข้าใจในสังขารมาพิจารณาดู
การภาวนาเพื่อชำระภวังคจิต จึงไม่ใช่การทำให้จิตว่างเปล่าด้วยแรงกดข่ม
แต่คือการเห็นด้วยปัญญาว่า ทุกสิ่งเป็นไปตามเหตุปัจจัย
เมื่อเห็นเช่นนี้ จิตว่างโดยธรรมชาติ
๖. ภวังคจิตในวาระสุดท้าย
เมื่อถึงคราวสิ้นภพ —
กระแสภวังคจิตสุดท้ายดับลง
หากยังมีเชื้อแห่งตัณหาอยู่
จิตใหม่ (ปฏิสนธิจิตในภพใหม่) ย่อมเกิดขึ้นต่อเนื่อง
แต่ถ้าเชื้อแห่งตัณหาดับสิ้น
ภวังคจิตใหม่ย่อมไม่เกิดอีก
เพราะไม่มีเชื้อให้ธำรงภพต่อ
นั่นคือ “สิ้นภวังค์” — สิ้นภพ — สิ้นการเวียนว่าย
๗. การเห็นจิตประภัสสรโดยไม่ยึดถือ
การเห็นจิตผ่องใส ไม่ใช่เพื่อยึดว่า “นี่คือจิตแท้”
เพราะแม้จิตที่ประภัสสร ก็ยังเป็นสิ่งที่อาศัยเหตุปัจจัย
เมื่อเหตุสิ้น จิตนั้นย่อมดับ
“สัพเพ ธัมมา อนัตตา.” —
“ธรรมทั้งปวงไม่ใช่ตัวตน.”
แม้จิตประภัสสร ก็ยังเป็น “ธรรม”
ไม่ใช่สิ่งถาวรให้ยึดว่าเป็น “จิตดั้งเดิมของเรา”
ผู้เห็นเช่นนี้ จึงพ้นจากความหลงใน “จิตแท้”
และพ้นจากความลังเลในธรรมโดยสิ้นเชิง
๘. ปิดบท
จิตประภัสสรและภวังคจิต เป็นเพียง “กระแสธรรม” ที่อาศัยเหตุปัจจัยดำรงอยู่
เมื่อรู้เท่าทันด้วยปัญญา
เห็นว่าจิตไม่ใช่เรา และเราไม่ใช่จิต
ความสงสัยในธรรมย่อมดับสนิท
“เมื่อปัญญาเกิดขึ้น อวิชชาย่อมสิ้นไป.”
จิตที่สิ้นอวิชชาแล้ว
ย่อมสงบ เย็น และสว่างด้วยธรรม
โดยไม่ต้องมีผู้ใดไปทำให้มันสว่างเลย
บทส่งท้าย
“โย ธมฺมํ ปสฺสติ โส มํ ปสฺสติ.”
— “ผู้ใดเห็นธรรม ผู้นั้นย่อมเห็นเรา.”
(พระพุทธพจน์)
ธรรมะของพระพุทธเจ้า มิได้เป็นเพียงหลักปรัชญาหรือทฤษฎีลอย ๆ
แต่เป็น ความจริงของชีวิต ที่เราสามารถสัมผัสได้ในทุกขณะ
หนังสือเล่มนี้ได้พยายามอธิบายคำสำคัญและหลักธรรมที่มักก่อให้เกิดความลังเลสงสัย —
เช่น จิต เจตสิก วิญญาณ สังขาร ขันธ์ห้า และปฏิจจสมุปบาท —
ให้เห็นตามความเป็นจริงว่า
การสิ้นความสงสัยมิใช่จุดจบของการเรียนรู้
แต่คือ “จุดเริ่มต้นของการปฏิบัติที่มั่นคง”
เพราะผู้ที่หมดความลังเล ย่อมพร้อมก้าวเดินบนหนทางแห่งการดับทุกข์
โดยไม่หันหลังกลับอีก
หากท่านยังมีข้อแย้งกับสิ่งที่เคยได้รับรู้หรือเคยถูกสอนมา
ขอเพียงท่านอย่าเพิ่งปฏิเสธ
แต่จงพิจารณาให้เห็นด้วยปัญญาของตนเอง
เพราะธรรมะของพระพุทธเจ้านั้น ต้องเข้าใจด้วยการเห็นตรง ไม่ใช่เพียงการเชื่อหรือจำ
ดังที่พระพุทธองค์ตรัสไว้ใน กาลามสูตร —
“อย่าเพิ่งเชื่อเพราะได้ยินมา, อย่าเพิ่งเชื่อเพราะเป็นคำสืบต่อกันมา,
แต่เมื่อใดท่านรู้ด้วยตนเองว่า ธรรมนี้เป็นกุศล เป็นประโยชน์ และนำไปสู่ความดับทุกข์ — เมื่อนั้นพึงปฏิบัติตาม.”
ขอให้หนังสือเล่มนี้เป็นเพียง สะพานเล็ก ๆ
ที่ช่วยให้ผู้อ่านก้าวสู่ “ฝั่งแห่งความเข้าใจ”
และเมื่อเข้าใจแล้ว
ขอให้ท่านก้าวต่อไปด้วยการภาวนา จนเข้าถึงความสงบเย็นที่แท้จริง
เห็นธรรมตรงใจ
พระพุทธเจ้ามิได้สอนให้ค้นหาธรรมในที่สงัด
แต่ให้เห็นธรรมในสิ่งที่อยู่ตรงหน้า —
เพียงผ้าขาวผืนหนึ่ง ก็เป็นธรรมะได้
เมื่อเห็นว่าผ้าขาวที่สะอาดย่อมหมองเมื่อเวลาผ่านไป
จิตก็เห็นตามจริงว่า
ความมัวหมองภายนอก ไม่ต่างจากความมัวหมองในใจ
การชำระกิเลสจึงไม่จำเป็นต้องอาศัยการนั่งหลับตา
แต่ต้อง “รู้และเห็นความจริง” ของสิ่งที่เกิดขึ้นในใจ
ทุกขณะคือที่ภาวนา
ทุกสิ่งที่มากระทบ คือครูสอนธรรม
เมื่อเห็นความจริงโดยไม่ยึด
จิตก็วางได้เหมือนแผ่นดิน —
ไม่หวั่นไหวต่อสุข ทุกข์ สรรเสริญ หรือนินทา
โลภะ โทสะ โมหะ ย่อมดับในที่นั้นเอง
ผู้ที่เห็นเช่นนี้ แม้อยู่ท่ามกลางโลก
ก็ไม่ถูกโลกกลืนกิน
จิตเป็นอิสระเหมือนฟ้า
เย็นเหมือนแผ่นดิน
และสว่างเหมือนพระจันทร์ที่พ้นเมฆ
“ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย,
ผู้ใดขจัดธุลีในใจได้,
ผู้นั้นย่อมสว่างดังพระจันทร์พ้นเมฆ.”
สิ้นความลังเลในพระธรรม
ธรรมะไม่ต้องการให้เราเชื่อมากขึ้น
แต่ให้เราเห็นชัดขึ้น
เมื่อเข้าใจว่า
สิ่งทั้งปวงเป็นไปตามเหตุปัจจัย
ไม่มีสิ่งใดเที่ยง
ไม่มีสิ่งใดเป็นของเรา
จิตย่อมสงบ
ความสงสัยดับ
และความเย็นแห่งธรรมย่อมปรากฏ
นิพฺพานํ ปรมํ สุขํ
นิพพานเป็นสุขอย่างยิ่ง
ขอธรรมจงสถิตในใจของผู้ใฝ่รู้ทุกท่าน