<!DOCTYPE html>
<html xmlns="http://www.w3.org/1999/xhtml">
<head>
    <title></title>
    <link href="css/default.css" rel="stylesheet" />
    <style>
        #myBtn {
            display: none;
            position: fixed;
            bottom: 20px;
            right: 30px;
            z-index: 99;
            border: none;
            outline: none;
            background-color: darkcyan;
            color: white;
            cursor: pointer;
            padding: 15px;
            border-radius: 10px;
        }

            #myBtn:hover {
                background-color: #555;
    </style>
    <script>

        window.onscroll = function () { scrollFunction() };

        function scrollFunction() {
            if (document.body.scrollTop > 20 || document.documentElement.scrollTop > 20) {
                document.getElementById("myBtn").style.display = "block";
            } else {
                document.getElementById("myBtn").style.display = "none";
            }
        }

        // When the user clicks on the button, scroll to the top of the document
        function topFunction() {
            document.body.scrollTop = 0;
            document.documentElement.scrollTop = 0;
        }
    </script>
</head>

<body>
    <button onclick="topFunction()" id="myBtn" title="Go to top">Top</button>
    <a href="http://www.buddhadham.net/index.html">ไปหน้าแรก</a>
    <h1></h1>
    <p>
<p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 1</p><p>                               <strong>พระอภิธรรมปิฎก</strong>  </p><p>                                      <strong>เล่มที่  ๓</strong></p><p>                        <strong>ธาตุกถา  และ  ปุคคลปัญญัติ</strong></p><p>                                      <strong>ธาตุกถา</strong><sup>๑</sup></p><p><strong>ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น</strong></p><p>                                       <strong>มาติกา</strong></p><p>                             <strong>๑. นยมาติกา ๑๔ นัย</strong></p><p>๑]     <strong>๑. สงฺคโห  อสงฺคโห              ธรรมที่สงเคราะห์ได้</strong></p><p><strong>                                                       ธรรมที่สงเคราะห์ไม่ได้</strong></p><p><strong>         ๒. สงฺคหิเตน  อสงฺคหิต        ธรรมที่สงเคราะห์ไม่ได้</strong></p><p><strong>                                                       ด้วยธรรมที่สงเคราะห์ได้</strong></p><p><strong>         ๓. สงฺคหิเตน  สงฺคหิต          ธรรมที่สงเคราะห์ได้</strong></p><p><strong>                                                      ด้วยธรรมที่สงเคราะห์ไม่ได้</strong></p><p><strong>         ๔. สงฺคหิเตน  สงฺคหิต          ธรรมที่สงเคราะห์ได้</strong></p><p><strong>                                                      ด้วยธรรมที่สงเคราะห์ได้</strong></p><p><strong>         ๕. อสงฺคหิเตน อสงฺคหิต      ธรรมที่สงเคราะห์ไม่ได้</strong></p><p><strong>                                                      ด้วยธรรมที่สงเคราะห์ไม่ได้</strong></p><p><strong>         ๖. สมฺปโยโค วิปฺปโยโค         ธรรมที่ประกอบได้</strong></p><p><strong>                                                      ธรรมที่ประกอบไม่ได้</strong></p><p>บาลีเล่ม ๓๖.        </p><p>                                 </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 2</p><p>         <strong>๗. สมฺปยุตฺเตน  วิปฺปยุตฺต          ธรรมที่ประกอบไม่ได้  </strong></p><p><strong>                                                            ด้วยธรรมที่ประกอบได้ </strong></p><p><strong>         ๘. วิปฺปยุตฺเตน  สมฺปยุตฺต           ธรรมที่ประกอบได้</strong></p><p><strong>                                                            ด้วยธรรมที่ประกอบไม่ได้</strong></p><p><strong>         ๙. สมฺปยุตฺเตน  สมฺปยตฺต           ธรรมที่ประกอบได้</strong></p><p><strong>                                                            ด้วยธรรมที่ประกอบได้</strong></p><p><strong>         ๑๐. วิปฺปยุตฺเตน  วิปฺปยุตฺต         ธรรมที่ประกอบไม่ได้</strong></p><p><strong>                                                            ด้วยธรรมที่ประกอบไม่ได้</strong></p><p><strong>         ๑๑. สงฺตหิเตน    สมฺปยุตฺต         ธรรมที่ประกอบได้</strong></p><p><strong>                วิปฺปยุตฺต                             ธรรมที่สงเคราะห์ได้</strong></p><p><strong>         ๑๒. สมฺปยุตฺเตน  สงฺคหิต           ธรรมที่สงเคราะห์ได้</strong></p><p><strong>                อสงฺคหิต                              ธรรมที่สงเคราะห์ไม่ได้</strong></p><p><strong>                                                            ด้วยธรรมที่ประกอบได้</strong></p><p><strong>         ๑๓. อสงฺคหิเตน  สมฺปยุตฺต        ธรรมที่ประกอบได้</strong></p><p><strong>                 วิปฺปยุตฺต                            ธรรมที่ประกอบไม่ได้</strong></p><p><strong>                                                            ด้วยธรรมที่สงเคราะห์ไม่ได้</strong></p><p><strong>         ๑๔. วิปฺปยุตฺเตน  สงฺคหิต           ธรรมที่สงเคราะห์ได้</strong></p><p><strong>                 อสงฺคหิต                             ธรรมที่สงเคราะห์ไม่ได้</strong></p><p><strong>                                                            ด้วยธรรมที่ประกอบไม่ได้ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 3</p><p>               <strong>๒.  อัพภันตรมาติกา  ๑๒๕  บท</strong>  </p><p>         <strong>๑.  ปญฺจกฺขนฺธา                        ขันธ์ ๕    </strong></p><p><strong>         ๒.  ทวาทสายตนานิ                 อายตนะ ๑๒</strong></p><p><strong>         ๓.  อฏฺารส  ธาตุโย                 ธาตุ  ๑๘</strong></p><p><strong>         ๔.  จตฺตาริ  สจฺจานิ                  สัจจะ ๔</strong></p><p><strong>         ๕.  พาวีสตินฺทฺริยานิ                อินทรีย์  ๒๒</strong></p><p><strong>         ๖.  ปฏิจฺจสมุปฺปาโท                 ปฏิจจสมุปบาท</strong></p><p><strong>         ๗.  จตฺตาโร  สติปฎฺานา        สติปัฏฐาน ๔</strong></p><p><strong>         ๘.  จตฺตาโร   สมฺมปฺปธานา     สัมมัปปธาน ๔</strong></p><p><strong>         ๙.  จตฺตาโร   อิทฺธิปาทา           อิทธิบาท ๔</strong></p><p><strong>        ๑๐.  จตฺตาริ  ฌานานิ                ฌาน ๔</strong></p><p><strong>        ๑๑.  จตสฺโส  อปฺปมญฺณาโย      อัปปมัญญา ๔</strong></p><p><strong>        ๑๒.  ปัญฺจินฺทฺริยานิ                   อินทรีย์  ๕</strong></p><p><strong>        ๑๓.  ปญฺจ  พลานิ                     พละ ๕ </strong></p><p><strong>        ๑๔.  สตฺต  โพชฺฌงฺคา               โพชฌงค์ ๗  </strong></p><p><strong>        ๑๕.  อริโย  อฏฺงฺคิโก มคฺโค      อริยมรรคมีองค์ ๘</strong></p><p><strong>        ๑๖.  ผสฺโส                                 ผัสสะ</strong></p><p><strong>        ๑๗.  เวทนา                                เวทนา</strong></p><p><strong>        ๑๘.  สญฺญา                               สัญญา</strong></p><p><strong>        ๑๙.  เจตนา                                เจตนา</strong></p><p><strong>        ๒๐.  จิตฺต                                   จิต</strong></p><p><strong>        ๒๑.  อธิโมกฺโข                            อธิโมกข์</strong></p><p><strong>        ๒๒.  มนสิกาโร                           มนสิการ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 4</p><p>                             <strong>๓.   นยมุขมาติกา  ๔ นัย</strong>   </p><p>         <strong>๑.  ตีหิ สงฺคโห                     การสงเคราะห์ได้ด้วยธรรม ๓</strong></p><p>         <strong>๒.  ตีหิ อสงฺคโห                  การสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรม ๓</strong> </p><p>         <strong>๓.  จตูหิ  สมฺปโยโค             การประกอบได้ด้วยธรรม ๔</strong></p><p>         <strong>๔.  จตูหิ  วิปฺปโยโค             การประกอบไม่ได้ด้วยธรรม ๔</strong></p><p>                         <strong>๔.  ลักขณมาติกา   ๒ ลักษณะ</strong></p><p>         <strong>๑.  สภาโคธรรมที่มีส่วนเสมอกัน</strong></p><p>         <strong>๒.  วิสภาโค  ธรรมที่มีส่วนไม่เสมอกัน</strong></p><p>                                  <strong>๕.  พาหิรมาติกา</strong></p><p>         <strong>ธัมมสังคณี  แม้ทั้งหมด เป็นมาติกาแห่งธาตุกถาแล.</strong></p><p>                                      <em>จบมาติกา </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 5</p><p>                                 <strong>ปรมัตถทีปนี</strong> </p><p>                         <strong>อรรถกถาปัญจปกรณ์</strong> </p><p>                       <strong>อรรถกถาธาตุกถาปกรณ์</strong></p><p>                                       <strong>อารัมภกถา</strong></p><p>                <strong>พระมหาวีรเจ้า  ผู้ทรงชนะมาร   ครั้นทรงแสดง</strong></p><p><strong>         วิภังคปกรณ์  ด้วยวิภังค์ ๑๘  วิภังค์จบลงแล้ว   เมื่อจะ</strong></p><p><strong>         ทรงประกาศความต่างกันแห่งธาตุ  จึงได้ตรัสธาตุกถา-</strong></p><p><strong>         ปกรณ์      ไว้ในลำดับแห่งวิภังคปกรณ์นั้นนั่นแหละ</strong></p><p><strong>         ข้าพเจ้า (พระพุทธโฆษาจารย์) จักแสดงเนื้อความแห่ง</strong></p><p><strong>         ธาตุกถาปกรณ์นั้น  ขอสาธุชนทั้งหลาย  จงมีจิตตั้งมั่น</strong></p><p><strong>         สดับพระธรรมเทอญ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 6</p><p>                                        <strong>อรรถกถามาตกา</strong>  </p><p>                                   <strong>นยมาติกา ๑๔ นัย</strong></p><p>         พระธรรมสังคาหกาจารย์ได้กล่าวไว้ว่า  ปกรณ์นี้  พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ทรงจำแนกไว้ ๑๔ นัย ด้วยสามารถแห่งคำว่า  <strong>" สงฺคโห อสงฺคโห "</strong> เป็นต้น</p><p>คำนั้นแม้ทั้งหมดท่านตั้งไว้ ๒ อย่าง    คือ  โดยอุทเทส   และนิทเทส.  อุทเทส</p><p>แห่งธรรมมีขันธ์  เป็นต้น    ชื่อว่า  <strong>มาติกา.</strong></p><p>         มาติกานี้      พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงตั้งไว้ ๕ อย่าง คือ    <strong>นยมาติกา</strong></p><p><strong>อัพภันตรมาติกา  นยมุขมาติกา  ลักขณมาติกา  และพาหิรมาติกา.</strong></p><p>         บรรดามาติกาเหล่านั้น   มาติกาที่ทรงตั้งไว้ ๑๔ บท มีคำว่า  <strong>" สงฺคโห</strong></p><p><strong>อสงฺคโห ฯเปฯ   วิปฺปยุตฺเตน  สงฺคหิต  อสงฺคหิต "</strong> นี้   ชื่อว่า <strong>นยมาติกา.</strong> </p><p>จริงอยู่   มาติกานี้พระองค์ตรัสเรียกว่า  นยมาติกา  ก็เพราะความที่มาติกานี้ทรง</p><p>ตั้งไว้เพื่อแสดงว่า   <strong>" ธรรมทั้งหลายในธาตุกถาอันพระองค์ทรงจำแนก</strong></p><p><strong>ไว้แล้ว   โดยนัยอันสงเคราะห์เข้ากันได้เป็นต้นนี้ "</strong> ดังนี้.  นยมาติกานี้ </p><p>แม้จะเรียกว่า  <strong>" มูลมาติกา"</strong> ก็ควร  เพราะความเป็นมูลแห่งบททั้งหลายเหล่า</p><p>นั้น.</p><p>         มาติกาที่ทรงตั้งไว้ ๑๒๕ บท ว่า <strong>" ปญฺจกฺขนฺธา ฯ เป ฯ มนสิกาโร "</strong></p><p>นี้ชื่อว่า  <strong>อัพภันตรมาติกา.</strong></p><p>         จริงอยู่  มาติกานี้   ท่านเรียกว่า  อัพภันตรมาติกา  เพราะความที่มาติกา</p><p>นี้พระองค์ไม่ตรัสไว้อย่างนี้ว่า    <strong>" ธรรมสังคณีแม้ทั้งหมด   เป็นมาติกาใน </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 7</p><p><strong>ธาตุกถา "</strong> ดังนี้    แต่ทรงแสดงธรรมมีขันธ์เป็นต้น     ที่ควรจำแนกโดยนัยมี  </p><p>การสงเคราะห์เข้ากันได้เป็นต้นไว้โดยย่อ    แล้วตั้งไว้ในภายในแห่งธาตุกถานั้น</p><p>แหละ.   ข้อนี้   แม้จะกล่าวว่า   <strong>" เป็นปกิณณกมาติกา "</strong> ดังนี้ก็ได้   เพราะ</p><p>ความที่บททั้งหลายมีขันธ์เป็นต้นมิได้สงเคราะห์ไว้ในธัมมสังคณีมาติกา.</p><p>         มาติกาที่ทรงตั้งไว้ด้วยบททั้งหลาย ๔ บท คือ   <strong>" ตีหิ สงฺคโห, ตีหิ</strong></p><p><strong>อสงฺคโห,  จตูหิ  สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโค "</strong> นี้ชื่อว่า <strong>นยมุขมาติกา.</strong></p><p>         จริงอยู่  ธรรมที่สงเคราะห์เข้ากันได้ และสงเคราะห์เข้ากันไม่ได้นี้พระ-</p><p>ผู้มีพระภาคเจ้าทรงประกอบไว้ในธรรมทั้งหลายมีปัญจขันธ์เป็นต้นแม้ทั้งปวง</p><p>และในธรรมแห่งมาติกาทั้งหลายมีกุสลติกะเป็นต้น   ด้วยบทแห่งขันธ์  อายตนะ</p><p>และธาตุทั้ง ๓ นั่นแหละ.   โดยทำนองเดียวกัน    สัมปโยคะก็ดี   วิปปโยคะก็ดี</p><p>ก็ทรงประกอบไว้ด้วยอรูปขันธ์ทั้ง ๔.    บททั้ง ๔ เหล่านี้    ทรงเรียกว่านยมุข-</p><p>มาติกา      เพราะความที่ธรรมเหล่านั้นเป็นธรรมที่ทรงตั้งไว้เพื่อแสดงถึงหัวข้อ</p><p>แห่งนัยทั้งหลายมีธรรมที่สงเคราะห์เข้ากันได้เป็นต้นเหล่านี้.</p><p>         มาติกาที่ทรงตั้งไว้ด้วยบททั้ง ๒ คือ " สภาคะและวิสภาคะ " ชื่อว่า</p><p><strong>ลักขณมาติกา.</strong>  จริงอยู่ นัยแห่งธรรมที่สงเคราะห์เข้ากันได้ พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ทรงประกอบไว้ด้วยธรรมทั้งหลายอันมีลักษณะที่เสมอกัน    นัยแห่งธรรมที่สง-</p><p>เคราะห์เข้ากันไม่ได้   ทรงประกอบไว้ด้วยธรรมทั้งหลายที่มีลักษณะไม่เสมอกัน</p><p>นัยแห่งสัมปโยคะ    และวิปปโยคะก็เหมือนกัน.   ข้อนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส</p><p>เรียกว่าลักขณมาติกา      เพราะความทีบทเหล่านั้นพระองค์ทรงตั้งไว้เพื่อแสดง</p><p>ลักษณะแห่งธรรมที่สงเคราะห์เข้ากันได้เป็นต้น   ด้วยสามารถแห่งลักษณะที่เป็น</p><p>สภาคะและวิสภาคะ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 8</p><p>         มาติกาที่ทรงย่อตั้งบทติกะ ๖๖ และบททุกะ ๒๐๐ ว่า   <strong>" ธัมมสังคณี  </strong></p><p><strong>แม้ทั้งหมดเป็นมาติกาในธาตุกถา "</strong> นี้ ชื่อว่า  <strong>พาหิรมาติกา.</strong></p><p>         จริงอยู่ มาติกานี้   เรียกว่า  <strong>" พาหิรมาติกา "</strong> ก็เพราะความที่มาติกา</p><p>นี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าไม่ตรัสไว้ภายในธาตุกถาอย่างนี้ว่า <strong>" ปญฺจกฺจนฺธา ฯลฯ</strong></p><p><strong>มนสิกาโร "</strong> ดังนี้ ทรงตั้งไว้ภายนอกจากมาติกาแห่งธาตุกถา อย่างนี้ว่า " ธัมม-</p><p>สังคณีแม้ทั้งปวงเป็นมาติกา " ดังนี้.</p><p>         <em>บัณฑิต  ทราบความที่มาติกาเป็นภาวะอันพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส</em></p><p><em>ไว้ ๕ อย่างด้วยประการฉะนี้แล้ว  บัดนี้  พึงทราบธรรมที่สงเคราะห์เข้ากันได้</em></p><p><em>๔ อย่าง  ในคำทั้งหลาย  มีคำว่า  " สงฺคโห  อสงฺคโห "  เป็นต้น  ด้วยสามารถ</em></p><p><em>แห่งชาติ  สัญชาติ  กิริยา  คณนสังคหะก่อน.</em></p><p>         บรรดาสังคหะ.    (คือธรรมที่สงเคราะห์เข้ากันได้)    เหล่านั้น    การ</p><p>สงเคราะห์ที่กล่าวว่า    <strong>" พวกกษัตริย์ทั้งปวงจงมา  พวกพราหมณ์ทั้งปวง</strong></p><p><strong>พวกแพศย์ทั้งปวง  พวกผู้บริสุทธิ์ทั้งปวงจงมา  ดูก่อนวิสาขะผู้มีอายุ</strong></p><p><strong>ธรรมเหล่านี้ คือ สัมมาวาจาใด  สัมมากัมมันตะใด  สัมมาอาชีวะใด</strong></p><p><strong>พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงสงเคราะห์เข้าในศีลขันธ์ "</strong>  นี้   ชื่อว่า <strong>ชาติสังคหะ</strong></p><p>(สงเคราะห์ที่เข้ากันได้โดยชาติ).   เพราะว่าในอธิการนี้    ธรรมแม้ทั้งปวงถึงซึ่ง</p><p>การสงเคราะห์เป็นอันเดียวกันโดยชาติ  ราวกะในฐานะที่ท่านกล่าวแล้วว่า  <strong>" ชน</strong></p><p><strong>ทั้งหลายผู้มีชาติเดียวกันจงมา "</strong>  ดังนี้.</p><p>         การสงเคราะห์ที่กล่าวว่า   <strong>" ชาวโกศลทั้งปวงจงมา   ชาวมคธทั้ง </strong></p><p><strong>ปวงจงมา  ชาวอารุกัจฉกะทั้งปวงจงมา  ดุก่อนวิสาขะผู้มีอายุ  ธรรม</strong></p><p><strong>เหล่านี้ คือ   สัมมาวายามะใด  สัมมาสติใด  สัมมาสมาธิใด  พระผู้</strong></p><p><strong>มีพระภาคเจ้าทรงสงเคราะห์เข้าในสมาธิขันธ์ "</strong> นี้ ชื่อว่า  <strong>สัญชาติสังคหะ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 9</p><p>เข้าโดยสัญชาติ).   จริงอยู่   ในที่นี้    ชนทั้งหมดถึงแล้วซึ่งการสงเคราะห์เป็นอัน   </p><p>เดียวกันโดยสถานที่แห่งความเกิด  คือ   โดยโอกาสที่อาศัยอยู่     ราวกะในที่อัน</p><p>ท่านกล่าวแล้วว่า  <strong>" ชนทั้งหลายผู้เกี่ยวเนื่องกันโดยชาติ  จงมา "</strong>  ดังนี้.</p><p>         การสงเคราะห์ที่กล่าวว่า  <strong>" พวกทหารช้าง</strong>  (นายควาญช้าง)  <strong>จงมา</strong></p><p><strong>พวกทหารม้าจงมา  พวกทหารรถจงมา  ดูก่อนวิสาขะผู้มีอายุ   ธรรม</strong></p><p><strong>เหล่านี้ คือ สัมมาทิฏฐิใด สัมมาสังกัปปะใด พระผู้มีพระภาคเจ้าทรง</strong></p><p><strong>สงเคราะห์ไว้ในปัญญาขันธ์ "</strong>  นี้ ชื่อว่า <strong>กิริยาสังคหะ</strong>  (คือ  การสงเคราะห์</p><p>เข้ากันได้โดยการกระทำ). เพราะชนเหล่านั้นแม้ทั้งหมดถึงแล้วซึ่งการสงเคราะห์</p><p>เข้าเป็นอันเดียวกันด้วยการกระทำของตน.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>  จักขวายตนะ    ย่อมถึงซึ่งคณนา    (คือ  การนับ)    ว่าเป็น</p><p>ขันธ์ไหน ?</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>  จักขวายตนะ    ย่อมถึงซึ่งการนับว่าเป็น    รูปขันธ์.    การ</p><p>สงเคราะห์ที่กล่าวว่า  " ก็ถ้าจักขวายตนะถึงซึ่งการนับว่าเป็นรูปขันธ์ไซร้  ดูก่อน</p><p>ผู้เจริญ   ด้วยเหตุนั้นนะท่านพึงกล่าวว่าจักขวายตนะสงเคราะห์เข้าด้วยรูปขันธ์ "</p><p>นี้   ชื่อว่า   <strong>คณนสังคหะ</strong>    (คือ   การสงเคราะห์เข้าโดยการนับ   หรือเรียกว่า</p><p>การนับสงเคราะห์).  คณนสงเคราะห์นี้   ท่านประสงค์เอาในที่นี้.    บัณฑิตพึง</p><p>ทราบธรรมที่นับสงเคราะห์เข้ากันไม่ได้   เพราะเป็นปฏิปักษ์ต่อธรรมนั้น.    พึง</p><p>ทราบ  บทว่า  <strong>" สงฺคหิเตน อสงฺคหิต "</strong> เป็นต้น   โดยการกำหนดซึ่งธรรม</p><p>เหล่านั้น.    พึงทราบสัมปโยคธรรม    ด้วยสามารถแห่งความเป็น   เอกุปปาทะ</p><p>เอกนิโรธะ  เอกวัตถุกะ  เอการัมมณะ.  พึงทราบวิปปโยคะ   โดยเป็นธรรมเป็น</p><p>ปฏิปักษ์ต่อสัมปโยคะนั้น. พึงทราบบทว่า  <strong>" สมฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺต " เป็นต้น </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 10</p><p>โดยการกำหนดซึ่งธรรมเหล่านั้น.  พึงทราบบทว่า  <strong>" สงฺคหิเตน  สมฺปยุตฺต  </strong></p><p><strong>วิปฺปยุตฺต "</strong>  เป็นต้น    โดยการกำหนดซึ่งธรรมที่เกี่ยวข้องกันทั้ง ๒ บท.   ก็</p><p>คำว่า <strong>" ปญฺจกฺขนฺธา "</strong>   เป็นต้น    พึงทราบโดยนัยที่กล่าวแล้วในขันธวิภังค์</p><p>เป็นต้นนั่นแหละ.  แต่ธรรมทั้งหลายมีผัสสะเป็นต้น    ในที่นี้พึงทราบว่า  ท่าน</p><p>กล่าวแล้ว   โดยการเกิดขึ้นของสัพพจิตตสาธารณะ  ตามที่กล่าวแล้วด้วยสามารถ</p><p>แห่งสันนิษฐานบท  ดังนี้แล.</p><p>                                          <em>จบอรรถกถามาติกา </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 11</p><p>                                 <strong>๑. สังคหาสังคหาปทนิทเทส</strong> </p><p>                                          <strong>อัพภันตรมาติกา</strong></p><p>                                           <strong>ขันธปทนิทเทส</strong></p><p>         [๒]  <strong>รูปขันธ์</strong>  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุเท่าไร?  รูป </p><p>ขันธ์  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๑.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์   อายตนะ   ธาตุเท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย   ขันธ์ ๔   อายตนะ ๑</p><p>ธาตุ ๗.</p><p>         [๓]  <strong>เวทนาขันธ์</strong> สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>เวทนาขันธ์  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.  สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑  ธาตุ  ๑๗.</p><p>         [๔]  <strong>สัญญาขันธ์</strong> สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>สัญญาขันธ์  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.  สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑   ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๕]  <strong>สังขารขันธ์</strong>  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร?</p><p>สังขารขันธ์   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.  สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑</p><p>ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๖]  <strong>วิญญาณขันธ์</strong>  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? </p><p>วิญญาณขันธ์  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๗.   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ</p><p>๑๑  ธาตุ ๑๑.                                                </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 12</p><p>         [๗]   <strong>รูปขันธ์และเวทนาขันธ์</strong> สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ  </p><p>ธาตุเท่าไร ?     รูปขันธ์และเวทนาขันธ์  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๒   อายตนะ</p><p>๑๑ ธาตุ ๑๑.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ? สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ ๑   ธาตุ ๗.</p><p>         [๘]   <strong>รูปขันธ์และสัญญาขันธ์</strong> ฯลฯ    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๒</p><p>อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๑  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ? </p><p>สงเคราะห์  ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ ๑  ธาตุ ๗.</p><p>         [๙]   <strong>รูปขันธ์และสังขารขันธ์</strong> ฯลฯ    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๒</p><p>อายตนะ  ๑๑   ธาตุ  ๑๑   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์  ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ ๑  ธาตุ ๗.</p><p>         [๑๐]   <strong>รูปขันธ์และวิญญาณขันธ์</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๒</p><p>อายตนะ ๑๒  ธาตุ ๑๘  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓  ไม่มีอายตนะ  ธาตุอะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๑]   <strong>รูปขันธ์   เวทนาขันธ์และสัญญาขันธ์</strong> สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ? รูปขันธ์  เวทนาขันธ์และสัญญาขันธ์  สงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๑   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ</p><p>ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ ๑  ธาตุ ๗.</p><p>         [๑๒]   <strong>รูปขันธ์  เวทนาขันธ์และสังขารขันธ์</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๑ สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ ๑  ธาตุ ๗.</p><p>         [๑๓]   <strong>รูปขันธ์ เวทนาขันธ์และวิญญาณขันธ์</strong> ฯลฯ  สงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ  ๑๒ ธาตุ  ๑๘ สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 13</p><p>เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒ ไม่มีอายตนะ ธาตุอะไร ๆ ที่สงเคราะห์  </p><p>ไม่ได้.</p><p>         [๑๔]  <strong>รูปขันธ์      เวทนาขันธ์      สัญญาขันธ์    และสังขารขันธ์</strong> </p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ    เท่าไร ?    รูปขันธ์    เวทนาขันธ์</p><p>สัญญาขันธ์และสังขารขันธ์   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๑ </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ ๑  ธาตุ ๗.</p><p>         [๑๕]  <strong>รูปขันธ์  เวทนาขันธ์  สัญญาขันธ์  และวิญญาณขันธ์</strong></p><p>ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑๒  ธาตุ ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  อายตนะ    ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   ไม่มีอายตนะ</p><p>ธาตุอะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๖]  <strong>รูปขันธ์  เวทนาขันธ์   สัญญาขันธ์  สังขารขันธ์และ</strong></p><p><strong>วิญญาณขันธ์</strong> สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?    รูปขันธ์</p><p>เวทนาขันธ์  สัญญาขันธ์  สังขารขันธ์และวิญญาณขันธ์  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>๕  อายตนะ  ๑๒ ธาตุ ๑๘ สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ   เท่าไร ? </p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๗]  <strong>ขันธ์ ๕</strong> สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>ขันธ์ ๕  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๒   ธาตุ ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   อะไรๆ ที่</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 14</p><p>                       <strong>อรรถกถาสังคหาสังคหปทนิทเทส</strong>          </p><p>                                      <strong>อรรถกถาขันธปทนิทเทส</strong></p><p>         บัดนี้     เพื่อจะแสดงมาติกาตามที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงตั้งไว้   ด้วย</p><p>สามารถแห่งปัญจขันธ์เป็นต้น   ประกอบกับบท   <strong>นยมาติกา</strong>  ทั้งหลาย   มีคำว่า</p><p><strong>"สงฺคโห  อสงฺคโห"</strong> เป็นอาทิ  พระผู้มีพระภาคเจ้าเริ่มนิทเทสวาระโดยนัย</p><p>เป็นต้นว่า <strong>" รูปกฺขนฺโธ  กตีหิ  ขนฺเธหิ "</strong> ดังนี้. บรรดามาติกาเหล่านั้น  เพราะ</p><p>นยมุขมาติกา  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงตั้งไว้ว่า  <strong>" ตีหิ  สงฺคโห "</strong> (คือ  การ</p><p>สงเคราะห์ด้วยธรรม ๓ คือ   โดยขันธ์  อายตนะ   และธาตุ) <strong>ตีหิ  อสงฺคโห</strong></p><p>(คือ  การสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมทั้ง ๓)       ด้วยนยมาติกาว่า    <strong>" สงฺคโห</strong></p><p><strong>อสงฺคโห "</strong>      เป็นต้น   ฉะนั้น   เพื่อแสดงการนับสงเคราะห์รูปขันธ์เป็นต้น</p><p>ท่านจึงยกบททั้ง ๓ คือ  ขันธ์  อายตนะ  และธาตุนั่นแหละขึ้นแสดงว่า " ธรรม</p><p>เหล่านี้   นับสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์เท่าไร  ได้ด้วยอายตนะเท่าไร   ได้ด้วยธาตุ</p><p>เท่าไร "  ดังนี้  บรรดาธรรมทั้งหลาย  มีสัจจะ ๔ เป็นต้น   แม้อย่างหนึ่งไม่เป็น</p><p>ปรามัฏฐะ  (คือไม่เป็นอารมณ์ของปรามาส).</p><p>         ก็  <strong>ลัขณมาติกา</strong> พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงตั้งไว้อย่างนี้ว่า  <strong>" สภาโค</strong></p><p><strong>วิสภาโค "</strong> ดังนี้    ฉะนั้น      ในการวิสัชนาปัญหานี้     จึงตรัสว่า " รูปขันธ์นับ</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์หนึ่ง " เป็นต้น     เพราะว่า   ธรรมมีขันธ์เป็นต้นเหล่านี้</p><p>เป็นสภาคะของลักขณมาติกานั้น.    บรรดาบทเหล่านั้น     สองบทว่า   <strong>" เอเกน</strong></p><p><strong>ขนฺเธน "</strong> ได้แก่  (นับสงเคราะห์ได้)  ด้วยรูปขันธ์เท่านั้น.  จริงอยู่.   รูปอย่าง</p><p>ใดอย่างหนึ่ง    ย่อมถึงการนับสงเคราะห์ว่าเป็นรูปอย่างเดียว   เพราะความเป็น</p><p>ธรรมเสมอกับรูปขันธ์.  เพราะฉะนั้น รูปท่านจึงสงเคราะห์ด้วยรูปขันธ์นั่นแหละ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 15</p><p>กำหนดเอาด้วยรูปขันธ์นั่นแหละ.  สองบทว่า <strong>" เอกาทสหิ อายตเนหิ "</strong> ได้  </p><p>แก่   เว้นจากมนายตนะ.   เพราะรูปขันธ์แม้ทั้งปวงเป็นอายตนะ ๑๐    และเป็น</p><p>ส่วนหนึ่งแห่งธัมมายตนะ  ฉะนั้น     รูปขันธ์นั้น    ท่านจึงนับเอาแล้ว    กำหนด</p><p>แล้วด้วยอายตนะ  ๑๑.   สองบทว่า   <strong>" เอกาทสหิ  ธาตูหิ "</strong> ได้แก่  ด้วยธาตุ ๑๑</p><p>เว้นจากวิญญาณธาตุ ๗.  ด้วยว่า   ชื่อว่ารูปที่มิได้นับเนื่องในธาตุเหล่านั้นย่อม</p><p>ไม่มี. ในนิทเทสแห่งอสังคหนัย ทรงทำคำถามโดยย่อไว้ว่า <strong>" กตีหิ  อสงฺคหิโต "</strong></p><p>ดังนี้      แต่เพราะในการวิสัชนาแห่งปัญญานั้น    อรูปขันธ์ ๔    มนายตนะ ๑</p><p>วิญญาณธาตุ ๗ เป็นวิสภาคะของรูปขันธ์ ฉะนั้น  จึงตรัสว่า <strong>" จตูหิ ขนฺเธหิ "</strong></p><p>เป็นต้น.   บัณฑิตพึงทราบบท  สงฺคโห อสงฺคโห   ในบททั้งปวงโดยนัยนี้. </p><p>         อนึ่ง    ในคำว่า      <strong>" รูปกฺขนฺโธ     กตีหิ    ขนฺเธหิ "</strong> เป็นต้น</p><p>ในขันธนิทเทสนี้   ทรงแสงคำปุจฉา ๕   และวิสัชนา ๕   ในสังคหนัยอันเป็น</p><p>เอกมูลไว้โดยย่อก่อน.   ในอสังคหนัย    ก็แสดงคำปุจฉา ๕   และคำวิสัชนา ๕</p><p>โดยย่อ.   แม้ในมูลทั้งหลายมี   ทุกมูล   เป็นต้น    บัณฑิตพึงทราบคำปุจฉาและ</p><p>คำวิสัชนาทั้งหลายโดยอุบายนี้.   ก็ในนิทเทสนี้   ทรงแสดงทุกะติกะและจตุกกมูล</p><p>ไว้ในรูปักขันธมูลนั่นแหละ.     แต่ในปัญจกมูลทรงทำปุจฉาวิสัชนาไว้ ๒ อย่าง</p><p>คือ    โดย <strong>เภทะ</strong>   (หมายถึงการแยก)    อย่างนี้ว่า <strong>" รูปกฺขนฺโธ  จ  ฯ เป ฯ </strong></p><p><strong>วิญฺญาณกฺขนฺโธ  จ "</strong> และโดย   <strong>อเภทะ</strong>    (คือ  การไม่แยก)    อย่างนี้ว่า</p><p><strong>" ปญฺจกฺขนฺธา กตีหิ  ขนฺเธหิ "</strong> ดังนี้.   บัณฑิตพึงทราบนัยแห่งพระบาลีดัง</p><p>พรรณนามาฉะนี้.</p><p>                  <em>จบอรรถกถาขันธปทนิทเทสแห่งอัพภันตรมาติกา </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 16</p><p>                                         <strong>อายตนปทนิทเทส</strong>  </p><p>         [๑๘]  <strong>จักขวายตนะ</strong> สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>จักขวายตนะสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.   สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔   อายตนะ ๑๑</p><p>ธาตุ  ๑๗.</p><p>         [๑๙]  <strong>โสตายตนะ  ฆานายตนะ  ชิวหายตนะ  กายายตนะ</strong></p><p><strong>รูปายตนะ  สัททายตนะ  คันทายตนะ  รสายตนะ   โผฏฐัพพายตนะ</strong></p><p>ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตะ ๑ ธาตุ ๑ สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย   ขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ  ๑๑  ธาตุ ๑๗.  </p><p>         [๒๐]  <strong>มนายตนะ</strong> ฯ ล ฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ๗.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๑.</p><p>         [๒๑]  <strong>ธัมมายตนะ</strong> ฯลฯ ยกเว้น  นิพพาน โดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔    อายตนะ ๑    ธาตุ ๑    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตน  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๑   ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๒๒]  <strong>จักขวายตนะเเละโสตายตนะ</strong> ฯลฯ     สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑  อายตนะ  ๒  ธาตุ  ๒.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔   อายตนะ ๑๐   ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๒๓]  <strong>จักขวายตนะและฆานายตนะ  จักขวายตนะและชิวหา-</strong></p><p><strong>ยตนะ  จักขวายตนะและกายายตนะ จักขวายตนะและรูปายตนะ จัก-</strong></p><p><strong>ขวายตนะและสัททายตนะ   จักขวายตนะและคันธายตนะ  จักขวาย-</strong></p><p><strong>ตนะและรสายตนะ จักขวายตนะและโผฏฐัพพายตนะ</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 17</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๒  ธาตุ ๒  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  </p><p>เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ  ๑๐ ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๒๔]  <strong>จักขวายตนะและมนายตนะ</strong> ฯลฯ     สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๒  อายตนะ ๒   ธาตุ  ๘   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๑๐   ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๒๕]  <strong>จักขวายตนะและธัมมายตนะ</strong> ฯลฯ ยกเวนนิพพานโดยความ</p><p>เป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๒๖]  <strong>อายตนะ</strong> ๑๒   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ เท่าไร ? </p><p>อายตนะ ๑๒   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>๕  อายตนะ ๑๒  ธาตุ ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>                           <strong>อรรถกถาอายตนปทนิทเทสเป็นต้น</strong></p><p>         ในนิทเทสทั้งหลาย     มีอายตนปทนิทเทสเป็นต้น       พึงทราบ</p><p>อายตนปทนิทเทส ก่อน. คำว่า  <strong>" จกฺขฺวายตน  เอเกน ขนฺเธน "</strong>  ความว่า</p><p>จักขวายตนะ พึงทราบว่า นับสงเคราะห์ได้ด้วยรูปขันธ์ ๑   ด้วยจักขวายตนะ ๑</p><p>ด้วยจักขุธาตุ ๑.  แม้ในโสตายตนะเป็นต้นก็พึงทราบการนับสงเคราะห์ได้  และ</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้  โดยนัยนี้เทียว.  แต่ในคำว่า  <strong>" อสงฺขต  ขนฺธโต  เปตฺวา "</strong></p><p>นี้เพราะอสังขตะ คือ  นิพพาน  ชื่อว่า ธัมมายตนะ ก็ธัมมายตนะ  คือ นิพพาน</p><p>นั้น     ไม่ถึงซึ่งการนับสงเคราะห์ว่าเป็นขันธ์    ฉะนั้น     จึงตรัสว่า   <strong>" ขนฺธโต </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 18</p><p><strong>เปตฺวา "</strong>   ยกเว้นโดยความเป็นขันธ์   ดังนี้.  สองบทว่า <strong>" จตูหิ   ขนฺเธหิ "</strong>  </p><p>ได้แก่ (สงเคราะห์ได้)ด้วยขันธ์สี่คือ รูป เวทนา  สัญญา และสังขารขันธ์.  เพราะ</p><p>ว่าธัมมายตนะเว้นนิพพานแล้ว  นับสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ทั้งหลาย มีรูปขันธ์เป็น</p><p>ต้น  เหล่านี้.  ส่วนอายตนะนั้น  เว้นธัมมายตนะ และธัมมธาตุแล้ว  นับสงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยวิญญาณขันธ์   อายตนะและธาตุที่เหลือ.   ด้วยเหตุนั้น    จึงตรัสไว้ว่า</p><p>" ธัมมายตนะ     นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  (คือ   วิญญาณขันธ์)  ด้วย</p><p>อายตนะ ๑๑    (คือ โอฬาริกายตนะ  ๑๐   และมนายตนะ ๑)     ด้วยธาตุ ๑๗</p><p>(คือ  โอฬาริกธาตุ ๑๐  และวิญญาณธาตุ ๗)"   ดังนี้.  ก็นัยทั้งหลายที่มีรูปขันธ์</p><p>เป็นมูลในหนหลัง   ฉันใด   พึงทราบนัยทั้งหลาย   ที่มีจักขวายตนะเป็นมูลแม้</p><p>ในที่นี้  ฉันนั้น.  ก็พระผู้มีพระภาคเจ้าครั้นทรงแสดงบาลีทุกะ  (คือ เภทสุทธะ</p><p>และเภทเอกมูลาทิ)   พอควรแล้ว     จึงทำคำปุจฉาวิสัชนาโดย    <strong>อเภทะ</strong> ว่า</p><p><strong>" ทฺวาทสายตนานิ "</strong>  ดังนี้   แม้ในธาตุนิทเทสก็นัยนี้นั่นแหละ. </p><p>                           <em>จบอรรถกถาอายตนปทนิทเทสเป็นต้น</em></p><p> </p><p>                                               <strong>ธาตุนิทเทส</strong></p><p>         [๒๗]  <strong>จักขุธาตุ</strong>  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>จักขุธาตุ   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ ๑    ธาตุ ๑.   สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ</p><p>๑๑   ธาตุ  ๑๗. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 19</p><p>         [๒๘]  <strong>โสตธาตุ   ฆานธาตุ   ชิวหาธาตุ    กายธาตุ   รูปธาตุ  </strong></p><p><strong>สัททธาตุ    คันธธาตุ    รสธาตุ   โผฏฐัพพธาตุ   จักขุวิญญาณธาตุ</strong></p><p><strong>โสตวิญญาณธาตุ    ฆานวิญญาณธาตุ  ชิวหาวิญญาณธาตุ    กายวิญ-</strong></p><p><strong>ญาณธาตุ  มโนธาตุ   มโนวิญญาณธาตุ</strong> ฯลฯ   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ๑ ธาตุ ๑ สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๒๙]  <strong>ธัมมธาตุ</strong>  ฯ ลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว    สง</p><p>เคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔    อายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุเท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๓๐]  <strong>จักขุธาตุและโสตธาตุ</strong> ฯ ลฯ      สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๑</p><p>อายตนะ  ๒   ธาตุ ๒.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ? </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๓๑]  <strong>จักขุธาตุและฆานธาตุ    จักขุธาตุและชิวหาธาตุ   จักขุ-</strong></p><p><strong>ธาตุและกายธาตุ  จักขุธาตุและรูปธาตุ  จักขุธาตุและสัททธาตุ  จักขุ-</strong></p><p><strong>ธาตุและคันธธาตุ    จักขุธาตุและรสธาตุ    จักขุธาตุและโผฏฐัพพธาตุ</strong></p><p>ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๓๒]  <strong>จักขุธาตุและจักขุวิญญาณธาตุ</strong> ฯลฯ    สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๒ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๓๓]  <strong>จักขุธาตุและโสตวิญญาณธาตุ    จักขุธาตุและฆาน-</strong></p><p><strong>วิญญาณธาตุ      จักขุธาตุและชิวหาวิญญาณธาตุ    จักขุธาตุและกาย-</strong></p><p><strong>วิญญาณธาตุ   จักขุธาตุและมโนธาตุ   จักขุธาตุและมโนวิญญาณธาตุ</strong>  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 20</p><p>ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  </p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖. </p><p>         [๓๔]  <strong>จักขุธาตุและธัมมธาตุ</strong> ฯลฯ  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็น</p><p>ขันธ์แล้ว สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑. ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๓๕]  <strong>ธาตุ</strong> ๑๘  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>ธาตุ  ๑๘   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว     สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕</p><p>อายตนะ  ๑๒  ธาตุ ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>                                        <strong>สัจจนิทเทส</strong></p><p>         [๓๖]  <strong>ทุกขสัจ</strong> สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ? </p><p>ทุกขสัจ    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   อะไร ๆ ที่</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๓๗]  <strong>สมุทยสัจ  มัคคสัจ</strong> ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ</p><p>๑ ธาตุ ๑ สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๓๘]  <strong>นิโรธสัจ</strong> ฯลฯ ไม่มีขันธ์อะไรที่สงเคราะห์ได้  สงเคราะห์ได้</p><p>ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ ๑ สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๓๙]  <strong>ทุกขสัจและสมุทยสัจ</strong> ฯลฯ     สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕</p><p>อายตนะ  ๑๒  ธาตุ ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 21</p><p>         [๔๐]  <strong>ทุกขสัจและมัคคสัจ</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ  </p><p>๑๒  ธาตุ ๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์ </p><p>อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๑]  <strong>ทุกขสัจและนิโรธสัจ</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์</p><p>แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๒]  <strong>ทุกขสัจ สมุทยสัจ  และมัคคสัจ</strong>  ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  ๕  อายตนะ ๑๒    ธาตุ ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๓]  <strong>ทุกขสัจ   สมุทยสัจ   และนิโรธสัจ</strong>   ยกเว้นนิพพานโดย</p><p>ความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์ อายตนะ  ธาตุ   อะไร ๆ</p><p>ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๔]  <strong>ทุกขสัจ   สมุทยสัจ   มัคคสัจ</strong>     และนิโรธสัจ   ฯลฯ</p><p>ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๒</p><p>ธาตุ ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ? ไม่มีขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๘๕]  <strong>สัจจะ ๔</strong>   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>สัจจะ  ๔   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว     สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕</p><p>อายตนะ ๑๒  ธาตุ ๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? ไม่มี</p><p>ขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 22</p><p>                                       <strong>อรรถกถาสัจจนิทเทส</strong> </p><p>         ใน  <strong>สัจจนิทเทส</strong> ทุกะติกะจตุกกะแม้ทั้งปวง   ทรงแสดงไว้ชัดแล้วใน</p><p>พระบาลี.    แต่เพราะคำวิสัชนา    แม้ในมัคคสัจจะในทุกะติกะทั้งหลายเช่นกับ </p><p>สมุทัยสัจจะนั่นแหละ  ฉะนั้นจึงตรัสมัคคสัจจะนั้น  ในลำดับแห่งสมุทัยสัจจะ.</p><p>                                   <em>จบอรรถกถาสัจจนิทเทส</em>  </p><p>                                          <strong>อินทริยนิทเทส</strong> </p><p>         [๔๖]  <strong>จักขุนทรีย์</strong>   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>จักขุนทรีย์  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ ๑๑</p><p>ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๔๗]  <strong>โสตินทรีย์   ฆานินทรีย์  ชิวหินทรีย์    กายินทรีย์ </strong></p><p><strong>อิตถินทรีย์  ปุริสินทรีย์</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๔๘]  <strong>มนินทรีย์</strong>   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๔  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๑. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 23</p><p>         [๔๙]  <strong>ชีวิตินทรีย์</strong> ฯลฯ        สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๒ อายตนะ ๑  </p><p>ธาตุ ๑. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๓  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๕๐]  <strong>สุขินทรีย์  ทุกขินทรีย์   โสมนัสสินทรีย์  โทมนัสสิน-</strong></p><p><strong>ทรีย์  อุเปกขินทรีย์  สัทธินทรีย์  วิริยินทรีย์  สตินทรีย์  สมาธินทรีย์</strong></p><p><strong>ปัญญินทรีย์   อนัญญตัญญัสสามีตินทรีย์   อัญญินทรีย์  อัญญาตาวิน-</strong></p><p><strong>ทรีย์</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ๑ ธาตุ ๑. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๕๑]  <strong>จักขุนทรีย์และโสตินทรีย์</strong>  ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ เท่าไร? สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑. ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๕๒]  <strong>จักขุนทรีย์และฆานินทรีย์  จักขุนทรีย์และชิวหินทรีย์ </strong></p><p><strong>จักขุนทรีย์และกายินทรีย์      จักขุนทรีย์ละอิตถินทรีย์    จักขุนทรีย์ </strong></p><p><strong>และปุริสินทรีย์</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ    เท่าไร ?     สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔</p><p>อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๕๓]  <strong>จักขุนทรีย์และมนินทรีย์</strong>  ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๒</p><p>อายตนะ ๒ ธาตุ ๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ? </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๕๔]  จักขุนทรีย์และชีวิตินทรีย์ ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๒</p><p>อายตนะ ๒ ธาตุ ๒.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๓ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 24</p><p>         [๕๕]  <strong>จักขุนทรีย์และสุขินทรีย์    จักขุนทรีย์และทุกขินทรีย์  </strong></p><p><strong>จักขุนทรีย์และโสมนัสสินทรีย์  จักขุนทรีย์และโทมนัสสินทรีย์  จัก-</strong></p><p><strong>ขุนทรีย์และอุเปกขินทรีย์  จักขุนทรีย์และสัทธินทรีย์   จักขุนทรีและ</strong></p><p><strong>วิริยินทรีย์    จักขุนทรีย์และสตินทรีย์     จักขุนทรีย์และสมาธินทรีย์</strong></p><p><strong>จักขุนทรีย์และปัญญินทรีย์  จักขุนทรีย์และอนัญญตัญญัสสามีตินทรีย์ </strong></p><p><strong>จักขุนทรีย์และอัญญินทรีย์  จักขุนทรีย์และอัญญาตาวินทรีย์</strong> ฯลฯ สง-</p><p>เคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ  เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๕๖]  <strong>อินทรีย์ ๒๒</strong> สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>อินทรีย์ ๒๒ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๗ ธาตุ ๑๓. สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๕</p><p>ธาตุ ๕.</p><p>                                     <strong>อรรถกถาอินทริยนิทเทส</strong></p><p>         ใน  <strong>นิทเทสแห่งอินทรีย์</strong> คำว่า  <strong>" ชีวิตินฺทฺริยฺ  ทฺวีหิ  ขนฺเธหิ "</strong></p><p>ความว่า รูปชีวิตินทรีย์นับสงเคราะห์ได้ด้วยรูปขันธ์ อรูปชีวิตินทรีย์นับสงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยสังขารขันธ์.   พึงทราบอินทรีย์ที่เหลือโดยทำนองแห่งนัยที่กล่าวแล้วนั่น</p><p>แหละ.    ส่วนการกำหนดพระบาลีในนิทเทสนี้เช่นกับอายตนนิทเทส   และธาตุ</p><p>นิทเทสนั่นแล.</p><p>                                  <em>จบอรรถกถาอินทริยนิทเทส </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 25</p><p>                                      <strong>ปฏิจจสมุปปาทนิทเทส</strong> </p><p>         [๕๗]   <strong>อวิชชา</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๔  อายตนะ  ๑๑ ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๕๘]  <strong>สังขาร</strong> เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>๑ อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๕๙]  <strong>วิญญาณ</strong>    เพราะสังขารเป็นปัจจัย  ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๗.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ  ๑๑ ธาตุ ๑๑.</p><p>         [๖๐]  <strong>นามรูป</strong>   เพราะวิญญาณเป็นปัจจัย  ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑  ธาตุ  ๑๑.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑  ธาตุ ๗.</p><p>         [๖๑]  <strong>สฬายตนะ</strong>  เพราะนามรูปเป็นปัจจัย ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๒  อายตนะ ๖  ธาตุ ๑๒.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ ๖  ธาตุ ๖.</p><p>         [๖๒]   <strong>ผัสสะ</strong>  เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย    <strong>เวทนา</strong>    เพราะผัสสะ </p><p>เป็นปัจจัย <strong>ตัณหา</strong> เพราะเวทนาเป็นปัจจัย  <strong>อุปาทาน</strong>  เพราะตัณหาเป็นปัจจัย</p><p>กัมมภพ  เพราะอุปาทานเป็นปัจจัย  ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๑ อายตนะ ๑ </p><p>ธาตุ ๑.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๗. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 26</p><p>         [๖๓]  <strong>อุปปัตติภพ   กามภพ   สัญญาภพ   ปัญจโวการภพ</strong> </p><p>ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ  ๑๑   ธาตุ ๑๗.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย </p><p>ขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ? ไม่มีขันธ์อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้  สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วย  อายตนะ ๑ ธาตุ ๑.</p><p>         [๖๔]  <strong>รูปภพ</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ  ๕  ธาตุ  ๘.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? ไม่มีขันธ์อะไรๆ ที่สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย  อายตนะ ๗  ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๖๕]  <strong>อรูปภพ   เนวสัญญานาสัญญาภพ    จตุโวการภพ</strong></p><p>ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุเท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๖๖]  <strong>อสัญญาภพ เอกโวการภพ</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ </p><p>อายตนะ ๒   ธาตุ ๒.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ? </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๖๗]  <strong>ชาติ</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๒, ชรา ฯลฯ สงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๒,   มรณะ ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๒  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตน  ธาตุ   เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๓ อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๖๘]  <strong>โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส   อุปายาส   สติปัฏฐาน</strong></p><p><strong>สัมมัปปธาน</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑. สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ</p><p>๑๑ ธาตุ ๑๗. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 27</p><p>                                           <strong>อิทธิบาทนิทเทส</strong>  </p><p>         [๖๙]  <strong>อิทธิบาท</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๒  อายตนะ ๒ ธาตุ</p><p>๒. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ   ธาตุ เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๓ อายตนะ  ๑๐ ธาตุ ๑๖.</p><p>                                             <strong>ฌานนิทเทส</strong></p><p>         [๗๐]  <strong>ฌาน</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๒  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๓ อายตนะ ๑๑  ธาตุ  ๑๗.</p><p>                                  <strong>อัปปมัญญานิทเทส  เป็นต้น</strong></p><p>         [๗๑]  <strong>อัปปมัญญา ๔ อินทรีย์ ๕  พละ ๕  โพชฌงค์ ๗  อริย-</strong></p><p><strong>มรรคมีองค์  ๘ ผัสสะ  เวทนา  สัญญา  เจตนา  อธิโมกข์    มนสิการ</strong></p><p>ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๗๒]  <strong>จิต</strong>  ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑  ธาตุ ๗.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔</p><p>อายตนะ  ๑๑  ธาตุ ๑๑. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 28</p><p>                                           <strong>พาหิรมาติกา</strong>   </p><p>                                        <strong>ติกมาติกานิทเทส</strong>     </p><p>         [๗๓]  <strong>กุศลธรรม  อกุศลธรรม</strong>  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ  เท่าไร ?  กุศลธรรม  อกุศลธรรม  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๒</p><p>ธาตุ ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑. ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๗๔]  <strong>อัพยากตธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ  ๑๒  ธาตุ  ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุเท่าไร ? ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุอะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๗๕]  <strong>สุขเวทนาสัมปยุตตธรรม</strong>   ทุกขเวทนาสัมปยุตตธรรม</p><p>ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ ๒ ธาตุ ๓. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาตุ  ๑๕.</p><p>         [๗๖]  <strong>อทุกขมสุขเวทนาสัมปยุตตธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๓ อายตนะ ๒ ธาตุ ๗. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ? </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๑.</p><p>         [๗๗]  <strong>วิปากธรรม</strong>   ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๒</p><p>ธาตุ ๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๗๘]  <strong>วิปากธัมมธรรม</strong>  สังกิลิฏฐสังกิเลสิกธรรม  ฯลฯ  สง- </p><p>เคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒  ธาตุ ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 29</p><p>         [๗๙]  <strong>เนววิปากนวิปากธัมมธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความ </p><p>เป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๓.  สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ? ไม่มีขันธ์ อายตนะ  อะไรๆ ที่สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ ๕.                                                       </p><p>         [๘๐]  <strong>อุปาทินนุปาทานิยธรรม</strong>  ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕</p><p>อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๗.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร? </p><p>ไม่มีขันธ์อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ ๑.</p><p>         [๘๑]  <strong>อนุปาทินนุปาทานิยธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕</p><p>อายตนะ ๗  ธาตุ ๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ? </p><p>ไม่มีขันธ์อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๕ ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๘๒]  <strong>อนุปาทินนานุปาทานิยธรรม    อสังกิลิฏฐาสังกิเลสิก-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔</p><p>อายตนะ   ๒  ธาตุ   ๒   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ? </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖.</p><p>          [๘๓]  <strong>อสังกิลิฏฐสังกิเลสิกธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>๕  อายตนะ ๑๒  ธาตุ  ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>             [๘๔]  <strong>สวิตักกสวิจารธรรม</strong>   ฯลฯ   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔</p><p>อายตนะ ๒  ธาตุ ๓.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สง-</p><p>เคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๕.</p><p>         [๘๕]  <strong>อวิตักกวิจารมัตตธรรม ปีติสหคตธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ ๑๖. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 30</p><p>         [๘๖]  <strong>อวิตักกาวิจารธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์  </p><p>แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๒  ธาตุ ๑๗.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  อายตนะ  ธาตุ    เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ ๑.</p><p>         [๘๗]  <strong>สุขสหคตธรรม</strong> ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ</p><p>๒  ธาตุ ๓.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?    สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ  ๑๐ ธาตุ ๑๕.</p><p>         [๘๘]  <strong>อุเปกขาสหคตธรรม</strong>  ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๓</p><p>อายตนะ ๒  ธาตุ ๗. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   สง-</p><p>เคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๑.</p><p>         [๘๙]  <strong>ทัสสนปหาตัพพธรรม ภาวนาปหาตัพพธรรม ทัสสน-</strong></p><p><strong>ปหาตัพพเหตุกธรรม   ภาวนาปหาตัพพเหตุกธรรม   อาจยคามิธรรม</strong></p><p><strong>อปจยคามิธรรม   เสกขธรรม    อเสกขธรรม   มหัคคตธรรม  ฯลฯ</strong></p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๙๐]  เนวทัสสนนภาวนาปหาตัพพธรรม เนวทัสสนนภาวนา</p><p>ปหาตัพพเหตุกธรรม   เนวาจยคามินาปจยคามิธรรม  เนวเสกขานา-</p><p>เสกขธรรม  ฯลฯ  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว    สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๕  อายตนะ  ๑๒  ธาตุ ๑๘   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ    ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ ธาตุ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๙๑]  <strong>ปริตตธรรม</strong> ฯลฯ   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒</p><p>ธาตุ ๑๘  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 31</p><p>         [๙๒]  <strong>อัปปมาณธรรม  ปณีตธรรม</strong>  ฯลฯ  ยกเว้นนิพพานโดย </p><p>ความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒.   สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ๑๐ </p><p>         [๙๓]  <strong>ปริตตารัมมณธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ</p><p>๒ ธาตุ  ๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๙๔]  <strong>มหัคคตารัมมณธรรม   อัปปมาณารัมมณธรรม   หีน</strong></p><p><strong>ธรรม   มิจฉัตตนิยตธรรม  สัมมัตตนิยตธรรม   มัคคารัมมณธรรม</strong></p><p><strong>มัคคเหตุกธรรม มัคคาธิปติธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ</p><p>๒ ธาตุ ๒.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๙๕]  <strong>มัชฌิมธรรม</strong>  ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๒</p><p>ธาตุ ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๙๖]  <strong>อนิยตธรรม</strong>    ฯลฯ  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕   อายตนะ ๑๒  ธาตุ ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุเท่าไร ? ไม่มีขันธ์ อายตนะ ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้ </p><p>         [๙๗]  <strong>อุปปันนธรรม</strong>  ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ๑๒</p><p>ธาตุ ๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ   เท่าไร? ไม่มีขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ  อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๙๘]  <strong>อนุปปันนธรรม</strong>ห ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕   อายตนะ</p><p>๗ ธาตุ ๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ เท่าไร ? ไม่มีขันธ์  อะไรๆ</p><p>ที่สงเคราะห์ไม่ได้  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๕ ธาตุ ๑๐. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 32</p><p>         [๙๙]  <strong>อุปปาทิธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๑   </p><p>ธาตุ ๑๗.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์ อะไรๆ</p><p>ที่  สงเคราะห์ไม่ได้  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๐๐]  <strong>อตีตธรรม อนาคตธรรม ปัจจุปปันนธรรม อัชฌัตต</strong></p><p><strong>ธรรม  อัชฌัตตพหิทธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๒</p><p>ธาตุ ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ เท่าไร ? ไม่มีขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ   อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๐๑]   <strong>พหิทธธรรม</strong> ฯลฯ   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๒  ธาตุ ๑๘.   ส่งเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุเท่าไร ? ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๐๒]   <strong>อตีตารัมมณธรรม อนาคตารัมมณธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ ๒ ธาตุ ๒.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๑๐๓]   <strong>ปัจจุปปันนารัมมณธรรม   อัชฌัตตารัมมณธรรม</strong></p><p><strong>พหิทธารัมมณธรรม  อัชฌัตตพหิทธารัมมณธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๒  ธาตุ ๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๑๐๔]   <strong>สนิทัสสนสัปปฏิฆธรรม</strong> ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ ๑  ธาตุ ๑. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๑๐๕]   <strong>อนิทัสสนสัปปฏิฆธรรม</strong> ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ ๙   ธาตุ ๙.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๓  ธาตุ ๙. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 33</p><p>         [๑๐๖]  <strong>อนิทัสสนาปปฏิฆธรรม</strong>  ฯลฯ  ยกเว้นนิพพานโดยความ </p><p>เป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๒ ธาตุ ๘ สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย </p><p>ขันธ์ อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ? ไม่มีขันธ์ อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้  สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑๐ธาตุ  ๑๐.</p><p>                                           <strong>ทุกมาติกานิทเทส</strong></p><p>         [๑๐๗]  <strong>เหตุธรรม  เหตุสเหตุกธรรม  เหตุเหตุสัมปยุตตธรรม</strong></p><p>ฯลฯ   สงเคราะห์ได้ขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑ ธาตุ  ๑๗.</p><p>         [๑๐๘]  <strong>นเหตุธรรม อเหตุกธรรม เหตุวิปปยุตตธรรม นเหตุ-</strong></p><p><strong>อเหตุกธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๒  ธาตุ ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๐๙]  <strong>สเหตุกธรรม เหตุสัมปยุตตธรรม สเหตุกนเหตุธรรม</strong></p><p><strong>เหตุสัมปยุตตนเหตุธรรม  นเหตุสเหตุกธรรม</strong>  ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๔  อายตนะ  ๒   ธาตุ  ๒.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๑๑๐]  <strong>สัปปัจจยธรรม สังขตธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>๕ อายตนะ ๑๒  ธาตุ ๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ? </p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๑๑]  <strong>อัปปัจจยธรรม อสังขตธรรม</strong> ฯลฯ ไม่มีขันธ์ อะไร ๆ ที่</p><p>สงเคราะห์ได้  สงเคราะห์ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๕ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 34</p><p>         [๑๑๒]  <strong>สนิทัสสนธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ </p><p>๑ ธาตุ ๑.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ </p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๑๑๓]  <strong>อนิทัสสนธรรม</strong> ฯลฯ  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์</p><p>แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์ อะไรๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้ สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑.</p><p>         [๑๑๔]  <strong>สัปปฏิฆธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑</p><p>ธาตุ ๑๐.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๘.</p><p>         [๑๑๕]  <strong>อัปปฏิฆธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๒  ธาตุ ๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ เท่าไร ? ไม่มีขันธ์อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้ สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยอายตนะ</p><p>๑๐  ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๑๑๖]  <strong>รูปีธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๑ ธาตุ</p><p>๑๑. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ   ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๔ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗.</p><p>         [๑๑๗]  <strong>อรูปีธรรม</strong> ฯลฯ  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ  เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๑๑๘]  <strong>โลกิยธรรม</strong> ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒</p><p>ธาตุ ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุเท่าไร ? ไม่มีขันธ์  อายตนะ</p><p>ธาตุอะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 35</p><p>         [๑๑๙]  <strong>โลกุตตรธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  </p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๑๒๐]  <strong>เกนจิวิญเญยยธรรม    เกนจินวิญเญยยธรรม</strong> ฯลฯ ยก</p><p>เว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ</p><p>๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุเท่าไร ?  ไม่มีขันธ์ อายตนะ ธาตุ</p><p>อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๒๑]  <strong>อาสวธรรม  อาสวสาสวธรรม  อาสวอาสวสัมปยุตต-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ๑ ธาตุ ๑.   สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ</p><p>๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๑๒๒]  <strong>โนอาสวธรรม   อาสววิปปยุตตธรรม</strong>   ฯลฯ   ยกเว้น</p><p>นิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตน ๑๒ ธาตุ</p><p>๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ</p><p>ธาตุ  อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๒๓]  <strong>สาสวธรรม  สาสวโนอาสวธรรม  อาสววิปปยุตตสา-</strong></p><p><strong>สวธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒  ธาตุ ๑๘.  สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  อะไร ๆ</p><p>ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๒๔]  <strong>อนาสวธรรม   อาสววิปปยุตตอนาสวธรรม</strong> ฯลฯ ยก </p><p>เว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 36</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  </p><p>อายตนะ  ๑๐  ธาตุ   ๑๖.</p><p>         [๑๒๕]  <strong>อาสวสัมปยุตตธรรม   อาสวสัมปยุตตโนอาสวธรรม</strong></p><p>ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๑๒๖]  <strong>สัญโญชนธรรม  คันถธรรม  โอฆธรรม   โยคธรรม</strong></p><p><strong>นีวรณธรรม ปรามาสธรรม ปรามาสปรามัฏฐธรรม</strong>  ฯลฯ สงเคราะห์ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  เท่า</p><p>ไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑   ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๑๒๗]  <strong>โนปรามาสธรรม  ปรามาสวิปปยุตตธรรม</strong> ฯลฯ  ยก</p><p>เว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ</p><p>๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๒๘]  <strong>ปรามัฏฐธรรม ปรามัฏฐโนปรามาสธรรม  ปรามาส-</strong></p><p><strong>วิปปยุตตปรามัฏฐธรรม</strong> ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ</p><p>๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ</p><p>ธาตุ  อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๒๙]  <strong>อปรามัฏฐธรรม ปรามาสวิปปยุตตธรรม อปรามัฏฐ-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong> ฯลฯ   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ </p><p>อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 37</p><p>         [๑๓๐]  <strong>ปรามาสสัมปยุตตธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  </p><p>อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๑๓๑]  <strong>สารัมมณธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ</p><p>๒ ธาตุ ๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๐.           </p><p>         [๑๓๒]  <strong>อนารัมมณธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์</p><p>แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๑  ธาตุ  ๑๑   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑  ธาตุ ๗.</p><p>         [๑๓๓]  <strong>จิตตธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑ ธาตุ</p><p>๗. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๑.</p><p>         [๑๓๔]  <strong>โนจิตตธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔   อายตนะ  ๑๑   ธาตุ  ๑๑.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๗.</p><p>         [๑๓๕]  <strong>เจตสิกธรรม  จิตตสัมปยุตตธรรม จิตตสังสัฏฐธรรม</strong></p><p>ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๑๓๖]  <strong>อุเจตสิกธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๒  อายตนะ ๑๒   ธาตุ  ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๓   ไม่มีอายตนะ   ธาตุ</p><p>อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 38</p><p>         [๑๓๗]  <strong>จิตตวิปปยุตตธรรม  จิตตวิสังสัฏฐธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้น  </p><p>นิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๑  ธาตุ</p><p>๑๑. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๔  อายตนะ ๑  ธาตุ ๗.</p><p>         [๑๓๘]  <strong>จิตตสมุฏฐานธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อาย-</p><p>ตนะ ๖  ธาตุ ๖.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  สง-</p><p>เคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๖  ธาตุ ๑๒.</p><p>         [๑๓๙]  <strong>โนจิตตสมุฏฐานธรรม  โนจิตตสหภูธรรม  โนจิตตา-</strong></p><p><strong>นุปริวัตติธรรม</strong>  ฯลฯ   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ เท่า</p><p>ไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓ ไม่มีอายตนะ ธาตุ อะไรๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๔๐]  <strong>จิตตสหภูธรรม  จิตตานุปริวัตติธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑ ธาตุ ๑.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๑   ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๑๔๑]  <strong>จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานธรรม จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานสห-</strong></p><p><strong>ภูธรรม  จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานานุปริวัตติธรรม</strong> ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๓   อายตนะ ๑   ธาตุ ๑.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๑๔๒]  <strong>โนจิตตสังสัฏฐสมุฏฐานธรรม  โนจิตตสังสัฏฐสมุฏ-</strong></p><p><strong>ฐานสหภูธรรม โนจิตตสังสัฏฐสมุฏฐานานุปริวัตติธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้น</p><p>นิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๓  ไม่มีอายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 39</p><p>         [๑๔๓]  <strong>อัชฌัตติกธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ  </p><p>๖  ธาตุ ๑๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตมะ  ธาตุ  เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ ๖  ธาตุ ๖.</p><p>         [๑๔๔]  <strong>พาหิรธรรม</strong>  ฯลฯ   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๖  ธาตุ ๖. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ</p><p>ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๖   ธาตุ ๑๒.</p><p>         [๑๔๕]  <strong>อุปาทาธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ ๑๐.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๒  ธาตุ ๘.</p><p>         [๑๔๖]  <strong>โนอุปาทาธรรม</strong> ฯลฯ  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์</p><p>แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๓  ธาตุ ๙.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้   สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๙  ธาตุ ๙.</p><p>         [๑๔๗]  <strong>อุปาทินนธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ</p><p>๑๑ ธาตุ ๑๗.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์</p><p>อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๔๘]  <strong>อนุปาทินนธรรม</strong> ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์</p><p>แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๗  ธาตุ ๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้   สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๕  ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๑๔๙]  <strong>อุปาทานธรรม   กิเลสธรรม   กิเลสสังกิเลสิกธรรม</strong></p><p><strong>กิเลสสังกิลิฏฐธรรม  กิเลสสัมปยุตตธรรม</strong> ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 40</p><p>อายตนะ ๑    ธาตุ ๑.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๑๕๐]  <strong>โนกิเลสธรรม อสังกิลิฏฐธรรม   กิเลสวิปปยุตตธรรม</strong></p><p>ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ</p><p>๑๒ ธาตุ ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๕๑]  <strong>สังกิเลสิกธรรม    สังกิเลสิกโนกิเลสธรรม   กิเลส-</strong></p><p><strong>วิปปยุตตสังกิเลสิกธรรม</strong>  ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕    อายตนะ๑๒</p><p>ธาตุ ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๕๒]  <strong>อสังกิเลสิกธรรม   กิเลสวิปยุตตอสังกิเลสิกธรรม</strong> </p><p>ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ</p><p>๒ ธาตุ ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๑๕๓]  <strong>สังกิลิฏฐธรรม  กิเลสสัมปยุตตธรรม  สังกิลิฏฐโน-</strong></p><p><strong>กิเลสธรรม   กิเลสสัมปยุตตโนกิเลสธรรม</strong> ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>๔  อายตนะ ๒  ธาตุ ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๑๕๔]  <strong>ทัสสนปหาตัพพธรรม ภาวนาปหาตัพพธรรม ทัสส-</strong></p><p><strong>นปหาตัพพเหตุกธรรม  ภาวนาปหาตัพพเหตุกธรรม</strong> ฯสฯ  สงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๔   อายตนะ ๒   ธาตุ ๒.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ</p><p>ธาตุ   เท่าไร ?    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 41</p><p>         [๑๕๕]  <strong>นทัสสนปหาตัพพธรรม   นภาวนาปหาตัพพธรรม  </strong></p><p><strong>นทัสสนปหาตัพพเหตุกธรรม    นภาวนาปหาตัพพเหตุกธรรม</strong> ฯลฯ</p><p>ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๒</p><p>ธาตุ  ๑๘.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ   เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุอะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๕๖]  <strong>สวิตักกธรรม   สวิจารธรรม</strong> ฯลฯ      สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๓.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๕.</p><p>         [๑๕๗]  <strong>อวิตักกธรรม    อวิจารธรรม</strong> ฯลฯ   ยกเว้นนิพพานโดย</p><p>ความเป็นขันธ์แล้ว      สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕    อายตนะ ๑๒    ธาตุ ๑๗.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?   ไม่มีขันธ์    อายตนะ</p><p>อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ ๑.</p><p>         [๑๕๘]  <strong>สัปปีติกธรรม ปีติสหคตธรรม</strong> ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๔  อายตนะ ๒    ธาตุ ๒.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๐   ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๑๕๙]  <strong>อัปปีติกธรรม   นปีติสหคตธรรม   นสุขสหคตธรรม</strong></p><p>ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ</p><p>๑๒ ธาตุ ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุอะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้. </p><p>         [๑๖๐]  <strong>สุขสหคตธรรม</strong> ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๓ อายตนะ ๒</p><p>ธาตุ ๓.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๕. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 42</p><p>         [๑๖๑]  <strong>อุเปกขาสหคตธรรม</strong>  ฯลฯ     สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓  </p><p>อายตนะ  ๒  ธาตุ ๗.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ? </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๑.</p><p>         [๑๖๒]  <strong>นอุเปกขาสหคตธรรม</strong> ฯลฯ  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็น</p><p>ขันธ์แล้วสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๓.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์ อายตนะ อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ ๕.</p><p>         [๑๖๓]  <strong>กามาวจรธรรม   ปริยาปันนธรรม    สอุตตรธรรม</strong></p><p>ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒  ธาตุ ๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ? ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๑๖๔]  <strong>นกามาวจรธรรม   อปริยาปันนธรรม    อนุตตรธรรม</strong></p><p>ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ</p><p>๒   ธาตุ ๒.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?   สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๑๖๕]  <strong>รูปาวจรธรรม อรูปาวจรธรรม นิยยานิกรรม นิยต-</strong></p><p><strong>ธรรม  สรณธรรม</strong>  ฯลฯ  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ ๒  ธาตุ ๒.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ ๑๐   ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๑๖๖]  <strong>นรูปาวจรธรรม  นอรูปาวจรธรรม   อนิยยานิกธรรม</strong></p><p><strong>อนิยตธรรม  อรณธรรม</strong> สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร? </p><p>อรณธรรม  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕</p><p>อายตนะ ๑๒  ธาตุ  ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุเท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์   อายตนะ   ธาตุ  อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>                                   <em>จบสังคหาสังคหปทนิทเทส </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 43</p><p>                                <strong>อรรถกถาปฏิจจสมุปปาทนิทเทส</strong> </p><p>         ใน <strong>ปฏิจจสมุปปาทนิทเทส</strong><sup>๑</sup>  พระผู้มีพระภาคเจ้ามิได้ทรง เริ่มคำ</p><p>ปุจฉาว่า  <strong>" อวิชฺชา   กตีหิ  ขนฺเธหิ "</strong>  แต่ทรงแสดงคำวิสัชนาอย่างนี้เทียวว่า</p><p><strong>" อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา เอเกน ขนฺเธน "</strong> เป็นต้น. ในคำเหล่านั้น   คำว่า</p><p><strong>" สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณ "</strong> อธิบายว่า เมื่อปฏิสนธิเป็นไปแล้ว  วิปากวิญญาณ</p><p>แม้ทั้งปวงก็เป็นไป.  ด้วยเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคจึงตรัสว่า    <strong>" สตฺตหิ   ธาตูหิ</strong></p><p><strong>สงฺคหิต "</strong>  แม้ในนามรูป  ก็พึงทราบด้วยสามารถแห่งความเป็นไปของปฏิสนธิ</p><p>นั่นแหละ.  ด้วยเหตุนั้น    พระองค์ทรงรวบรวมแม้ซึ่งสัททายตนะ    แล้วแสดง</p><p>การนับสงเคราะห์ไว้ด้วยอายตนะ ๑๑  ในปฏิจจสมุปปาทนิทเทสนี้.</p><p>         <em>พึงทราบขันธเภทะ  (คือ การแยกขันธ์) ในธรรมทั้งหลาย  มีผัสสะ</em></p><p><em>เป็นต้น.</em>  จริงอยู่  <strong>ผัสสะ</strong>  นับสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์อย่างหนึ่ง    เวทนาขันธ์ก็</p><p>นับสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์อย่างหนึ่ง.   สำหรับตัณหา  อุปาทาน  กรรมภพ นับ</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยสังขารขันธ์เท่านั้น.  อนึ่ง  บทแห่งภพ   ทรงจำแนก ๑๑ อย่าง</p><p>ด้วยสามารถแห่งกัมมภพเป็นต้นไว้ในนิทเทสนี้. บรรดาภพเหล่านั้น     กรรมภพ</p><p>ทรงแสดงรวมกับภพเหล่านั้น   เพราะความเป็นคำวิสัชนาเช่นกับผัสสะเป็นต้น.</p><p>อุปปัตติภพ กามภพ  สัญญาภพ    ปัญจโวการภพทั้งหลาย   ทรงแสดงรวมกัน</p><p>เพราะความเป็นคำวิสัชนาเช่นกับเป็นของกันและกัน.   แต่เพราะสภาวธรรมอัน</p><p>กรรมเข้าไปยึดถือไว้โดยความเป็นผลเทียม  ฉะนั้นพระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า</p><p><strong>" เอกาทสหายตเนหิ   สตฺตรสหิ   ธาตูหิ "</strong>    จริงอยู่  สัททายตนะ  อันกรรม</p><p>๑.  บาลีข้อ  ๕๗-๖๘ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 44</p><p>มิได้ยึดไว้โดยความเป็นผล  (คือ มิใช่เป็นกัมมชรูป) สัททายตนะนั้น   พระองค์  </p><p>จึงไม่ได้ทรงถือเอาในที่นี้.</p><p>         ใน <strong>รูปภวนิทเทส</strong> สองบทว่า  <strong>" ปญฺจหิ อายตเนหิ "</strong> ได้แก่ ด้วยจัก</p><p>ขวายตนะ  โสตายตนะ  มนายตนะ  รูปายตนะ  และธัมมายตนะ.</p><p>         สองบทว่า <strong>" อฏฺหิ  ธาตูหิ "</strong> ได้แก่  ธาตุ ๘ คือจักขุธาตุ   โสตธาตุ</p><p>จักขุวิญญาณธาตุ  โสตวิญญาณธาตุ  รูปธาตุ  ธัมมธาตุ  มโนธาตุ  มโนวิญญาณ-</p><p>ธาตุ. ภพทั้ง ๓ แม้มีอรูปภพเป็นต้น   แสดงรวมกัน    เพราะความเป็นคำวิสัชนา</p><p>ทำนองเดียวกัน.  อสัญญีภพ  เอกโวการภพ  ก็ฉันนั้น.</p><p>         ในบรรดาคำเหล่านั้น    คำว่า   <strong>" ทฺวีหิ  อายตเนหิ "</strong> ได้แก่ อายตนะ ๒</p><p>คือ รูปายตนะและธัมมายตนะ.   แม้ในธาตุทั้งหลาย  ก็นัยนี้นั่นแหละ.</p><p>         อนึ่งในนิทเทสนั้น         พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงยกรูปายตนะขึ้นแสดง</p><p>เพราะความที่รูปายตนะแห่งพรหมนั้นเป็นอารมณ์แก่พรหมทั้งหลายที่เหลือผู้อยู่</p><p>ในพื้นพิภพเดียวกัน  เพราะการเกิดขึ้นแห่งจักขุ.</p><p>         คำว่า  <strong>" ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ "</strong> ได้แก่ รูปชาติ นับสงเคราะห์ได้ด้วยรูป  </p><p>ขันธ์ อรูปชาติ  นับสงเคราะห์ได้ด้วยสังขารขันธ์.  แม้ในชราและมรณะ  ก็นัยนี้.</p><p>คำว่า <strong>" เอเกน  ขนฺเธน "</strong>  แม้ในธรรมมีโสกะเป็นต้น     บัณฑิตพึงทราบขันธ์</p><p>ที่แปลกกันอย่างนี้ว่า                                                  </p><p>         <strong>โสกทุกขโทมนัสสะ  นับสงเคราะห์ได้ด้วยเวทนาขันธ์</strong>   </p><p>         <strong>ปริเทวะ  นับสงเคราะห์ได้ด้วยรูปขันธ์</strong></p><p>         <strong>อุปายาสะเป็นต้น   นับสงเคราะห์ได้ด้วยสังขารขันธ์.</strong></p><p>         คำว่า <strong>" อิทฺธิปาโท ทฺวีหิ ขนฺเธหิ "</strong> เป็นต้น  ได้แก่  นับสงเคราะห์ </p><p>ได้ด้วยสังขารขันธ์  วิญญาณขันธ์  ด้วยมนายตนะ  ธัมมายตนะ  ด้วยธัมมธาตุ</p><p>มโนวิญญาณธาตุ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 45</p><p>         คำว่า  <strong>" ฌาน  ทฺวีหิ  ขนฺเธหิ "</strong> ได้แก่   ด้วยเวทนาขันธ์   และสังขาร  </p><p>ขันธ์.  ธรรมทั้งหลายมี  <strong>อัปปมัญญา</strong>  เป็นต้น    อธิบายไว้รวมกัน    เพราะ</p><p>ความเป็นคำวิสัชนาทำนองเดียวกัน.   แต่  <strong>จิต</strong> แม้ตั้งไว้ในลำดับแห่งเจตนา   ก็</p><p>ทรงแสดงในภายหลัง  เพราะมีคำวิสัชนาไม่เหมือนกัน.    บรรดาบททั้งหลายมี</p><p>อัปปมัญญาเป็นต้นเหล่านั้น   คำว่า  <strong>" เอเกน  ขนฺเธน "</strong>  ได้แก่   เวทนานับ</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยเวทนาขันธ์   สัญญานับสงเคราะห์ได้ด้วยสัญญาขันธ์  ธรรมที่ </p><p>เหลือนับสงเคราะห์ได้ด้วยสังขารขันธ์ ฉะนั้น   บัณฑิตพึงทราบขันธ์ที่แปลกกัน</p><p>ด้วยประการฉะนี้.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้า  ครั้นทรงแสดงสังคหาสังคหบทในอัพภันตรมาติกา</p><p>อย่างนี้แล้ว  บัดนี้  เพื่อจะทรงแสดง   <strong>พาหิรมาติกา</strong><sup>๑</sup>  จึงเริ่มคำว่า <strong>" กุสลา</strong></p><p><strong>ธมฺม"</strong> เป็นอาทิ.  บรรดามาติกาเหล่านั้น ใน<strong>เวทนาติกะ</strong><sup>๒</sup> คำว่า <strong>"ตีหิ  ธาตูหิ"</strong></p><p>ได้แก่  ด้วยกายวิญญาณธาตุ  มโนวิญญาณธาตุ  และธัมมธาตุ.  คำว่า <strong>"สตฺตหิ</strong></p><p><strong>ธาตูหิ"</strong>  ได้แก่   ด้วยธาตุ ๗ คือ จักขุวิญญาณธาตุ  โสตวิญญาณธาตุ    ฆาน-</p><p>วิญญาณธาตุ ชิวหาวิญญาณธาตุ มโนธาตุ ธัมมธาตุ และมโนวิญญาณธาตุ. ใน</p><p><strong>วิปากติกะ</strong><sup>๓</sup>  คำว่า  <strong>"อฏฺหิ ธาตูหิ"</strong>  ได้แก่ ด้วยธาตุทั้ง ๗ เหล่านั้นนั่นแหละ</p><p>กับด้วยกายวิญญาณธาตุ๑. แต่วิปากธัมมธัมมา ถือเอารวมกัน เพราะคำวิสัชนา</p><p>เช่นเดียวกันกับด้วยสังกิลิฏฐสังกิเลสิกะทั้งหลาย.   ก็แลนิทเทสเหล่านั้นแสดงไว้</p><p>ฉันใด ในบทติกะและทุกะทั้งปวง (ในพาหิรมาติกานี้)  ก็ฉันนั้น   คือว่า  บท</p><p>ใดๆ เป็นคำวิสัชนาร่วมกับบทใด ๆ บทนั้น  ๆ แม้ไม่เป็นไปตามลำดับ   ท่าน</p><p>ก็ถือเอาคำวิสัชนาพร้อมกับด้วยบทนั้น ๆ.    สังคหาสังคหนัยในที่นี้   พึงทราบ</p><p>โดยทำนองที่ข้าพเจ้ากล่าวแล้วนั่นแล.</p><p>                              <em>จบอรรถกถาสังคหาสังคหปทนิทเทส</em></p><p>๑. บาลีข้อ  ๗๓-๗๔              ๒. ข้อ ๗๕-๗๖           ๓. ข้อ ๗๗-๗๙ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 46</p><p>                              <strong>๒. สังคหิเตนอสังคหิตปทนิทเทส</strong> </p><p>         [๑๖๗]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ได้ด้วย<strong>จักขายตนะ ฯลฯ  โผฏ-</strong></p><p><strong>ฐัพพายตนะ</strong> ธรรมเหล่าใด สงเคราะห์ได้ด้วย<strong>จักขุธาตุ  ฯลฯ  โผฏฐัพพธาตุ</strong> </p><p>โดยขันธสังคหะ  แต่สงเคราะห์ไม่ได้  โดยอายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ  ธรรม-</p><p>เหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๘.</p><p>         [๑๖๘]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ได้ด้วย<strong>จักขุวิญญาณธาตุ โสต-</strong></p><p><strong>วิญญาณธาตุ  ฆานวิญญาณธาตุ   ชิวหาวิญญาณธาตุ  กานวิญญาณธาตุ</strong></p><p><strong>มโนธาตุ  มโนวิญญาณธาตุ</strong> โดยขันธสังคหะ   แต่สงเคราะห์ไม่ได้   โดย</p><p>อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ ฯลฯ  ธรรมเหล่านั้น   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔</p><p>อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๒.                                                       </p><p>         [๑๖๙]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ได้ด้วยจักขุนทรีย์    <strong>โสตินทรีย์</strong></p><p><strong>ฆานินทรีย์  ชิวหินทรีย์   กายินทรีย์  อิตถินทรีย์   ปุริสินทรีย์</strong> โดย </p><p>ขันธสังคหะ   แต่สงเคราะห์ไม่ได้   โดยอายตนะสังคหะ    ธาตุสังคหะ  ฯลฯ</p><p>ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๘.</p><p>         [๑๗๐]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ได้ด้วย<strong>อสัญญาภพ  เอกโวการ-</strong></p><p><strong>ภพ</strong> โดยขันธสังคหะ  แต่สงเคราะห์ไม่ได้  โดยอายตนะสังคหะ     ธาตุสังคหะ</p><p>ฯลฯ  ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๓ ธาตุ ๙.</p><p>         [๑๗๑]   ธรรมเหล่าใด สงเคราะห์ได้ด้วย<strong>ปริเทวะ</strong> เเละ <strong>สนิทัสสน-</strong></p><p><strong>สัปปฏิฆธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ แต่สงเคราะห์ไม่ได้ โดยอายตนะสังคหะ ธาตุ</p><p>สังคหะ ฯลฯ ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒  ธาตุ ๘. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 47</p><p>         [๑๗๒]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ได้ด้วย<strong>อนิทัสสนสัปฏิฆธรรม</strong> </p><p>โดยขันธสังคหะ   แต่สงเคราะห์ไม่ได้  โดยอายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ  ฯลฯ  </p><p>ธรรมเหล่านั้น   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๑๗๓]  ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ได้ด้วย<strong>สนิทัสสนธรรม</strong> โดย</p><p>ขันธสังคหะ  แต่สงเคราะห์ไม่ได้ โดยอายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ ฯลฯ ธรรม</p><p>เหล่านั้น   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๘.</p><p>         [๑๗๔]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ได้ด้วย<strong>สัปปฏิฆธรรม   อุปาทา-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ   แต่สงเคราะห์ไม่ได้  โดยอายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ</p><p>ฯลฯ ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ? ธรรม</p><p>เหล่านั้นสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗.</p><p>         อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๗  อินทรีย์ ๗  อสัญญาภพ ๑   เอกโวการภพ ๑ </p><p>ปริเทวะ ๑   สนิทัสสนธรรม ๑  สนิทัสสนสัปปฏิฆธรรม ๑  อนิทัสสนสัปปฏิ-</p><p>ฆธรรม ๑  สัปปฏิฆธรรม ๑ อุปาทาธรรม ๑ (รวม ๔๒ บท)  ด้วยประการฉะนี้.</p><p>                               <em>จบสังคหิเตนอสังคหิตปทนิทเทส</em></p><p>                          <strong>อรรถกถาสังคหิเตนอสังคหิตปทนิทเทส</strong></p><p>         บัดนี้  เพื่อจำแนก  <strong>สังคหิเตน  อสังหิตบท</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>จึงทรงเริ่มคำว่า    <strong>"จกฺขฺวายตเนน"</strong>  เป็นอาทิ.  ในบทนี้      พึงทราบลักษณะ</p><p>ดังนี้  ก็ในวาระนี้บทใด (หมายถึงรูป๒๗เว้นจักขายตนะ)  นับสงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>บทแห่งขันธ์      แต่นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยบทแห่งอายตนะและธาตุ     หรือว่า</p><p>บทใด  (วิญญาณธาตุ ๗ เว้นจักขุวิญญาณธาตุ)   นับสงเคราะห์ได้ด้วยบทแห่ง </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 48</p><p>ขันธ์และอายตนะ  แต่นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยบทแห่งธาตุ  พระผู้มีพระภาคเจ้า   </p><p>จึงทรงทำปุจฉาและวิสัชนาซึ่งบทอันสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์แห่งบทนั้น ก็บท</p><p>(ที่สงเคราะห์ไม่ได้)  นั้น   ย่อมไม่ประกอบในธรรมทั้งหลาย   มีรูปขันธ์เป็น</p><p>ต้น. เพราะว่า  รูปขันธ์สงเคราะห์ได้ด้วยรูปขันธ์เท่านั้น     แต่รูปขันธ์นั้น     ชื่อ</p><p>ว่านับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยอายตนะและธาตุ  ๑๑ ทั้งกึ่งก็ไม่มี     เวทนาเทียวนับ</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยเวทนาขันธ์เท่านั้น     แม้เวทนาขันธ์นั้นชื่อว่านับสงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยธัมมายตนะและธัมมธาตุทั้งหลาย     ก็หาไม่.    เมื่อไม่มี   เพราะธรรม</p><p>เหล่านี้สงเคราะห์ไม่ได้อย่างนี้   บททั้งหลายเหล่าอื่นนั้น     และบทมีมนายตนะ</p><p>ธัมมายตนะ  เป็นต้น    มีรูปอย่างนี้   พระผู้มีพระภาคเจ้าก็ไม่ทรงสงเคราะห์ไว้</p><p>ในวาระนี้.    แต่บทเหล่าใด      ย่อมส่องถึงเอกเทศแห่งรูปอันไม่เจือด้วยรูป</p><p>และซึ่งเอกเทศแห่งวิญญาณอันไม่เจือด้วยธรรมอื่น  บทเหล่านั้น    พระผู้มีพระ-</p><p>ภาคเจ้าทรงสงเคราะห์ไว้ในนิทเทสแห่งบทนี้. ในที่สุด ทรงแสดงธรรมเหล่านั้น</p><p>ไว้ในอุทานคาถาอย่างนี้ว่า</p><p>                      <strong>"ทสายตนา  สตฺตรส   ธาตุโย</strong></p><p><strong>                      สตฺตินฺทฺริยา  อสญฺาภโว  เอกโวการภโว</strong></p><p><strong>                      ปริเทโว  สนิทสฺสนสปฺปฏิฆ </strong></p><p><strong>                      อนิทสฺสน  ปุนเรว</strong><sup>*</sup><strong>   สปฺปฏิฆ  อุปฺปาทา".</strong></p><p>            แปลว่า  <strong>นิทเทสนี้มี   ๔๒   บท</strong>  คือ</p><p>            <strong>โอฬาริกายตนะ  ๑๐  บท</strong></p><p><strong>            ธาตุ ๑๗  บท</strong>  (เว้นธัมนธาตุ)</p><p>            <strong>รูปอินทรีย์   ๗   บท</strong>  (คือ จักขุนทรีย์เป็นต้น   จนถึงปุริสินทรีย์</p><p>เป็นที่สุด)</p><p>*  บางแห่งเป็น  ปุนเทว </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 49</p><p>         <strong>อสัญญีภพ  ๑  บท</strong>  </p><p>         <strong>เอกโวการภพ  ๑  บท</strong></p><p>         <strong>ปริเทวะ  ๑   บท</strong></p><p>         <strong>นิทัสสนสัปปฏิฆะ  ๑  บท</strong></p><p>         <strong>อนิทัสสนสัปปฏิฆะ  ๑  บท</strong></p><p>         <strong>สนิทัสสนะ  ๑  บท</strong></p><p>         <strong>สัปปฏิฆะ  ๑   บท</strong></p><p>         <strong>อุปาทาธรรม  ๑   บท.</strong></p><p>         เพราะฉะนั้น     บัณฑิตพึงทราบ   การนับสงเคราะห์ธรรมที่ไก้  และไม่</p><p>ได้ด้วยสามารถแห่งบทเหล่านั้นนั่นแหละ. ก็ว่าด้วยอำนาจแห่งปัญญา   ในวาระนี้</p><p>ทรงทำไว้ ๘ ปัญหา  คือ</p><p>         <strong>ปัญหา ๑    ทำไว้เพราะรวบรวมธรรม ๒๐    ด้วยสามารถแห่ง</strong></p><p><strong>อายตนะ (โอฬาริกายตนะ ๑๐)  และธาตุ   (โอฬาริกธาตุ  ๑๐)   ไว้ใน</strong></p><p><strong>คำวิสัชนาทำนองเดียวกัน</strong></p><p>         <strong>ปัญหา ๑   ทำไว้เพราะรวบรวมวิญญาณธาตุ  ๗.</strong></p><p>         <strong>ปัญหา  ๑   ทำไว้เพราะรวบรวมอินทรีย์  ๗    (คือ  มีจักขุน-</strong></p><p><strong>ทรีย์เป็นต้น)</strong></p><p>         <strong>ปัญหา ๑  ทำไว้เพราะรวบรวมภพทั้ง  ๒  และ</strong></p><p>         <strong>ปัญหา ๑  ทำไว้ด้วย ปริเทวบท และสนิทัสสนสัปปฏิฆบท.</strong></p><p>         <strong>ปัญหา ๑  ทำไว้ด้วย อนิทัสสนสัปปฏิฆาบท.</strong></p><p>         <strong>ปัญหา  ๑  ทำไว้ด้วย สนิทัสสนบททั้งหลาย.</strong></p><p>         <strong>ปัญหา ๑   ทำไว้ด้วย สัปปฏิฆบททั้งหลาย และอุปาทาธรรม</strong></p><p><strong>ทั้งหลาย. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 50</p><p>         <em>บรรดาปัญหาเหล่านั้น  พึงทราบการจำแนกขันธ์เป็นต้น อย่างนี้ คือ</em>  </p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๑</strong>  ก่อน. สองบทว่า  <strong>" จตูหิ ขนฺเธหิ "</strong>  ได้แก่ สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยอรูปขันธ์ ๔.  สองบทว่า <strong>" ทฺวีหายตเนหิ "</strong>   ได้แก่  สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยมนายตนะ ๑  กับบรรดาจักขวายตนะเป็นต้นอย่างละหนึ่ง ๆ. สองบทว่า</p><p><strong>" อฏฺหิ ธาตูหิ"</strong>  ได้แก่สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย  ธาตุ  ๘   คือ ด้วยวิญญาณธาตุ ๗</p><p>กับบรรดาจักขุธาตุเป็นต้น  อย่างละหนึ่งๆ ในนิทเทสนี้พึงทราบนัยดังนี้ว่า จัก-</p><p>ขวายตนะสงเคราะห์โดยความเป็นขันธ์    เป็นรูปขันธ์ได้   เมื่อจักขวายตนะนั้น</p><p>สงเคราะห์ด้วยรูปขันธ์แล้ว    จักขวายตนะหนึ่งนั้นแหละก็สงเคราะห์ได้ด้วยการ</p><p>สงเคราะห์เป็นอายตนะ     ส่วนอายตนะ ๑๐  ที่เหลือนับสงเคราะห์ไม่ได้.  แม้</p><p>โดยการสงเคราะห์ด้วยธาตุ      จักขุธาตุหนึ่งนั่นแหละนับสงเคราะห์ด้วยธาตุได้.</p><p>ธาตุ  ๑๐    ที่เหลือนับสงเคราะห์ไม่ได้.   เพราะเหตุนี้อายตนะ ๑๐ เหล่าใดนับ</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยจักขวายตนะนั้น       อายตนะเหล่านั้นไม่นับสงเคราะห์ด้วย</p><p>อายตนะ   ๒  คือ   จักขวายตนะ   และมนายตนะ.   ธาตุ  ๑๐    แม้เหล่าใดนับ </p><p>สงเคราะห์เข้าไม่ได้     ธาตุเหล่านั้น       ก็นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยจักขุธาตุและ</p><p>วิญญาณธาตุ ๗ ดังนี้. แม้ในรูปายตนะเป็นต้นก็นัยนี้นั่นแหละ.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๒</strong>  เพราะวิญญาณขันธ์ ท่านสงเคราะห์ได้ด้วยวิญญาณ-</p><p>ธาตุอย่างใดอย่างหนึ่ง  วิญญาณขันธ์นั้น    ชื่อว่าสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยมนายตนะ</p><p>ไม่มี ฉะนั้น   พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสไว้ว่า <strong>" อายตนสงฺคเหน สงฺคหิตา "</strong></p><p>ดังนี้. ก็ในการวิสัชนาปัญหาที่ ๒ นี้ สองบทว่า <strong>" จตูหิ ขนฺเธหิ "</strong> ได้แก่ ด้วย</p><p>ขันธ์ ๔ มีรูปเป็นต้น. สองบทว่า <strong>" เอกาทสหิ  อายตเนหิ "</strong>  ได้แก่ สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑๑ เว้นมนายตนะ.  สองบทว่า  <strong>" ทฺวาทสหิ  ธาตูหิ "</strong>  ได้แก่</p><p>ไม่ได้ด้วยธาตุ ๑๒ ที่เหลือ  โดยนำวิญญาณธาตุ ๖ ออกตามสมควร.  เพราะว่า </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 51</p><p>จักขุวิญญาณธาตุนับสงเคราะห์ได้ด้วยจักขุวิญญาณธาตุนั่นแหละ     ธาตุนอกนี้   </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้.   แม้ในโสตวิญญาณธาตุเป็นต้น    ก็นัยนี้เหมือนกัน.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๓</strong>  การวิสัชนาจักขุนทรีย์เป็นต้น  เช่นเดียวกับจักขวายตนะ</p><p>เป็นต้นนั่นแหละ.  แต่ในอิตถินทรีย์และปุริสินทรีย์   พึงทราบอายตนะ ๒ คือ</p><p>มนายตนะ<sup>*</sup>  กับธัมมายตนะ  และธาตุ ๘ คือ  วิญญาณธาตุ ๗  กับธัมมธาตุ ๑</p><p>(นับสงเคราะห์เข้าด้วยอินทรีย์ทั้ง ๒ นี้ไม่ได้).</p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๔</strong>   สองบทว่า <strong>" ตีหายตเนหิ "</strong>  ได้แก่  (นับสงเคราะห์</p><p>ไม่ได้)   ด้วยรูปายตนะ   ธัมมายตนะ     มนายตนะ.   เพราะว่า   ในภพเหล่า</p><p>นั้น     ว่าโดยอำนาจแห่งรูปายตนะและธัมมายตนะ     ได้อายตนะ  ๒   เท่านั้น </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๓  คือ  ด้วยอายตนะ ๒  (คือ  รูปายตนะ ธัมมา-</p><p>ยตนะ)  เหล่านั้นนั่นแหละ  และมนายตนะ ๑.   สองบทว่า    <strong>" นวหิ  ธาตูหิ "</strong></p><p>ได้แก่  ด้วยธาตุ ๙ คือวิญญาณธาตุ ๗ กับรูปธาตุ   และธัมมธาตุ.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๕</strong>    สองบทว่า <strong>" ทฺวีหายตเนหิ "</strong>    หมายเอาบทที่ ๑</p><p>(คือ ปริเทวธรรม)   ซึ่งนับสงเคราะห์ไม่ได้  ด้วยสัททายตนะ  และมนายตนะ.</p><p>หมายเอาบทที่ ๒  (คือ สนิทัสสนสัปปฏิฆธรรม) ซึ่งนับสงเคราะห์ไม่ได้  ด้วย</p><p>รูปายตนะ  และมนายตนะ.   แม้ธาตุทั้งหลาย   ก็พึงทราบว่า   วิญญาณธาตุ ๗</p><p>กับอายตนะอย่างละ ๑  ในบรรดาอายตนะเหล่านั้นนั่นแหละ.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๖</strong>  สองบทว่า  <strong>" ทสหายตเนหิ "</strong>  ได้แก่  อายตนะ ๑๐</p><p>เว้นรูปายตนะและธัมมายตนะ. สองบทว่า <strong>" โสฬสหิ   ธาตูหิ "</strong>  ได้แก่ ธาตุ ๑๖</p><p>เว้นรูปธาตุ   และธัมมธาตุ.  ถามว่า  ข้อนี้มีอธิบายอย่างไร   ตอบว่า   ก็เพราะ</p><p>โอฬาริกายตนะ  ๙  ชื่อว่า    อนิทัสสนสัปปฏิฆธรรม      เมื่ออายตนะเหล่านั้น</p><p>*  คำว่า   มนายตนะ   ในอรรถกถาเห็นจะตกไป   เพราะว่า   ท่านกล่าวว่า   อายตนะ ๒    (คือ</p><p>มนายตนะ  และธัมมายตนะ)  แต่ในอรรถกถานี้   กล่าวไว้แต่เพียง   ธัมมายตนะเท่านั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 52</p><p>สงเคราะห์เข้าในรูปขันธ์โดยขันธ์สงเคราะห์แล้ว    อายตนะเหล่านั้นนั่นแหละ  ก็  </p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยอายตนะ    แต่สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยรูปายตนะและธัมมายตนะ.</p><p>แม้ว่าโดยธาตุสงเคราะห์   โอฬาริกธาตุ ๙ สงเคราะห์เข้ากันได้   แต่รูปธาตุและ</p><p>ธัมมธาตุ    นับสงเคราะห์เข้ากันไม่ได้ด้วยอายตนะนั้นนั่นแหละ.     ด้วยเหตุนี้</p><p>อันนับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยอายตนะเหล่านั้น     ส่วนอายตนะเหล่านั้น   พึงทราบ</p><p>อายตนะ ๒ เหล่าใดว่านับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑๐ คือ โอฬาริกายตนะ</p><p>๙ และมนายตนะ ๑  เว้นรูปายตนะ   และธัมมายตนะ.   ธาตุทั้ง ๒   แม้เหล่าใด</p><p>ที่นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธาตุเหล่านั้น    พึงทราบว่า   นับสง-</p><p>เคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ  ๑๖  คือ โอฬาริกธาตุ   ๙   และวิญญาณธาตุ  ๗  เว้นรูป</p><p>ธาตุและธัมมธาตุ.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๗</strong>  สองบทว่า <strong>" ทฺวีหายตเนหิ "</strong> ได้แก่  ด้วยอายตนะ</p><p>๒ คือ  รูปายตนะและมนายตนะ.    สองบทว่า  <strong>" อฏฺหิ  ธาตูหิ "</strong>     ได้แก่</p><p>ด้วยธาตุ ๘ คือ  ด้วยรูปธาตุ   และวิญญาณธาตุ ๗. </p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๘</strong>  สองบทว่า  <strong>" เอกาทสหายตเนหิ "</strong>   หมายเอาสัป-</p><p>ปฏิฆธรรมทั้งหลายเว้นธัมมายตนะ   และหมายเอาอุปปาทาธรรมทั้งหลาย   เว้น</p><p>โผฎฐัพพายตนะ.    แม้ในธาตุทั้งหลาย   ก็นัยนี้นั่นแหละ.   ก็การประกอบเนื้อ</p><p>ความในนิทเทสแห่งบทนี้       บัณฑิตพึงทราบโดยนัยที่ข้าพเจ้ากล่าวแล้วในหน</p><p>หลังนั้นแล.           </p><p>                               <em>จบอรรถกถาสังคหิเตนอสังคหิตบท </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 53</p><p>                             <strong>๓.  อสังคหิเตนสังคหิตปทนิทเทส</strong></p><p>         [๑๗๕]  ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>เวทนาขันธ์   สัญญา-  </strong></p><p><strong>ขันธ์  สังขารขันธ์   สมุทยสัจ  มัคคสัจ</strong>  โดยขันธสังคหะ   แต่สงเคราะห์ได้</p><p>โดยอายตนสังคหะ     ธาตุสังคหะ     ธรรมเหล่านั้น       สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   ธรรมเหล่านั้นยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๓ อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๗๖]  ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>นิโรธสัจ</strong>     โดยขันธ-</p><p>สังคหะ    แต่สงเคราะห์ได้    โดยอายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๗๗]  ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>ชีวิตินทรีย์</strong> โดยขันธ-</p><p>สังคหะ   แต่สงเคราะห์ได้     โดยอายตนสังคหะ    ธาตุสงเคราะห์     ธรรมเหล่า</p><p>นั้นยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ</p><p>๑   ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๗๘]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อิตถินทรีย์ ปุริสินทรีย์</strong></p><p><strong>สุขินทรีย์  ทุกขินทรีย์  โสมนัสสินทรีย์  โทมนัสสินทรีย์ อุเปกขินทรีย์</strong></p><p><strong>สัทธินทรีย์  วิริยินทรีย์  สตินทรีย์  สมาธินทรีย์  ปัญญินทรีย์  อนัญญ-</strong></p><p><strong>ตัญญัสสามีตินทรีย์  อัญญินทรีย์   อัญญาตาวินทรีย์   อวิชชา    สังขาร</strong></p><p><strong>เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย     ผัสสะเพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย    เวทนา</strong></p><p><strong>เพราะผัสสะเป็นปัจจัย  ตัณหาเพราะเวทนาเป็นปัจจัย อุปาทานเพราะ</strong></p><p><strong>ตัณหาเป็นปัจจัย  กัมมภพเพราะอุปาทานเป็นปัจจัย</strong> โดยขันธสังคหะ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 54</p><p>แต่สงเคราะห์ได้ โดยอายตนสังคหะ ธาตุสังคหะ ธรรมเหล่านั้นยกเว้นนิพพาน  </p><p>โดยความเป็นขันธ์แล้ว สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ ๑   ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๗๙]  ธรรมเหล่าใด สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย  <strong>ชาติ  ชรา มรณะ ฌาน</strong></p><p>โดยขันธสังคหะ     แต่สงเคราะห์ได้    โดยอายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ   ธรรม</p><p>เหล่านั้น       ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๒</p><p>อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๘๐]  ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>โสกะ  ทุกข์  โทมนัส</strong></p><p><strong>อุปายาส  สติปัฏฐาน  สัมมัปปธาน  อัปปมัญญา  อินทรีย์  ๕  พละ  ๕</strong></p><p><strong>โพชฌงค์ ๗  อริยมรรคมีองค์  ๘   ผัสสะ   เวทนา   สัญญา   เจตนา</strong></p><p><strong>อธิโมกข์  มนสิการ  เหตุธรรม เหตุสเหตุกธรรม  เหตุเหตุสัมปยุตต-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ    แต่สงเคราะห์ได้    โดยอายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่านั้น   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓</p><p>อายตนะ ๑ ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๘๑]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อัปปัจจยธรรม  อสัง-</strong></p><p><strong>ขตธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ  แต่สงเคราะห์ได้  โดยอายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ  ๑   ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๘๒]  ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อาสวธรรม    อาสว-</strong></p><p><strong>สาสวธรรม   อาสวอาสวสัมปยุตตธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ   แต่สงเคราะห์</p><p>ได้  โดยอายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่านั้น      ยกเว้นนิพพานโดย</p><p>ความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๑   ธาตุ ๑. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 55</p><p>         [๑๘๓]  ธรรมเหล่าใด สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>สัญโญชนธรรม คันถ-  </strong></p><p><strong>ธรรม โอฆธรรม  โยคธรรม  นีวรณธรรม ปรามาสธรรม ปรามาส-</strong></p><p><strong>ปรามัฏฐธรรม</strong>  โดยขันธสังคหะ  แต่สงเคราะห์ได้  โดยอายตนสังคหะ  ธาตุ</p><p>สังคหะ  ธรรมเหล่านั้น    ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๘๘]  ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>เจตสิกธรรม   จิตต-</strong></p><p><strong>สัมปยุตตธรรม จิตตสังสัฏฐธรรม  จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานธรรม  จิตต-</strong></p><p><strong>สังสัฏฐสมุฏฐานสหภูธรรม   จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานานุปริวัตติธรรม</strong></p><p>โดยขันธสังคหะ     แต่สงเคราะห์ได้   โดยอายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ  ธรรม</p><p>เหล่านั้น     ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๘๕]  ธรรมเหล่าใด สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>จิตตสหภูธรรม จิตตา-</strong></p><p><strong>นุปริวัตติธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ      แต่สงเคราะห์ได้โดยอายตนสังคหะ</p><p>ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้น   ไม่มีขันธ์อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ได้    สงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๘๖]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อุปาทานธรรม   กิเลส-</strong></p><p><strong>ธรรม  กิเลสสังกิเลสิกธรรม   กิเลสสังกิลิฏฐธรรม  กิเลสกิเลสสัมป-</strong></p><p><strong>ยุตตธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ  แต่สงเคราะห์ได้โดยอายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่านั้น     สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ    เท่าไร ?    ธรรม</p><p>เหล่านั้น ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว      สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๓</p><p>อายตนะ ๑  ธาตุ ๑.</p><p>                              <em>จบอสังคหิเตนสังคหิตปทนิทเทส </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 56</p><p>                             <strong>อรรถกถาอสังคหิเตนสังคหิตปทนิทเทส</strong> </p><p>         บัดนี้  เพื่อจำแนก <strong>อสังคหิเตน  สังคหิตบท</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>จึงเริ่มคำว่า  <strong>"เวทนากฺขนฺเธน"</strong>   เป็นอาทิ.  ในบทนี้  พึงทราบลักษณะ  ดังนี้ </p><p>ในวาระนี้    บทใดนับสงเคราะห์เข้ากันไม่ได้โดยขันธ์    แต่นับสงเคราะห์เข้ากัน</p><p>ได้โดยบทแห่งอายตนะและธาตุทังหลาย    พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงทำปุจฉาและ </p><p>วิสัชนา  การนับสงเคราะห์ซึ่งบทนั้นโดยขันธ์เป็นต้น.  ก็แต่  บท   (อสังคหิเตน</p><p>สังคหิตะ)  นั้น  ย่อมไม่ประกอบในบททั้งหลายมีรูปขันธ์  วิญญาณขันธ์   และ</p><p>จักขายตนะเป็นต้น.   เพราะว่า   รูปขันธ์นับสงเคราะห์นามขันธ์ ๔  โดยขันธ์</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้.   บรรดาธรรมเหล่านั้น    แม้ธรรมหนึ่ง  ชื่อว่า  นับสงเคราะห์</p><p>ได้โดยอายตนะและธาตุทั้งหลายเหล่านั้น   ก็ย่อมไม่มี.   เมื่อมีคำถามว่า  เวทนา</p><p>เป็นต้น    นับสงเคราะห์เข้ากันได้โดยธัมมายตนะ  มิใช่หรือ.  ตอบว่า    เวทนา</p><p>เป็นต้นที่นับสงเคราะห์เข้ากันได้โดยธัมมายตนะ   แต่ไม่ใช่ธัมมายตนะ  คือ รูป</p><p>ขันธ์.   เพราะทรงจำแนกธัมมายตนะสักว่าเป็นสุขุมรูปโดยความเป็นรูปขันธ์</p><p>ฉะนั้น  ธรรมเหล่าใด  ที่นับสงเคราะห์เข้ากันได้โดยธัมมายตนะ    ธรรมเหล่า</p><p>นั้น   มิได้ชื่อว่า  นับสงเคราะห์เข้าได้โดยรูปขันธ์.  ขันธ์ ๔  นอกนี้ ก็สงเคราะห์</p><p>เข้ากันไม่ได้  แม้กับวิญญาณขันธ์.  บรรดาธรรมเหล่านั้น   ธรรมแม้หนึ่ง ชื่อ</p><p>ว่านับสงเคราะห์เข้ากันได้โดยอายตนะและธาตุเหล่านั้นก็ย่อมไม่มี.  เพราะความ</p><p>ที่บทเหล่านี้   นับสงเคราะห์เข้ากันอย่างนี้ไม่มีอยู่   บททั้งหลาย   นอกนี้ก็ดี  จึง</p><p>นับสงเคราะห์เข้ากันไม่ได้ในวาระนี้.  ส่วนบทเหล่าใด   ย่อมส่องถึงเอกเทศแห่ง</p><p>ธัมมายตนะอันไม่เจือด้วยวิญญาณหรือโอฬาริกรูป  บทเหล่านั้น  พระผู้มีพระ-</p><p>ภาคเจ้าทรงถือเอาในที่นี้.  พึงทราบอุทานแห่งบทเหล่านั้น    ดังนี้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 57</p><p>         <strong>ตโย ขนฺธา ตถา สจฺจา          อินฺทฺริยา ปน  โสฬส</strong>  </p><p>         <strong>ปทานิ  ปจฺจยากาเร               จุทฺทสูปริ จุทฺทส.</strong></p><p>         <strong>สมตฺตึส ปทา โหนฺติ              โคจฺฉเกสุ  ทสสฺวถ</strong> </p><p>         <strong>ทุเว จูฬนฺตรทุภา                   อฏฺ โหนฺติ มหนฺตรา.</strong></p><p>         แปลว่า  ขันธ์ ๓  (คือ เจตสิกขันธ์ ๓)   สัจจะ ๓ (คือ  สมุทัย นิโรธ</p><p>มรรค) อินทรีย์ ๑๖  (คือ เว้นปสาทอินทรีย์ ๕ และมนินทรีย์) ปัจจยาการ ๑๔ </p><p>(คือปฏิจจสมุปบาท ๑๔ เว้นวิญญาณ นามรูป สฬายตนะ อุปปัตติภวะ ปริเทวะ)</p><p>บทที่ต่อมาจากปัจจยาการอีก ๑๔  บท (คือ บทสติปัฎฐานเป็นต้น  เว้นอิทธิบาท)</p><p>บททั้งหลาย ๓๐ บทที่ในโคจฉกะสิบ  จูฬันตรทุกะ ๒ บท   (คือ  อัปปัจจยบท</p><p>และอสังขตบท)   มหันตรทุกะ ๘ บท   (รวม ๙๐ บท).</p><p>         ก็บรรดาบทเหล่านั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสปัญหาทั้งหมดไว้ ๑๒ บท</p><p>โดยรวมบท ๖ บท  ที่เป็นคำวิสัชนาเช่นเดียวกัน.  บัณฑิตพึงทราบการจำแนก</p><p>ขันธ์ในบทเหล่านั้นอย่างนี้. แต่ในอายตนะและธาตุทั้งหลาย  มิได้มีความต่างกัน.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๑</strong> ก่อน.  สองบทว่า   <strong>" ตีหิ  ขนฺเธหิ "</strong>  ได้แก่  (นับ</p><p>สงเคราะห์ได้)    ด้วยขันธ์ ๓ คือ   รูปขันธ์   สัญญาขันธ์   สังขารขันธ์.   ส่วน</p><p>อายตนะและธาตุ      พึงทราบการนับสงเคราะห์ได้ด้วยสามารถแห่งธัมมายตนะ</p><p>และธัมมธาตุ.   ในนิทเทสนี้  พึงทราบนัยดังนี้ว่า  นิพพาน  สุขุมรูป  สัญญา</p><p>สังขารขันธ์  ไม่นับสงเคราะห์โดยขันธ์สังคหะกับด้วยเวทนาขันธ์   แต่เป็นธรรม</p><p>ที่นับสงเคราะห์ได้ด้วยอายตนะ    (คือ ธัมมายตนะ)  และธาตุ  (คือ ธัมมธาตุ).</p><p>บรรดาธรรมเหล่านั้น  นิพพานไม่ถึงซึ่งการนับว่าเป็นขันธ์.   ธรรมที่เหลือย่อม</p><p>ถึงการสงเคราะห์ได้  ด้วยรูปขันธ์   สัญญาขันธ์และสังขารขันธ์.    แม้นิพพานก็</p><p>ย่อมถึงซึ่งการนับสงเคราะห์ว่าเป็นอายตนะและธาตุนั่นแหละ.        ด้วยเหตุนั้น </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 58</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า   <strong>" อสงฺขต  ขนฺธโต  เปตฺวา  ตีหิ  ขนฺเธหิ  </strong></p><p><strong>เอเกนายตเนน เอกาย  ธาตุยา สงฺคหิตา"</strong>    ดังนี้.   แต่ในฝ่ายสัญญาขันธ์</p><p>ในที่นี้     นำสัญญาขันธ์ออกแล้ว   พึงทราบว่าเป็นขันธ์ ๓ กับด้วยเวทนาขันธ์.</p><p>ในสังขารขันธ์เป็นต้น     นำสังขารขันธ์ออกแล้ว   พึงทราบว่าเป็นขันธ์ ๓ ด้วย</p><p>สามารถแห่งรูปขันธ์  เวทนาขันธ์  สัญญาขันธ์.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๒</strong>  สองบทว่า <strong>" จตูหิ ขนฺเธหิ "</strong>   ได้แก่ ขันธ์ ๔ เว้น</p><p>วิญญาณขันธ์.  ด้วยว่า  ธรรมเหล่านั้น    นับสงเคราะห์ด้วยนิโรธ  โดยเป็นขันธ์</p><p>สังคหะไม่ได้   แต่นับสงเคราะห์ได้ด้วยอายตนะและธาตุ.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๓</strong> คำว่า <strong>" ทฺวีหิ "</strong>   ได้แก่  (นับสงเคราะห์ได้)  ด้วย</p><p>ขันธ์ ๒ คือ เวทนาขันธ์  สัญญาขันธ์.  เพราะว่า  เวทนา  สัญญา  วิญญาณขันธ-</p><p>นับสงเคราะห์โดยเป็นขันธ์สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยรูปอินทรีย์และอรูปอินทรีย์. แต่</p><p>ในธรรมเหล่านั้น    เวทนา    สัญญา    นับสงเคราะห์ได้โดยการสงเคราะห์เป็น</p><p>อายตนะและธาตุ. ด้วยเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  <strong>" เวทนา สญฺากฺ-</strong></p><p><strong>ขนฺเธหิ "</strong>  บัณฑิตพึงทราบ   ความต่างกันแห่งขันธ์ในบททั้งปวง    โดย</p><p>อุบายนี้.</p><p>         ก็เบื้องหน้าแต่นี้    ข้าพเจ้าจักกล่าวชื่อของขันธ์ทั้งหลายพอสมควรเท่า</p><p>นั้น.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๔</strong> สองบทว่า  <strong>" ตีหิ ขนฺเธหิ "</strong>  ได้แก่   ในอิตถินทรีย์</p><p>และปุริสินทรีย์ พึงทราบการนับสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓ คือ เวทนา สัญญา</p><p>สังขารขันธ์.  ในหมวด ๕ แห่งเวทนา  พึงทราบ    ด้วยรูป  สัญญา  สังขาร-</p><p>ขันธ์.  ในสัทธินทรีย์เป็นต้น    มีผัสสะ   เป็นที่สุด  พึงทราบว่าสงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยรูป  เวทนา  สัญญาขันธ์.  พึงทราบในเวทนา  เช่นกับเวทนาขันธ์นั่นแหละ.</p><p>พึงทราบวินิจฉัยในตัณหา  อุปาทาน  กัมมภวะทั้งหลาย   เช่นกับสังขารขันธ์. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 59</p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๕</strong>  พึงทราบวินิจฉัย  ในชาติชรามรณะ  เช่นกับชีวิติน-  </p><p>ทรีย์.  เพราะนิพพาน  สุขุมรูป    สัญญา    กับฌาน    นับสงเคราะห์โดยเป็น</p><p>ขันธ์สงเคราะห์ไม่ได้   แต่นับสงเคราะห์เข้าโดยเป็นอายตนะและธาตุได้ ฉะนั้น</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงหมายเอาธรรมนั้น    นับสงเคราะห์ด้วยขันธ์  ๒   คือรูป</p><p>ขันธ์และสัญญาขันธ์.                                                                </p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๖</strong> พึงทราบวินิจฉัย   ในหมวด ๓  แห่งโสกะเป็นต้นนับ</p><p>สงเคราะห์กับเวทนาขันธ์    พึงทราบในอุปายาสะเป็นต้น     เช่นกับสังขารขันธ์.</p><p>พึงทราบในเวทนาอีกเช่นกับเวทนาขันธ์.        พึงทราบในสัญญาเช่นกับสัญญา</p><p>ขันธ์      พึงทราบวินิจฉัยในเจตนาเป็นต้น    เช่นกับสังขารขันธ์.</p><p>         แม้  <strong>ในปัญหาที่ ๗</strong>  เป็นต้น ก็พึงทราบธรรมทีนับสงเคราะห์ได้ และ</p><p>ไม่ได้   โดยอุบายนี้    แล.</p><p>                                <em>จบอรรถกถาอสังคหิตปทนิทเทส</em></p><p>                                <strong>๔.  สังคหิเตนสังคหิตปทนิทเทส</strong></p><p>         [๑๘๗]  ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ได้ด้วย    <strong>สมุทยสัจ   มัคคสัจ</strong></p><p>โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ.  ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ธรรมเหล่านั้น     โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ   เท่าไร ? ธรรมเหล่านั้น     สงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑.</p><p>         [๑๘๘]  ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ได้ด้วย  <strong>อิตถินทรีย์  ปุริสินทรีย์ </strong></p><p><strong>สุขินทรีย์   ทุกขินทรีย์  โสมนัสสินทริย์   โทมนัสสินทรีย์   อุเปกขิน- </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 60</p><p><strong>ทรีย์   สัทธินทรีย์   วิริยินทรีย์   สตินทรีย์   สมาธินทรีย์    ปัญญินทรีย์  </strong></p><p><strong>อนัญญตัญญัสสามีตินทรีย์  อัญญินทรีย์  อัญญาตาวินทรีย์   อวิชชา</strong></p><p><strong>สังขารเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย      ผัสสะเพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย</strong></p><p><strong>ตัณหาเพราะเวทนาเป็นปัจจัย  อุปาทานเพราะตัณหาเป็นปัจจัย  กรรม-</strong></p><p><strong>ภพเพราะอุปาทานเป็นปัจจัย   โสกะ ปริเทวะ ทุกข์  โทมนัส อุปายาส</strong></p><p><strong>สติปัฏฐาน   สัมมัปปธาน  อัปปมัญญา  อินทรีย์ ๕ พละ  ๕  โพชฌงค์</strong></p><p><strong>๗  อริยมรรคมีองค์  ๘  ผัสสะ  เจตน  อธิโมกข์   มนสิการ   เหตุธรรม</strong></p><p><strong>เหตุสเหตุกธรรม  เหตุเหตุสัมปยุตตธรรม   อาสวรรม  สัญโญชนธรรม</strong></p><p><strong>คันถธรรม    โอฆธรรม    โยคธรรม   นีวรณธรรม    ปรามาสธรรม </strong></p><p><strong>อุปาทานธรรม   กิเลสธรรม  กิเลสสังกิเลสิกธรรม     กิเลสสังกิลิฏฐ-</strong></p><p><strong>ธรรม   กิเลสกิเลสสัมปยุตตธรรม</strong>   โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุ</p><p>สังคหะ    ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น      โดยขันธสังคหะ</p><p>อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ไค้ด้วยขันธ์   อายตนะ</p><p>ธาตุ  เท่าไร  ?  ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ไดด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ   ๑.</p><p>                             <em>จบสังคหิเตนสังคหิตปทนิทเทส</em></p><p>                         <strong>อรรถกถาสังคหิเตนสังคหิตปทนิทเทส</strong></p><p>         บัดนี้   เพื่อจำแนก  <strong>สังคหิเตน   สังคหิตบท</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้า  จึง</p><p>เริ่มคำว่า  <strong>"สมุทยสจฺเจน"</strong>   เป็นอาทิ.  ในนิทเทสนั้น    บทใด   นับสงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยสามารถแห่งขันธ์สงเคราะห์เป็นต้น     โดยธรรมมีขันธ์เป็นต้น    พระผู้มี</p><p>พระภาคเจ้าทรงทำปุจฉา   วิสัชนา   ซึ่งการสงเคราะห์บทนั้นนั่นแหละ  ด้วยขันธ์ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 61</p><p>เป็นต้นอีก.  บทนั้นแม้บทหนึ่ง   มิได้ประกอบในบททั้งหลายที่ท่านถือเอาส่วน </p><p>ทั้งสิ้นตั้งไว้  ในขันธ์  อายตนะและธาตุ.  เพราะว่า  บทอื่น   ชื่อว่าสงเคราะห์ </p><p>และด้วยสามารถแห่งขันธ์เป็นต้น     โดยบทแห่งขันธ์เป็นต้นทั้งสิ้น     มิได้มี.</p><p>บทใด  รวมบทที่สงเคราะห์ได้แก่ตน  มีอยู่  บทนั้นพึงถึงการนับสงเคราะห์ด้วย</p><p>สามารถแห่งขันธ์เป็นต้น    นั่นแหละอีก   ฉะนั้น   บททั้งหลายเช่นนั้น   พระผู้มี</p><p>พระภาคเจ้ามิได้ทรงถือเอาในวาระนี้.     ส่วนบทเหล่าใด    ย่อมส่องถึงเอกเทศ</p><p>แห่งสังขารขันธ์อันไม่ปนด้วยบทอื่น  หรือย่อมส่องถึงเวทนาขันธ์  หรือสุขุมรูป</p><p>หรือเอกเทศแห่งสัจจะอันไม่ปนด้วยบทอื่น  บทเหล่านั้น    พระองค์ทรงถือเอา</p><p>ในวาระนี้.  พึงทราบอุทานแห่งบทเหล่านั้น   ดังนี้</p><p>               <strong>"เทฺว  สจฺจา  ปณฺณรสินฺทฺริยา      เอกาทส  ปฏิจฺจปทาห</strong></p><p><strong>               อุทฺธ   ปน  เอกาทส                      โคจฺฉกปทเมตฺถ  ตึสวิธา".</strong></p><p>         แปลว่า   สัจจะ  ๒     (คือ  สมุทยสัจจะ   มัคคสัจจะ)     อินทรีย์ ๑๕</p><p>(คือ  เว้นปสาทินทรีย์ ๕ ชีวิตินทรีย์ ๑ มนินทรีย์ ๑) ปฏิจจสมุปบาท ๑๑ บท</p><p>(คือ เว้นวิญญาณ  นามรูป  สฬายตนะ   เวทนา  อุปปัตติภวะ  ชาติ  ชรา   มรณะ)</p><p>บทที่ต่อจากปฏิจจสมุปบาทอีก  ๑๑   บท       (คือ   สติปัฏฐาน   สัมมัปปธาน</p><p>อัปปมัญญา   ปัญจินทรีย์ พละ   โพชฌงค์  มัคคังคะ  ผัสสะ  เจตนา   อธิโมกข์</p><p>มนสิการ)  บทในโคจฉกะ  ๓๐  บท  (รวม ๖๙ บท).</p><p>             ก็ในนิทเทสแห่งบทนี้  มี ๒ ปัญหาเท่านั้น. ในปัญหาเหล่านั้น    บทใด</p><p>ที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงยกขึ้นเพื่อปุจฉา  บทนั้นนั่นแหละ   นับสงเคราะห์ได้</p><p>ด้วยสามารถแห่งขันธ์เป็นต้น    ด้วยธรรมเหล่าใด   ทรงหมายเอาธรรมเหล่านั้น</p><p>จึงตรัสคำว่า  <strong>"เอเกน  ขนฺเธน"</strong>   เป็นต้นไว้ในที่ทั้งปวง.  ในปัญหานั้น   พึง</p><p>ทราบนัย   ดังนี้ว่า   ก็สังขารทั้งหลายยกเว้นตัณหาแล้ว     นับสงเคราะห์ได้ด้วย </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 62</p><p>ขันธ์สงเคราะห์เป็นต้นได้ด้วยสมุทัยสัจจะ.  ตัณหานั่นแหละ  ก็ยังสงเคราะห์เข้า  </p><p>กันได้กับด้วยธรรมเหล่านั้นได้อีก. ตัณหานั้นจึงชื่อว่านับสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>สงเคราะห์เป็นต้น   ด้วยสังขารทั้งหลายนั่นแหละอีก.    ในบททั้งปวงก็นัยนี้นั่น </p><p>แหละ.  แต่ในปุจฉาแห่งอรูปธรรมทั้งหลายในที่นี้    ชื่อว่ามีขันธ์หนึ่ง   คือสังขาร</p><p>ขันธ์  หรือเวทนาขันธ์.  ในปุจฉาแห่งธรรม  ชื่อว่ามีขันธ์หนึ่ง คือ   รูปขันธ์.</p><p>ในปุจฉาแห่งบทปริเทวะ  ชื่อว่ามีอายตนะหนึ่ง   คือสัททายตนะ  ชื่อว่ามีธาตุหนึ่ง</p><p>คือสัททธาตุนั่นแหละ  บัณฑิตพึงทราบเนื้อความในบทที่เหลือด้วยสามารถแห่ง</p><p>ธัมมายตนะและธัมมธาตุ    ฉะนี้แล.</p><p>                          <em>จบอรรถกถาสังคหิเตนสังคหิตปทนิทเทส</em></p><p>                              <strong>๕. อสังคหิเตนอสังคหิตปทนิทเทส</strong></p><p>         [๑๘๙]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>รูปขันธ์</strong>  โดยขันธสังคหะ</p><p>อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น</p><p>โดยขันธสังคหะ.  อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้น   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?   ธรรมเหล่านั้น   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๗.</p><p>         [๑๙๐]   ธรรมเหล่าใดสงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>เวทนาขันธ์   สัญญาขันธ์</strong></p><p><strong>สังขารขันธ์</strong> โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่าใด</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ  ๑๑  ธาตุ  ๑๗. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 63</p><p>         [๑๙๑]  ธรรุมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>วิญญาณขันธ์  มนายตนะ  </strong></p><p><strong>จักขุวิญญาณธาตุ  ฯลฯ    มโนธาตุ   มโนวิญญาณธาตุ มนินทรีย์</strong> โดย</p><p>ขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ด้วยธรรม</p><p>เหล่านั้น      โดยขันธสังคหะ     อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔   อายตนะ ๑๑   ธาตุ ๑๑.</p><p>         [๑๙๒]  ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย  <strong>จักขายตนะ  ฯลฯ </strong></p><p><strong>โผฏฐัพพายตนะ   จักขุธาตุ   ฯลฯ    โผฏฐัพพธาตุ</strong> ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรม</p><p>เหล่านั้น     สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ  ๒  ธาตุ  ๘.</p><p>         [๑๙๓]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>ธัมมายตนะ ธัมมธาตุ</strong></p><p><strong>อิตถินทรีย์   ปุริสินทรีย์   ชีวิตินทรีย์</strong> โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุ</p><p>สังคหะ   ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น      โดยขันธสังคหะ</p><p>อายตนสังคหะ     ธาตุสังคหะ     ธรรมเหล่านั้น     สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   ๑</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ ๗.</p><p>         [๑๙๔]  ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>สมุทยสัจ   มรรคสัจ</strong></p><p><strong>นิโรธสัจ</strong> โดยขันธสังคหะ    อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่าใด</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่านั้น   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒   อายตนะ ๑    ธาตุ  ๑๗.</p><p>         [๑๙๕]  ธรรมเหล่าใด      สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>จักขุนทรีย์  ฯลฯ</strong></p><p><strong>กายินทรีย์</strong> โดยขันธสังคหะ    อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่าใด</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  โดยขันธสังคหะ อายตนสังคหะ ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๒  ธาตุ ๘. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 64</p><p>         [๑๙๖]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>สุขินทรีย์   ทุกขินทรีย์  </strong></p><p><strong>โสมนัสสินทรีย์   โทมนัสสินทรีย์   อุเปกขินทรีย์   สัทธินทรีย์  วิริยินทรีย์</strong></p><p><strong>สตินทรีย์     สมาธินทรีย์    ปัญญินทรีย์    อนัญญตัญญัสสามีตินทรีย์</strong></p><p><strong>อัญญินทรีย์  อัญญาตาวินทรีย์  อวิชชา  สังขารเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย</strong></p><p>โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยธรรมเหล่านั้น    โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ ธรรมเหล่านั้น </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๒  อายตนะ ๑๑   ธาตุ  ๑๗. </p><p>         [๑๙๗]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>วิญญาณเพราะสังขาร</strong></p><p><strong>เป็นปัจจัย</strong> โดยขันธสังคหะ    อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่าใด</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    โดยขันธสังคหะ     อายตนสังคหะ   ธาตุ</p><p>สังคหะ  ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ  ๑๑  ธาตุ  ๑๑.</p><p>         [๑๙๘]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>นามรูปเพราะวิญญาณ</strong></p><p><strong>เป็นปัจจัย</strong>  โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่าใด</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    โดยขันธสังคหะ     อายตนสังคหะ   ธาตุ</p><p>สังคหะ  ธรรมเหล่านั้น     สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑   ธาตุ   ๗.</p><p>         [๑๙๙]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>สฬายตนะเพราะนาม-</strong></p><p><strong>รูปเป็นปัจจัย</strong> โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่านั้น     สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   ๓   อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑.</p><p>         [๒๐๐]   ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>ผัสสะเพราะสฬายตนะ</strong></p><p><strong>เป็นปัจจัย   เวทนาเพราะผัสสะเป็นปัจจัย    ตัณหาเพราะเวทนาเป็น</strong></p><p><strong>ปัจจัย    อุปาทานเพราะตัณหาเป็นปัจจัย   กรรมภพ</strong> โดยขันธสังคหะ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 65</p><p>อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  </p><p>โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  ๒  อายตนะ  ๑๑  ธาตุ  ๑๗.</p><p>         [๒๐๑]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อรูปภพ   เนวสัญญา-</strong></p><p><strong>นาสัญญาภพ  จตุโวการภพ  อิทธิบาท</strong>  โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ</p><p>ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  โดยขันธสังคหะ</p><p>อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่านั้น     สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ ๑๐  ธาตุ   ๑๐.</p><p>         [๒๐๒]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อสัญญาภพ   เอกโว-</strong></p><p><strong>การภพ   ชาติ   ชรา  มรณะ</strong> โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    โดยขันธสังคหะ   อายตน-</p><p>สังคหะ  ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑</p><p>ธาตุ  ๗.</p><p>         [๒๐๓]   ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>ปริเทวะ</strong> โคยขันธ-</p><p>สังคหะ    อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ธรรมเหล่านั้น  โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๒  ธาตุ  ๘.</p><p>         [๒๐๔]   ธรรมเหล่าใด  สุเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>โสกะ  ทุกข์  โทมนัส</strong></p><p><strong>อุปายาส   สติปัฏฐาน  สัมมัปปธาน   ฌาน  อัปปมัญญา  อินทรีย์  ๕</strong></p><p><strong>พละ  ๕  โพชฌงค์   ๗  อริยมรรคมีองค์  ๘  ผัสสะ  เวทนา  สัญญา</strong></p><p><strong>เจตนา  อธิโมกข์   มนสิการ</strong> โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่าใดสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ</p><p>ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๒  อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 66</p><p>         [๒๐๕]   ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>จิต</strong> โดยขันธสังคหะ </p><p>อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น </p><p>โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๑.</p><p>         [๒๐๖]   ธรรมเหล่าใดสงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>กุศลธรรม   อกุศลธรรม  </strong></p><p><strong>สุขเวทนาสัมปยุตตธรรม   ทุกขเวทนาสัมปยุตตธรรม   อทุกขมสุข- </strong></p><p><strong>เวทนาสัมปยุตตธรรม  วิปากธรรม  วิปากธัมมธรรม  อนุปาทินนานุ</strong></p><p><strong>ปาทานิยธรรม  สังกิลิฏฐสังกิเลสิกธรรม  อสังกิลิฏฐาสังกิเลสิกธรรม</strong></p><p><strong>สวิตักกสวิจารธรรม  อวิตักกวิจารมัตตธรรม   ปีติสหคตธรรม  สุข- </strong></p><p><strong>สหคตธรรม  อุเปกขาสหคตธรรม   ทัสสนปหาตัพพธรรม   ภาวนา-</strong></p><p><strong>ปหาตัพพธรรม  ทัสสนปหาตัพพเหตุกธรรม  ภาวนาปทาตัพพเหตุก-</strong></p><p><strong>ธรรม   อาจยคามีธรรม   อปจยคามีธรรม   เสกขธรรม   อเสกขธรรม </strong></p><p><strong>มหัคคตธรรม  อัปปมาณธรรม  ปริตตารัมมณธรรม  มหัคคตารัมม-</strong></p><p><strong>ณธรรม  อัปปมาณารัมมณธรรม  หีนธรรม   ปณีตธรรม   มิจฉัตต-</strong></p><p><strong>นิยตธรรม   สัมมัตตนิยตธรรม  มัคคารัมมณธรรม  มัคคเหตุกรรม</strong></p><p><strong>มัคคาธิปติธรรม  อตีตารัมมณธรรม  อนาคตารัมมณธรรม   ปัจจุปัน-</strong></p><p><strong>นารัมมณธรรม   อัชฌัตตารัมมณธรรม   พทิทธารัมมณธรรม   อัช-</strong></p><p><strong>ฌัตตพหิทธารัมมณธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    โดยขันธสังคหะ   อายตน-</p><p>สังคหะ  ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่านั้น สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๐. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 67</p><p>         [๒๐๗]   ธรรมเหล่าใด     สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>สนิทัสสนสัปปฏิฆ-  </strong></p><p><strong>ธรรม  อนิทัสสนสัปปฏิฆธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ    อายตนสังคหะ    ธาตุ</p><p>สังคหะ   ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   โดยขันธสังคหะ</p><p>อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔</p><p>อายตนะ  ๒  ธาตุ ๘.</p><p>         [๒๐๘]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>เหตุธรรม  เหตุสเหตุ-</strong></p><p><strong>กธรรม  เหตุเหตุสัมปยุตตธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุ</p><p>สังคหะ  ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     โดยขันธสังคหะ</p><p>อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๒</p><p>อายตนะ   ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๒๐๙]   ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>สเหตุกธรรม    เหตุ-</strong></p><p><strong>สัมปยุตตธรรม  สเหตุกนเหตุธรรม เหตุสัมปยุตตนเหตุธรรม   นเหตุ-</strong></p><p><strong>สเหตุกธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๒๑๐]   ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อัปปัจจยธรรม  อสัง-</strong></p><p><strong>ขตธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ    อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่าใด</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     โดยขันธสังคหะ    อายตนสังคหะ    ธาตุ</p><p>สังคหะ  ธรรมเหล่านั้น   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   ๒  อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๒๑๑]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>สนิทัสสนธรรม  สัป-</strong></p><p><strong>ปฏิฆธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่าใด</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่านั้น     สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๒  ธาตุ ๘. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 68</p><p>         [๒๑๒]   ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>รูปีธรรม</strong> โดยขันธ- </p><p>สังคหะ.   อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย </p><p>ธรรมเหล่านั้น   โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้น </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๗.</p><p>         [๒๑๓]   ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อรูปีธรรม   โลกุตตร- </strong></p><p><strong>ธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ  ธรรม</p><p>เหล่านั้น  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๒๑๔]   ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อาสวธรรม   อาสว-</strong></p><p><strong>สาสวธรรม  อาสวอาสวสัมปยุตตธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ</p><p>ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   โดยขันธสังคหะ</p><p>อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   ๒</p><p>อายตนะ  ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๒๑๕]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อนาสวธรรม   อาสว-</strong></p><p><strong>สัมปยุตตธรรม   อาสวสัมปยุตตโนอาสวธรรม   อาสววิปปยุตตอนาสว- </strong></p><p><strong>ธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ  ธรรม</p><p>เหล่านั้น     สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๒๑๖]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>สัญโญชนธรรม คันถ-</strong></p><p><strong>ธรรม    โอฆธรรม   โยคธรรม  นีวรณธรรม  ปรามาสธรรม  ปรามาส-</strong></p><p><strong>ปรามัฏฐธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ</p><p>ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒   อายตนะ  ๑๐  ธาตุ   ๑๗. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 69</p><p>         [๒๑๗]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อปรามัฏฐธรรม ปรา-  </strong></p><p><strong>มาสสัมปยุตตธรรม   ปรามาสวิปปยุตตอปรามัฏฐธรรม  สารัมมณธรรม</strong></p><p>โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรม</p><p>เหล่านั้นสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ   ๑๐.</p><p>         [๒๑๘]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อนารัมมณธรรม  โน-</strong></p><p><strong>จิตตกรรม   จิตตวิปปยุตตธรรม  จิตตวิสังสัฏฐธรรม จิตตสมุฏฐานธรรม</strong></p><p><strong>จิตตสหภูธรรม   จิตตานุปริวัตติธรรม พาหิรธรรม    อุปาทาธรรม</strong> โดย</p><p>ขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ธรรมเหล่านั้น     โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑   ธาตุ   ๗.</p><p>         [๒๑๙]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>จิตตธรรม</strong> โดยขันธ-</p><p>สังคหะ    อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ธรรมเหล่านั้น     โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   ๔  อายตนะ  ๑๑  ธาตุ  ๑๑.</p><p>         [๒๒๐]   ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>เจตสิกธรรม   จิตต-</strong></p><p><strong>สัมปยุตตธรรม   จิตตสังสัฏฐธรรม   จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานธรรม   จิตต-</strong></p><p><strong>สังสัฏฐสมุฏฐานสหภูธรรม    จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานานุปริวัตติธรรม</strong></p><p>โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยธรรมเหล่านั้น    โดยขันธสังคหะ    อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรม</p><p>เหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   ๒   อายตนะ  ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๒๒๑]   ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อัชฌัตติกธรรม</strong> โดย</p><p>ขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 70</p><p>ธรรมเหล่านั้น  โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้น </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑. </p><p>         [๒๒๒]  ธรรมเหล่าใด สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อุปาทานธรรม  กิเลส-</strong></p><p><strong>ธรรม  กิเลสสังกิเลสิกธรรม   กิเลสสังกิลิฏฐรรม   กิเลสกิเลสสัมป-</strong></p><p><strong>ยุตตธรรม</strong>    โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    โดยขันธสังคหะ    อายตนสังคหะ   ธาตุ-</p><p>สังคหะ  ธรรมเหล่านั้น   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ  ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๒๒๓]  ธรรมเหล่าใด      สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อสังกิเลสิกธรรม</strong></p><p><strong>สังกิลิฏฐธรรม    กิเลสสัมปยุตตตธรรม สังกิลิฏฐโนกิเลสธรรม   กิเลส-</strong></p><p><strong>สัมปยุตตโนกิเลสธรรม   กิเลสวิปปยุตตอสังกิเลสิกธรรม   ทัสสน-</strong></p><p><strong>ปหาตัพพธรรม  ภาวนาปหาตัพพธรรม  ทัสสนปหาตัพพเหตุกธรรม</strong></p><p><strong>ภาวนาปหาตัพพเหตุกธรรม   สวิตักกธรรม  สวิจารธรรม  สัปปีติก-</strong></p><p><strong>ธรรม    ปีติสหคตธรรม  สุขสหคตธรรม    อุเปกขาสหคตธรรรม  น-</strong></p><p><strong>กามาวจรธรรม  รูปาวจรธรรม    อรูปาวจรธรรม    อปริยาปันนธรรม</strong></p><p><strong>นิยยานิกธรรม  นิยตธรรม  อนุตตรธรรม  สรณธรรม</strong>   โดยขันธสังคหะ</p><p>อายตนสงัคหะ   ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น</p><p>โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?  ธรรมเหล่านั้น   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐   ธาตุ ๑๐. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 71</p><p>                 <strong>ข้อธรรมในอสังคหิเตนอสังคหิตบท</strong> </p><p>         <strong>รูป   ธัมมายตนะ  ธัมมธาตุ  อิตถินทรีย์ ปุริสินทรีย์   ชีวิตินทรีย์  </strong></p><p><strong>นามรูป  ภพ ๒  ชาติ  ชรา  มรณะ  รูป  อนารัมมณธรรม   โนจิตตะ</strong></p><p><strong>จิตตวิปปยุตตะ  วิสังสัฏฐะ  สมุฏฐานะ  สหภู  อนุปริวัตติ   พาหิระ</strong></p><p><strong>อุปาทา.</strong></p><p>                          <strong>รวม ๒๒ นัย  นี้เป็นนัยที่ให้รู้ได้ง่าย</strong></p><p>                          <em>จบอสังคหิเตนอสังคหิตปทนิทเทส</em></p><p>                      <strong>อรรถกถาอสังคหิเตนอสังคหิตปทนิทเทส</strong></p><p>         บัดนี้  เพื่อจำแนก  <strong>อสงัคหิเตน    อสังคหิตบท</strong> พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>จึงทรงเริ่มคำว่า   <strong>"รูปกฺขนฺเธน"</strong>     เป็นอาทิ.   ในนิทเทสแห่งบทนั้น  บทใด</p><p>นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยสามารถแห่งขันธ์เป็นต้น    ด้วยบทอันสงเคราะห์ไม่ได้</p><p>โดยขันธ์เป็นต้น     พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงทำปุจฉาวิสัชนา    ซึ่งการสงเคราะห์</p><p>บทนั้นนั่นแหละ   ด้วยขันธ์เป็นต้นอีก.   บท  (อสังคหิเตน อสังคหิตะ)   นั้น</p><p>ย่อมไม่ประกอบในบททั้งหลาย    มีทุกขสัจจะเป็นต้น    อันเป็นไปด้วยขันธ์ ๕</p><p>และในบททั้งหลายอันมีอนิทัสสนาปปฏิฆะเป็นต้น    อันเป็นไปด้วยสุขุมรูป  กับ</p><p>ด้วยวิญญาณ.     เพราะพระนิพพานไม่พึงสงเคราะห์เข้าเป็นขันธ์ได้โดยบทเช่น</p><p>นั้น.    ส่วนบทที่เหลือ    ชื่อว่าเป็นธรรมที่สงเคราะห์เข้าไม่ได้โดยขันธ์เป็นต้น</p><p>ย่อมไม่มี   ฉะนั้น    บททั้งหลายอันมีรูปเช่นนั้น   พระผู้มีพระภาคเจ้า  ไม่ทรง</p><p>ถือเอาในวาระนี้.   ก็แต่   บทเหล่าใด ไม่แสดงวิญญาณในขันธ์ ๕ โดยรวมกับ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 72</p><p>สุขุมรูป    บทเหล่านั้นพระองค์ทรงถือเอาในที่นี้ .    บัณฑิตพึงทราบอุทานแห่ง  </p><p>บทเหล่านั้น  ดังนี้.</p><p>                <strong>"สพฺเพ  ขนฺธา  ตถายตน-       ธาตุโย  สจฺจโต  ตโย</strong></p><p>         <strong>อินฺทฺริยานิปิ   สพฺพานิ                    เตวีสติ  ปฏิจฺจโต.</strong></p><p>                <strong>ปรโต  โสฬส  ปทา                  เตจตฺตาฬีสกตฺติเก</strong> </p><p>         <strong>โคจฺฉเก   สตฺตติ  เทฺว  จ                 สตฺต จูฬนฺตเร ปทา.</strong></p><p>                <strong>มหนฺตเร ปทา  วุตฺตา               อฏฺารส  ตโต   ปร</strong></p><p>         <strong>อฏฺารเสว  าตพฺพา                     เสสา  อิธ  น  ภาสิตา".</strong></p><p>         แปลว่า  ขันธ์ทั้งหมด  อายตนะทั้งหมด  ธาตุทั้งหมด  สัจจะ ๓  (คือ</p><p>สมุทยสัจจะ   นิโรธสัจจะ  มัคคสัจจะ)    อินทรีย์ทั้งหมด   ปฏิจจสมุปบาท ๒๓</p><p>(เว้นอุปปัตติภวะ  กามภวะ  รูปภวะ  สัญญีภวะ   ปัญจโวการภวะ)     ต่อจาก</p><p>ปฏิจจสมุปบาทอีก  ๑๖  บท (คือ สติปัฏฐานเป็นต้น  จนถึงมนสิการเป็นที่สุด)</p><p>ในติกะ   ๔๓  บท  ในโคจฉกะ  ๗๒  บท   ในจูฬันตรทุกะ  ๗ บท ในมหันตรทุกะ</p><p>๑๘ บท    ข้างหน้านี้อีก ๑๘ บท   (คือ ปิฏฐิทุกะ)   รวมทั้งหมด ๒๕๗ บท</p><p>บทที่เหลือ  พระผู้มีพระภาคเจ้าไม่ทรงแสดงไว้ในนิทเทสนี้.</p><p>         ก็ในนิทเทสนี้   ปัญหาแม้ทั้งหมดมี  ๓๔  พร้อมกับบทที่ทรงรวบรวมไว้</p><p>ด้วยสามารถแห่งคำวิสัชนาทำนองเดียวกัน.  ในนิทเทสแห่งบทเหล่านั้น  บทใด</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงยกขึ้นแสดงเพื่อปุจฉา     บทนั้นนั่นแหละสงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยธรรมเหล่าใดมีขันธ์เป็นต้น      ทรงหมายเอาธรรมเหล่านั้น    จึงตรัสว่า</p><p><strong>"เอเกน  ขนฺเธน"</strong> เป็นอาทิ.    ในข้อนี้    พึงทราบนัยดังนี้ว่า    ขันธ์   ๔</p><p>นิพพาน ๑    นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยรูปขันธ์    โดยขันธ์สงเคราะห์    ยกเว้น</p><p>วิญญาณแล้ว   ธรรมที่เหลือนับสงเคราะห์ได้โดยการสงเคราะห์เป็นอายตนะและ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 73</p><p>ธาตุ   เพราะฉะนั้น   วิญญาณนั่นแหละ.  ชื่อว่าสงเคราะห์เข้าไม่ได้   แม้โดยการ  </p><p>สงเคราะห์ทั้ง  ๓    มีขันธ์สงเคราะห์เป็นต้น .   ขันธ์  ๔   ก็นับสงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยนิพพาน  กับด้วยวิญญาณ  โดยการสงเคราะห์เข้าเป็นขันธ์เป็นต้น.  ธรรม</p><p>แม้เหล่านั้นทั้งหมด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยวิญญาณนั่นแหละ โดยขันธ์สงเคราะห์</p><p>เป็นต้นอีก  ฉะนั้น    ธรรมเหล่านั้น   จึงชื่อว่านับสงเคราะห์ไม่ได้  ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ ๑  ธาตุ  ๗.  อีกนัยหนึ่ง   วิญญาณใดนั้นนั่นแหละ   นับสงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยรูปขันธ์   โดยการสงเคราะห์ทั้ง ๓   มีขันธ์สงเคราะห์เป็นต้น     รูปธรรม</p><p>เหล่านั้นเทียว    ก็สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยวิญญาณธรรม    แม้เหล่านั้น    โดยการ</p><p>สงเคราะห์ทั้ง  ๓.    และรูปธรรมเหล่านั้น     ก็นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยวิญญาณ</p><p>โดยการสงเคราะห์ทั้ง  ๓ อีก.   ด้วยว่า  วิญญาณ  เมื่อว่าโดยขันธ์  เป็นวิญญาณ-</p><p>ขันธ์ ๑   เมื่อว่าโดยอายตนะ   เป็นมนายตนะ  ๑  เมื่อว่าโดยธาตุ   เป็นวิญญาณ</p><p>ธาตุ  ๗  เพราะฉะนั้น    พระผู้มีพระภาคเจ้า    จึงตรัสว่า  "เอเกน   ขนฺเธน"</p><p>เป็นอาทิ.   โดยอุบายนี้   ในบททั้งปวง  บทใด   พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงยกขึ้น</p><p>แสดงเพื่อปุจฉา  บทนั้นนั่นแหละ    นับสงเคราะห์ไม่ได้   โดยธรรมเหล่าใดด้วย</p><p>สามารถแห่งขันธ์เป็นต้น   บัณฑิตพึงทราบขันธ์เป็นต้น   ที่สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>สามารถแห่งธรรมเหล่านั้น .</p><p>         ในนิทเทสนั้น     <strong>ปัญหาที่   ๒</strong> พึงทราบด้วยสามารถแห่งรูป    และ</p><p>วิญญาณก่อน     เพราะว่า     เวทนาเป็นต้น      นับสงเคราะห์ไม่ด้วยรูปและ</p><p>วิญญาณนั่นแหละ   โดยการสงเคราะห์เป็นขันธ์เป็นต้น.   ด้วยว่า    ขันธ์ทั้ง ๒</p><p>เหล่านั้น  เป็นอายตนะ  ๑๑   เป็นธาตุ  ๑๗. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 74</p><p>         <strong>ในปัญหาที่  ๓</strong>  วิญญาณ  นับสงเคราะห์ไม่ได้  ด้วยขันธ์  ๔  มีรูปขันธ์ </p><p>เป็นต้น   ฉะนั้น  บัณฑิตพึงทราบ  ธรรมทั้งหลายมีขันธ์เป็นต้น   ด้วยสามารถ</p><p>แห่งธรรมเหล่านั้น. </p><p>         <strong>ในปัญหาที่ ๔</strong> พึงทราบธรรมทั้งหลายมีขันธ์เป็นต้น    ในปัญหาทั้ง</p><p>ปวงโดยนัยนี้ว่า    จักขวายตนะ    นับสงเคราะห์ไม่ได้    โดยขันธ์ ๔   มีเวทนา</p><p>เป็นต้น.  ในปริโยสานธรรมที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงไว้ในอุทานคาถานั่น</p><p>แหละว่า  <strong>"รูป    ธมฺมายตน"</strong> เป็นอาทิ   เป็นการแสดงย่อไว้โดยอาการอื่น     </p><p>ฉะนี้แล.</p><p>                         <em>จบอรรถกถาอสังคหิเตนอสังคหิตปทนิทเทส</em></p><p>                                  <strong>๖.  สัมปโยควิปปโยคปทนิทเทส</strong></p><p>         [๒๒๔]  <strong>รูปขันธ์</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุที่ประกอบได้.    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ</p><p>ธาตุ  เท่าไร  ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔   อายตนะ  ๑ ธาตุ  ๗  และประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง<sup>๑</sup>.</p><p>         [๒๒๕]  <strong>เวทนาขันธ์   สัญญาขันธ์   สังขารขันธ์</strong>  ประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์  ๓  อายตนะ ๑   ธาตุ ๗   และประกอบได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑   บาง</p><p>อย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>๑. บางอย่าง  หมายความว่า  ธรรมที่นับเนื่องอยู่ในธัมมายตนะและธัมมธาตุ  ได้เฉพาะ</p><p>บางอย่าง  คือไม่ได้ทั้งหมด. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 75</p><p>ขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  </p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๒๖]  <strong>วิญญาณขันธ์</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓  อายตนะ ๑ ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?  ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์   ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๒๗]  <strong>จักขวายตนะ   ฯลฯ   โผฏฐัพพายตนะ</strong> ประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์   อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร  ?    ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   ที่ประกอบได้.</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔</p><p>อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๗  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๒๘]  <strong>มนายตนะ</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ      ธาตุ</p><p>บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๒๙]  <strong>จักขุธาตุ   ฯลฯ    โผฏฐัพพธาตุ</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ   ๑</p><p>ธาตุ  ๗  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ   ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๓๐]  <strong>จักขุวิญญาณธาตุ   ฯลฯ   มโนธาตุ  มโนวิญญาณธาตุ</strong></p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓   อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ   ๑๖ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑  บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 76</p><p>         [๒๓๑]   <strong>สมุทยสัจ  มัคคสัจ</strong>  ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓  อายตนะ  ๑ </p><p>ธาตุ  ๑  และประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑  บางอย่าง. ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ? ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑ ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๓๒]   <strong>นิโรธสัจ  จักขุนทรีย์  ฯลฯ  กายินทรีย์  อิตถินทรีย์</strong></p><p><strong>ปุริสินทรีย์</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์  อายตนะ</p><p>ธาตุ  ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ? ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑  ธาตุ ๗  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๓๓]   <strong>มนินทรีย์</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ  ๑ ธาตุ  ๑ บาง</p><p>อย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วย </p><p>ขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ   ๑๐   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๓๔]   <strong>สุขินทรีย์  ทุกขินทรีย์  โสมนัสสินทรีย์  โสมนัส-</strong></p><p><strong>สินทรีย์</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  และประกอบได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑ ธาตุ   ๑  บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐ ธาตุ  ๑๖   และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑ ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๓๕]   <strong>อุเปกขินทรีย์</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ  ๑ ธาตุ  ๖</p><p>และประกอบได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ </p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๑</p><p>และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑  บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 77</p><p>         [๒๓๖]   <strong>สัทธินทรีย์    วิริยินทรีย์    สตินทรีย์    สมาธินทรีย์  </strong></p><p><strong>ปัญญินทรีย์  อนัญญตัญญัสสามีตินทรีย์   อัญญินทรีย์  อัญญาตา-</strong></p><p><strong>วินทรีย์    สังขารเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ</p><p>๑  ธาตุ  ๑  และประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑  บางอย่าง.   ประ-</p><p>กอบไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ    เท่าไร  ? ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ  ๑๐   ธาตุ   ๑๖ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๓๗]   <strong>วิญญาณเพราะสังขารเป็นปัจจัย</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓</p><p>อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์     อายตนะ     ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๐  และประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๓๘]   <strong>ผัสสะเพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>๓ อายตนะ ๑  ธาตุ  ๗  และประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บาง</p><p>อย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?    ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๐   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๓๙]   <strong>เวทนาเพราะผัสสะเป็นปัจจัย</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓</p><p>อายตนะ  ๑  ธาตุ ๗  และประกอบได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ ๑ บางอย่าง.    ประ-</p><p>กอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ</p><p>๑๐  ธาตุ  ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๔๐]   <strong>ตัณหาเพราะเวทนาเป็นปัจจัย  อุปทานเพราะตัณหา</strong></p><p><strong>เป็นปัจจัย  กัมมภพเพราะอุปาทานเป็นปัจจัย</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓</p><p>อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑  ธาตุ ๑  บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 78</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  </p><p>อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๖ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๔๑]   <strong>รูปภพ</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มี</p><p>ขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร   ไม่มีขันธ์  อายตนะ  อะไร ๆ  ที่ประกอบไม่ได้   ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ธาตุ  ๓.</p><p>         [๒๘๒]   <strong>อรูปภพ เนวสัญญานาสัญญาภพ   จตุโวการภพ</strong> ประ-</p><p>กอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  ที่ประกอบ</p><p>ได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๖   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๔๓]   <strong>อสัญญาภพ  เอกโวการภพ  ปริเทวะ</strong>  ประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร  ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  ที่ประกอบได้.  ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ  ๑</p><p>ธาตุ  ๗  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๔๔]   <strong>โสกะ  ทุกข์  โทมนัส</strong>  ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓  อายตนะ</p><p>๑  ธาตุ  ๑  และประกอบได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๔๕]   <strong>อุปายาส  สติปัฏฐาน    สัมมัปปธาน</strong>   ประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์  ๓   อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  และประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 79</p><p>บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?  ประกอบไม่ได้  </p><p>ด้วยขันธ์  ๑ อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๖   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๔๖]   <strong>อิทธิบาท</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์   ๒    และประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖ และประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๘๗]   <strong>ฌาน</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๒  อายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑ และประ-</p><p>กอบได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๖</p><p>และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๔๘]   <strong>อัปปมัญญา  อินทรีย์  ๕  พละ ๕   โพชฌงค์  ๗  อริย-</strong></p><p><strong>มรรคมีองค์  ๘</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑  และประกอบได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑ บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ</p><p>ธาตุ  เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๖  และประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วย อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๔๙]   <strong>ผัสสะ  เจตนา  มนสิการ</strong>  ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ</p><p>๑  ธาตุ ๗   และประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑  ธาตุ ๑  บางอย่าง.  ประ-</p><p>กอบไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑</p><p>อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๑  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๕๐]   <strong>เวทนา  สัญญา</strong>  ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ  ๑ ธาตุ</p><p>๗  และประกอบได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.     ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 80</p><p>อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร  ? ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   ๑   อายตนะ ๑๑   ธาตุ ๑๐  </p><p>และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๕๑]  <strong>จิต</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ   ๑  ธาตุ  ๑   บาง</p><p>อย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๕๒]  <strong>อธิโมกข์</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓    อายตนะ  ๑   ธาตุ   ๒</p><p>และประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ   ๑   บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ   เท่าไร  ?    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ ๑๕ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๕๓]  <strong>กุศลธรรม   อกุศลธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  </p><p>ธาตุ   เท่าไร ?    ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  ที่ประกอบได้. ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร  ?    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ  ๑๐</p><p>ธาตุ   ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๕๔]  <strong>สุขเวทนาสัมปยุตตธรรม  ทุกขเวทนาสัมปยุตตธรรม</strong></p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ    เท่าไร  ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๕   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๕๕]  <strong>อทุกขมสุขเวทนาสัมปยุตตธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑   บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๑   และประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 81</p><p>         [๒๕๖]  <strong>วิปากธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?  </p><p>ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  ที่ประกอบได้.   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ</p><p>ธาตุ    เท่าไร  ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐   และประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๕๗]  <strong>วิปากธัมมธรรม  สังกิลิฏฐสังกิเลสิกธรรม</strong>  ประกอบ</p><p>ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   ที่ประกอบ</p><p>ได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?     ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  ๑   อายตนะ  ๑๐    ธาตุ  ๑๖    ประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑    ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๕๘]  <strong>เนววิปากนวิปากธัมมธรรม อนุปาทินนุปาทานิยธรรม</strong></p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?  ไม่มีขันธ์ อายตนะ  ที่ประกอบได้.</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะอะไร ๆ</p><p>ที่ประกอบไม่ได้   ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕.</p><p>         [๒๕๙]  <strong>อนุปาทินนานุปาทานิยธรรม   อสังกิลิฏฐาสังกิเลสิก-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ</p><p>ธาตุ   ที่ประกอบได้.   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่</p><p>มีขันธ์  อายตนะ   อะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๖.</p><p>         [๒๖๐]  <strong>สวิตักกสวิจารธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑</p><p>ธาตุ  ๑   บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์     อายตนะ     ธาตุ     เท่าไร ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๕   และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ  ๑   ธาตุ ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๒๖๑]  <strong>อวิตักกวิจารมัตตธรรม  ปีติสหคตธรรม</strong> ประกอบได้</p><p>ด้วยขันธ์  ๑   ประกอบได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.   ประกอบ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 82</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑๐  </p><p>ธาตุ  ๑๖    ประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๖๒]   <strong>อวิตักกาวิจารธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร  ?   ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร  ?    ไม่มีขันธ์    อายตนะ    อะไร ๆ  ที่ประกอบไม่ได้</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๑.</p><p>         [๒๖๓]   <strong>สุขสหคตธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  และประกอบได้</p><p>ด้วย  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร  ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๕   และประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ   ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๖๔]   <strong>อุเปกขาสหคตธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑</p><p>ธาตุ   ๑   บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ   เท่าไร  ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๑   และประกอบไม่ได้ด้วย </p><p>อายตนะ  ๑   ธาตุ ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๖๕]   <strong>ทัสสนปหาตัพพธรรม   ภาวนาปหาตัพพธรรม   ทัสสน-</strong></p><p><strong>ปหาตัพพเหตุกธรรม   ภาวนาปหาตัพพเหตุกธรรม     อาจยคามีธรรม </strong></p><p><strong>อปจยคามีธรรม   เสกขธรรม  อเสกขธรรม  มหัคคตธรรม</strong> ประกอบ</p><p>ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   ที่ประกอบ</p><p>ได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?   ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๖    และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๖๖]   <strong>อัปปมาณธรรม   ปณีตธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  ที่ประกอบได้.  ประกอบ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 83</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?   ไม่มีขันธ์   อายตนะ   อะไร ๆ ที่  </p><p>ประกอบไม่ได้  ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๖.</p><p>         [๒๖๗]   <strong>ปริตตารัมมณธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร  ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ.    ธาตุ ๑๐</p><p>และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๖๘]   <strong>มหัคคตารัมมณธรรม  อัปปมาณารัมมณธรรม  หีน-</strong></p><p><strong>ธรรม   มิจฉัตตนิยตธรรม   สัมมัตตนิยตธรรม   มัคคารัมมณธรรม</strong></p><p><strong>มัคคเหตุกธรรม  มัคคาธิปธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร  ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ    ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๐   ธาตุ  ๑๖</p><p>และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ   ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๒๖๙]   <strong>อนุปปันนธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   ที่ประกอบได้.   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?    ไม่มีขันธ์    อายตนะ    อะไร ๆ  ที่ประกอบไม่ได้</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕.</p><p>         [๒๗๐]   <strong>อตีตารัมมณธรรม  อนาคตารัมมณธรรม</strong>  ประกอบได้</p><p>ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อาตนะ  ธาตุ  ที่ประกอบได้.</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๗๑]   <strong>ปัจจุปปันนารัมมณธรรม     อัชณัตตารัมมณธรรม</strong></p><p><strong>พหิทธารัมมณธรรม  อัชฌัตตพหิทธารัมมณธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?    ไม่มีขันธ์  อายตนะ ธาตุ  ที่ประกอบได้.   ประกอบ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 84</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑ อายตนะ ๑๐ </p><p>ธาตุ   ๑๐   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑   บางอย่าง. </p><p>         [๒๗๒]   <strong>สนิทัสสนสัปปฏิฆธรรม    อนิทัสสนสัปปฏิฆธรรม</strong></p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?   ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ ที่</p><p>ประกอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?  ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑  ธาตุ ๗  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๗๓]   <strong>เหตุธรรม   เหตุสเหตุธรรม  เหตุเหตุสัมปยุตตธรรม</strong></p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓   อายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑    และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ   ๑๖   และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ  ๑ ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๒๗๔]   <strong>สเหตุกธรรม    เหตุสัมปยุตตธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  ที่ประกอบได้.  ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๖.   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๒๗๕]   <strong>สเหตุกนเหตุธรรม  เหตุสัมปยุตตนเหตุธรรม     นเหตุ-</strong></p><p><strong>สเหตุกธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑    บางอย่าง.</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  </p><p>อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๗๖]   <strong>อัปปัจจยธรรม  อสังขตธรรม  สนิทัสสนธรรม  สัป-</strong></p><p><strong>ปฏิฆธรรม   รูปีธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?  ไม่</p><p>มีขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    ที่ประกอบได้.   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 85</p><p>ธาตุ  เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๗  และประกอบ  </p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๗๗]   <strong>โลกกุตตรธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ</p><p>เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   ที่ประกอบได้.   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ    ธาตุ    เท่าไร ?    ไม่มีขันธ์    อายตนะ    อะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๖.</p><p>         [๒๗๘]   <strong>อาสวธรรม  อาสวสาสวธรรม  อาสวอาสวสัมปยุตต-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  และประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑</p><p>อายตนะ ๑ ธาตุ ๑ บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๖   และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑  ธาตุ ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๒๗๙]   <strong>อนาสวธรรม  อาสววิปปยุตตอนาสวธรรม</strong>  ประกอบ</p><p>ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  ที่ประกอบ</p><p>ได้  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?   ไม่มีขันธ์   อายตนะ</p><p>อะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๖.</p><p>         [๒๘๐]   <strong>อาสวสัมปยุตตธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์    อายตนะ</p><p>ธาตุ   เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  ที่ประกอบได้.   ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ  ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๖   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๒๘๑]   <strong>อาสวสัมปยุตตโนอาสวธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑</p><p>อายตนะ  ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ  ๑๐    ธาตุ  ๑๖    และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ ๑   บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 86</p><p>         [๒๘๒]   <strong>สัญโญชนธรรม  คันถธรรม  โอฆธรรม  โยคธรรม </strong></p><p><strong>นีวรณธรรม  ปรามาสธรรม  ปรามาสปรามัฏฐธรรม</strong>   ประกอบได้ด้วย </p><p>ขันธ์ ๓  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?  ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๘๓]   <strong>อปรามัฏฐธรรม   ปรามาสวิปปยุตตอปรามัฏฐธรรม</strong> </p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์  อายตนะ ธาตุ ที่ประ-</p><p>กอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ? ไม่มีขันธ์  อายตนะ</p><p>อะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้   ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ   ๖.</p><p>         [๒๘๔]   <strong>ปรามาสสัมปยุตตธรรม</strong>  ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  </p><p>๑  ธาตุ   ๑    บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐    ธาตุ ๑๖    และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๘๕]   <strong>สารัมมณธรรม</strong>    ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ    ที่ประกอบได้.    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ    ธาตุ  เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐  และ</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๘๖]   <strong>อนารัมมณธรรม   จิตตวิปปยุตตธรรม   จิตตวิสังสัฏฐ-</strong></p><p><strong>ธรรม  อุปาทาธรรม</strong>  ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๕  อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๗ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑</p><p>ธาตุ  ๑  บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 87</p><p>         [๒๘๗]  <strong>จิตตธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓  อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  </p><p>บางอย่าง.   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ    เท่าไร  ?   ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑๐  ธาตุ   ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๘๘]  <strong>เจตสิกธรรม จิตตสัมปยุตตธรรม  จิตตสังสัฏฐธรรม</strong></p><p><strong>จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานธรรม   จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานสหภูธรรม   จิตต-</strong></p><p><strong>สังสัฏสมุฏฐานานุปริวัตติธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ    เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๘๙]  <strong>อนุปาทินนธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ    ธาตุ</p><p>เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ    ธาตุ   เท่าไร ?    ไม่มีขันธ์   อายตนะ   อะไร ๆ    ที่ประกอบไม่ได้</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕.</p><p>         [๒๙๐]  <strong>อุปาทานธรรม   กิเลสธรรม    กิเลสสังกิเลสิกธรรม</strong></p><p><strong>กิเสสสังกิลิฏฐธรรม   กิเลสกิเลสสัมปยุตตตธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>๓  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑  และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บาง</p><p>อย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ   ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๙๑]  <strong>อสังกิเลสิกธรรม    กิเลสวิปปยุตต</strong><sup>๑</sup><strong> อสังกิเลสกธรรม</strong></p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  ที่ประ-</p><p>๑. บาลี  เป็น  กิเลสวิปฺปยุตฺตา  ธมฺมา  คำว่า  ธมฺมา  เกิดไป  จึงไม่แปลตามเพราะผิด</p><p>ทุกมาติกา. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 88</p><p>กอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ  </p><p>อะไรๆ ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๖.</p><p>         [๒๙๒]   <strong>สังกิลิฏฐธรรม  กิเลสสัมปยุตตธรรม</strong>  ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   ที่ประกอบได้.</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑๖    และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๙๓]   <strong>สังกิลิฏฐโนกิเลสธรรม   กิเลสสัมปยุตตโนกิเลสธรรม</strong> </p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑   บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้ด้วย </p><p>ขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑    อายตนะ   ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๖ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๙๔]   <strong>ทัสสนปหาตัพพธรรม   ภาวนาปหาตัพพธรรม  ทัสสน</strong></p><p><strong>ปหาตัพพเหตุกธรรม   ภาวนาปหาตัพพเหตุกธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   ที่ประกอบได้.   ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๒๙๕]   <strong>สวิตักกธรรม   สวิจารธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์   ๑</p><p>อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๕   และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๙๖]   <strong>อวิตักกธรรม   อวิจารธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ</p><p>ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ ธาตุ ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ  อะไร ๆ  ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยธาตุ  ๑. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 89</p><p>         [๒๙๗]  <strong>สัปปีติกธรรม  ปีติสหคตธรรม</strong>  ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  </p><p>อายตนะ  ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุเท่าไร ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๖  ประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ</p><p>๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๒๙๘]  <strong>สุขสหคตธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑ ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?    ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๕  และประกอบไม่ได้ด้วย  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๒๙๙]  <strong>อุเปกขาสหคตธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑</p><p>ธาตุ ๑    บางอย่าง.     ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์      อายตนะ    ธาตุ    เท่าไร ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ  ๑๐    ธาตุ  ๑๑   และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๐๐]  <strong>นกามาวจรธรรม  อปริยาปันนธรรม   อนุตตรธรรม</strong></p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  ที่ประ-</p><p>กอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์ อายตนะ</p><p>อะไรๆ ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๖.</p><p>         [๓๐๑]  <strong>รูปาวจรธรรม  อรูปาวจรธรรม  นิยยานิกธรรม   นิยต-</strong></p><p><strong>ธรรม   สรณธรรม</strong> ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ ธาตุ   ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ ๑๐    ธาตุ  ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>                                 <em>จบสัมปโยควิปปโยคปทนิทเทส </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 90</p><p>                            <strong>อรรถกถาสัมปโยควิปปโยคปทนิทเทส</strong> </p><p>         บัดนี้   เพื่อจำแนกบท   <strong>สัมปโยคะ  วิปปโยคะ</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้า </p><p>จึงทรงเริ่มคำว่า    <strong>"รูปกฺขนฺโธ"</strong>    เป็นอาทิ.   ในนิทเทสนั้น   บทใด   ย่อม</p><p>ได้ บทใด  ย่อมไม่ได้   บททั้งหมดนั้นพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงถือเอาเพื่อปุจฉา.</p><p>แต่ในการวิสัชนา  บทใดย่อมไม่ได้  บทนั้นพระองค์ปฏิเสธว่า  <strong>"นตฺถิ"</strong>  (ไม่มี).</p><p>การประกอบซึ่งกันและกันของรูปขันธ์ทั้งหลายนั่นแหละ   อันเกิดขึ้นในสันดาน</p><p>หนึ่ง  ในขณะหนึ่ง    อันมีส่วนเสมอด้วยอรูปขันธ์  ๔  นั่นแหละ    ย่อมได้จาก</p><p>พระบาลีว่า   <strong>"จตูหิ  สมฺปโยโค  จตูหิ   วิปฺปโยโค  สภาโค   วิสภาโค"</strong></p><p>ดังนี้.  ก็ชื่อว่า  สัมปโยคะ  (คือ การประกอบ)   ของรูปทั้งหลาย   กับด้วยรูป</p><p>หรือด้วยนิพพาน   และสัมปโยคะของนิพพาน  กับด้วยรูป    ย่อมไม่มี.    โดย</p><p>ทำนองเดียวกัน   การประกอบของรูป    และนิพพานกับด้วยอรูปขันธ์ทั้งหลาย</p><p>ก็ย่อมไม่มี.  เพราะว่า   ธรรมเหล่านั้น  มีส่วนไม่เสมอกันกับธรรมเหล่านั้น.   ก็</p><p>การประกอบอรูปขันธ์ทั้งหลาย       กับด้วยรูปหรือนิพพาน     ย่อมไม่มีฉันใด</p><p>การประกอบอรูปขันธ์ทั้งหลาย   กับแม้ด้วยอรูปธรรมทั้งหลาย  อันมีสันดานแยก</p><p>กันมีขณะต่าง  ๆ กัน   ก็ไม่มีนั่นแหละ.  ด้วยว่า  ธรรมแม้เหล่านั้นเป็นวิสภาคะ</p><p>แก่ธรรมเหล่านั้น   โดยความเป็นวิสภาคะโดยสันดานและขณะนั่นแหละ.   ก็แต่</p><p>ความเป็นวิสภาคะนี้    ไม่มีในสังคหนัย  (คือ นัยที่สงเคราะห์เข้ากันได้)  เพราะ</p><p>ผิดด้วยอรรถแห่งการสงเคราะห์. จริงอยู่  เหตุสักว่าการเข้าถึงซึ่งการนับ จัดเป็น</p><p>อรรถแห่งการสงเคราะห์.   แต่ในสัมปโยคนัย   มีอยู่.    ก็เพราะ    ลักษณะแห่ง</p><p>ความเกิดขึ้นเป็นต้น    เป็นอรรถแห่งสัมปโยคะ  ฉะนั้น   ความเป็นวิสภาคะนั้น</p><p>จึงไม่ประกอบลักษณะแห่งสัมปโยคะในที่นี้แม้ด้วยธรรมหนึ่งแห่งบทใดอย่างนี้</p><p>เพื่อปุจฉาซึ่งบทนั้นแม้กระทำการสงเคราะห์แล้ว     พระผู้มีพระภาคเจ้าก็ปฏิเสธ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 91</p><p>ว่า  "ไม่มี"   ธรรมของบทใด    ย่อมประกอบลักษณะแห่งวิปปโยคะ   พระผู้มี-  </p><p>พระภาคเจ้า   จึงทรงแสดงวิปปโยคะของธรรมบทนั้น.   ก็บทเหล่าใดย่อมแสดง</p><p>ถึงมิสสกธรรมทั้งหลาย    อันไม่เป็นวิปปยุตด้วยธาตุแม้หนึ่งในวิญญาณธาตุ  ๗</p><p>ด้วยรูป  หรือด้วยนิพพาน   บทเหล่านั้นแม้โดยประการทั้งปวง  ย่อมไม่ประกอบ</p><p>ไว้ในนิทเทสนี้   เพราะฉะนั้น  บทเหล่านั้น   พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงไม่ถือ</p><p>เอา.  พึงทราบอุทานแห่งบทเหล่านั้น  ดังนี้</p><p>         <strong>"ธมฺมายตน  ธมฺมธาตุ       ทุกฺขสจฺจญฺจ  ชีวิต</strong></p><p>         <strong>สฬายตน  นามรูป             จตฺตาโร  จ  มหาภวา.</strong>        </p><p>         <strong>ชาติ  ชรา  จ  มรณ             ติเกเสกูนวีสติ</strong></p><p>         <strong>โคจฺฉเกสุ  จ  ปญฺญา          สอฏฺ  จูฬนฺตเต  ปทา.</strong></p><p>         <strong>มหนฺตเร  ปณฺณรฺส            อฏารส  ตโต  ปเร</strong></p><p>         <strong>เตวีสปทสต เอต                สมฺปโยเค  น  ลพฺภติ".</strong></p><p>         แปลว่า  ธัมมายคตนะ  ๑  ธัมมธาตุ ๑ ทุกขสัจจะ ๑  ชีวิต ๑  สฬายตนะ</p><p>๑  นาม รูป ๑ ภพใหญ่ ๔   (คือ  อุปปัตติภวะ   กามภวะ  สัญญีภวะ   ปัญจโว-</p><p>การภวะ) ชาติ  ชรา  มรณะในติกะ ๑๙ บท   ในโคจฉกะ  ๕๐ บท  ในจูฬันตร-</p><p>ทุกะ ๘  บท  ในมหันตรทุกะ ๑๙  บท   ต่อจากนั้นอีก ๑๘ บท รวมเป็น  ๑๓๒</p><p>บท  บทเหล่านั้นไม่ได้ในสัมปโยคะ.</p><p>         จริงอยู่   ธัมมายตนะอันใคร ๆ  ไม่อาจกล่าวว่า   <strong>"สัมปยุต"</strong>  แม้ด้วย</p><p>วิญญาณ    ไม่นับเนื่องในนิทเทสนั้น    เพราะความที่ธัมมายตนะเหล่านั้น  เป็น</p><p>สภาพเจือด้วยรูปและนิพพาน.  ก็เพราะในนิทเทสนี้   ธรรมทั้งหลายมีเวทนาเป็น</p><p>ต้นสัมปยุตด้วยวิญญาณ  ฉะนั้น  จึงไม่อาจเพื่อกล่าวว่าเป็นวิปปยุต.  แม้ในบทที่</p><p>เหลือทั้งหลาย   ก็นัยนี้นั่นแหละ.   บทเหล่านั้นแม้ในที่ทั้งปวง  ย่อมไม่ประกอบ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 92</p><p>กันด้วยประการฉะนี้   เพราะฉะนั้น    บทเหล่านั้น    พระผู้มีพระภาคเจ้า   จึงไม่  </p><p>ทรงถือเอาในที่นี้.    บทที่เหลือมีขันธ์เป็นต้น      ย่อมประกอบกันได้    ฉะนั้น</p><p>พระองค์จึงถือเอาบทเหล่านั้นทำปัญหาและวิสัชนา     ด้วยสามารถแยกแต่ละบท</p><p>และโดยรวมบทนั้น ๆ ไว้.</p><p>         บรรดาปัญหาเหล่านั้น    <strong>ปัญหาที่  ๑</strong>  บทว่า   "เอเกนายตเนน"  ได้แก่</p><p>ไม่ประกอบด้วยมนายตนะ.   บทว่า   <strong>"เกหิจิ"</strong> ได้แก่  ไม่ประกอบด้วยเวทนา</p><p>สัญญา  สังขาร   อันนับเนื่องด้วยธัมมายตนะและธัมมธาตุ.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่  ๒</strong>   บทว่า   <strong>" ตีหิ "</strong>   ได้แก่   ด้วยขันธ์ที่เหลือทั้งหลาย</p><p>ยกเว้นขันธ์ที่ถามแล้วและถามแล้ว.   สองบทว่า   <strong>"เกหิจิ  สมฺปยุตฺโต"</strong>  ได้แก่</p><p>เวทนาขันธ์   สัมปยุทาด้วยสัญญาขันธ์และสังขารขันธ์.   แม้ขันธ์นอกนี้    ยกเว้น</p><p>ตัวเองแล้วก็สัมปยุตด้วยขันธ์นอกนี้ได้.    สองบทว่า   <strong>"เกหิจิ  วิปฺปยุตฺโต"</strong></p><p>ได้แก่  (ไม่ประกอบ)   ด้วยรูปและนิพพาน.    อรูปในธัมมายตนะและธัมมธาตุ</p><p>พึงเห็นในการไม่ประกอบด้วยรูป    และรูปก็พึงเห็นในการไม่ประกอบด้วยอรูป</p><p>ในบททั้งปวง   ด้วยประการฉะนี้.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่  ๓</strong>  มีอรรถตื้นทั้งนั้น.</p><p>         <strong>ในปัญหาที่  ๔</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้า  ไม่ตรัสคำว่า     <strong>"กตีหิ  ขนฺเธหิ"</strong></p><p>เป็นอาทิ    แต่ตรัสว่า   <strong>"สมฺปยุตฺต"</strong> และคำว่า    <strong>"นตฺถิ"</strong>   ดังนี้.   บทนั้น</p><p>พึงทราบด้วยสามารถแห่งธรรมทั้งหลาย    มีขันธ์เป็นต้น.    ในปัญหาทั้งหลาย</p><p>อันมีรูปอย่างนี้แม้ข้างหน้าก็นัยนี้นั่นแหละ.  พระบาลีข้างหน้าทรงย่อไว้   เพราะ</p><p>แสดงโดยสรุปไว้ในปัญหาต้น.     บัณฑิตพึงทราบการประกอบเนื้อความในบท</p><p>ทั้งปวงโดยนัยนี้.   ก็แต่ในที่ใด  ปัญหายังไม่ปรากฏ   ข้าพเจ้าจักทำปัญหานั้น</p><p>ให้ปรากฏเป็นไปในที่นั้นนั่นแหละ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 93</p><p>         สองบทว่า  <strong>"โสฬสหิ   ธาตูหิ"</strong>    อธิบายว่า   จักขุวิญญาณธาตุ   ยก  </p><p>เว้นตัวเองก่อนแล้ว ไม่ประกอบด้วย วิญญาณธาตุ   ๖   และรูปธาตุ   ๑๐.   แม้</p><p>ในธาตุที่เหลือทั้งหลาย   ก็นัยนี้นั่นแหละ.   สองบทว่า  <strong>"ตีหิ   ขนฺเธหิ"</strong>  ได้แก่</p><p>(สัมปยุต)   ด้วยขันธ์ที่เหลือทั้งหลาย   ยกเว้นสังขารขันธ์.  สองบทว่า  <strong>"เอกาย</strong></p><p><strong>ธาตุยา"</strong>  ได้แก่  ด้วยมโนวิญญาณธาตุ.    เพราะว่า    สัมปโยคะของสมุทัยและ</p><p>มรรคด้วยธาตุอื่น  ย่อมไม่มี.   สองบทว่า   <strong>"เอเกน   ขนฺเธน"</strong>   ได้แก่   ด้วย</p><p>สังขารขันธ์.  บทว่า  <strong>"เอเกนายตเนน"</strong>   ได้แก่  ด้วยธัมมายตนะ.    สอง</p><p>บทว่า  <strong>"เอกาย  ธาตุยา"</strong>   ได้แก่  ด้วยธัมมธาตุ.  เพราะบรรดาสัจจะเหล่านั้น</p><p>สัจจะ  ๒  สัมปยุตได้ด้วยธัมมธาตุบางอย่าง. </p><p>         ในปัญหาว่าด้วย  <strong>สุขินทรีย์</strong>   เป็นต้น    บทว่า  <strong>"ตีหิ"</strong>  ได้แก่ สัมปยุต</p><p>ด้วยขันธ์  คือ  สัญญา  สังขาร  และวิญญาณ.   สองบทว่า  <strong>"เอกาย  ธาตุยา"</strong></p><p>ได้แก่   (สัมปุยุต)   ด้วยกายวิญญาณธาตุ   และมโนวิญญาณธาตุ<sup>๑</sup>.  สองบทว่า</p><p><strong>"ฉหิ  ธาตูหิ"</strong>   ได้แก่   ไม่ประกอบด้วยวิญญาณธาตุทั้งหลาย   ยกเว้นกาย-</p><p>วิญญาณธาตุ. </p><p>         ในปัญหาว่าด้วย   <strong>รูปภพ</strong>   พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  <strong>"น  เกหิจิ"</strong></p><p>ดังนี้   เพราะความที่อรูปขันธ์  และอรูปายตนะแม้ทั้งหมดมีอยู่.  แต่ตรัสว่า  <strong>"ตีหิ</strong></p><p><strong>ธาตูหิ  วิปฺปยุตฺโต"</strong><sup>๒</sup>   ดังนี้   เพราะความที่   ฆานวิญญาณ   ชิวหาวิญญาณ</p><p>กายวิญญาณธาตุทั้งหลาย  ไม่มีอยู่.</p><p>๑. คำว่า  ด้วยมโนวิญญาณธาตุ  ไม่น่าจะมี  เพราะบาลีว่า  "เอกาย  ธาตุยา"  แปลว่า</p><p>สัมปยุตด้วยธาตุ  ๑  และธาตุหนึ่งในที่นี้  ได้แก่  กายวิญญาณธาตุเท่านั้น.</p><p>๒. ในอรรถกถา  และธาตุกถาบาลี  ตอนสัปโยควิปปโยคปทวรรณนาที่  หน้า  ๘๕</p><p>บรรทัดที่  ๖  นับลงว่า  "อรูปภวปณฺเห   ฆานชิวหากายวิญญาณธาตูน  ปน  นตฺถิาย  ตีหิ ธาตูหิ</p><p>วิปฺปยุตฺโตติ  วุตฺต"  แปลว่าไม่ตรงสภาวะ  แต่ในบาลีอรรถกถาของพม่า  ไม่มีคำว่า  "อรูปภว-</p><p>ปญฺเห"  ซึ่งถ้าแปลตามบาลีอรรถกถาพม่าและตรงกับสภาวะ  ในที่นี้จึงแปลตามบาลีอรรถกถา</p><p>พม่า  โดยตัดคำว่า  "อรูปภวปญฺเห"  ออก. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 94</p><p>         ในปัญหาว่าด้วย  <strong>อธิโมกข์</strong> สองบทว่า   <strong>"ทฺวีหิ   ธาตูหิ"</strong> ได้แก่  </p><p>สัมปยุตด้วยมโนธาตุและมโนวิญญาณธาตุ.    บทว่า   <strong>"ปณฺณรสหิ"</strong> ได้แก่</p><p>วิปปยุตด้วยรูปธาตุ  ๑๐  ที่เหลือ  และวิญญาณธาตุ  ๕ มีจักขุวิญญาณธาตุเป็นต้น.</p><p>         ในปัญหาว่าด้วย   <strong>กุศล</strong> พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงปฏิเสธสัมปโยคะ</p><p>เพราะความที่ขันธ์แม้ทั้ง ๔ เป็นภาวะอันกุศลทั้งหลายถือเอาแล้ว</p><p>         ในปัญหาว่าด้วย  <strong>เวทนาติกะ</strong> สองบทว่า  <strong>"เอเกน   ขนฺเธน"</strong> ได้แก่</p><p>ด้วยเวทนาขันธ์เท่านั้น.   บทว่า   <strong>"ปณฺณรสหิ"</strong> ได้แก่  วิปปยุตด้วยจักขุ-</p><p>วิญญาณธาตุ  โสตวิญญาณธาตุ   ฆานวิญญาณธาตุ  ชิวหาวิญญาณธาตุ<sup>*</sup>/SUP มโนธาตุ</p><p>และรูปธาตุทั้งหลาย.    บทว่า   <strong>"เอกาทสหิ"</strong> ได้แก่   ด้วยรูปธาตุทั้งหลาย</p><p>(คือ  โอฬาริกธาตุ  ๑๐)   กับกายวิญญาณธาตุ  ๑.</p><p>         ในปัญหาว่าด้วย   <strong>เนววิปากนวิปากธัมมธรรม</strong>   (คือ  ธรรมที่มิใช่</p><p>วิบาก   และมิใช่เป็นเหตุแห่งวิบาก)    บทว่า  <strong>"ปญฺจหิ"</strong> ได้แก่    ด้วยปัญจ-</p><p>วิญญาณธาตุ  ๕  มีจักขุวิญญาณธาตุเป็นต้น.</p><p>         ในปัญหาว่าด้วย  <strong>อนุปาทินนุปาทานิยะ</strong>  (คือ  สภาวธรรมทั้งหลาย</p><p>ที่กรรมไม่ได้ยึดไว้โดยเป็นผล  และไม่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน)  บทว่า <strong>"ฉหิ"</strong></p><p>ได้แก่  ด้วยธาตุ  ๖  ยกเว้นมโนวิญญาณธาตุ.</p><p>         ในปัญหาว่าด้วย   <strong>สวิตักกสวิจาระ</strong>  บทว่า  <strong>"ปณฺณรสหิ"</strong>  ได้แก่</p><p>ด้วยรูปธาตุทั้งหลาย  กับปัญจวิญญาณธาตุ.</p><p>         ในปัญหาว่าด้วย  <strong>อวิตักกวิจารมัตตา</strong>   สองบทว่า  <strong>"เอเกน ขนฺเธน"</strong></p><p>เป็นต้น    บัณฑิตพึงทราบด้วยสามารถแห่งสังขารขันธ์.   จริงอยู่    เว้นวิจารใน</p><p>        *  อรรถกถาบาลีหน้า  ๒๑  บรรทัดที่  ๑๒  นับลง  ว่า  ปณฺณรสหีติ  จักขุโสตฆานชิวหากาย-</p><p>วิญฺญาณธาตุ  มโนธาตูหิ  เจว  รูปธาตูหิ  จ.  แปลแล้วได้ธาตุเกินกว่า  ๑๕  ตรวจดูบาลีอรรถกถา</p><p>ของพม่า  ไม่มีคำว่า  กาย  หน้าคำว่าวิญญาณธาตุ  ซึ่งเมื่อแปลตามบาลีอรรถกถาของพม่าแล้วได้</p><p>ครบ  ๑๕  ถูกต้องตามสภาวะ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 95</p><p>ทุติยฌาน    ธรรมที่เหลือ   ชื่อว่า   ไม่มีวิตกมีแต่เพียงวิจาร.   ยกเว้นปีติแล้ว  </p><p>ธรรมที่เหลือ  ชื่อว่า   เกิดพร้อมกับปีติ.  ในปัญหานี้   วิจารไม่สัมปยุตกับด้วย</p><p>วิจาร    ปีติก็ไม่สัมปยุตกับด้วยปีติ    เพราะฉะนั้น      ธรรมเหล่านี้    จึงชื่อว่า</p><p>สัมปยุตด้วยธรรมบางอย่างในสังขารขันธ์   ธัมมายตนะ   และธัมมธาตุ.   บทว่า</p><p>"โสฬสหิ"  ได้แก่  ด้วยธาตุทั้งหลาย ๑๖ ยกเว้นธัมมธาตุ  และมโนวิญญาณ-</p><p>ธาตุ.</p><p>         ในปัญหาว่าด้วย  <strong>อวิตักกอวิจาระ</strong>  สองบทว่า   <strong>"เอกาย  ธาตุยา"</strong></p><p>ได้แก่  ด้วยมโนธาตุ.   สุขสหคตธรรม    และอุเปกขาสหคตธรรม    ตรัสไว้ใน</p><p>เวทนาติกะนั่นแหละ.    ทัสสเนนปหาตัพพธรรมเป็นต้น     เช่นกับด้วยกุศลนั่น</p><p>แหละ.    ปริตตารมณ์เช่นกับด้วยวิปากธรรม.  สองบทว่า  <strong>"เอกาย  ธาตุยา"</strong></p><p>ได้แก่   ด้วยธัมมธาตุ.    บทว่า   <strong>"เกหิจิ"</strong>    ความว่า    ธรรมเหล่าใด    เป็น</p><p>ปริตตารมณ์ไม่มีในบทนั้น    วิปปยุตกับด้วยธรรมเหล่านั้น    หามิได้.   ก็แต่</p><p>ว่า  ธัมมธาตุย่อมแยกปฏิเสธในบทแรกเท่านั้น   เพราะความที่ปริตตารมณ์เป็น</p><p>สภาพอันสงเคราะห์ด้วยขันธ์ทั้ง  ๔ ได้      ด้วยสามารถแห่งจิตตุปบาท ๖ ดวง. </p><p>มหัคคตารมณ์เป็นต้น   เป็นเช่นกับธรรมอันเป็นกุศลนั่นแหละ.   ใน<strong>อนุปปันน-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong>  (คือ  สภาวธรรมที่ยังไม่เกิด)  ทั้งหลาย.  สองบทว่า <strong>"ปญฺจหิ   ธาตูหิ"</strong></p><p>ได้แก่  วิปปยุตด้วยวิญญาณธุาต ๕ มีจักขุวิญญาณธาตุเป็นต้น.  ก็แล  วิญญาณ.</p><p>ธาตุ ๕ เหล่านั้น      ย่อมไม่แยกส่วนที่เกิดขึ้นแห่งธรรมทั้งหลายที่เป็นอุปปาทิ-</p><p>ธรรม  (คือ  สภาวธรรมที่สำเร็จแล้วอันจะเกิดขึ้น)   โดยส่วนเดียว   แม้แต่ส่วน</p><p>แห่งอุปปันนธรรม  (คือ ธรรมที่กำลังเกิดขึ้น หรือกำลังถึงขณะทั้ง ๓).   ธรรม</p><p>ที่เป็นปัจจุปปันนารมณ์เป็นต้น    เช่นเดียวกับธรรมที่เป็นปริตตารมณ์.   ธรรม</p><p>ทีเป็นเหตุเป็นต้น    เช่นกับธรรมที่เป็นสมุทัย.   ธรรมที่มีสัมปยุตตเหตุ   แต่ไม่ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 96</p><p>ใช่เหตุ      เช่นกับปีติสหคตธรรม.      ปรามาสสัมปยุตตธรรม     ก็ฉันนั้น.  </p><p><strong>อนุปาทินนธรรม</strong>  (คือ  ธรรมอันกรรมมิได้ยึดถือไว้โดยความเป็นผล)  เช่น</p><p>เดียวกับอนุปปันนธรรมนั่นแหละ.  ธรรมที่เหลือในบททั้งปวงมีอรรถตื้นทั้งนั้น</p><p>แล.</p><p>                        <em>จบอรรถกถาสัมปโยควิปปโยคปทนิทเทส</em></p><p>                             <strong>๗. สัมปยุตเตนวิปปยุตตปทนิทเทส</strong></p><p>         [๓๐๒]   ธรรมเหล่าใด  ประกอบไดด้วย  <strong>เวทนาขันธ์   สัญญาขันธ์</strong></p><p><strong>สังขารขันธ์   วิญญาณขันธ์   มนายตนะ</strong>  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  ธรรมเหล่านั้น   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑ ธาตุ ๗ และ</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๓๐๓]   ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย  <strong>จักขุวิญญาณธาตุ  ฯลฯ</strong></p><p><strong>มโนธาตุ   มโนวิญญาณธาตุ</strong>   ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่า</p><p>นั้น  ธรรมเหล่านั้นไม่มีขันธ์  อายตนะ   อะไร ๆ  ที่ประกอบไม่ได้   ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยธาตุ  ๑.</p><p>         [๓๐๔]   ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย   <strong>มนินทรีย์</strong>   ธรรมเหล่าใด</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔</p><p>อายตนะ ๑ ธาตุ  ๗  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑  บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 97</p><p>         [๓๐๕]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย  <strong>อุเปกขินทรีย์</strong> ธรรมเหล่าใด  </p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น  ไม่มีขันธ์  อายตนนะ   อะไรๆ</p><p>ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕.</p><p>         [๓๐๖]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>วิญญาณเพราะสังขารเป็น</strong></p><p><strong>ปัจจัย   ผัสสะเพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย  เวทนาเพราะผัสสะเป็นปัจจัย</strong></p><p>ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วย   <strong>ผัสสะ   เวทนา    สัญญา   เจตนา   จิต</strong></p><p><strong>มนสิการ</strong> ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔ อายตนะ ๑ ธาตุ  ๗ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ</p><p>๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๐๗]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย   <strong>อธิโมกข์</strong> ธรรมเหล่าใด</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น   ไม่มีขันธ์  อายตนะ  อะไรๆ</p><p>ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ ๑.</p><p>         [๓๐๘]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย  <strong>อทุกขมสุขเวทนาสัมป-</strong></p><p><strong>ยุตตธรรม  อุเปกขาสหคตธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วยธรรม</p><p>เหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น ไม่มีขันธ์  อายตนะ  อะไร ๆ  ที่ประกอบไม่ได้  ประ-</p><p>กอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕.</p><p>         [๓๐๙]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย   <strong>สวิตักกสวิจารธรรม</strong>  ธรรม</p><p>เหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น  ไม่มีขันธ์  อายตนะ</p><p>อะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๑.</p><p>         [๓๑๐]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย  <strong>จิตตธรรม  เจตสิกธรรม</strong></p><p><strong>จิตตสัมปยุตตธรรม  จิตตสังสัฏฐธรรม  จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานธรรม</strong></p><p><strong>จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานสหภูธรรม   จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานานุปริวัตติ- </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 98</p><p><strong>ธรรม</strong>    ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น      ธรรมเหล่านั้น  </p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔    อายตนะ  ๑    ธาตุ  ๗    และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ  ๑    ธาตุ  ๑    บางอย่าง.</p><p>         [๓๑๑]   ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย<strong>สวิตักกธรรม สวิจารธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น     ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะอะไร ๆ  ที่ประกอบไม่ได้     ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๑.</p><p>         [๓๑๒]   ธรรมเหล่าใด      ประกอบได้ด้วย<strong>อุเปกขาสหคตธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น  ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  ธรรมเหล่านั้น     ไม่มีขันธ์   อายตนะ</p><p>อะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕.</p><p>                                        <strong>สรุปข้อความ</strong></p><p>         <strong>ขันธ์  ๔  อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๗  อินทรีย์  ๒ ปฏิจจสมุปบาท ๓</strong></p><p><strong>ธรรมหมวด ๕   มีผัสสะเป็นต้น  อธิโมกข์เจตสิก    มนสิการเจตสิก</strong></p><p><strong>ธรรม ๓ บทในติกะ   ธรรม ๗   บทในมหันตรทุกะ   ธรรมที่สัมปยุต</strong></p><p><strong>ด้วยมนายตนะอีก ๒ คือที่สัมปยุตด้วยวัตถุ  วิจาร และที่สัมปยุตตด้วย</strong></p><p><strong>อุเบกขา.</strong></p><p>                           <em>จบสัมปยุตเตนวิปปยุตตปทนิทเทส</em></p><p> </p><p>                      <strong>อรรถกถาสัมปยุตเตนวิปปยุตตปทนิทเทส</strong></p><p>         บัดนี้   เพื่อจำแนกบท <strong>สัมปยุตเตน   วิปปยุตตะ</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>จึงเริ่มคำว่า  <strong>"เวทนากฺขนฺเธน"</strong>   เป็นอาทิ.  ในบทนี้  มีลักษณะดังนี้     ก็ใน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 99</p><p>วาระนี้   ธรรมเหล่าใด   สัมปยุตด้วยบทที่ยกขึ้นแสดง    เพื่อปุจฉา  คือ  ธรรม  </p><p>เหล่าใด   วิปปยุตด้วยธรรมเหล่านั้น    พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงทำปุจฉาวิสัชนา</p><p>ซึ่งการไม่ประกอบแห่งธรรมเหล่านั้น  ด้วยขันธ์เป็นต้น .  ก็บท    (สัมปยุตเตน</p><p>วิปปยุตตะ) นั้น  ย่อมไม่ประกอบในธรรมทั้งหลาย  มีรูปขันธ์เป็นต้น .  เพราะ</p><p>ธรรมทั้งหลาย ชื่อว่า สัมปยุตด้วยรูปขันธ์  ย่อมไม่มี  ฉะนั้น  รูปขันธ์นั้นด้วย</p><p>บทอื่นมีรูปอย่างนี้ด้วย พระผู้มีพระภาคเจ้า  ไม่ทรงถือเอาในวาระนี้. ส่วนบท</p><p>เหล่าใด  ย่อมส่องถึงสัมปยุตตธรรมทั้งหลาย  ในธัมมธาตุ   และวิญญาณอันไม่</p><p>เจือด้วยธรรมอื่น    พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงถือเอาในวาระนี้.    พึงทราบอุทาน</p><p>แห่งธรรมเหล่านั้น   ดังนี้</p><p>                   <strong>"จตฺตาโร  ขนฺธายตนญฺจ   เอก</strong></p><p><strong>                   เทฺว  อินฺทฺริยา   ธาตุปทานิ  สตฺต</strong></p><p><strong>                   ตโย  ปฏิจฺจาถ  ผสฺสสตฺตก</strong></p><p><strong>                   ติเก  ตโย  สตฺส  มหนฺตเร  จ</strong></p><p><strong>                   เอก  สวิตกฺก   สวิจารเนก</strong></p><p><strong>                   ยุตฺต  อุเปกฺขาย  เจ  เอกเมว".</strong></p><p>แปลว่า  นามขันธ์  ๔  อายตนะ ๑  (คือ มนายตนะ) วิญญาณธาตุ ๗ อินทรีย์ ๒</p><p>(คือ  มนินทรีย์  อุเปกขินทรีย์) ปฏิจจสมุปบาท ๓ (คือ วิญญาณ ผัสสะ  เวทนา)</p><p>หมวด ๗   แห่งธรรมมีผัสสะเป็นต้น   ติกมาติกา ๓  (คือ อทุกขมสุขายเวทนาย</p><p>สวิตกักสวิจารบท อุเปกขาสหคตบท)  มหันตรทุกะ ๗ (คือ จิตตบท เจตสิกบท</p><p>สัมปยุตตบท  จิตสัมปยุตตบท  จิตตสังสัฏฐบท  จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานสหภูบท</p><p>จิตตสังสัฏฐานานุปริวัติบท)    สวิตักกบท ๑ สวิจารบท  ๑  อุเปกขาสหคตบท</p><p>ที่ประกอบด้วยอุเบกขาเวทนา ๑  บท (รวม ๓๗ บท). </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 100</p><p>         เนื้อความนี้นั่นแหละ  นับสงเคราะห์ในกาลที่สุด  แม้ด้วยคำว่า  <strong>"ขนฺธา  </strong></p><p><strong>จตุโร"</strong>  เป็นต้น.   ในนิทเทสนั้น    บทเหล่าใด    มีคำวิสัชนาทำนองเดียวกัน</p><p>บทเหล่านั้น  แม้ไม่เป็นไปตามลำดับ   ท่านก็รวมไว้ทำปัญหา  อันมีเวทนาขันธ์</p><p>เป็นต้น ในที่นั้น.  ในปัญหาเหล่านั้น    พึงทราบการจำแนกขันธ์เป็นต้น  อย่างนี้.</p><p>         ในปัญหาว่าด้วย  <strong>เวทนาขันธ์</strong>์เป็นต้นก่อน. บทว่า   <strong>"เอเกน"</strong>  ได้แก่</p><p>(ไม่ประกอบ) ด้วยมนายตนะ. บทว่า <strong>"สตฺตหิ"</strong>  ได้แก่ด้วยวิญญาณธาตุ  ๗.</p><p>บทว่า  <strong>"เกหิจิ"</strong>  ได้แก่ ด้วยเวทนาเป็นต้น    ในธัมมายตนะ.</p><p>         ในปัญหาว่าด้วย <strong>วิญญาณธาตุ</strong>   คำว่า  <strong>"เต  ธมฺมา น เกหิจิ"</strong>  ความ</p><p>ว่ายกเว้น วิญญาณธาตุที่ยกขึ้น เพื่อปุจฉาแล้ว ธรรมที่เหลือเหล่านั้น มีวิญญาณ</p><p>ธาตุ  ๖    รูปและนิพพาน   ไม่วิปปยุตด้วยขันธ์ทั้งหลายบางอย่าง    หรือด้วย</p><p>อายตนะทั้งหลาย     เพราะความที่ขันธ์และอายตนะทั้งหมดนั้นยังสงเคราะห์ได้.</p><p>สองบทว่า   <strong>"เอกาย  ธาตุยา"</strong>    ได้แก่  ธรรมใด ๆ  ที่ยกขึ้น   เพื่อปุจฉา</p><p>วิปปยุตแล้วด้วยธรรมนั้น  ๆ.</p><p>         ในปัญหาว่าด้วย  <strong>อุเปกขินทรีย์</strong>  บทว่า  <strong>"ปญฺจหิ"</strong>  ได้แก่ (วิปปยุต)</p><p>ด้วยจักขุวิญญาณธาตุเป็นต้น  อันประกอบด้วยอุเบกขา  (คือ จักขุวิญญาณธาตุ</p><p>โสตวิญญาณธาตุ  ฆานวิญญาณธาตุ  ชิวหาวิญญาณธาตุ  มโนธาตุ).  บัณฑิต</p><p>พึงทราบเนื้อความในบททั้งปวง  ด้วยสามารถแห่งบททั้งหลาย   อันวิปปยุตกับ</p><p>ด้วยบทที่ยกขึ้นเพื่อปุจฉาโดยนัยนี้   ด้วยประการฉะนี้   แล.</p><p>                        <em>จบอรรถกถาสัมปยุตเตนวิปปยุตตปทนิทเทส </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 101</p><p>                            <strong>๘.  วิปปยุตเตนสัมปยุตตปทนิทเทส</strong></p><p>         [๓๑๓]   ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>รูปขันธ์</strong>ธรรมเหล่านั้น </p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์   อายตนะ    ธาตุ </p><p>ที่ประกอบได้.</p><p>         [๓๑๔]   ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>เวทนาขันธ์  สัญญาขันธ์</strong></p><p><strong>สังขาร   วิญญาณขันธ์  ฯลฯ    สรณธรรม   อรณธรรม</strong> ธรรมเหล่านั้น</p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ.  ธาตุ   ที่</p><p>ประกอบได้.</p><p>                            <em>จบวิปปยุตเตนสัมปยุตตปทนิทเทส</em></p><p>                        <strong>อรรถกถาวิปปยุตเตนสัมปยุตตปทนิทเทส</strong></p><p>         บัดนี้   เพื่อจำแนกบท  <strong>วิปปยุตเตน  สัมปยุตตะ</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>จึงเริ่มคำว่า   <strong>"รูปกฺขนฺเธน"</strong>  เป็นอาทิ.    ปุจฉาแม้ทั้งหมดในบทเหล่านั้น</p><p>เป็นโมฆปุจฉาเทียว. เพราะว่า นามขันธ์  ๔  ชื่อว่า  วิปปยุตด้วยรูปขันธ์.  สัมป-</p><p>โยคะของธรรมเหล่านั้น    ด้วยธรรมเหล่าอื่น  จึงไม่มี.  รูปและนิพพาน  วิปปยุต</p><p>ด้วยเวทนาขันธ์.    สัมปโยคะของธรรมเหล่านั้น    ก็ไม่มีด้วยธรรมอะไร ๆ.</p><p>บัณฑิตพึงทราบความเป็นสัมปโยคะของวิปปยุตตธรรมทั้งหลาย   ในบททั้งปวง</p><p>อย่างนี้    เพราะเหตุนั้น   พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสคำว่า    <strong>"นตฺถิ"</strong>   (ไม่มี)</p><p>นั่นแหละ    ในคำวิสัชนาปัญหาทั้งหมด     เพราะความเป็นโมฆะแห่งคำปุจฉา</p><p>ดังพรรณนามาฉะนี้  แล.</p><p>                       <em>จบอรรถกถาวิปปยุตเตนสัมปยุตตปทนิทเทส </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 102</p><p>                            <strong>๙.  สัมปยุตเตนสัมปยุตตปทนิทเทส</strong></p><p>         [๓๑๕]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>เวทนาขันธ์    สัญญาขันธ์  </strong></p><p><strong>สังขารขันธ์</strong> ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น </p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   ธรรมเหล่านั้น    ประกอบได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๓    อายตนะ ๑   ธาตุ ๗   และประกอบได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑ </p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๓๑๖]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>วิญญาณขันธ์    มนายตนะ</strong></p><p><strong>จักขุวิญญาณธาตุ  ฯลฯ    มโนธาตุ  มโนวิญญาณธาตุ</strong>  ธรรมเหล่าใด</p><p>ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓  และประ-</p><p>กอบได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๑๗]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>สมุทยสัจ   มัคคสัจ</strong> ธรรม</p><p>เหล่าใด   ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓</p><p>อายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑   และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑   บาง</p><p>อย่าง.</p><p>         [๓๑๘]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบได้ด้วย<strong>มนินทรีย์</strong> ธรรมเหล่าใด</p><p>ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น       ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓  และ</p><p>ประกอบได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๑๙]  ธรรมเหล่าใด     ประกอบได้ด้วย<strong>สุขินทรีย์   ทุกขินทรีย์ </strong></p><p><strong>โสมนัสสินทรีย์    โทมนัสสินทรีย์</strong> ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วยธรรม</p><p>เหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้น    ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ  ๑ ธาตุ  ๑    และ</p><p>ประกอบได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 103</p><p>         [๓๒๐]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>อุเปกขินทรีย์</strong>   ธรรมเหล่า </p><p>ใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น      ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓ </p><p>อายตนะ ๑  ธาตุ  ๖   และประกอบได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๒๑]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบได้ด้วย<strong>สัทธินทรีย์     วิริยินทรีย์</strong></p><p><strong>สตินทรีย์     สมาธินทรีย์    ปัญญินทรีย์    อนัญญตัญญัสสามีตินทรีย์  </strong></p><p><strong>อัญญินทรีย์   อัญญาตาวินทรีย์   อวิชชา  สังขารเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย</strong></p><p>ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น      ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์  ๓  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๓๒๒]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย  <strong>วิญญาณเพราะสังขาร</strong></p><p><strong>เป็นปัจจัย</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้นประกอบ</p><p>ได้ด้วยขันธ์  ๓  ประกอบได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๒๓]   ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย  <strong>ผัสสะ  เพราะสฬายตนะ</strong></p><p><strong>เป็นปัจจัย</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น</p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตะ  ๑    ธาตุ  ๗    และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บวงอย่าง.</p><p>         [๓๒๔]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย <strong>เวทนา เพราะผัสสะเป็น</strong></p><p><strong>ปัจจัย</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้นประกอบ</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๗  และประกอบได้ด้วยอายตนะ  ๑ ธาตุ  ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๓๒๕]  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วย <strong>ตัณหา เพราะเวทนาเป็น</strong></p><p><strong>ปัจจัย  อุปาทานเพราะตัณหาเป็นปัจจัย   กัมมภพ</strong> ธรรมเหล่าใดประกอบ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 104</p><p>ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓    อายตนะ ๑  </p><p>ธาตุ  ๑   และประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๒๖]  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วย  <strong>โสกะ ทุกขะ   โทมนัสสะ</strong></p><p>ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๓  อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑    และประกอบได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ   ๑   บาง</p><p>อย่าง.</p><p>         [๓๒๗]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบได้ด้วย   <strong>อุปายาส   สติปัฏฐาน</strong></p><p><strong>สัมมัปปธาน</strong> ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้น </p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓    อายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑   และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๒๘]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย   <strong>อิทธิบาท</strong> ธรรมเหล่าใด</p><p>ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น  ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๒   และ</p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๒๙]  ธรรมเหล่าใด     ประกอบได้ด้วย    <strong>ฌาน</strong> ธรรมเหล่าใด</p><p>ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ</p><p>๑  ธาตุ  ๑   และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๓๐]  กรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วย   <strong>อัปปมัญญา  อินทรีย์   ๕</strong></p><p><strong>พละ   ๕   โพชฌงค์ ๗   อริยมรรคมีองค์ ๘</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วย</p><p>ธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓    อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑</p><p>และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๓๑]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย <strong>ผัสสะ  เจตนา  มนสิการ</strong></p><p>ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น     ประกอบได้ด้วย </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 105</p><p>ขันธ์  ๓    อายตนะ   ๑    ธาตุ  ๗     และประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ   ๑  </p><p>ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๓๒]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย  <strong>เวทนา  สัญญา</strong>   ธรรม</p><p>เหล่าใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น    ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ  ๗   และประกอบได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๓๓]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย  <strong>จิต</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบ</p><p>ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓   และประกอบได้</p><p>ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๓๔]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย   <strong>อธิโมกข์</strong>  ธรรมเหล่าใด</p><p>ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น   ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓ อายตนะ</p><p>๑   ธาตุ  ๒   และประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๓๕]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย <strong>สุขเวทนาสัมปยุตตธรรม</strong></p><p><strong>ทุกขเวทนาสัมปยุตตธรรม   อทุกขมสุขเวทนาสัมปยุตตธรรม</strong>   ธรรม</p><p>เหล่าใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น  ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑</p><p>และประกอบได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๓๖]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบได้ด้วย    <strong>สวิตักกสวิจารธรรม</strong></p><p><strong>อวิตักกวิจารมัตตธรรม   ปีติสหคตธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย</p><p>ธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น     ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑   ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๓๓๗]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย <strong>สุขสหคตธรรม   อุเปกขา-</strong></p><p><strong>สหคตธรรม</strong>   ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น</p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑   และประกอบได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑    บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 106</p><p>         [๓๓๘]  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วย<strong>เหตุธรรม  เหตุสเหตุกธรรม </strong></p><p><strong>เหตุเหตุสัมปยุตตธรรม</strong> ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรม </p><p>เหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓   อายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑   และประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๓๙]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย   <strong>สเหตุกนเหตุธรรม เหตุ- </strong></p><p><strong>สัมปยุตตนเหตุธรรม   นเหตุสเหตุกธรรม</strong>   ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้</p><p>ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.                                                                                .</p><p>         [๓๔๐]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย  <strong>อาสวธรรม   อาสวสาสว-</strong></p><p><strong>ธรรม   อาสวอาสวสัมปยุตตธรรม</strong>   ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วยธรรม</p><p>เหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น    ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑ และ</p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๔๑]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย  <strong>อาสวสัมปยุตตโนอาสว-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น    ประกอบ</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๘๒]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย   <strong>สัญโญชนธรรม  คันถ-</strong></p><p><strong>ธรรม   โอฆธรรม   โยคธรรม    นีวรณธรรม   ปรามาสธรรม   ปรามาสปรา-</strong></p><p><strong>มัฏฐธรรม</strong>    ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น </p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓   อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑    และประกอบได้ด้วยขันธ์  ๑</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๔๓]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย  <strong>ปรามาสสัมปยุตตธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น   ประกอบได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง, </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 107</p><p>         [๓๔๔]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย <strong>จิตตธรรม</strong>    ธรรมเหล่าใด    </p><p>ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น   ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓  ประ-</p><p>กอบได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.   </p><p>         [๓๔๕]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย  <strong>เจตสิกธรรม   จิตตสัม-</strong></p><p><strong>ปยุตตธรรม  จิตตสังสัฏธรรม   จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานธรรม   จิตต-</strong></p><p><strong>สังสัฏฐสมุฎฐานสหภูธรรม     จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานานุปริวัตติธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น  ประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑ ธาตุ  ๗.</p><p>         [๓๘๖]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย  <strong>อุปาทานธรรม   กิเลส-</strong></p><p><strong>ธรรม  กิเลสสังกิเลสิกธรรม  กิเลสสังกิลิฏฐธรรม    กิเลสกิเลสสัมป-</strong></p><p><strong>ยุตตธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น   ประ-</p><p>กอบได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  ประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑</p><p>ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๔๗]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย    <strong>สังกิลิฏฐโนกิเลสธรรม</strong></p><p><strong>กิเลสสัมปยุตตโนกิเลสธรรม    สวิตักกธรรม  สวิจารธรรม  สัมปีติก-</strong></p><p><strong>ธรรม   ปีติสหคตธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรม</p><p>เหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๘๘]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย <strong>สุขสหคตธรรม   อุเปกขา-</strong></p><p><strong>สหคตธรรม</strong>    ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วยธรรมเหล่านั้น      ธรรมเหล่านั้น</p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?  ธรรมเหล่านั้น  ประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>                            <em>จบสัมปยุตตเตนสัมปยุตตปทนิทเทส </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 108</p><p>                          <strong>อรรถกถาสัมปยุตเตนสัมปยุตตปทนิทเทส</strong>  </p><p>         บัดนี้   เพื่อจำแนกบท  <strong>สัมปยุตเตน   สัมปยุตตตะ</strong>  พระผู้มีพระภาค-</p><p>เจ้า   จึงทรงเริ่มคำว่า  <strong>"เวทนากฺขนฺเธน"</strong>   เป็นอาทิ.  ในนิทเทสนั้น    บทใด</p><p>สัมปยุตด้วยสามารถแห่งขันธ์เป็นต้น     พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงทำปุจฉาวิสัชนา</p><p>สัมปโยคะบทนั้นนั่นแหละด้วยขันธ์เป็นต้นอีก.  บท  (สัมปยุตเตน    สัมปยุตตะ)</p><p>นั้น  ย่อมไม่ประกอบด้วยรูปหรือด้วยบททั้งหลายอันเจือด้วยรูป   หรือด้วยบท</p><p>อัน สงเคราะห์ด้วยรูปขันธ์ทั้งหมด.  เพราะว่า  สัมปโยคะของธรรมเหล่าอื่นด้วย</p><p>รูป.   หรือด้วยธรรมอันเจือด้วยรูป  ไม่มี,   บทอื่นก็ไม่มีนั่นแหละ   เพราะความ</p><p>ที่ขันธ์เป็นต้น  อันควรแก่สัมปโยคะทั้งหมด  ท่านถือเอาด้วยธรรมอันสงเคราะห์</p><p>กับด้วยอรูปขันธ์ทั้งปวง. บทใดพึงถึงการประกอบกับบทนั้น  ฉะนั้นบทเช่นนั้น</p><p>ท่านไม่ถือเอาในที่นี้.   แต่บทเหล่าใด    ย่อมส่องถึงเอกเทศแห่งอรูปอันไม่เจือ</p><p>ด้วยรูป  บทเหล่านั้น   ทรงถือเอาในนิทเทสนี้.   พึงทราบอุทานของบทเหล่านั้น</p><p>ดังนี้     </p><p>         <strong>"อรูปกฺขนฺธา  จตฺตาโร          มนายตนเมว จ</strong></p><p><strong>         วิญฺาณธาตุโย  สตฺต            เทฺว สจฺจา จุทฺทสินฺทฺริยา.</strong></p><p><strong>         ปจฺจเย ทฺวาทส  ปทา              ตโต  อุปริ  โสฬส</strong></p><p><strong>         ติเกสุ อฏ  โคจฺฉเก               เตจตฺตาฬิสเนว   จ.</strong></p><p><strong>         มหนฺตรทุเก  สตฺตา                ปทา  ปิฏฺิทุเกสุ  ฉ</strong></p><p><strong>         นวมสฺส  ปทสฺเสเต                 นิทฺเทเส สงฺคห  คตา".</strong></p><p>         แปลว่า  นามขันธ์  ๔  มนายตนะ  ๑ วิญญาณธาตุ  ๗   สัจจะ ๒  (คือ</p><p>สมุทยสัจจะมัคคสัจจะ.)    อินทรีย์  ๑๔   (คือ มนินทรีย์เป็นต้น    ถืงอัญญาตา</p><p>วินทรีย์เป็นที่สุด)  ปฏิจจสมุปบาท ๑๒  (คือ  อวิชชา  สังขาร  วิญญาณ  ผัสสะ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 109</p><p>เวทนา  ตัณหาอุปาทาน กัมมภวะ โสกะ ทุกขะ โทมนัสสะ  อุปายาสะ)   ต่อจากนั้น  </p><p>ปฏิจจสมุปบาท ๑๖ บท (คือ  สติปัฏฐานเป็นต้น  จนถึงมนสิการเป็นที่สุด)  ใน</p><p>ติกะ  ๘  บท (คือ เวทนาติกะ ๓ บท  วิตักกติกะ  ๒ บท ได้แก่ปฐมบทและทุติยบท</p><p>และปีติติกะ ๓ บท) ในโคจฉกะ  ๔๓ บท (คือ เหตุโคจฉกะ  ๖ บท อาสวโคจฉกะ</p><p> ๔ บท  สัญโญชนโคจฉกะ ๔ บท คันถโคจฉกะ ๘ บท โอฆโคจฉกะ ๔  บท</p><p>โยคโคจฉกะ   ๔  บท    นีวรณโคจฉกะ   ๔   บท    ปรามาสโคจฉกะ   ๓  บท</p><p>อุปาทานโคจฉกะ ๔ บท  กิเลสโคจฉกะ ๖ บท)  ในมหันตรทุกะ ๗ บท (คือ</p><p>จิตตบท   เจตสิกบท  จิตตสัมปยุตตบท  จิตตสังสัฏฐบท  จิตตสัฏฐสมุฏฐานบท</p><p>จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานสหภูบท  จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานานุปริวัตติบท)  ในปิฏฐิทุกะ</p><p>๖ บท  (คือ  สวิตักกบทสวิจารบท   สัปปีติกบท   ปีติสหคตบท  สุขสหคตบท</p><p>อุเปกขาสหคตบท)   ธรรมทั้งหลาย  (๑๒๐  บท)  ถึงการสงเคราะห์แห่งบทที่  ๙.</p><p>         ก็ในปัญหาทั้งปวง  ธรรมเหล่าใด   ทรงยกขึ้นเพื่อปุจฉา   ธรรมเหล่า</p><p>นั้นสัมปยุตด้วยธรรมเหล่าใด   มีอยู่    บัณฑิตพึงทราบประเภทแห่งธรรมมีขันธ์</p><p>เป็นต้น     ด้วยสามารถแห่งธรรมเหล่านั้น.    เพราะว่า    นามขันธ์ ๓  นอกนี้</p><p>สัมปยุตด้วยเวทนาขันธ์   เวทนาขันธ์ก็สัมปยุตด้วยขันธ์เหล่านั้นอีก คือ  เวทนา</p><p>ขันธ์นั้น   สัมปยุตด้วยขันธ์  ๓  มีสัญญาขันธ์ เป็นต้นเหล่านั้น   ด้วยมนายตนะ ๑</p><p>ด้วยวิญญาณธาตุ  ๗ และด้วย สัญญา สังขารทั้งหลายบางอย่างนั่นแหละใน</p><p>ธัมมายตนะและธัมมธาตุ.   ในปัญหาทั้งปวง  ก็นัยนี้นั่นแหละ  ดังนี้แล.</p><p>                         <em>อรรถกถาสัมปยุตเตนสัมปยุตตปทนิทเทส</em></p><p> </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 110</p><p>                           <strong>๑๐. วิปปยุตเตนวิปปยุตตปทนิทเทส</strong>  </p><p>         [๓๔๙]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>รูปขันธ์</strong>    ธรรมเหล่าใด </p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น      ธรรมเหล่านั้น     ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ธรรมเหล่านั้น  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อาตยตนะ</p><p>๑  ธาตุ  ๗ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๓๕๐]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>เวทนาขันธ์    สัญญา-</strong></p><p><strong>ขันธ์   สังขารขันธ์   วิญญาณขันธ์    มนายตนะ</strong> ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้น    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง. </p><p>         [๓๕๑]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>จักขวายตนะ   ฯ เป ฯ</strong></p><p><strong>โผฏฐัพพายตนะ  จักขุธาตุ  ฯ เป ฯ   โผฏฐัพพธาตุ</strong>  ธรรมเหล่าใด ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ </p><p>๑๐ ธาตุ  ๗  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๕๒]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>จักขุวิญญาณธาตุ ฯเปฯ</strong></p><p><strong>มโนธาตุ   มโนวิญญาณธาตุ   สมุทยสัจ  มรรคสัจ</strong>  ธรรมเหล่าใด ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้น  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ</p><p>๑๐  ธาตุ  ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๓๕๓]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>นิโรธสัจ  จักขุนทรีย์ </strong></p><p><strong>ฯ เป ฯ  กายอินทรีย์   อิตถินทรีย์   ปุริสินทรีย์</strong>   ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้น  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ  ๑</p><p>ธาตุ  ๗  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 111</p><p>         [๓๕๔]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย <strong>มนินทรีย์</strong> ธรรมเหล่าใด   </p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑</p><p>อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๕๕]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย <strong>สุขินทรีย์   ทุกขินทรีย์</strong></p><p><strong>โสมนัสสินทรีย์     โทมนัสสินทรีย์</strong> ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วยธรรม</p><p>เหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๖</p><p>และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๓๕๖]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>อุเปกขินทรีย์</strong>์    ธรรม</p><p>เหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น     ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑๐ ธาตุ ๑๑   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๓๕๗]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย <strong>สัทธินทรีย์  วิริยินทรีย์  </strong></p><p><strong>สตินทรีย์   สมาธินทรีย์    ปัญญินทรีย์      อนัญญตัญญัสสามีตินทรีย์ </strong></p><p><strong>อัญญินทรีย์  อัญญาตาวินทรีย์   อวิชชา สังขารมีเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย</strong></p><p>ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้น    ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๓๕๘]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>วิญญาณมีเพราะสังขาร</strong></p><p><strong>เป็นปัจจัย  ผัสสะมีเพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย  เวทนามีเพราะผัสสะ</strong></p><p><strong>เป็นปัจจัย</strong> ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ   ๑๐   ธาตุ   ๑๐     และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑  บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 112</p><p>         [๓๕๙]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>ตัณหามีเพราะเวทนา </strong></p><p><strong>เป็นปัจจัย    อุปาทานมีเพราะตัณหาเป็นปัจจัย   ธรรมภพ</strong>  ธรรมเหล่าใด </p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๖ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๖๐]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย    <strong>รูปภพ</strong>   ธรรมเหล่าใด</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น    ไม่มีขันธ์   อายตนะ  อะไร ๆ</p><p>ที่ประกอบไม่ได้    ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๓.</p><p>         [๓๖๑]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>อสัญญาภพ   เอกโวการ-</strong></p><p><strong>ภพ  ปริเทวะ</strong>  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔     อายตนะ ๑     ธาตุ   ๗     และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๖๒]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>อรูปภพ  เนวสัญญา-</strong></p><p><strong>นาสัญญาภพ  จตุโวการภพ   โสกะ  ทุกข์    โสมนัส   อุปายาส  สติ-</strong></p><p><strong>ปัฏฐาน   สัมมปปธาน   อิทธิบาท   ฌาน   อัปปมัญญา   อินทรีย์  ๕ </strong></p><p><strong>พละ ๕  โพชฌงค์ ๗  อริยมรรคมีองค์   ๘</strong>  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๖   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ   ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๖๓]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>ผัสสะ  เวทนา สัญญา</strong></p><p><strong>เจตนา   จิต   มนสิการ</strong>   ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น</p><p>ธรรมเหล่านั้น ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑๐ ธาตุ  ๑๐   และประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ   ๑  บางอย่าง.  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 113</p><p>         [๓๖๔]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>อธิโมกข์</strong>  ธรรมเหล่า  </p><p>ใด   ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้น    ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๕   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๓๖๕]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย <strong>กุศลธรรม  อกุศลธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น  ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ ๑๐    ธาตุ  ๑๖    และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑</p><p>ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๖๖]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>สุขเวทนาสัมปยุตต-</strong></p><p><strong>ธรรม   ทุกขเวทนาสัมปยุตตธรรม</strong> ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้น    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตน  ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๕   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๖๗]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย    <strong>อทุกขมสุขเวทนา-</strong></p><p><strong>สัมปยุตตธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรม</p><p>เหล่านั้น     ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ  ๑๐   ธาตุ ๑๑   และประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง .</p><p>         [๓๖๘]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>วิปากธรรม</strong>  ธรรม</p><p>เหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น  ประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑    อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๓๖๙]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>วิปากธัมมธรรม  สัง-</strong></p><p><strong>กิลิฏฐสังกิเลสิกธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 114</p><p>ธรรมเหล่านั้น  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๐   ธาตุ  ๑๖  และประ-  </p><p>กอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๗๐]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>เนววิปากนวิปากธัมม-</strong></p><p><strong>ธรรม  อนุปาทินนุปาทานิยธรรม</strong> ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วยธรรม</p><p>เหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้น    ไม่มีขันธ์    อายตนะ    อะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕.</p><p>         [๓๗๑]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>อนุปาทินนานุปาทา-</strong></p><p><strong>นิยธรรม   อสังกิลิฏฐาสังกิเลสิกธรรม</strong> ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น     ไม่มีขันธ์   อายตนะ  อะไร ๆ  ที่ประกอบ</p><p>ไม่ได้   ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ ๖.</p><p>         [๓๗๒]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>สวิตักกสวิจารธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้น     ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑     อายตนะ  ๑๐  ธาตุ   ๑๕    และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ</p><p>ธาตุ   ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๓๗๓]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย <strong>อวิตักกวิจารมัตตธรรม</strong></p><p><strong>ปีติสหคตธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรม</p><p>เหล่านั้น     ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๖   และประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๗๔]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>อวิตักกาวิจารธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้น    ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ  อะไร ๆ  ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ   ๑.</p><p>         [๓๗๕]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>สุขสหคตธรรม</strong>  ธรรม</p><p>เหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้ด้วย </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 115</p><p>ขันธ์   ๑ อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๕   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑ </p><p>บางอย่าง. </p><p>         [๓๗๖]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>อุเปกขาสหคตธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๑     และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑</p><p>ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๗๗]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>ทัสสนปหาตัพพธรรม</strong></p><p><strong>ภาวนาปหาตัพพธรรม ทัสสนปหาตัพพเหตุกธรรม  ภาวนาปทาตัพพ-</strong></p><p><strong>เหตุกธรรม  อาจยคามีธรรม  อปจยคามีธรรม  เสกขธรรม  อเสกขธรรม</strong></p><p><strong>มหัคคตธรรม</strong> ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่า</p><p>นั้น   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๖   และประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๗๘]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>อัปปมาณธรรม  ปณีต-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong> ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้นไม่มี</p><p>ขันธ์  อายตนะ  อะไร ๆ  ที่ประกอบไม่ได้   ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ ๖.</p><p>         [๓๗๙]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>ปริตตารัมมณธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๓๘๐]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>มหัคคตารัมมณธรรม</strong></p><p><strong>อัปปมาณารัมมณธรรม  หีนธรรม  มิจฉัตตนิยตธรรม  สัมมัตตนิยต-</strong></p><p><strong>ธรรม    มัคคารัมมณธรรม      มัคคเหตุกธรรม     มัคคาธิปติธรรม </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 116</p><p>ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น      ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้ </p><p>ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๖   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๓๘๑]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>อนุปปันนธรรม</strong> ฯลฯ</p><p>ธรรมเหล่าใด      ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น       ธรรมเหล่านั้นไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะอะไร ๆ  ที่ประกอบไม่ได้ ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕. </p><p>         [๓๘๒]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย    <strong>อตีตารัมมณธรรม</strong></p><p><strong>อนาคตารัมมณธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น</p><p>ธรรมเหล่านั้น  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖  และประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง. </p><p>         [๓๘๓]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>ปัจจุบันนารัมมณธรรม</strong></p><p><strong>อัชฌัตตารัมมณธรรม  พหิทธารัมมณธรรม  อัชฌัตตพหิทธารัมมณ-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น        ธรรมเหล่านั้น </p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   ๑ อายตนะ  ๑๐   ธาตุ   ๑๐    และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑ ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๓๘๔]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>สนิทัสสนสัปปฏิฆ-</strong></p><p><strong>ธรรม   อนิทัสสนสัปปฏิฆธรรม</strong>    ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรม</p><p>เหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๗  และ</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วย  อายตนะ ๑ ธาตุ ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๓๘๕]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>เหตุธรรม   สเหตุก-</strong></p><p><strong>ธรรม   เหตุสัมปยุตตธรรม   เหตุสเหตุกธรรม   สเหตุกนเหตุธรรม</strong></p><p><strong>เหตุสัมปยุตตธรรม    เหตุสัมปยุตตนเหตุธรรม    นเหตุสเหตุกธรรม </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 117</p><p>ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น           ธรรมเหล่านั้นประกอบ  </p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๖   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑</p><p>ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๓๘๖]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>อัปปัจจยธรรม  อสังขต-</strong></p><p><strong>ธรรม   สนิทัสสนธรรม   สัปปฏิฆธรรม    รูปีธรรม</strong>    ธรรมเหล่าใด</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น      ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔</p><p>อายตนะ ๑  ธาตุ  ๗ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ  ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๘๗]  ธรรมเหล่าใด      ประกอบไม่ได้ด้วย       <strong>โลกุตตรธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น      ธรรมเหล่านั้นไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ  อะไร ๆ  ที่ประกอบไม่ได้   ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ   ๖.</p><p>         [๓๘๘]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย <strong>อาสวธรรม  อาสวสัมป-</strong></p><p><strong>ยุตตธรรม อาสวสาสวธรรม   อาสวอาสวสัมปยุตตธรรม  อาสวสัมป-</strong></p><p><strong>ยุตตโนอาสวธรรม</strong>    ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้นธรรม</p><p>เหล่านั้นประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๖.   และประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยอายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๘๙]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย    <strong>อนาสวธรรม    อาสว</strong></p><p><strong>วิปปยุตตอนาสวธรรม</strong>          ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น</p><p>ธรรมเหล่านั้นไม่มีขันธ์  อายตนะ     อะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยธาตุ  ๖.</p><p>         [๓๙๐]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สัญโญชนธรรม  คันถ-</strong></p><p><strong>ธรรม    โอฌธรรม   โยคธรรม นีวรณธรรม  ปรามาสธรรม  ปรามาส- </strong></p><p><strong>สัมปยุตตธรรม    ปรามาสปรามัฏฐธรรม</strong>    ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 118</p><p>ด้วยธรรมเหล่านั้น     ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ  ๑๐  </p><p>ธาตุ  ๑๖  และประกอบไม่ได้ด้วย  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๙๑]  ธรรมเหล่าใด     ประกอบไม่ได้ด้วย      <strong>อปรามัฏฐธรรม </strong></p><p><strong>ปรามาสวิปปยุตตอปรามัฏฐธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรม</p><p>เหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้นไม่มีขันธ์   อายตนะอะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้   ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วย  ธาตุ  ๖.</p><p>         [๓๙๒]  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วย<strong>สารัมมณธรรม  จิตตธรรม</strong></p><p><strong>เจตสิกธรรม    จิตตัมปยุตตธรรม    จิตตสังสัฏฐธรรม    จิตตสัง-</strong></p><p><strong>สัฏฐสมุฏฐานธรรม     จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานสหภูธรรม    จิตตสัง-</strong></p><p><strong>สัฏฐสมุฏฐานานุปริวัตติธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่า</p><p>นั้น    ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ   ๑๐   ธาตุ  ๑๐   และ</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วย  อายตนะ ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๙๓]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อนารัมมณธรรม  จิตต-</strong></p><p><strong>วิปปยุตตธรรม จิตตวิสังสัฏธรรม.  อุปาทาธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔   อายตนะ</p><p>๑  ธาตุ ๗  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๙๔]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อนุปาทินนธรรม</strong>  ธรรม</p><p>เหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้นไม่มีขันธ์   อายตนะ</p><p>อะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้   ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕.</p><p>         [๓๙๕]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>อุปาทานธรรม   กิเลส-</strong></p><p><strong>ธรรม  สังกิลิฏธรรม   กิเลสสัมปยุตตธรรม     กิเสสกิเลสกธรรม</strong></p><p><strong>กิเลสสังกิลิฏฐธรรม    สังกิลิฏฐโนกิเลสธรรม   กิเลสกิเลสสัมยุตต- </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 119</p><p><strong>ธรรม   กิเลสสัมปยุตตโนกิเลสธรรม</strong>    ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย  </p><p>ธรรมเหล่านั้น   ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖</p><p>และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๓๙๖]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อสังกิเลสกธรรม  กิเลส-</strong></p><p><strong>วิปปยุตตธรรม   อสังกิเลสธรรม</strong>    ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรม</p><p>เหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้นไม่มีขันธ์  อายตนะอะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้  ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยธาตุ  ๖.</p><p>         [๓๙๗]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย <strong>ทัสสนปหาตัพพธรรม</strong></p><p><strong>ภาวนาปหาตัพพธรรม ทัสสนปหาตัพพเหตุกธรรม   ภาวนาปหาตัพพ-</strong></p><p><strong>เหตุกธรรม</strong>   ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้น</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ   ๑๐    ธาตุ  ๑๖   และประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๙๘]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อวิตักกธรรม   สวิจาร-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong>    ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้นประ-</p><p>กอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ ๑๕ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ</p><p>๑ ธาตุ   ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๓๙๙]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อวิตักกธรรม   อวิจาร-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้นไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ   อะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้   ประกอบไม่ได้ด้วยธาตุ  ๑.</p><p>           [๔๐๐]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สัปปีติกธรรม  ปีติสหคต-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong>  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้นประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๖    และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑</p><p>ธาตุ  ๑   บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 120</p><p>         [๔๐๑]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สุขสหคตธรรม</strong>     ธรรม   </p><p>เหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์   ๑    อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๕  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๔๐๒]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>อุเปกขาสหคตธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น    ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๑  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๔๐๓]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย<strong>นกามาจรธรรม  อปริยา-</strong></p><p><strong>ปันนธรรม     อนุตตรธรรม</strong>   ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วยธรรมเหล่า</p><p>นั้น   ธรรมเหล่านั้นไม่มีขันธ์  อายตนะอะไร ๆ ที่ประกอบไม่ได้    ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยธาตุ  ๖.</p><p>         [๔๐๔]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย<strong>รูปาวจรธรรม อรูปาวจร-</strong></p><p><strong>ธรรม  นิยยานิกธรรม  นิยตธรรม   สรณธรรม</strong>   ธรรมเหล่าใดประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยธรรมเหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  ธรรมเหล่านั้นประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ  ๑๖  และ</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>                               <em>จบวิปปยุตเตนวิปปยุตตปทนิทเทส </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 121</p><p>                           <strong>อรรถกถาวิปปยุตเตนวิปปยุตตปทนิทเทส</strong>  </p><p>         บัดนี้  เพื่อจำแนก  <strong>วิปปยุตเตน  วิปปยุตตบท</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>จึงทรงเริ่มคำว่า   <strong>"รูปกฺขนฺเธน"</strong>    เป็นอาทิ.   ในนิทเทสนั้น    ธรรมเหล่า</p><p>ใด      มีรูปขันธ์เป็นต้น        ที่พระองค์ยกขึ้นแสดงไว้ในนิทเทสแห่งสัมปโยค.</p><p>วิปปโยคะ. ธรรมเหล่านั้นนั่นแหละทรงยกขึ้นแสดงในคำปุจฉาทั้งปวง.  ส่วนบท</p><p>ทั้งหลายที่มาโดยลำดับแห่งบทอื่น     ก็เพราะท่านรวมคำวิสัชนาอันเป็นทำนอง</p><p>เดียวกันไว้.   บรรดาปัญหาเหล่านั้น    บทใด   ยกขึ้นแสดงเพื่อปุจฉา    บทนั้น</p><p>วิปปยุตด้วยธรรมเหล่าใด  บัณฑิตพึงทราบการจำแนกธรรมมีขันธ์เป็นต้น  ด้วย</p><p>สามารถแห่งธรรมเหล่านั้น.  ด้วยว่า  ธรรมทั้งหลาย   มีเวทนาเป็นต้น   วิปปยุต</p><p>ด้วยรูปขันธ์    และรูปขันธ์ก็วิปปยุตด้วยธรรมเหล่านั้น.   สำหรับนิพพานมีคติ</p><p>อย่างสุขุมรูปนั่นแหละ.   รูปขันธ์นั้น  วิปปยุตด้วยนามขันธ์ ๔  ด้วยมนายตนะ  ๑</p><p>ด้วยวิญาณธาตุ   ๗   และด้วยธรรมทั้งหลายมีเวทนาเป็นต้นบางอย่างในธัมมา-</p><p>ยตนะและธัมมธาตุ.  ในบททั้งปวง  ก็นัยนี้  แล.</p><p>                               <em>จบอรรถกถาวิปปยุตเตนวิปปยุตตปท</em></p><p>                          <strong>๑๑. สังคหิเตนสัมปยุตตวิปปยุตตปทนิทเทส</strong></p><p>         [๔๐๕]   ธรรมเหล่าใดสงเคราะห์ได้ด้วย<strong>สมุทยสัจ   มัคคสัจ</strong>  โดย</p><p>ขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>อาตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓   อายตนะ ๑</p><p>ธาตุ  ๗   และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑  บางอย่าง. ประกอบ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 122</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ  </p><p>๑๐   ธาตุ  ๑๐    และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ   ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๔๐๖]  ธรรมเหล่าใดสงเคราะห์ได้ด้วย    <strong>อิตถินทรีย์     ปุริสินทรีย์</strong></p><p>โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?    ไม่มีขันธ์   อายตนะ    ธาตุ    ที่ประกอบได้</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๔   อายตนะ ๑   ธาตุ  ๗ และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑ ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๔๐๗]  ธรรมเหล่าใดสงเคราะห์ได้ด้วย   <strong>สุขินทรีย์   ทุกขินทรีย์</strong></p><p><strong>โสมนัสสินทรีย์     โทมนัสสินทรีย์</strong>  โดยขันธสังคหะ      อายตนสังคหะ</p><p>ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓    อายตนะ  ๑    ธาตุ  ๗</p><p>และประกอบได้ด้วยอายตนะ  ๑   ธาตุ ๑  บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๐   ธาตุ ๑๐</p><p>และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ   ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๔๐๘]  ธรรมเหล่าใดสงเคราะห์ได้ด้วย<strong>อุเปกขินทรีย์</strong>  โดยขันธ-</p><p>สังคหะ    อายตนสังคหะ     ธาตุสังคหะ     ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>๓   อายตนะ ๑   ธาตุ  ๒    และประกอบได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร  ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑</p><p>อายตนะ  ๑๐   ธาตุ   ๑๕  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ   ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๔๐๙]   ธรรมเหล่าใดสงเคราะห์ได้ด้วย   <strong>สัทธินทรีย์    วิริยินทรีย์</strong></p><p><strong>สตินทรีย์   สมาธินทรีย์    ปัญญินทรีย์    อนัญญตัญญัสสามีตินทรีย์</strong></p><p><strong>อัญญินทรีย์     อัญญาตาวินทรีย์    อวิชชา     สังขารเพราะอวิชชาเป็น</strong></p><p><strong>ปัจจัย  ผัสสะเพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย  ตัณหาเพราะเวทนาเป็น </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 123</p><p><strong>ปัจจัย   อุปาทานเพราะตัณหาเป็นปัจจัย  กรรมภพ</strong>  โดยขันธสังคหะ  </p><p>อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓   อายตนะ</p><p>๑  ธาตุ  ๗     และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ ๑   ธาตุ ๑    บางอย่าง</p><p>ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑</p><p>อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๔๑๐]   ธรรมเหล่าใดสงเคราะห์ได้ด้วย   <strong>ปริเทวะ</strong>   โดยขันธสังคหะ</p><p>อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุ    ที่ประกอบได้   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ    เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔   อายตนะ ๑   ธาตุ  ๗</p><p>และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๔๑๑]  ธรรมเหล่าใดสงเคราะห์ได้ด้วย<strong>โสกะ    ทุกข์     โทมนัส</strong></p><p>โดยขันธสังคหะ  อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๓     อายตนะ  ๑      ธาตุ ๗   และประกอบได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑  ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๔๑๒]  ธรรมเหล่าใดสงเคราะห์ได้ด้วย<strong>อุปายาส  สติปัฏฐาน สัม-</strong></p><p><strong>มัปปธาน  อัปปมัญญา อินทรีย์  ๕  พละ  ๕  โพชฌงค์   ๗   อริยมรรคมี</strong></p><p><strong>องค์  ๘   ผัสสะ  เจตนา  อธิโมกข์  มนสิการ  เหตุธรรม  เหตุสเหตุ-</strong></p><p><strong>กธรรม    เหตุเหตุสัมปยุตตธรรม    อาสวธรรม    อาสวสาสวธรรม</strong></p><p><strong>อาสวอาสวสัมปยุตตธรรม  สัญโญชนธรรม  คันถธรรม   โอฆธรรม</strong></p><p><strong>โยคธรรม  นีวรณธรรม  ปรามาสธรรม  อุปาทานธรรม    กิเลสธรรม </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 124</p><p><strong>กิเลสสังกิเลสิกธรรม   กิเลสสังกิลิฏฐธรรม  กิเลสกิเลสสัมปยุตตธรรม</strong>  </p><p>โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์  ๓ อายตนะ  ๑</p><p>ธาตุ  ๗ และประกอบได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑  บางอย่าง.  ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑ อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ   ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>                         <em>จบสังคหิเตนสัมปยุตตวิปปยุตตปทนิทเทส</em></p><p>                    <strong>อรรถกถาสังคหิเตนสัมปยุตตวิปปยุตตปทนิทเทส</strong></p><p>         บัดนี้   เพื่อจำแนก  <strong>สังคหิเตน  สัมปยุตตะ  วิปปยุตตบท</strong>  พระผู้มี-</p><p>พระภาคเจ้าทรงเริ่มคำว่า   "สมุทยสจฺเจน"   เป็นอาทิ.  ในนิทเทสนั้น    ธรรม</p><p>เหล่าใด   มีสมุทยสัจจะเป็นต้น    ที่พระองค์ทรงยกขึ้นแสดงแล้ว  ในนิทเทสแห่ง</p><p>สังคหิเตน  สังคหิตบท  ธรรมเหล่านั้นนั่นแหละทรงยกขึ้นแสดงในปุจฉาทั้งปวง</p><p>(ในที่นี้)   ส่วนบททั้งหลายที่มาโดยลำดับแห่งบทอื่นนั้น   เพราะรวมคำวิสัชนา</p><p>เป็นทำนองเดียวกัน.  ในนิทเทสนั้น  ธรรมเหล่าใดนับสงเคราะห์ได้   ด้วยบทที่</p><p>ยกขึ้นแสดงเพื่อปุจฉา  โดยสงเคราะห์ด้วยขันธ์เป็นต้น    สัมปโยคะ   หรือวิปป-</p><p>โยคะของธรรมเหล่านั้น     มีอยู่ด้วยธรรมเหล่าใด   บัณฑิตพึงทราบการจำแนก</p><p> ขันธ์เป็นต้น    ด้วยสามารถแห่งธรรมเหล่านั้น.</p><p>         ในปัญหานั้น   มีนัยดังนี้.  ธรรมทั้งหลาย  อันนับเนื่องในสังขารขันธ์</p><p>นับสงเคราะห์ได้ด้วยสมุทยสัจจะโดยการสงเคราะห์เป็นขันธ์เป็นต้นก่อน.  ก็ </p><p>ธรรมเหล่านั้น   ยกเว้นสังขารขันธ์ทั้งหลายในธัมมายตนะและธัมมธาตุทั้งหลาย </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 125</p><p>ชื่อว่า  สัมปยุตด้วยขันธ์  ๓ ที่เหลือด้วยอายตนะ  ๑  ด้วยวิญญาณธาตุ  ๗   และ </p><p>ยกเว้นตัณหาเสียแล้ว   ชื่อว่า   สัมปยุตด้วยธรรมบางอย่าง   เพราะสัมปยุตด้วย </p><p>ธรรมที่เหลือ.   และวิปปยุตด้วยรูปขันธ์  ๑  ด้วยรูปายตนะ  ๑๐  ด้วยรูปธาตุ  ๑๐</p><p>ชื่อว่า  วิปปยุตด้วยธรรมบางอย่าง  ในธัมมายตนะ  ๑  ในธัมมธาตุ  ๑   เพราะ</p><p>ความวิปปยุตตด้วยรูปและนิพพาน.  บัณฑิตพึงทราบเนื้อความในปัญหาทั้งปวง</p><p>โดยนัยนี้   ด้วยประการฉะนี้   แล.</p><p>                  <em>จบอรรถกถาสังคหิเตนสัมปยุตตวิปปยุตตปทนิทเทส</em></p><p>                        <strong>๑๒.  สัมปยุตเตนสังคหิตาสังคหิตปทนิทเทส</strong></p><p>         [๔๑๓]  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วย  <strong>เวทนาขันธ์    สัญญาขันธ์ </strong></p><p><strong>สังขารขันธ์</strong>  ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุเท่าไร ? </p><p>ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓    อายตนะ ๒   ธาตุ  ๘.    สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ</p><p>๑๐  ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๔๑๔]  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วย   <strong>วิญญาณขันธ์  มนายตนะ</strong></p><p><strong>จักขุวิญญาณธาตุ ฯ ล ฯ   มโนธาตุ  มโนวิญญาณธาตุ ฯ ล ฯ</strong>  ธรรมเหล่า</p><p>นั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๑   ธาตุ ๑.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๒  อายตนะ  ๑๑  ธาตุ  ๑๗.</p><p>         [๔๑๕]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>สมุทยสัจ    มัคคสัจ  ฯลฯ</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ  ๒  ธาตุ  ๒.   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๖. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 126</p><p>         [๔๑๖]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย  <strong>มนินทรีย์  ฯลฯ</strong>  ธรรม  </p><p>เหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๓   อายตนะ ๑  ธาตุ  ๑.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์   อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๒   อายตนะ ๑๑</p><p>ธาตุ  ๑๗.</p><p>         [๔๑๗]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วย  <strong>สุขินทรีย์  ทุกขินทรีย์</strong></p><p><strong>โสมนัสสินทรีย์   โทมนัสสินทรีย์ ฯลฯ</strong>  ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๓   อายตนะ ๒   ธาตุ ๒.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒   อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๔๑๘]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย<strong>อุเปกขินทรีย์  ฯลฯ</strong>  ธรรม</p><p>เหล่านั้น  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๒  ธาตุ  ๗.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒   อายตนะ  ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๑.</p><p>         [๔๑๙]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบได้ด้วย<strong>สัทธินทรีย์    วิริยินทรีย์</strong></p><p><strong>สตินทรีย์     สมาธินทรีย์   ปัญญินทรีย์      อนัญญตัญญัสสามีตินทรีย์</strong></p><p><strong>อัญญินทรีย์    อัญญาตาวินทรีย์   อวิชชา สังขารเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย</strong></p><p><strong>ฯลฯ</strong>  ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ  ๒  ธาตุ  ๒. สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ</p><p>๑๐   ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๔๒๐]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>วิญญาณเพราะสังขารเป็น</strong></p><p><strong>ปัจจัย   ฯลฯ</strong>  ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒ </p><p>อายตนะ  ๑๑  ธาตุ  ๑๗.   </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 127</p><p>         [๔๒๑]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>ผัสสะเพราะสฬายตนะ  </strong></p><p><strong>เป็นปัจจัย  ฯลฯ</strong>  ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๒  ธาตุ</p><p>๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐   ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๔๒๒]  ธรรมเหล่าใด     ประกอบได้ด้วย<strong>เวทนาเพราะผัสสะเป็น</strong></p><p><strong>ปัจจัย   ฯลฯ</strong>   ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๒  ธาตุ ๘. </p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ    เท่าไร ?    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๒  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๔๒๓]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบได้ด้วย<strong>ตัณหาเพราะเวทนาเป็น</strong></p><p><strong>ปัจจัย  อุปาทานเพราะตัณหาเป็นปัจจัย   กรรมภพ  ฯลฯ</strong>   ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔    อายตนะ ๒    ธาตุ  ๒.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๔๒๔]  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วย<strong>โสกะ  ทุกข์   โทมนัส    ฯลฯ</strong> </p><p>ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๒   ธาตุ  ๒.   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ</p><p>๑๐   ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๔๒๕]  ธรรมเหล่าใด     ประกอบได้ด้วย<strong>อุปายาส    สติปัฏฐาน</strong></p><p><strong>สัมมัปปธาน  ฯลฯ</strong>   ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔    อายตนะ ๒</p><p>ธาตุ  ๒. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๐   ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๔๒๖]  ธรรมเหล่าใดประกอบได้ด้วย<strong>อิทธิบาท  ฯลฯ</strong>   ธรรมเหล่า</p><p>นั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ ๑๑  ธาตุ  ๑๗.  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 128</p><p>         [๔๒๗]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>ฌาน ฯ ล ฯ</strong>  ธรรมเหล่านั้น  </p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๓    อายตนะ ๒    ธาตุ  ๒.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ.</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๔๒๘]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบได้ด้วย<strong>อัปปมัญญา  อินทรีย์  ๕</strong></p><p><strong>พละ  ๕ โพชฌงค์ ๗  อริยมรรคมีองค์ ๘  ฯลฯ</strong>  ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ </p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๔   อายตนะ ๒   ธาตุ ๒.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ</p><p>ธาตุ   เท่าไร  ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ ๑๐   ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๔๒๙]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>ผัสสะ เจตนา  มนสิการ </strong></p><p><strong>ฯลฯ</strong>   ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๓  อายตนะ ๒  ธาตุ  ๘.  สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ</p><p>๑๐  ธาตุ  ๑๐.  </p><p>         [๔๓๐]  ธรรมเหล่าใด     ประกอบได้ด้วย<strong>เวทนา   สัญญา  ฯลฯ</strong>  </p><p>ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๓   อายตนะ  ๒  ธาตุ  ๘.   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๒  อายตนะ  ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๔๓๑]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วย <strong>จิต  ฯลฯ</strong>   ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์   ๓  อายตนะ ๑    ธาตุ   ๑.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร  ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒ อายตนะ  ๑๑  ธาตุ  ๑๗.</p><p>         [๔๓๒]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วย<strong>อธิโมกข์  ฯลฯ</strong>     ธรรม</p><p>เหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ  ๒  ธาตุ  ๓.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ  ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๕. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 129</p><p>         [๔๓๓]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วย<strong>สุขเวทนาสัมปยุตตธรรม  </strong></p><p><strong>ทุกขเวทนาสัมปยุตตธรรม    อทุกขมสุขเวทนาสัมปยุตตธรรม   สวิ-</strong></p><p><strong>ตักกสวิจารธรรม  อวิตักกวิจารมัตตธรรม  ปีติสหคตธรรม  สุขสห-</strong></p><p><strong>คตธรรม    อุเปกขาสหคตธรรม  ฯลฯ</strong>   ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๑  อายตนะ   ๑  ธาตุ   ๑.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๑๑   ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๔๓๔]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบได้ด้วย<strong>เหตุธรรม  เหตุสเหตุก- </strong></p><p><strong>ธรรม  เหตุเหตุสัมปยุตตธรรม  ฯลฯ</strong>   ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>๕  อายตนะ ๒  ธาตุ  ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๔๓๕]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>สเหตุกนเหตุธรรม  เหตฺ-</strong></p><p><strong>สัมปยุตตนเหตุธรรม  นเหตุสเหตุกธรรม  ฯลฯ</strong>   ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ ๑   ธาตุ  ๑.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ</p><p>ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ ๑    ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๔๓๖]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>อาสวธรรม  อาสวสาสว-</strong></p><p><strong>ธรรม  อาสวอาสวสัมปยุตตธรรม  ฯลฯ</strong>  ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๔  อายตนะ  ๒   ธาตุ  ๒.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ</p><p>เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑๐   ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๔๓๗]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วย<strong>อาสวสัมปยุตตโนอาสว- </strong></p><p><strong>ธรรม  ฯลฯ</strong>   ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑   ธาตุ  ๑.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร  ?    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  ๔   อายตนะ ๑๑  ธาตุ   ๑๗. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 130</p><p>         [๔๓๘]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย<strong>สัญโญชนธรรม คันถธรรม  </strong></p><p><strong>โอฆธรรม  โยคธรรม นิวรณธรรม ปรามาสธรรม ปรามาสปรามัฏฐ-</strong></p><p><strong>ธรรม  ฯลฯ</strong>  ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๒  ธาตุ  ๒.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๑  อายตนะ ๑๐   ธาตุ  ๑๖. </p><p>         [๔๓๙]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบได้ด้วย<strong>ปรามาสสัมปยุตตธรรม</strong></p><p><strong>ฯลฯ</strong>  ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑. สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ      เท่าไร ?    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  </p><p>อายตนะ ๑๑  ธาตุ ๑๗.</p><p>         [๔๔๐]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบได้ด้วย<strong>จิตตธรรม</strong>   ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๓    อายตนะ ๑    ธาตุ ๑.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๒  อายตนะ ๑๑  ธาตุ  ๑๗. </p><p>         [๔๔๑]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบได้ด้วย<strong>เจตสิกธรรม   จิตตสัมป-</strong></p><p><strong>ยุตตธรรม  จิตตสังสัฏฐธรรม  จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานธรรม   จิตตสัง-</strong></p><p><strong>สัฏฐสมุฏฐานสหภูธรรม จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานานุปริวัตติธรรม  ฯลฯ</strong> </p><p>ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑   ธาตุ  ๗.   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ  ๑๑</p><p>ธาตุ ๑๑.</p><p>         [๔๔๒]  ธรรมเหล่าใด ประกอบได้ด้วย<strong>อุปาทานธรรม   กิเลสธรรม</strong></p><p><strong>กิเลสสังกิเลสิกธรรม  กิเลสสังกิลิฏธรรม   กิเลสกิเลสสัมปยุตตธรรม</strong></p><p><strong>ฯลฯ</strong>   ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๒ ธาตุ  ๒. สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ</p><p>๑๐   ธาตุ  ๑๖. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 131</p><p>         [๔๔๓]   ธรรมเหล่าใด     ประกอบได้ด้วย<strong>สังกิลิฏฐโนกิเลสธรรม  </strong></p><p><strong>กิเลสสัมปยุตตโนกิเลสธรรม  สวิตักกธรรม  สวิจารธรรม  สัปปีติก-</strong></p><p><strong>ธรรม   ปีติสหคตธรรม  สุขสหคตธรรม  อุเปกขาสหคตธรรม     ฯลฯ</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้นสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   ธรรมเหล่านั้น </p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๑.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ  ๑๑  ธาตุ  ๑๗.</p><p>                      <em>จบสัมปยุตเตนสังคหิตาสังคหิตปทนิทเทส</em></p><p>                  <strong>อรรถกถาสัมปยุตเตนสังคหิตาสังคหิตปทนิทเทส</strong></p><p>         บัดนี้   เพื่อจำแนกบท   <strong>สัมปยุตเตน  สังคหิตะ  อสังคหิตะ</strong>   พระผู้-</p><p>มีพระภาคเจ้าทรงเริ่มคำว่า    <strong>"เวทนากฺขนฺเธน"</strong>   เป็นอาทิ.    ในนิทเทสนั้น</p><p>ธรรมเหล่าใดมีเวทนาขันธ์เป็นต้น      ที่พระองค์ทรงยกขึ้นแสดงในนิทเทสแห่ง</p><p>สัมปยุตเตน  สัมปยุตตบท  ธรรมเหล่านั้นนั่นแหละ  ทรงยกขึ้นในคำปุจฉาทั้ง</p><p>ปวง.  ในปัญหานั้น    ธรรมเหล่าใด   สัมปยุตกับด้วยบทที่ยกขึ้นแสดงเพื่อปุจฉา</p><p>การนับสงเคราะห์เข้ากันได้   หรือการนับสงเคราะห์เข้ากันไม่ได้ของธรรมเหล่า</p><p>นั้น    ด้วยธรรมเหล่าใด   บัณฑิตพึงทราบการแยกธรรมมีขันธ์เป็นต้น     ด้วย</p><p>สามารถแห่งธรรมเหล่านั้น.  ในปัญหานั้น    มีนัยดังนี้.  ก็เวทนาขันธ์  สัมปยุต</p><p>ด้วยธรรมทั้งหลายมีสัญญาเป็นต้น . ธรรมเหล่านั้นมีสัญญาเป็นต้น  นับสงเคราะห์</p><p>ได้  ด้วยขันธ์ ๓ มีสัญญาเป็นต้น  ด้วยอายตนะ  ๒ คือ  ธัมมายตนะ  มนายตนะ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 132</p><p>ด้วยธาตุ  ๘  คือ  ด้วยธัมมธาตุ  ๑   วิญญาณธาตุ  ๗  แต่นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วย  </p><p>ขันธ์  อายตนะ   และธาตุที่เหลือ.   บัณฑิตพึงทราบเนื้อความในปัญหาทั้งปวง</p><p>โดยอุบายนี้   แล.</p><p>                 <em>จบอรรถกถาสัมปยุตเตนสังคหิตาสังคหิตปทนิทเทส</em></p><p>                     <strong>๑๓.  อสังคหิเตนสัมปยุตตวิปปยุตตปทนิทเทส</strong></p><p>         [๔๔๔]  ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>รูปขันธ์</strong>  โดยขันธ-</p><p>สังคหะ    อายตนสังคหะ      ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓   อายตนะ ๑</p><p>ธาตุ ๑   บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ ๑๐    ธาตุ  ๑๐  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑</p><p>ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๔๔๕]  ธรรมเหล่าใด สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>ธัมมายตนะ  ธัมมธาตุ</strong></p><p><strong>อิตถินทรีย์  ปุริสินทรีย์   ชีวิตินทรีย์    นามรูปเพราะวิญญาณเป็นปัจจัย</strong></p><p><strong>อสัญญาภพ  เอกโวการภพ  ชาติ  ชรา  มรณะ ฯลฯ</strong> โดยขันธสังคหะ</p><p>อายตนสังคหะ  ธาตุสังคหะ  ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓  อายตนะ ๒</p><p>ธาตุ  ๑  บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑    อายตนะ  ๑๐   ธาตุ   ๑๐   และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑</p><p>ธาตุ  ๑ บางอย่าง.</p><p>         [๔๔๖]  ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อรูปภพ   เนวสัญญา-</strong></p><p><strong>นาสัญญาภพ  จตุโวการภพ  อิทธิบาท  ฯลฯ</strong>  โดยขันธสังคหะ  อายตน- </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 133</p><p>สังคหะ    ธาตุสังคหะ    ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ  </p><p>เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์   อายตนะ   ธาตุที่ประกอบได้.   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔   อายตนะ ๑   ธาตุ ๗</p><p>และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>         [๔๔๗]   ธรรมเหล่าใด สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>กุศลธรรม  อกุศลธรรม</strong></p><p><strong>สุขเวทนาสัมปยุตตธรรม    ทุกขเวทนาสัมปยุตตธรรม   อทุกขมสุข-</strong></p><p><strong>เวทนาสัมปยุตตธรรม  วิปากธรรม  วิปากธัมมธรรม  อนุปาทินนานุ-</strong></p><p><strong>ปาทานิยธรรม  สังกิลิฏฐสังเลสิกธรรม อสังกิลิฏฐาสังกิเลสิกธรรม</strong></p><p><strong>สวิตักกสวิจารธรรม  อวิตักกวิจารมัตตธรรม  ปีติสหคตธรรม  สุข-</strong></p><p><strong>สหคตธรรม   อุเปกขาสหคตธรรม   ทัสสนปหาตัพพธรรม  ภาวนา-</strong></p><p><strong>ปหาตัพพธรรม  ทัสสนปหาตัพพเหตุกรรม  ภาวนาปหาตัพพเหตุก-</strong></p><p><strong>ธรรม  อาจยคามีธรรม  อปจยคามีธรรม   เสกขธรรม   อเสกขธรรม</strong></p><p><strong>มหัคคตธรรม อัปปมาณธรรม  ปริตตารัมมณธรรม  มหัคคตารัมมณ-</strong></p><p><strong>ธรรม   อัปปมาณารัมมณธรรม   หีนธรรม  ปณีตธรรม  มิจฉัตตนิยต-</strong></p><p><strong>ธรรม สัมมัตตนิยตธรรม  มัคคารัมมณธรรม  มัคคเหตุกธรรม   มัคคา</strong></p><p><strong>ธิปติธรรม  อตีตารัมมณธรรม   อนาคตารัมมณธรรม    ปัจจุปปันนา-</strong></p><p><strong>รัมมณธรรม  อัชฌัตตารัมมณธรรม  พหิทธารัมมณธรรม  อัชฌัตต-</strong></p><p><strong>พหิทธารัมมณธรรม   สเหตุกธรรม   เหตุสัมปยุตตธรรม   สุเหตุกน- </strong></p><p><strong>เหตุธรรม  เหตุสัมปยุตตนเหตุธรรม  นเหตุสเหตุกธรรม ฯลฯ</strong>  โดยขันธ-</p><p>สังคหะ   อายตนสังคหะ    ธาตุสังคหะ     ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ? ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๑</p><p>ธาตุ ๗  และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ ๑   บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 134</p><p>         [๔๔๘]  ธรรมเหล่าใด    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>รูปีธรรม</strong> โดยขันธ-  </p><p>สังคหะ  อายตนสังคหะ     ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓</p><p>และประกอบได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?    ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๐</p><p>และประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑  บางอย่าง.</p><p>         [๔๔๙]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อรูปีธรรม    โลกุตตร-</strong></p><p><strong>ธรรม  อนาสวธรรม  อาสวสัมปยุตตธรรม   อาสวสัมปยุตตโนอาสว-</strong></p><p><strong>ธรรม อาสววิปปยุตตอนาสวธรรม อสัญโญชนิยธรรม อคันถนิยธรรม</strong></p><p><strong>อโนฆนิยธรรม   อโยคนิยธรรม   อนีวรณิยธรรม   อปรามัฏฐธรรม</strong></p><p><strong>ปรามาสสัมปยุตตธรรม ปรามาสวิปปยุตตอปรามัฏฐธรรม สารัมมณ-</strong></p><p><strong>ธรรม ฯลฯ</strong> โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้น</p><p>ประกอบได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร  ?   ไม่มีขันธ์    อายตนะ   ธาตุ</p><p>ที่ประกอบได้.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   ประกอบ</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๑  ธาตุ ๗  ประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ ๑</p><p>บางอย่าง.</p><p>         [๔๕๐]  ธรรมเหล่าใด  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย<strong>อนารัมมณธรรม   โน-</strong></p><p><strong>จิตตธรรม  จิตตวิปปยุตตธรรม   จิตตวิสังสัฏฐธรรม   จิตตมุฏฐาน-</strong></p><p><strong>ธรรม จิตตสหภูธรรม  จิตตานุปริวัตติธรรม พาหิรธรรม อุปาทาธรรม</strong></p><p>โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ   ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วย</p><p>ขันธ์  อายตนะ ธาตุ  เท่าไร  ?  ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์ ๓ และประกอบ</p><p>ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.  ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร ?   ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๐   และประกอบไม่</p><p>ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ   ๑   บางอย่าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 135</p><p>         [๔๕๑]  ธรรมเหล่าใด   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย   <strong>อนุปาทานิยธรรม  </strong></p><p><strong>อุปาทานสัมปยุตตธรรม  อุปาทานสัมปยุตตโนอุปาทานธรรม   อุปา-</strong></p><p><strong>ทานวิปปยุตตอนุปาทานิยธรรม   อสังกิเลสิกธรรม   อสังกิลิฏฐธรรม</strong></p><p><strong>กิเลสสัมปยุตตตธรรม    สังกิลิฏฐโนกิเลสธรรม    กิเลสสัมปยุตตโน-</strong></p><p><strong>กิเลสธรรม  กิเลสวิปปยุตตอสังกิเลสิกธรรม   ทัสสนปหาตัพพธรรม</strong></p><p><strong>ภาวนาปหาตัพพธรรม    ทัสสนปหาตัพพเหตุกธรรม    ภาวนาปหา-</strong></p><p><strong>ตัพพเหตุกธรรม  สวิตักกธรรม  สวิจารธรรม   สัปปีติกธรรม   ปีติ-</strong></p><p><strong>สหคตธรรม  สุขสหคตธรรม  อุเปกขาสหคตธรรม  นกามาวจรธรรม</strong></p><p><strong>รูปาวจรธรรม   อรูปาวจรธรรม  อปริยาปันนธรรม  นิยยานิกธรรม</strong></p><p><strong>นิยตธรรม  อนุตตรธรรม  สรณธรรม</strong> โดยขันธสังคหะ   อายตนสังคหะ</p><p>ธาตุสังคหะ   ธรรมเหล่านั้นประกอบได้ด้วยขันธ์    อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ? </p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ ธาตุ  ที่ประกอบได้. ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑</p><p>ธาตุ ๗  ประกอบไม่ได้ด้วยอายตนะ ๑   ธาตุ  ๑   บางอย่าง.</p><p>                     <em>จบอสังคหิเตนสัมปยุตตวิปปยุตตปทนิทเทส</em></p><p>                 <strong>อรรถกถาอสังคหิเตนสัมปยุตตวิปปยุตตปทนิทเทส</strong></p><p>         บัดนี้    เพื่อจำแนก    <strong>อสังคหิเตน  สัมปยุตตะ  วิปปยุตตบท</strong>  พระ-</p><p>ผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงเริ่มคำว่า  <strong>" รูปกฺขนฺเธน "</strong>  เป็นอาทิ.    ในนิทเทสนั้น</p><p>ธรรมเหล่าใด มีปัญหาเช่นกับด้วยรูปขันธ์  ในนิทเทสแห่งอสังหิเตน  อสังคหิตบท</p><p>ที่ ๕   และธรรมเหล่าใดเช่นกับด้วยอรูปภพ  ธรรมเหล่านั้นนั่นแหละ  พระองค์</p><p>ทรงยกขึ้นแสดงไว้  ส่วนบททั้งหลายที่เหลือที่มิได้ยกมา  (ในที่นี้)  ฉะนั้น บท</p><p>เหล่านั้นจึงมิได้ยกขึ้นแสดง.     เพราะว่า     รูปและอรูปธรรมทั้งหลายมิได้นับ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 136</p><p>สงเคราะห์ด้วยเวทนาขันธ์     โดยอำนาจแห่งความเป็นขันธ์เป็นต้น     ทั้งชื่อว่า  </p><p>สัมปโยคะแห่งบทเหล่านั้นก็มิได้มี     ฉะนั้น    บทเหล่าใด    ที่มิได้ยกมาแสดง</p><p>บทเหล่านั้นนั่นแหละ   ทรงยกขึ้นแสดงรวมพร้อมกับคำวิสัชนาอันเป็นทำนอง</p><p>เดียวกัน.   ในปัญหานั้น   ธรรมเหล่าใด   ที่สงเคราะห์ได้    ด้วยธรรมที่ยกขึ้น </p><p>แสดงเพื่อปุจฉา   ด้วยสามารถแห่งธรรมมีขันธ์เป็นต้น     ธรรมเหล่านั้นสัมปยุต</p><p>และวิปปยุตด้วยธรรมเหล่าใด   บัณฑิตพึงทราบการจำแนกธรรมมีขันธ์เป็นต้น</p><p>ด้วยสามารถแห่งธรรมเหล่านั้น.   ในปัญหานั้น   มีนัยดังนี้   วิญญาณเทียวนับ</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยรูปขันธ์    โดยการสงเคราะห์ ๓ อย่างก่อน.    วิญญาณนั้น</p><p>สัมปยุตด้วยขันธ์ ๓ มีเวทนาขันธ์เป็นต้น     และด้วยธรรมทั้งหลายมีเวทนาเป็น</p><p>ต้นในธัมมายตนะและธัมมธาตุทั้งหลาย.     และวิปปยุตด้วยรูปขันธ์ ๑    ด้วย</p><p>รูปายตนะ  ๑๐  ด้วยรูปธาตุ   ๑๐    และด้วยธรรม   คือ    รูปและนิพพานใน</p><p>ธัมมายตนะและธัมมธาตุ   พระผู้มีพระภาคเจ้าหมายเอาวิญญาณนั้น  จึงตรัสว่า</p><p>"เต ธมฺมา  ตีหิ ขนฺเธหิ"  เป็นต้น   บัณฑิตพึงทราบเนื้อความทั้งปวง   โดย</p><p>นัยนี้    แล.</p><p>                   <em>จบอรรถกถาอสังคหิเตนสัมปยุตตวิปปยุตตบท</em></p><p>                   <strong>๑๔.  วิปปยุตเตนสังคหิตาสังคหิตปทนิทเทส</strong></p><p>         [๔๕๒]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>รูปขันธ์</strong>  ธรรมเหล่านั้น </p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?    ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ได้</p><p>ด้วยขัน  ๔  อายตนะ  ๒  ธาตุ  ๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ขันธ์   อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 137</p><p>         [๔๕๓]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>เวทนาขันธ์  สัญญาขันธ์  </strong></p><p><strong>สังขารขันธ์  วิญญาณขันธ์  มนายตนะ  มนินทรีย์</strong>   ธรรมเหล่านั้น</p><p>ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๑</p><p>ธาตุ   ๑๑.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ  ๑  ธาตุ  ๗.</p><p>         [๔๕๔]  ธรรมเหล่าใด     ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>จักขวายตนะ  ฯลฯ</strong></p><p><strong>โผฏฐัพพายตนะ    จักขุธาตุ  ฯลฯ    โผฏฐัพพธาตุ</strong>   ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔    อายตนะ ๒    ธาตุ ๘.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๔๕๕]  ธรรมเหล่าใดประกอบไม่ได้ด้วย<strong>จักขุวิญญาณธาตุ  โสต-</strong></p><p><strong>วิญญาณธาตุ   ฆานวิญญาณธาตุ  ชิวหาวิญญาณธาตุ   กายวิญญาณธาตุ</strong></p><p><strong>มโนธาตุ      มโนวิญญาณธาตุ</strong>  ธรรมเหล่านั้น     ยกเว้นนิพพานโดย </p><p>ความเป็นขันธ์แล้ว      สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕    อายตนะ  ๑๒     ธาตุ  ๑๗.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร  ?    ไม่มีขันธ์    อายตนะ</p><p>อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ ๑.</p><p>         [๔๕๖]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>ทุกขสัจ</strong>   ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๒     ธาตุ  ๒.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ    เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑ อายตนะ ๑๐   ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๔๕๗]  ธรรมเหล่าใด      ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สมุทยสัจ      มัคคสัจ</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้น   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕</p><p>อายตนะ ๑๒   ธาตุ  ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 138</p><p>         [๔๕๘]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>นิโรธสัจ   จักขุนทรีย์   </strong></p><p><strong>โสตินทรีย์    ฆานินทรีย์ ชิวหินทรีย์   กายินทรีย์   อิตถินทรีย์   ปุริสิน-</strong></p><p><strong>ทรีย์</strong>   ธรรมเหล่านั้น     สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔    อายตนะ  ๒    ธาตุ ๘.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑</p><p>อายตนะ ๑๐  ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๔๕๙]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>มนินทรีย์</strong>   ธรรมเหล่านั้น</p><p>ยกเว้น นิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ ๑๑</p><p>ธาตุ  ๑๑.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์     อายตนะ    ธาตุ   เท่าไร ?   ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๔  อายตนะ ๑  ธาตุ  ๗.</p><p>         [๔๖๐]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สุขินทรีย์  ทุกขินทรีย์</strong></p><p><strong>โสมนัสสินทรีย์   โทมนัสสินทรีย์</strong>  ธรรมเหล่านั้น   ยกเว้นนิพพานโดยความ</p><p>เป็นขันธ์แล้ว    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕  อายตนะ  ๑๒  ธาตุ  ๑๘.   สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ</p><p>ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๖๑]  ธรรมเหล่าใด     ประกอบได้ด้วย<strong>อุเปกขินทรีย์</strong>     ธรรม</p><p>เหล่านั้น     ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว     สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕</p><p>อายตนะ  ๑๒   ธาตุ  ๑๓.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ  อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕.</p><p>         [๔๖๒]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สัทธินทรีย์    วิริยินทรีย์</strong></p><p><strong>สตินทรีย์     สมาธินทรีย์   ปัญญินทรีย์    อนัญญัตญัสสามีตินทรีย์</strong></p><p><strong>อัญญินทรีย์   อัญญาตาวินทรีย์  อวิชชา   สังขารเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้น   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์   </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 139</p><p>อายตนะ ๑๒  ธาตุ  ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  </p><p>ไม่มีขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๖๓]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>วิญญาณเพราะสังขาร</strong></p><p><strong>เป็นปัจจัย  ผัสสะเพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย  เวทนาเพราะผัสสะเป็น</strong></p><p><strong>ปัจจัย</strong> ธรรมเหล่านั้น    ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๑   ธาตุ  ๑๑.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ</p><p>เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔   อายตนะ ๑   ธาตุ  ๗.</p><p>         [๔๖๔]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>ตัณหาเพราะเวทนาเป็น</strong></p><p><strong>ปัจจัย    อุปาทานเพราะตัณหาเป็นปัจจัย    กรรมภพ</strong>  ธรรมเหล่านั้น</p><p>ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕  อายตนะ ๑๒</p><p>ธาตุ  ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ    เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ  ธาตุ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๖๕]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อุปปัตติภพ   สัญญาภพ</strong></p><p><strong>ปัญจโวการภพ</strong>  ธรรมเหล่านั้น      สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔    อายตนะ ๒</p><p>ธาตุ  ๓.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐    ธาตุ   ๑๕.</p><p>         [๔๖๖]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>กามภพ</strong>  ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์   ๔   อายตนะ  ๒    ธาตุ  ๕.     สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   ๑  อายตนะ ๑๐  ธาตุ ๑๓.</p><p>         [๔๖๗]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>รูปภพ    อสัญญาภพ</strong></p><p><strong>เอกโวการภพ  ปริเทวะ</strong>  ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 140</p><p>๒   ธาตุ  ๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?   สงเคราะห์   </p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ ๑๐   ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๔๖๘]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อรูปภพ  เนวสัญญา-</strong></p><p><strong>นาสัญญาภพ   จตุโวการภพ  โสกะ   ทุกข์   โทมนัส  อุปายาส   สติปัฏฐาน</strong></p><p><strong>สัมมัปปธาน  อิทธิบาท   ฌาน   อัปปมัญญา   อินทรีย์  ๕   พละ  ๕</strong></p><p><strong>โพชฌงค์   ๗  อริยมรรคมีองค์  ๘</strong>  ธรรมเหล่านั้น    ยกเว้นนิพพานโดยความ</p><p>เป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕   อายตนะ ๑๒   ธาตุ  ๑๘.   สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ</p><p>ที่สงเคราะห์ไม่ได้..</p><p>         [๔๖๙]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>ผัสสะ เวทนา  สัญญา</strong></p><p><strong>เจตนา    จิต  มนสิการ</strong>  ธรรมเหล่านั้น   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์</p><p>แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๑   ธาตุ  ๑๑.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย </p><p>ขันธ์  อายตนะ  ธาตุ    เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗.</p><p>         [๔๗๐]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อธิโมกข์</strong>  ธรรมเหล่านั้น </p><p>ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๒</p><p>ธาตุ  ๑๗.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร  ?   ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ ๑.</p><p>         [๔๗๑]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>กุศลธรรม อกุศลธรรม</strong></p><p><strong>สุขเวทนาสัมปยุตตตธรรม   ทุกขเวทนาสัมปยุตตธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้น </p><p>ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒</p><p>ธาตุ  ๑๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ    เท่าไร ?   ไม่มีขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ    อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 141</p><p>         [๔๗๒]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อัพยากตธรรม</strong>    ธรรม   </p><p>เหล่านั้น   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒    ธาตุ  ๒.    สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ    เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๔๗๓]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อทุกขมสุขเวทนาสัม-</strong></p><p><strong>ปยุตตธรรม วิปากธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้น   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์</p><p>แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕  อายตนะ ๑๒   ธาตุ  ๑๓.  สงเคราะห์ไม่ได้ </p><p>ด้วยขันธ์   อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้   สะเคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕.</p><p>         [๔๗๔]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>วิปากธัมมธรรม   สัง- </strong></p><p><strong>กิลิฏฐสังกเลสิกธรรม</strong>     ธรรมเหล่านั้น ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์</p><p>แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕   อายตนะ  ๑๒   ธาตุ ๑๘.  สงเคราะห์ไม่มีด้วย</p><p>ขันธ์  อายตนะ. ธาตุ  เท่าไร  ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้.</p><p>         [๔๗๕]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>เนววิปากนวิปากธัมม-</strong></p><p><strong>ธรรม    อนุปาทินนุปาทานิยธรรม   อนุปาทินนานุปาทานิยธรรม อสัง-</strong></p><p><strong>กลิฏฐาสังกเลสกธรรม</strong>   ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตนะ</p><p>๒   ธาตุ ๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์   ๑   อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๐.</p><p>         [๔๗๖]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อุปาทินนุปาทานิยธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๒   ธาตุ   ๓.   สงเคราะห์</p><p>         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 142</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ   </p><p>๑๐  ธาตุ ๑๕.</p><p>         [๔๗๗]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อสังกิลิฏฐสังกิเลสิก-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔    อายตนะ ๒    ธาตุ ๒.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๑   อายตนะ ๑.   ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๔๗๘]  ธรรมเหล่าใด     ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สวิตักกสวิจารธรรม</strong> </p><p>ธรรมเหล่านั้น  ยกเว้น นิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕</p><p>อายตนะ ๑๒ ธาตุ  ๑๗. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มี</p><p>ขันธ์   อายตนะ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ  ๑.</p><p>         [๔๗๙]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อวิตักกวิจารมัตตธรรม</strong></p><p><strong>ปีติสหคตธรรม  สุขสหคตธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้น  ยกเว้นนิพพานโดยความ</p><p>เป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕  อายตนะ  ๑๒  ธาตุ  ๑๘.  สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  อะไร  ๆ</p><p>ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๘๐]  ธรรมเหล่าใด       ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อวิตักกาวิจารธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้น   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔   อายตนะ ๒   ธาตุ ๓.    สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์     อายตนะ     ธาตุ     เท่าไร ?      สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑</p><p>อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๕.</p><p>         [๔๘๑]  ธรรมเหล่าใด      ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อุเปกขาสหคธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้น  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕</p><p>อายตนะ ๑๒   ธาตุ ๑๓.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์   อายตนะ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ   ๕. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 143</p><p>         [๔๘๒]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>ทัสสนปหาตัพพธรรม  </strong></p><p><strong>ภาวนาปหาตัพพธรรม ทัสสนปทาตัพพเหตุกธรรม ภาวนาปหาตัพพ-</strong></p><p><strong>เหตุกธรรม อาจยคามีธรรม อปจยคามีธรรม  เสกขธรรม   อเสกขธรรม</strong></p><p><strong>มหัคคตธรรม</strong>      ธรรมเหล่านั้น        ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕   อายตนะ ๑๒   ธาตุ ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์ อายตนะ ธาตุ   อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๘๓]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>เนวทัสสนนภาวนาปหา-</strong></p><p><strong>ตัพพธรรม   เนวทัสสนนภาวนาปหาตัพพเหตุกธรรม   เนวาจยคามี-</strong></p><p><strong>นาปจยคามีธรรม  เนวเสกขานาเสกขธรรม  ปริตตธรรม</strong>   ธรรมเหล่า</p><p>นั้น   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔    อายตนะ ๒    ธาตุ  ๒.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์    อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๔๘๔]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อัปปมาณธรรม ปณีต-</strong></p><p><strong>ธรรม</strong>    ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔    อายตนะ ๒     ธาตุ ๘.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๑  อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๔๘๕]  ธรรมเหล่าใด      ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>ปริตตารัมมณธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้น     ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว    สงเคราะห์ได้ด้วย</p><p>ขันธ์ ๕   อายตนะ  ๑๒   ธาตุ  ๑๒.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ</p><p>เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้    สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยธาตุ   ๖.  </p><p>         [๔๘๖]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>มหัคคตารัมมณธรรม</strong></p><p><strong>อัปปมาณารัมมณธรรม  หีนธรรม  มิจฉัตตนิยตธรรม  สัมมัตตนิยต- </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 144</p><p><strong>ธรรม  มัคคารัมมณธรรม  มัคคเหตุกธรรม  มัคคาธิปติธรรม</strong>  ธรรม  </p><p>เหล่านั้น     ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว      สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕</p><p>อายตนะ  ๑๒   ธาตุ  ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๘๗]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>มัชฌิมธรรม</strong>   อนิยต-</p><p>ธรรม    ธรรมเหล่านั้น     สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔   อายตนะ  ๒    ธาตุ  ๒.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>๑ อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๔๘๘]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อุปปันนธรรม   อนุป-</strong></p><p><strong>ปันนธรรม  อุปปาทิธรรม  อตีตธรรม  อนาคตธรรม    ปัจจุปปันน -</strong></p><p><strong>ธรรม    อัชฌัตตธรรม    พหิทธรรม      สนิทัสสนสัปปฏิฆธรรม</strong></p><p><strong>อนิทัสสนสัปปฏิฆธรรม</strong>     ธรรมเหล่านั้น     สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔.</p><p>อายตนะ ๒   ธาตุ  ๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ    ธาตุ    เท่าไร  ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ   ๑๐.                                  </p><p>         [๔๘๙]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย    <strong>อตีตารัมมณธรรม  </strong></p><p><strong>อนาคตารัมมณธรรม    อัชฌัตตารัมมณธรรม   พหิทธารัมมณธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้น  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕</p><p>อายตนะ  ๑๒ ธาตุ  ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๙๐]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>ปัจจุปปันนารัมมณธรรม</strong></p><p><strong>อัชฌัตตพหิทธารัมมณธรรม</strong>     ธรรมเหล่านั้น     ยกเว้นนิพพานโดยความ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 145</p><p>เป็นขันธ์   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕  อายตนะ ๑๒ ธาตุ  ๑๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ </p><p>ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์   อายตนะอะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ </p><p>ไม่ได้   สงเคราะห์ไม่ได้   ด้วยธาตุ  ๖.</p><p>         [๔๙๑]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย   <strong>เหตุธรรม   สเหตุก-</strong></p><p><strong>ธรรม    เหตุสัมปยุตตธรรม    เหตุสเหตุกธรรม    สเหตุกนเหตุธรรม</strong></p><p><strong>เหตุเหตุสัมปยุตตธรรม  เหตุสัมปยุตตนเหตุธรรม  นเหตุเหตุกธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้น  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕</p><p>อายตนะ ๑๒   ธาตุ   ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๙๒]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อเหตุธรรม เหตุวิปป-</strong></p><p><strong>ยุตตธรรม   นเหตุอเหตุกธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>๔ อายตนะ ๒   ธาตุ  ๒.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ  ๑๐  ธาตุ ๑๖.</p><p>         [๔๙๓]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อัปปัจจยธรรม   อสัง-</strong></p><p><strong>ขตธรรม   สนิทัสสนธรรม สัปปฏิฆธรรม  รูปีธรรม  โลกุตตรธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้น   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ   ๒   ธาตุ  ๘.  สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑   อายตนะ</p><p>๑๐  ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๔๙๔]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>โลกิยธรรม</strong>  ธรรมเหล่า</p><p>นั้น      สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔    อายตนะ ๒   ธาตุ  ๒.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร  ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑   อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๖. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 146</p><p>         [๔๙๕]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อาสวธรรม   อาสวสัม- </strong></p><p><strong>ปยุตตธรรม  อาสวสาสวธรรม  อาสวอาสวสัมปยุตตตธรรม  อาสววิปป- </strong></p><p><strong>ยุตตโนอาสวธรรม</strong>   ธรรมเหล่านั้น      ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕   อายตนะ ๑๒   ธาตุ  ๑๘.    สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ ธาตุ  เท่าไร  ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>         [๔๙๖]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สาสวธรรม    อาสว-</strong></p><p><strong>วิปปยุตตธรรม  สาสวโนอาสวธรรม อาสววิปปยุตตสาสวธรรม</strong>      ธรรม</p><p>เหล่านั้น   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  อายตน ๒  ธาตุ ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑๐ ธาตุ ๑๖</p><p>         [๔๙๗]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย  <strong>อนาสวธรรม  อาสว-</strong></p><p><strong>วิปปยุตตอนาสวธรรม</strong>       ธรรมเหล่านั้น      สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย  คันถ-</p><p>อายตนะ  ๒  ธาตุ  ๘. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ? สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๔๙๘]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สัญโญชนธรรม  คันถ-</strong></p><p><strong>ธรรม  โอฆธรรม  โยคธรรม  นีวรณธรรม  ปรามาสธรรม  ปรามาส-</strong></p><p><strong>สัมปยุตตธรรม  ปรามาสปรามัฏฐธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้น   ยกเว้นนิพาน</p><p>โดยความเป็นขันธ์แล้ว     สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕    อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ   ธาตุ</p><p>อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๔๙๙]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย <strong>ปรามัฏฐธรรม   ปรา-</strong></p><p><strong>มาสวิปปยุตตธรรม   ปรามัฏฐโนปรามาสธรรม   ปรามาสวิปปยุตต-</strong></p><p><strong>ปรามัฏฐธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ   ๒  ธาตุ ๒.</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุเท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑</p><p>อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๖. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 147</p><p>         [๕๐๐]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อปรามัฏฐธรรม ปรามาส-  </strong></p><p><strong>วิปปยุตตอปรามัฏฐธรรม</strong>    ธรรมเหล่านั้น       สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๔</p><p>อายตนะ ๒   ธาตุ  ๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๕๐๑]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สารัมมณธรรม   จิตต-</strong></p><p><strong>ธรรม  เจตสิกธรรม  จิตตสัมปยุตตธรรม  จิตตสังสัฏฐธรรม   จิตต-</strong></p><p><strong>สังสัฏฐสมุฏฐานธรรม จิตตสังสัฏฐสมุฏฐานสหภูธรรม   จิตตสังสัฏฐ-</strong></p><p><strong>สมุฏฐานานุปริวัตติธรรม</strong>     ธรรมเหล่านั้น   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็น</p><p>ขันธ์แล้วสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาตุ  ๑๑. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗.</p><p>         [๕๐๒]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อนารัมมณธรรม  จิตต-</strong></p><p><strong>วิปปยุตตธรรม  จิตตวิสังสัฏฐธรรม   อุปาทาธรรม  อนุปาทินนธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้น   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๘. สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑๐</p><p>ธาตุ  ๑๐.</p><p>         [๕๐๓]  ธรรมเหล่าใด    ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อุปาทินนธรรม    ธรรม</strong></p><p>เหล่านั้น  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๒  ธาตุ ๓.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย</p><p>ขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ  ๑๕.</p><p>         [๕๐๔]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อุปาทานธรรม  กิเลส-</strong></p><p><strong>ธรรม  สังกิลิฏฐธรรม   กิเลสสัมปยุตตธรรม   กิเลสสังกิเลสิกธรรม</strong></p><p><strong>กิเลสสังกิลิฏฐธรรรม     สังกิลิฏฐโนกิเลสธรรม   กิเลสกิเลสสัมปยุตต-</strong></p><p><strong>ธรรม  กิเลสสัมปยุตตโนกิเลสธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้น    ยกเว้นนิพพานโดย </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 148</p><p>ความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๕ อายตนะ  ๑๒  ธาตุ  ๑๘. สงเคราะห์  </p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์ อายตนะ  ธาตุ  อะไรๆ ที่</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๕๐๕]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สังกิเลสิกธรรม   อสัง-</strong></p><p><strong>กิลิฏฐธรรม  กิเลสวิปปยุตตธรรม   สังกิเลสิกโนกิเลสธรรม  กิเลส-</strong></p><p><strong>วิปปยุตตสังกิเลสิกธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้น สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔ อายตนะ</p><p>๒  ธาตุ  ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?    สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ ๑๐ ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๕๐๖]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อสังกิเลสิกธรรม  กิเลส-</strong></p><p><strong>วิปปยุตตอสังกิเลสิกธรรม</strong>   ธรรมเหล่านั้น       สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๔  </p><p>อายตนะ  ๒   ธาตุ  ๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ   ธาตุ    เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ ๑๐  ธาตุ    ๑๐.</p><p>         [๕๐๗]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>ทัสสนปหาตัพพธรรม</strong></p><p><strong>ภาวนาปหาตัพพธรรม ทัสสนปหาตัพพเหตุกธรรม ภาวนาปหาตัพพ-</strong></p><p><strong>เหตุกธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้น  ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว  สงเคราะห์</p><p>ได้ด้วยขันธ์  ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ  ๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์     อายตนะ</p><p>ธาตุ  เท่าไร  ?  ไม่มีขันธ์  อายตนะ  ธาตุ   อะไร ๆ  ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๕๐๘]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>นทัสสนปหาตัพพธรรม</strong></p><p><strong>นภาวนาปหาตัพพธรรม    นทัสสนปหาตัพพเหตุกธรรม   สภาวนา-</strong></p><p><strong>ปหาตัพพเหตุธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้น     สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ</p><p>๒ ธาตุ  ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร  ?  สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยขันธ์  ๑ อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๖. </p><p> </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 149</p><p>         [๕๐๙]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สวิตักกธรรม  สวิจาร-  </strong></p><p><strong>ธรรม</strong>   ธรรมเหล่านั้น   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้</p><p>ด้วยขันธ์ ๕   อายตนะ  ๑๒    ธาตุ  ๑๗.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ</p><p>ธาตุเท่าไร ?   ไม่มีขันธ์   อายตนะ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้   สงเคราะห์ไม่</p><p>ได้ด้วยธาตุ  ๑.</p><p>         [๕๑๐]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>สัปปีติกธรรม   ปีติสห-</strong></p><p><strong>คตธรรม  สุขสหคตธรรม</strong>   ธรรมเหล่านั้น     ยกเว้นนิพพานโดยความเป็น</p><p>ขันธ์แล้ว   สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์   ๕  อายตนะ ๑๒  ธาตุ  ๑๘.  สงเคราะห์ไม่ได้</p><p>ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?  ไม่มีขันธ์ อายตนะ ธาตุ  อะไร ๆ ที่สงเคราะห์</p><p>ไม่ได้.</p><p>         [๕๑๑]  ธรรมเหล่าใด   ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>อุเปกขาสหคตธรรม</strong></p><p>ธรรมเหล่านั้น   ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>๕   อายตนะ  ๑๒ ธาตุ  ๑๓.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร ?</p><p>ไม่มีขันธ์  อายตนะ   อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยธาตุ  ๕.</p><p>         [๕๑๒]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>กามาวจรธรรม ปริยา-</strong></p><p><strong>ปันนธรรม    สอุตตรธรรม</strong>    ธรรมเหล่านั้น    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔</p><p>อายตนะ  ๒  ธาตุ  ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์    อายตนะ    ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑ อายตนะ  ๑๐  ธาตุ  ๑๖.</p><p>         [๕๑๓]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>นกามาวจรธรรม</strong></p><p><strong>อปริยาปันนธรรม  อนุตตรธรรม</strong>    ธรรมเหล่านั้น  สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์</p><p>๔  อายตนะ ๒   ธาตุ  ๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ   ธาตุ   เท่าไร ?</p><p>สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์  ๑  อายตนะ  ๑๐  ธาตุ   ๑๐. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 150</p><p>         [๕๑๔]  ธรรมเหล่าใด  ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>รูปาวจรธรรม   อรูปา- </strong></p><p><strong>วจรธรรม  นิยยานิกธรรม นิยตธรรม  สรณธรรม</strong>  ธรรมเหล่านั้นยกเว้น</p><p>นิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว    สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒  ธาตุ </p><p>๑๘.   สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์   อายตนะ  ธาตุ  เท่าไร    ไม่มีขันธ์   อายตนะ</p><p>ธาตุ    อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.</p><p>         [๕๑๕]  ธรรมเหล่าใด ประกอบไม่ได้ด้วย<strong>นรูปาวจรธรรม  นอรูปา-</strong></p><p><strong>วจรธรรม  อนิยยานิกธรรม   อนิยตธรรม   อสรณธรรม</strong>    ธรรมเหล่า</p><p>นั้น       สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์     อายตนะ     ธาตุ    เท่าไร ?    ธรรมเหล่านั้น</p><p>สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์  ๔  อายตนะ ๒   ธาตุ  ๒.  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์</p><p>อายตนะ   ธาตุ  เท่าไร  ?  สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ ๑  อายตนะ  ๑๐   ธาตุ  ๑๖.</p><p>                                  <strong>สรุปข้อธรรมดังกล่าวมาแล้ว</strong></p><p>         <strong>ธัมมายตนะ    ธัมมธาตุ   ชีวิตินทรีย์   นามรูป    สฬายตนะ </strong></p><p><strong>ชาติ  ชราและมรณะและใน   ๒ ติกะย่อม   (แสดง)  ไม่ได้.</strong></p><p>         ในหมวดแรก   ได้ธรรม (ในจูฬันตรทุกะ) ๗ บทและ  (ในโคจฉกะ)</p><p>๑๐  บท ในหมวดถัดมาได้ธรรม  (ในมหันตรทุกะ) ๑๔ บท  ในหมวดสุดท้าย</p><p>ได้ธรรม  (ในปิฏฐิทุกะ)  ๖ บท.</p><p>         ธรรม ๔๗  เหล่านี้    ดังพรรณนามาฉะนี้   (แสดงไม่ได้)   ย่อมได้โดย</p><p>สมุจเฉท   และโดยโมฆปุจฉกะ   ฉะนี้แล.</p><p>                        <em>จบวิปปยุตเตนสังคหิตาสังคหิตปทนิทเทส</em></p><p>                                       <strong>ธาตุกถา  จบบริบูรณ์ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 151</p><p>                     <strong>อรรถกถาวิปปยุตเตนสังคหิตาสังคหิตปทนิทเทส</strong> </p><p>         บัดนี้   เพื่อจำแนก     <strong>วิปปยุตเตนสังคหิตาสงัดหิตบท</strong>   พระ-</p><p>ผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงเริ่มคำว่า   <strong>"รูปกฺขนฺเธน"</strong>  เป็นอาทิ.   ในนิทเทสนั้น </p><p>วิปปโยคะของบทเหล่าใด   ที่มิได้ยกขึ้นมา  (ในที่นี้)  บทเหล่านั้น  พระผู้มีพระ-</p><p>ภาคเจ้ามิได้ทรงถือเอาในวาระนี้.   ถามว่า   ก็บทเหล่านั้น   เป็นบทอะไร  ตอบ</p><p>ว่าเป็นบทธัมมายตนะเป็นต้น.   เพราะว่าวิปปโยคะ   ย่อมไม่มีในธรรมทั้งหลาย</p><p>มีขันธ์เป็นต้นของธัมมายตนะ   แม้สักบทเดียว.   แม้ในธัมมธาตุเป็นต้น   ก็นัย</p><p>นี้นั่นแหละ.  บัณฑิตพึงทราบอุทานแห่งบทเหล่านั้นดังนี้.</p><p>         <strong>"ธมฺมายตน  ธมฺมธาตุ           ชีวิตินฺทฺริยเมว  จ</strong></p><p><strong>         นามรูปปทญฺเจว                     สฬายตนเมว  จ.</strong></p><p><strong>         ชาติอาทิตฺตย  เอก                  ปท  วีสติเม  ติเก</strong></p><p><strong>         ติกาวสานิก  เอก                     สตฺต  จูฬนฺตเร  ปทา.</strong></p><p><strong>         ทเสว  โคจฺฉเก  โหนฺติ             มหทนฺตรมฺหิ   จุทฺทส</strong></p><p><strong>         ฉ  ปทานิ  ตโต อุทฺธ                สพฺพานิปิ สมาสโต.</strong></p><p><strong>         ปทานิ  จ ลพฺภนฺติ                   จตฺตาฬีสญฺจ  สตฺตธา".</strong></p><p>                                                แปลว่า</p><p>                 <strong>ธัมมายตนะ    ธัมมธาตุ    ชีวิตินทรีย์     นามรูป</strong></p><p><strong>         สฬายตนะ   ธรรมทั้ง  ๓ มีชาติเป็นต้น  (คือ ชาติ  ชรา</strong></p><p><strong>         มรณะ) ในติกะที่  ๒๐  บทหนึ่ง (คือ อัชฌัตตพหิทธบท)</strong></p><p><strong>         บทสุดท้ายของติกะ  ๑ บท คือ (อนิทัสสนอัปปฏิฆบท)</strong></p><p><strong>         ในจูฬันตรทุกะ  ๗  บท ในโคจฉกะ ๑๐  บท ในมหันตร--</strong></p><p>         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 152</p><p>         <strong>ทุกะ  ๑๔ บท  ต่อจากนั้นอีก ๖ บท  (คือ ปิฏฐิทุกะ ๖)  </strong></p><p><strong>         บทเหล่านี้   แม้ทั้งหมดท่านแสดงไว้โดยย่อ  รวม ๔๗ บท</strong></p><p><strong>         เหล่านี้      ย่อมประกอบไม่ได้    (หมายความว่าเป็น</strong></p><p><strong>         วิปปยุต).</strong></p><p>         แม้คาถาสุดท้าย  มีค่าว่า.  <strong>"ธมฺมายตน   ธมฺมธาตุ"</strong> เป็นต้น  พระผู้มี</p><p>พระภาคเจ้าตรัสไว้เพื่อแสดงอรรถนี้นั่นแหละ.    ก็แต่ว่า     เว้นบทเหล่านี้แล้ว</p><p>บทที่เหลือแม้ทั้งหมด    ย่อมได้    (คือ  หมายความว่า    สงเคราะห์เข้ากันได้).</p><p>การจำแนกโดยความเป็นขันธ์เป็นต้น    ในบทเหล่านั้น    บัณฑิตพึงทราบโดย</p><p>ทำนองแห่งนัยที่กล่าวแล้วนั่นแหละดังนี้แล.</p><p>                  <em>จบ  อรรถกถาวิปปยุตเตนสังคหิตาสังคหิตปทนิทเทส </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 153</p><p>                                           <strong>คำนิคม</strong></p><p>                <strong>ด้วยคำมีประมาณเท่านี้   พระตถาคตอรหันต- </strong></p><p><strong>         สัมมาสัมพุทธเจ้า   ผู้ฉลาดในการจำแนกธาตุ   ตรัสคัมภีร์ </strong></p><p><strong>         ธาตุกถาอันใดไว้   บัดนี้  การประกาศส่วนนยมุข   คือ</strong></p><p><strong>         หัวข้อที่เป็นประธานของคัมภีร์นั้นจบลงแล้ว.  ก็แล นัย</strong></p><p><strong>         แม้ทั้งหมดนั้น     ข้าพเจ้ากล่าวไว้เป็นเพียงสังเขปกถา</strong></p><p><strong>         บุคคลผู้ฉลาดอาจเพื่อรู้ส่วนนยมุข   คือหัวข้อที่พระองค์</strong></p><p><strong>         ทรงแสดงนี้ได้.   ก็ถ้าว่า  ข้าพเจ้าจะพึงกล่าวเนื้อความ</strong></p><p><strong>         พิสดารแห่งคัมภีร์นี้ทุก ๆ บทไซร้  ก็จะพึงกล่าวถ้อยคำ</strong></p><p><strong>         นั้นมากเหลือเกิน   ทั้งเนื้อความนั้น    ก็มิได้แปลกกัน</strong></p><p><strong>         เลย.</strong></p><p>                <strong>บุญกุศลใด  อันข้าพเจ้า  ผู้กระทำคัมภีร์นี้  เพื่อ</strong></p><p><strong>         แบบแผน  มีประมาณ ๒ ภาณวารหย่อนสำเร็จลงแล้ว</strong></p><p><strong>         ด้วยประการฉะนี้   ขอกุศลผลบุญนั้น  จงถึงแก่สัตวโลก</strong></p><p><strong>         ทั้งหลาย   เพื่อความสุขเกษมสำราญตลอดกาลนิรันดร์</strong></p><p><strong>         เทอญ.</strong></p><p>                        <strong>จบ   อรรถกถาแห่งธาตุกถาปกรณ์ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 154 </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 155</p><p>                               <strong>พระอภิธรรมปิฎก</strong>   </p><p>                                       <strong>เล่มที่  ๓</strong></p><p>                                   <strong>ปุคคลปัญญัติ</strong><sup>๑</sup></p><p><strong>ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น</strong></p><p>                                    <strong>อุทเทสวาระ</strong></p><p>                       [๑]    <strong>บัญญัติ  ๖ ประการ  คือ</strong></p><p>         <strong>๑.  ขันธบัญญัติ</strong>              บัญญัติว่าเป็นขันธ์</p><p>         <strong>๒.  อายตนบัญญัติ</strong>         บัญญัติว่าเป็นอายตนะ</p><p>         <strong>๓.  ธาตุบัญญัติ</strong>              บัญญัติว่าเป็นธาตุ</p><p>         <strong>๔.  สัจจบัญญัติ</strong>              บัญญัติวาเป็นสัจจะ</p><p>         <strong>๕.  อินทริยบัญญัติ</strong>         บัญญัติว่าเป็นอินทรีย์</p><p>         <strong>๖.  ปุคคลบัญญัติ</strong>            บัญญัติว่าเป็นบุคคล</p><p>                                    <strong>๑. ขันธบัญญัติ</strong></p><p>         [๒]  การบัญญัติธรรมที่เป็นหมวดหมู่กันว่า   <strong>ขันธ์</strong>   มีเท่าไร  ขันธ์</p><p>มี ๕ คือ</p><p>         <strong>๑.  รูปขันธ์</strong>   </p><p>         <strong>๒.  เวทนาขันธ์</strong>  </p><p>๑. บาลีเล่มที่  ๓๖.  คัมภีร์ที่  ๔ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 156</p><p>                    <strong>๓.  สัญญาขันธ์</strong>  </p><p>                    <strong>๔.  สังขารขันธ์</strong></p><p>                    <strong>๕.  วิญญาณขันธ์</strong></p><p>         การบัญญัติธรรมที่เป็นหมวดหมู่กันว่า <strong>ขันธ์</strong> ก็มี ๕ ตามจำนวนหมวด</p><p>ธรรมเหล่านั้น.</p><p>                                       <strong>๒.  อายตนบัญญัติ</strong></p><p>         [๓]  การบัญญัติธรรมอันเป็นบ่อเกิดว่า <strong>อายตนะ</strong>  มีเท่าไร อายตนะ</p><p>มี ๑๒ คือ</p><p>                     <strong>๑.  จักขวายตนะ</strong></p><p>                     <strong>๒.  รูปายตนะ</strong></p><p>                     <strong>๓.  โสตายตนะ</strong></p><p>                     <strong>๔.  สัททายตนะ</strong></p><p>                     <strong>๕. ฆานายตนะ</strong></p><p>                     <strong>๖.  คันธายตนะ</strong></p><p>                     <strong>๗.  ชิวหายตนะ</strong></p><p>                     <strong>๘.  รสายตนะ</strong></p><p>                     <strong>๙.  กายายตนะ</strong>  </p><p>                     <strong>๑๐.  โผฏฐัพพายตนะ</strong></p><p>                     <strong>๑๑.  มนายตนะ</strong></p><p>                     <strong>๑๒.  ธัมมายตนะ</strong></p><p>         การบัญญัติธรรมที่เป็นบ่อเกิดว่า   <strong>อายตนะ</strong>   ก็มี ๑๒   ตามจำนวน</p><p>ธรรมเหล่านั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 157</p><p>                                         <strong>๓.  ธาตุบัญญัติ</strong>  </p><p>         [๔]   การบัญญัติธรรมที่ทรงอยู่ว่า    <strong>ธาตุ</strong>    มีเท่าไร  ธาตุมี ๑๘  คือ </p><p>                       <strong>๑. จักขุธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๒.  รูปธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๓.  จักขุวิญญาณธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๔.  โสตธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๕.  สัททธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๖.  โสตวิญญาณธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๗.  ฆานธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๘.  คันธธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๙.  ฆานวิญญาณธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๑๐.  ชิวหาธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๑๑.  รสธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๑๒.  ชิวหาวิญญาณธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๑๓.  กายธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๑๔. โผฏฐัพพธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๑๕.  กายวิญญาณธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๑๖.  มโนธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๑๗.  ธัมมธาตุ</strong></p><p>                       <strong>๑๘.  มโนวิญญาณธาตุ</strong></p><p>         การบัญญัติธรรมที่ทรงอยู่ว่า   <strong>ธาตุ</strong>  ก็มี  ๑๘    ตามจำนวนธรรมเหล่า</p><p>นี้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 158</p><p>                                         <strong>๔.  สัจจบัญญัติ</strong></p><p>         [๕]   การบัญญัติธรรมที่เป็นของจริงว่า    <strong>สัจจะ</strong>     มีเท่าไร    สัจจะ </p><p>มี   ๔  คือ</p><p>                         <strong>๑.  ทุกขสัจจะ</strong></p><p>                         <strong>๒.  สมุทยสัจจะ</strong></p><p>                         <strong>๓.  นิโรธสัจจะ</strong></p><p>                         <strong>๔.  มัคคสัจจะ</strong></p><p>         การบัญญัติธรรมที่เป็นของจริงว่า  <strong>สัจจะ</strong>   ก็มี ๔  ตามจำนวนธรรม</p><p>เหล่านี้.</p><p>                                       <strong>๕.  อินทริยบัญญัติ</strong></p><p>         [๖]   การบัญญัติธรรมที่เป็นใหญ่ว่า  <strong>อินทรีย์</strong>  มีเท่าไร  อินทรีย์</p><p>มี ๒๒ คือ</p><p>                         <strong>๑.  จักขุนทรีย์</strong> </p><p>                         <strong>๒.  โสตินทรีย์</strong></p><p>                         <strong>๓.  ฆานินทรีย์</strong> </p><p>                         <strong>๔.  ชิวหินทรีย์</strong></p><p>                         <strong>๕.  กายินทรีย์</strong></p><p>                         <strong>๖.  มนินทรีย์</strong></p><p>                         <strong>๗.  อิติถินทรีย์</strong></p><p>                         <strong>๘.  ปุริสินทรีย์</strong></p><p>                         <strong>๙.  ชีวิตินทรีย์ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 159</p><p>                 <strong>๑๐.   สุขินทรีย์</strong>   </p><p>                 <strong>๑๑.   ทุกขินทรีย์</strong></p><p>                 <strong>๑๒.  โสมนัสสินทรีย์</strong> </p><p>                 <strong>๑๓.   โทมนัสสินทรีย์</strong></p><p>                 <strong>๑๔.   อุเปกขินทรีย์</strong></p><p>                 <strong>๑๕.   สัทธนทรีย์</strong> </p><p>                 <strong>๑๖.    วิริยินทรีย์</strong></p><p>                 <strong>๑๗.   สตินทรีย์</strong></p><p>                 <strong>๑๘.   สมาธินทรีย์</strong> </p><p>                 <strong>๑๙.   ปัญญินทรีย</strong>           </p><p>                 <strong>๒๐.   อนัญญตัญญัสสามีตินทรีย์</strong> </p><p>                 <strong>๒๑.  อัญญินทรีย์</strong></p><p>                 <strong>๒๒.  อัญญาตาวินทรีย์</strong></p><p>         การบัญญัติธรรมที่เป็นใหญ่ว่า <strong>อินทรีย์</strong>    ก็มี ๒๒  ตามจำนวนธรรม</p><p>เหล่านี้.</p><p>                                            <strong>๖.  บุคคลบัญญัติ</strong></p><p>         การบัญญัติจำพวกบุคคลของบุคคลทั้งหลาย  มีเท่าไร</p><p>                                             <strong>เอกกมาติกา</strong></p><p>         [๗]   <strong>บุคคล  ๑  จำพวก</strong> </p><p>                 <strong>๑.  บุคคลผู้พ้นแล้วในสมัย</strong>         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 160</p><p>         <strong>๒.  บุคคลผู้ทีมิใช่พ้นแล้วในสมัย</strong>  </p><p>         <strong>๓.  บุคคลผู้มีธรรมกำเริบ</strong></p><p>         <strong>๔.  บุคคลผู้มีธรรมไม่กำเริบ</strong></p><p>         <strong>๕.  บุคคลผู้มีธรรมอันเสื่อม</strong></p><p>         <strong>๖.  บุคคลผู้มีธรรมอันไม่เสื่อม</strong></p><p>         <strong>๗.  บุคคลผู้ควรโดยเจตนา</strong></p><p>         <strong>๘.  บุคคลผู้ควรโดยตามรักษา</strong></p><p>         <strong>๙.  บุคคลผู้ที่เป็นปุถุชน</strong></p><p>         <strong>๑๐.  โคตรภูบุคคล</strong></p><p>         <strong>๑๑.  บุคคลผู้งดเว้นเพราะกลัว</strong></p><p>         <strong>๑๒.  บุคคลมิใช่ผู้งดเว้นเพราะกลัว</strong></p><p>         <strong>๑๓.  บุคคลผู้ควรแก่การบรรลุมรรคผล</strong></p><p>         <strong>๑๔.  บุคคลผู้ไม่ควรแก่การบรรลุมรรคผล</strong></p><p>         <strong>๑๕.  บุคคลผู้เที่ยงแล้ว</strong></p><p>         <strong>๑๖.  บุคคลผู้ไม่เที่ยง</strong></p><p>         <strong>๑๗.  บุคคลผู้ปฏิบัติ</strong></p><p>         <strong>๑๘.  บุคคลผู้ตั้งอยู่แล้วในผล</strong></p><p>         <strong>๑๙.  บุคคลผู้ชื่อว่า สมสีสี</strong></p><p>         <strong>๒๐.  บุคคลผู้ชื่อว่า  ฐิตกัปปี</strong></p><p>         <strong>๒๑.  บุคคลผู้เป็นอริยะ</strong></p><p>         <strong>๒๒.  บุคคลผู้ไม่เป็นอริยะ</strong></p><p>         <strong>๒๓.  บุคคลผู้เป็นเสกขะ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 161</p><p>         <strong>๒๔.  บุคคลผู้เป็นอเสกขะ</strong>  </p><p>         <strong>๒๕.  บุคคลผู้เป็นเสกขะก็มิใช่  ผู้เป็นอเสกขะก็มิใช่</strong></p><p>         <strong>๒๖.  บุคคลผู้มีวิชชา   ๓</strong></p><p>         <strong>๒๗.  บุคคลผู้มีอภิญญา  ๖</strong></p><p>         <strong>๒๘.  พระสัมมาสัมพุทธเจ้า</strong></p><p>         <strong>๒๙.  พระปัจเจกพุทธเจ้า</strong></p><p>         <strong>๓๐.  บุคคลผู้ชื่อว่า  อุภโตภาควิมุต</strong>         </p><p>         <strong>๓๑.  บุคคลผู้ชื่อว่า  ปัญญาวิมุต</strong></p><p>         <strong>๓๒.  บุคคลผู้ชื่อว่า  กายสักขี</strong></p><p>         <strong>๓๓.  บุคคลผู้ชื่อว่า  ทิฏฐิปัตตะ</strong></p><p>         <strong>๓๔.  บุคคลผู้ชื่อว่า  สัทธาวิมุต</strong></p><p>         <strong>๓๕.  บุคคลผู้ชื่อว่า   ธัมมานุสารี</strong></p><p>         <strong>๓๖.  บุคคลผู้ชื่อว่า   สัทธานุสารี</strong></p><p>         <strong>๓๗.  บุคคลผู้ชื่อว่า  สัตตักขัตตุปรมะ</strong></p><p>         <strong>๓๘.  บุคคลผู้ชื่อว่า   โกลังโกละ</strong></p><p>         <strong>๓๙.  บุคคลผู้ชื่อว่า  เอกพีชี</strong></p><p>         <strong>๔๐.  บุคคลผู้ชื่อว่า  สกทาคามี</strong></p><p>         <strong>๔๑.  บุคคลผู้ชื่อว่า  อนาคามี</strong></p><p>         <strong>๔๒.  บุคคลผู้ชื่อว่า  อันตราปรินิพพายี</strong></p><p>         <strong>๔๓.  บุคคลผู้ชื่อว่า  อุปหัจจปรินิพพายี</strong></p><p>         <strong>๔๔.  บุคคลผู้ชื่อว่า  อสังขารปรินิพพายี</strong></p><p>         <strong>๔๕.  บุคคลผู้ชื่อว่า  สสังขารปรินิพพายี </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 162</p><p>                    <strong>๔๖.  บุคคลผู้ชื่อว่า  อุทธังโสโตอกนิฏฐคามี</strong> </p><p>                    <strong>๔๗.  บุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้วซึ่งโสดาปัตติผล </strong></p><p><strong>                             เป็นโสดาบัน</strong></p><p>                    <strong>๔๘. บุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งสกทาคามิผล</strong></p><p><strong>                            เป็นสกทาคามี</strong></p><p>                    <strong>๔๙.  บุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งอนาคามิผล</strong></p><p><strong>                            เป็นอนาคามี</strong></p><p>                    <strong>๕๐. บุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งอรหัตผล</strong></p><p><strong>                            เป็นอรหันต์</strong></p><p>                                      <em>จบ  เอกกมาติกา</em></p><p>                                           <strong>ทุกมาติกา</strong></p><p>         [๘]      <strong>บุคคล  ๒  จำพวก</strong> </p><p>                     <strong>๑.  บุคคลผู้มักโกรธ </strong></p><p><strong>                          บุคคลผู้ผูกโกรธ</strong> </p><p>                    <strong>๒.  บุคคลผู้ลบหลู่บุญคุณของผู้อื่น</strong></p><p><strong>                          บุคคลผู้ตีเสมอผู้อื่น</strong></p><p>                    <strong>๓.  บุคคลผู้มีความริษยา</strong></p><p><strong>                          บุคคลผู้มีความตระหนี่</strong> </p><p>                    <strong>๔.  บุคคลผู้โอ้อวด</strong></p><p><strong>                          บุคคลผู้มีมารยา </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 163</p><p>         <strong>๕.  บุคคลผู้ไม่มีหิริ   </strong></p><p><strong>               บุคคลผู้ไม่มีโอตตัปปะ</strong></p><p>         <strong>๖.  บุคคลผู้ว่ายาก</strong></p><p><strong>               บุคคลผู้มีมิตรชั่ว</strong></p><p>         <strong>๗.  บุคคลผู้มีทวารอันไม่คุ้มครองแล้วในอินทรีย์ </strong></p><p><strong>               ทั้งหลาย</strong></p><p><strong>               บุคคลผู่ไม่รู้ประมาณในโภชนะ</strong></p><p>         <strong>๘.  บุคคลผู้มีสติหลง</strong></p><p><strong>               บุคคลผู้ไม่มีสัมปชัญญะ</strong></p><p>         <strong>๙.  บุคคลผู้มีศีลวิบัติ</strong></p><p><strong>               บุคคลผู้มีทิฏฐิวิบัติ</strong></p><p>         <strong>๑๐.  บุคคลผู้มีสัญโญชน์ในภายใน</strong></p><p><strong>                 บุคคลผู้มีสัญโญชน์ในภายนอก</strong></p><p>         <strong>๑๑.  บุคคลผู้ไม่มักโกรธ </strong></p><p><strong>                 บุคคลผู่ไม่ผูกโกรธ</strong></p><p>         <strong>๑๒.  บุคคลผู้ไม่ลบหลู่บุญคุณของผู้อื่น</strong></p><p><strong>                 บุคคลผู่ไม่ตีเสมอผู้อื่น</strong></p><p>         <strong>๑๓.  บุคคลผู้ไม่มีความริษยา</strong></p><p><strong>                 บุคคลผู้ไม่มีความตระหนี่</strong></p><p>         <strong>๑๔.  บุคคลผู้ไม่โอ้อวด</strong></p><p><strong>                 บุคคลผู้ไม่มีมารยา </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 164</p><p>         <strong>๑๕.  บุคคลผู้มีหิริ  </strong></p><p><strong>                 บุคคลผู้มีโอตตัปปะ</strong></p><p>         <strong>๑๖.  บุคคลผู้ว่าง่าย</strong></p><p><strong>                 บุคคลผู้มีมิตรดี</strong></p><p>         <strong>๑๗.  บุคคลผู้มีทวารอันคุ้มครองแล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย</strong></p><p><strong>                 บุคคลผู้รู้ประมาณในโภชนะ</strong></p><p>         <strong>๑๘.  บุคคลผู้มีสติตั้งมั่น</strong></p><p><strong>                 บุคคลผู้มีสัมปชัญญะ</strong>   </p><p>         <strong>๑๙.  บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยศีล</strong></p><p><strong>                 บุคคลผู้พร้อมด้วยทิฏฐิ</strong></p><p>         <strong>๒๐.  บุคคล  ๒  จำพวกที่หาได้ยาก</strong> </p><p>         <strong>๒๑.  บุคคล ๒ จำพวกที่ให้อิ่มได้ยาก</strong> </p><p>         <strong>๒๒.  บุคคล ๒ จำพวกที่ให้อิ่มได้ง่าย</strong></p><p>         <strong>๒๓.  อาสวะย่อมเจริญแก่บุคคล ๒ จำพวก</strong></p><p>         <strong>๒๔.  อาสวะย่อมไม่เจริญแก่บุคคล ๒ จำพวก</strong></p><p>         <strong>๒๕.  บุคคลผู้มีอัธยาศัยเลว</strong></p><p>         <strong>๒๖.  บุคคลผู้มีอัธยาศัยประณีต</strong></p><p>         <strong>๒๖.  บุคคลผู้อิ่มแล้ว</strong></p><p><strong>                 บุคคลผู้ให้คนอื่นอิ่ม</strong></p><p>                                     <em>จบ  ทุกมาติกา </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 165</p><p>                                       <strong>ติกมาติกา</strong>  </p><p>         [๙]   <strong>บุคคล ๓ จำพวก</strong> </p><p>                 <strong>๑.  บุคคลผู้ไม่มีความหวัง </strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้มีความหวัง</strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้มีความหวังปราศไปแล้ว</strong></p><p>                 <strong>๒.  บุคคลเปรียบด้วยคนไข้  ๓ จำพวก</strong></p><p>                 <strong>๓.  บุคคลผู้ชื่อว่า  กายสักขีะ</strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้ชื่อว่า  ทิฏฐิปัตตะ</strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้ชื่อว่า  สัทธาวิมุต</strong></p><p>                 <strong>๔.  บุคคลผู้มีวาจาเหมือนคูถ</strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้มีวาจาเหมือนดอกไม้</strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้มีวาจาเหมือนน้ำผึ้ง</strong></p><p>                 <strong>๕.  บุคคลผู้มีจิตเหมือนแผลเรื้อรัง</strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้มีจิตเหมือนฟ้าแลบ</strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้มีจิตเหมือนฟ้าผ่า</strong></p><p>                 <strong>๖.  บุคคลผู้บอด</strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้มีคาข้างเดียว</strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้มีตาสองข้าง</strong></p><p>                 <strong>๗.  บุคคลผู้มีปัญญาดังหม้อคว่ำ</strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้มีปัญญาดังหน้าตัก</strong></p><p><strong>                       บุคคลผู้มีปัญญามาก</strong></p><p>         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 166</p><p>         <strong>๘.  บุคคลบางจำพวกยังไม่สิ้นทั้งกามราคะและภวราคะ  </strong></p><p><strong>               บุคคลบางจำพวกสิ้นกามราคะแล้วแต่ภวราคะยัง</strong></p><p><strong>               มีอยู่</strong></p><p><strong>               บุคคลบางจำพวกสิ้นหมดแล้วทั้งกามราคะและ</strong></p><p><strong>               ภวราคะ</strong></p><p>         <strong>๙.  บุคคลเสมือนรอยขีดในหิน</strong></p><p><strong>               บุคคลเสมือนรอยขีดในแผ่นดิน</strong></p><p><strong>               บุคคลเสมือนรอยขีดในน้ำ</strong></p><p>         <strong>๑๐. บุคคลเปรียบด้วยผ้าป่าน ๓ จำพวก</strong></p><p>         <strong>๑๑. บุคคลเปรียบด้วยผ้าแคว้นกาสี  ๓  จำพวก</strong></p><p>         <strong>๑๒. บุคคลที่ประมาณได้ง่าย</strong></p><p><strong>                บุคคลที่ประมาณได้ยาก</strong></p><p><strong>                บุคคลที่ประมาณไม่ได้</strong></p><p>         <strong>๑๓. บุคคลบางคนไม่ควรสมาคม  ไม่ควรคบ   ไม่ควร</strong></p><p><strong>                เข้าใกล้</strong></p><p><strong>                บุคคลบางคนควรสมาคม   ควรคบ ควรเข้าใกล้</strong></p><p><strong>                บุคคลบางคนควรสักการะเคารพแล้ว    จึงสมาคม</strong></p><p><strong>                จึงคบ  จึงเข้าใกล้</strong></p><p>         <strong>๑๔.  บุคคลบางคนควรเกลียด  ไม่ควรสมาคม  ไม่ควร</strong></p><p><strong>                คบ  ไม่ควรเข้าใกล้</strong></p><p><strong>                บุคคลบางคนควรเฉย ๆ เสีย  ไม่ควรสมาคม  ไม่ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 167</p><p>                     <strong>ควรคบ   ไม่ควรเข้าใกล้ </strong></p><p><strong>                     บุคคลบางคนควรสมาคม  ควรคบ  ควรเข้าใกล้</strong> </p><p>              <strong>๑๕.  บุคคลบางคนมีปกติทำให้บริบูรณ์ในศีล    มีปกติ</strong></p><p><strong>                     ทำพอประมาณในสมาธิ   มีปกติทำพอประมาณใน</strong></p><p><strong>                     ปัญญา</strong></p><p><strong>                     บุคคลบางคนมีปกติทำให้บริบูรณ์ในศีลด้วย  มี</strong></p><p><strong>                     ปกติทำให้บริบูรณ์ ในสมาธิด้วย  มีปกติทำพอประ-</strong></p><p><strong>                     มาณในปัญญา</strong></p><p><strong>                     บุคคลบางคนมีปกติทำให้บริบูรณ์ในศีลด้วย     มี</strong></p><p><strong>                     ปกติทำให้บริบูรณ์ในสมาธิด้วย   มีปกติทำให้บริ-</strong></p><p><strong>                     บูรณ์ในปัญญาด้วย</strong></p><p>              <strong>๑๖.  ศาสดา ๓ ประเภท</strong></p><p>              <strong>๑๗.  ศาสดา ๓ ประเภท  แม้อื่นอีก</strong></p><p>                                       <em>จบติกมาติกา</em></p><p>                                       <strong>จตุกกมาติกา</strong></p><p>         [๑๐]   <strong>บุคคล   ๔  จำพวก</strong></p><p>              <strong>๑.  คนที่เป็นอสัตบุรุษ</strong></p><p><strong>                    คนที่เป็นอสัตบุรุษยิ่งกว่าอสัตบุรุษ</strong></p><p><strong>                    คนที่เป็นสัตบุรุษ</strong></p><p><strong>                    คนที่เป็นสัตบุรุษยิ่งกว่าสัตบุรุษ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 168</p><p>         <strong>๒.   คนลามก    </strong></p><p><strong>                คนลามกยิ่งกว่าคนลามก </strong></p><p><strong>                คนดี </strong></p><p><strong>                คนดียิ่งกว่าคนดี</strong></p><p>         <strong>๓.   คนมีธรรมลามก</strong></p><p><strong>                คนมีธรรมลามกยิ่งกว่าคนมีธรรมลามก</strong></p><p><strong>                คนมีธรรมงาม</strong></p><p><strong>                คนมีธรรมงามยิ่งกว่าคนมีธรรมงาม</strong></p><p>         <strong>๔.   คนมีโทษ</strong></p><p><strong>                คนมีโทษมาก</strong></p><p><strong>                คนมีโทษน้อย</strong></p><p><strong>                คนไม่มีโทษ</strong></p><p>         <strong>๕.   บุคคลผู้เป็นอุคฆฏิตัญญู</strong></p><p><strong>                บุคคลผู้เป็นวิปัญจิตัญญู</strong></p><p><strong>                บุคคลผู้เป็นเนยยะ</strong></p><p><strong>                บุคคลผู้เป็นปทปรมะ</strong></p><p>         <strong>๖.   บุคคลผู้โต้ตอบลูกต้องแต่ไม่ว่องไว</strong></p><p><strong>                บุคคลผู้โต้ตอบว่องไวแต่ไม่ถูกต้อง</strong></p><p><strong>                บุคคลผู้โต้ตอบลูกต้องและว่องไว</strong></p><p><strong>                บุคคลผู้โต้ตอบไม่ถูกต้องและไม่ว่องไว</strong></p><p>         <strong>๗.   บุคคลผู้เป็นธรรมกถึก ๔ จำพวก</strong></p><p>         <strong>๘.   บุคคลผู้เปรียบเทียบด้วยวลาหก  ๔  จำพวก </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 169</p><p>           <strong>๙.  บุคคลผู้เปรียบด้วยหนู  ๔  จำพวก</strong>   </p><p>         <strong>๑๐.  บุคคลผู้เปรียบด้วยมะม่วง  ๔  จำพวก</strong></p><p>         <strong>๑๑.  บุคคลผู้เปรียบด้วยหม้อ  ๔  จำพวก</strong></p><p>         <strong>๑๒.  บุคคลผู้เปรียบด้วยห้วงน้ำ  ๔ จำพวก</strong></p><p>         <strong>๑๓.  บุคคลผู้เปรียบด้วยโคถึก  ๔  จำพวก</strong></p><p>         <strong>๑๔.  บุคคลผู้เปรียบด้วยอสรพิษ ๔ จำพวก</strong></p><p>         <strong>๑๕.  บุคคลบางคนไม่ใคร่ครวญ  ไม่ไตร่ตรองแล้ว  พูดสรร-</strong></p><p><strong>เสริญคนที่ไม่ควรสรรเสริญ</strong></p><p><strong>                 บุคคลบางคนไม่ใคร่ครวญ  ไม่ไตร่ตรองแล้ว  พูด</strong></p><p><strong>ติเตียนคนที่ควรสรรเสริญ</strong></p><p><strong>                 บุคคลบางคนไม่ใคร่ครวญ  ไม่ไตร่ตรองแล้  มีความ</strong></p><p><strong>เลื่อมใสในฐานะที่ไม่ควรเลื่อมใส</strong></p><p><strong>                 บุคคลบางคนไม่ใคร่ครวญ  ไม่ไตร่ตรองแล้ว  ไม่</strong></p><p><strong>เลื่อมใสในฐานะที่ควรเลื่อมใส</strong></p><p>         <strong>๑๖.  บุคคลบางคนใคร่ครวญ   ไตร่ตรองแล้ว   พูดติเตียน</strong></p><p><strong>คนที่ควรติเตียน</strong></p><p><strong>                 บุคคลบางคนใคร่ครวญไตร่ตรองแล้ว    พูดสรรเสริญ</strong></p><p><strong>คนที่ควรสรรเสริญ  </strong></p><p><strong>                 บุคคลบางคนใคร่ครวญไตร่ตรองแล้ว   ไม่เลื่อมใสใน</strong></p><p><strong>ฐานะที่ไม่ควรเลื่อมใส</strong></p><p><strong>                 บุคคลบางคนใคร่ครวญไตร่ตรองแล้ว    เลื่อมใสใน</strong></p><p><strong>ฐานะที่ควรเลื่อมใส </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 170</p><p>         <strong>๑๗.  บุคคลบางคนพูดติเตียนคนที่ควรติเตียน     อันจริงแท้  </strong></p><p><strong>ตามกาล  แต่ไม่พูดสรรเสริญ  คนที่ควรสรรเสริญ อันจริงแท้ตามกาล</strong></p><p><strong>                  บุคคลบางคนพูดสรรเสริญคนที่ควรสรรเสริญ   อันจริง</strong></p><p><strong>แท้ตามกาล  แต่ไม่พูดติเตียนคนที่ควรติเตียน  อันจริงแท้ตามกาล</strong></p><p><strong>                  บุคคลบางคนพูดติเตียนคนที่ควรติเตียน     อันจริงแท้</strong></p><p><strong>ตามกาล  และพูดสรรเสริญคนที่ควรสรรเสริญ    อันจริงแท้ตามกาล</strong></p><p><strong>                  บุคคลบางคนไม่พูดติเตียนคนที่ควรติเตียน   อันจริงแท้</strong></p><p><strong>ตามกาล และไม่พูดสรรเสริญคนที่ควรสรรเสริญ   อันจริงแท้ตามกาล</strong> </p><p>         <strong>๑๘.  บุคคลผู้ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งความหมั่น    มิใช่ดำรง</strong></p><p><strong>ชีพอยู่ด้วยผลแห่งบุญ</strong></p><p><strong>                  บุคคลดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งบุญ    มิใช่ดำรงชีพอยู่ด้วย</strong></p><p><strong>ผลแห่งความหมั่น</strong></p><p><strong>                  บุคคลดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งความหมั่นด้วย  ดำรงชีพ</strong></p><p><strong>อยู่ด้วยผลแห่งบุญด้วย</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้มิใช่ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งความหมั่น  ทั้งมิใช่</strong></p><p><strong>ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งบุญด้วย</strong></p><p>         <strong>๑๙.  บุคคลผู้มืดมามืดไป</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้มืดมาสว่างไป</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้สว่างมามืดไป</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้สว่างมาสว่างไป</strong></p><p>         <strong>๒๐.  บุคคลผู้ต่ำมาแล้วต่ำไป</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้ต่ำมาแล้วสูงไป </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 171</p><p>                  <strong>บุคคลผู้สูงมาแล้วต่ำไป  </strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้สูงมาแล้วสูงไป</strong></p><p>         <strong>๒๑.  บุคคลผู้เปรียบด้วยต้นไม้  ๔ อย่าง</strong></p><p>         <strong>๒๒.  บุคคลผู้ถือรูปเป็นประมาณเลื่อมใสในเสียง</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้ถือเสียงเป็นประมาณเลื่อมใสในเสียง</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้ถือความเศร้าหมองเป็นประมาณเลื่อมใสใน</strong></p><p><strong>ความเศร้าหมอง</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้ถือธรรมเป็นประมาณเลื่อมใสในธรรม</strong></p><p>         <strong>๒๓.  บุคคลบางคนปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตน   ไม่ปฏิบัติเพื่อ</strong></p><p><strong>ประโยชน์คนอื่น</strong></p><p><strong>                  บุคคลบางคนปฏิบัติเพื่อประโยชน์คนอื่น    ไม่ปฏิบัติ</strong></p><p><strong>เพื่อประโยชน์ตน</strong></p><p><strong>                  บุคคลบางคนปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตนด้วย  ปฏิบัติเพื่อ</strong></p><p><strong>ประโยชน์คนอื่นด้วย</strong></p><p><strong>                  บุคคลบางคนไม่ปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตน    ไม่ปฏิบัติเพื่อ</strong></p><p><strong>ประโยชน์คนอื่น</strong></p><p>         <strong>๒๔.  บุคคลบางคนทำคนให้เดือดร้อน   ขวนขวายประกอบ</strong></p><p><strong>สิ่งที่ทำตนให้เดือดร้อน</strong></p><p><strong>                  บุคคลบางคนทำคนอื่นให้เดือดร้อน    ขวนขวายประ-</strong></p><p><strong>กอบสิ่งที่ทำคนอื่นให้เดือดร้อน</strong></p><p><strong>                  บุคคลบางคนทำตนให้เดือดร้อน   ขวนขวายประกอบ</strong></p><p><strong>สิ่งที่ทำตนให้เดือดร้อนด้วย    ทำคนอื่นให้เดือดร้อน    ขวนขวาย </strong></p><p><strong>ประกอบสิ่งที่ทำคนอื่นให้เดือดร้อนด้วย </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 172</p><p>         <strong>บุคคลบางคนไม่ทำตนให้เดือดร้อน    ไม่ขวนขวาย  </strong></p><p><strong>ประกอบสิ่งที่ทำตนให้เดือดร้อน    ไม่ทำคนอื่นให้เดือดร้อน    ไม่</strong></p><p><strong>ขวนขวายประกอบสิ่งที่ทำคนอื่นให้เดือดร้อน    บุคคลนั้นไม่ทำตน</strong></p><p><strong>ให้เดือดร้อน   ไม่ทำคนอื่นให้เดือดร้อน   เป็นผู้หมดหิว   เป็นผู้ดับ</strong></p><p><strong>แล้ว     เป็นผู้เย็นแล้ว      เสวยความสุขมีตนอันประเสริฐ    สำเร็จ</strong></p><p><strong>อิริยาบถอยู่ในทิฏฐิธรรมเที่ยว</strong></p><p>         <strong>๒๕.  บุคคลมีราคะ</strong></p><p><strong>                   บุคคลมีโทสะ</strong></p><p><strong>                   บุคคลมีโทสะ</strong></p><p><strong>                   บุคคลมรมานะ</strong></p><p>         <strong>๒๖.  บุคคลบางคนได้เจโตสมถะในภายใน   แต่ไม่ได้ปัญญา</strong></p><p><strong>เห็นแจ้งในธรรม   กล่าวคืออธิปัญญา</strong></p><p><strong>                  บุคคลบางคนได้ปัญญาเห็นแจ้งในธรรมคืออธิปัญญา</strong></p><p><strong>แต่ไม่ได้เจโตสมถะในภายใน</strong></p><p><strong>                  บุคคลบางคนได้เจโตสมถะในภายในด้วย    ได้ปัญญา</strong></p><p><strong>เห็นแจ้งในธรรมคืออธิปัญญาด้วย</strong></p><p><strong>                  บุคคลบางคนไม่ได้เจโตสมถะในภายในด้วย     ไม่ได้</strong></p><p><strong>ปัญญาเห็นแจ้งในธรรม  คืออธิปัญญาด้วย</strong></p><p>         <strong>๒๗.  บุคคลผู้ไปตามกระแส</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้ไปทวนกระแส</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้ตั้งตัวได้แล้ว</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้ข้ามถึงฝั่งยืนอยู่บนบก   เป็นพราหมณ์</strong>  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 173</p><p>         <strong>๒๘.  บุคคลผู้มีสุตะน้อย  และไม่ได้ประโยชน์เพราะสุตะ  </strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้มีสุตะน้อย  แต่ได้ประโยชน์เพราะสุตะ</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้มีสุตะมาก  แต่ไม่ได้ประโยชน์ เพราะสุตะ</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้มีสุตะมาก  และได้ประโยชน์เพราะสุตะ</strong></p><p>         <strong>๒๙.  บุคคลผู้เป็นสมณะไม่หวั่นไหว</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้เป็นสมณะบัวหลวง</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้เป็นสมณะบัวขาว</strong></p><p><strong>                  บุคคลผู้เป็นสมณะสุขุมาลในหมู่สมณะ</strong></p><p>                                     <em>จบจตุกกมาติกา</em></p><p>                                     <strong>ปัญจกมาติกา</strong></p><p>         [๑๑]   <strong>บุคคล  ๕  จำพวก</strong> </p><p>         <strong>๑.  บุคคลบางคนต้องอาบัติด้วย  เดือดร้อนด้วย   ทั้งไม่รู้ชัด</strong></p><p><strong>ตามความเป็นจริง   ซึ่งเจโตวิมุตติ  ซึ่งปัญญาวิมุตติ  อันเป็นที่ดับไม่</strong></p><p><strong>เหลือแห่งอกุศลธรรมอันลามกที่เกิดขึ้นแล้วเหล่านั้นของบุคคลนั้น.</strong></p><p><strong>              บุคคลบางคนต้องอาบัติ  แต่ไม่เดือดร้อน  ทั้งไม่รู้ชัดตาม</strong></p><p><strong>ความเป็นจริง    ซึ่งเจโตวิมุตติ    ซึ่งปัญญาวิมุตติ   อันเป็นที่ดับไม่</strong></p><p><strong>เหลือแห่งอกุศลธรรมอันลามกที่เกิดขึ้นแล้วเหล่านั้นของบุคคลนั้น.</strong></p><p><strong>              บุคคลบางคนไม่ต้องอาบัติ แต่เดือดร้อน ทั้งไม่รู้ชัดตาม</strong></p><p><strong>ความเป็นจริง ซึ่งเจโตวิมุตติ  ซึ่งปัญญาวิมุตติ  อันเป็นที่ดับไม่เหลือ</strong></p><p><strong>แห่งอกุศลธรรมอันลามกที่เกิดขึ้นแล้วเหล่านั้นของบุคคลนั้น. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 174</p><p>         <strong>บุคคลบางคนไม่ต้องอาบัติ  ไม่เดือดร้อน แต่ไม่รู้ชัดตาม  </strong></p><p><strong>ความเป็นจริง   ซึ่งเจโตวิมุตติ ซึ่งปัญญาวิมุตติ   อันเป็นที่ดับไม่เหลือ</strong></p><p><strong>แห่งอกุศลธรรมอันลามกที่เกิดขึ้นแล้วเหล่านั้นของบุคคลนั้น.</strong></p><p><strong>         บุคคลบางคนไม่ต้องอาบัติ   ไม่เดือดร้อน   ทั้งรู้ชัดตาม</strong></p><p><strong>ความเป็นจริง  ซึ่งเจโตวิมุตติ  ซึ่งปัญญาวิมุตติ  อันเป็นที่ดับโดยไม่</strong></p><p><strong>เหลือแห่งอกุศลธรรมอันลามกที่เกิดขึ้นแล้วเหล่านั้นของบุคคลนั้น.</strong></p><p>         <strong>๒.  บุคคลให้แล้วดูหมิ่น</strong></p><p><strong>                บุคคลดูหมิ่นด้วยการอยู่ร่วม</strong></p><p><strong>                บุคคลผู้เชื่อง่าย</strong></p><p><strong>                บุคคลโลเล</strong></p><p><strong>                บุคคลโง่งมงาย</strong></p><p>         <strong>๓.  บุคคลเปรียบด้วยนักรบอาชีพ ๕  จำพวก</strong></p><p>         <strong>๔.  ภิกษุผู้ถือบิณฑบาตเป็นวัตร ๕   จำพวก</strong> </p><p>         <strong>๕.  ภิกษุผู้ถือห้ามภัตอันนำมาเมื่อภายหลังเป็นวัตร ๕ จำพวก</strong></p><p>         <strong>๖.  ภิกษุผู้ถือนั่งฉันอาสนะเดียวเป็นวัตร  ๕   จำพวก</strong></p><p>         <strong>๗.  ภิกษุผู้ถือทรงผ้าบังสุกุลเป็นวัตร  ๕  จำพวก</strong></p><p>         <strong>๘.  ภิกษุผู้ถือเพียงไตรจีวรเป็นวัตร ๕   จำพวก</strong></p><p>         <strong>๙.  ภิกษุผู้ถืออยู่ป่าเป็นวัตร  ๕ จำพวก</strong></p><p>        <strong>๑๐.  ภิกษุผู้ถืออยู่โคนไม้เป็นวัตร  ๕ จำพวก</strong> </p><p>        <strong>๑๑.  ภิกษุผู้ถืออยู่ในที่แจ้งเป็นวัตร ๕  จำพวก</strong></p><p>        <strong>๑๒.  ภิกษุผู้ถือการนั่งเป็นวัตร  ๕  จำพวก </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 175</p><p>         <strong>๑๓.  ภิกษุผู้ถือการอยู่ในเสนาสนะตามที่ท่านจัดไว้เป็นวัตร  ๕  </strong></p><p><strong>                  จำพวก</strong></p><p>         <strong>๑๔.  ภิกษุผู้ถืออยู่ป่าช้าเป็นวัตร ๕  จำพวก</strong></p><p>                                     <em>จบปัญจกมาติกา</em></p><p>                                         <strong>ฉักกมาติกา</strong></p><p>         [๑๒]  <strong>บุคคล  ๖   จำพวก</strong></p><p>         <strong>๑.  บุคคลบางคนแทงตลอดสัจจะด้วยตนเองในธรรมทั้งหลาย</strong></p><p><strong>ที่มิได้สดับแล้วในก่อน ทั้งบรรลุความเป็นสัพพัญญูในธรรมนั้นด้วย</strong></p><p><strong>ทั้งถึงความชำนาญในธรรมเป็นกำลังทั้งหลายด้วย.</strong></p><p>              <strong>บุคคลบางคนแทงตลอดสัจจะด้วยตนเองในธรรมทั้งหลาย</strong></p><p><strong>ที่มิได้สดับแล้วในก่อน แต่มิได้บรรลุความเป็นสัพพญญูในธรรมนั้น</strong></p><p><strong>ด้วย  ทั้งมิได้ถึงควานชำนาญในธรรมเป็นกำลังทั้งหลายด้วย.</strong></p><p>              <strong>บุคคลบางคนไม่แทงตลอดสัจจะด้วยตนเองในธรรมทั้ง</strong></p><p><strong>หลายที่มิได้สดับแล้วในก่อน   เป็นผู้ทำที่สุดทุกข์ได้ในทิฏฐธรรมเทียว</strong></p><p><strong>แต่ทั้งบรรลุสาวกบารมีด้วย.</strong></p><p>              <strong>บุคคลบางคนไม่แทงตลอดสัจจะด้วยตนเองในธรรมทั้ง</strong></p><p><strong>หลายที่มิได้สดับแล้วในก่อน เป็นผู้ทำที่สุดทุกข์ได้ในทิฏฐธรรมเทียว</strong></p><p><strong>ไม่ได้บรรลุสาวกบารมี.</strong></p><p>              <strong>บุคคลบางคนไม่แทงตลอดสัจจะด้วยตนเองในธรรมทั้ง</strong></p><p><strong>หลายที่มิได้สดับแล้วในก่อน    ทั้งมิได้ทำที่สุดทุกข์ในทิฏฐธรรมเทียว</strong></p><p><strong>เป็นอนาคามี    ไม่มาแล้วสู่ความเป็นอย่างนี้. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 176</p><p>               <strong>บุคคลบางคนไม่แทงตลอดสัจจะด้วยตนเองในธรรมทั้ง   </strong></p><p><strong>หลายที่มิได้สดับแล้วในก่อน    ทั้งไม่ทำที่สุดทุกข์ในทิฏฐธรรมเทียว</strong></p><p><strong>เป็นโสดาบัน    และสกทาคามี  มาแล้วสู่ความเป็นอย่างนี้.</strong></p><p>                                         <em>จบฉักกมาติกา</em></p><p>                                          <strong>สัตตกมาติกา</strong></p><p>         [๑๓]  <strong>บุคคล  ๗  จำพวก</strong></p><p>               <strong>บุคคลเปรียบด้วยคนจมน้ำ  ๗  เหล่าคือ</strong></p><p>         <strong>๑.  บุคคลจมแล้วคราวเดียว  ย่อมจมอยู่นั่นเอง  ๑</strong></p><p>               <strong>บุคคลโผล่ขึ้นมาแล้ว   จมลงอีก  ๑</strong>   </p><p>               <strong>บุคคลโผล่ขึ้นแล้ว   หยุดอยู่   ๑</strong></p><p>               <strong>บุคคลโผล่ขึ้นแล้ว   เหลียวมองดู  ๑</strong></p><p>               <strong>บุคคลโผล่ขึ้นแล้ว  ว่ายข้ามไป  ๑</strong></p><p>               <strong>บุคคลโผล่ขึ้น   และว่ายไปถึงที่ที่ตื้นพอหยั่งถึงแล้ว  ๑</strong></p><p>               <strong>บุคคลโผล่ขึ้นและข้ามไปถึงฝั่งแล้ว เป็นพราหมณ์ยืนอยู่</strong></p><p><strong>               บนบก ๑</strong></p><p>         <strong>๒.  บุคคลผู้เป็นอุภโตภาควิมุต  ๑</strong></p><p>               <strong>บุคคลผู้เป็นปัญญาวิมุติ  ๑</strong></p><p>               <strong>บุคคลผู้เป็นกายสักขี  ๑ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 177</p><p>               <strong>บุคคลผู้เป็นทิฏฐิปัตตะ  ๑</strong> </p><p>               <strong>บุคคลเป็นสัทธาวิมุต  ๑</strong>   </p><p>               <strong>บุคคลผู้เป็นธัมมานุสารี  ๑</strong>  </p><p>               <strong>บุคคลผู้เป็นสัทธานุสารี  ๑</strong></p><p>                               <em>จบสัตตกมาติกา</em></p><p> </p><p>                              <strong>อัฏฐกมาติกมาติกา</strong> </p><p>         [๑๔]  <strong>บุคคล   ๘ จำพวก</strong></p><p>         <strong>๑.  บุคคลผู้พร้อมเพรียงด้วยมรรค ๔</strong></p><p>              <strong>บุคคลผู้พร้อมเพรียงด้วยผล  ๔</strong></p><p>                                <em>จบอัฏฐกมาติกา</em></p><p>                                    <strong>นวกมาติกา</strong></p><p>         [๑๕ ]  <strong>บุคคล  ๙   จำพวก</strong> </p><p>         <strong>๑.  บุคคลผู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธะ  ๑</strong> </p><p>              <strong>บุคคลผู้เป็นพระปัจเจกพุทธะ  ๑</strong></p><p>              <strong>บุคคลผู้เป็นอุภโตภาควิมุต  ๑</strong></p><p>              <strong>บุคคลผู้เป็นปัญญาวิมุต  ๑</strong></p><p>              <strong>บุคคลผู้เป็นกายสักขี  ๑ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 178</p><p>              <strong>บุคคลผู้เป็นทิฏฐิปัตติ  ๑</strong>  </p><p>              <strong>บุคคลผู้เป็นสัทธาวิมุต ๑</strong></p><p>              <strong>บุคคลผู้เป็นธัมมานุสารี  ๑</strong></p><p>              <strong>บุคคลผู้เป็นสัทธานุสารี  ๑</strong></p><p>                                     <em>จบนวกมาติกา</em></p><p>                                       <strong>ทสกมาติกา</strong> </p><p>         [๑๖]   <strong>บุคคล  ๑๐  จำพวก</strong></p><p>              <strong>ความสำเร็จของพระอริยบุคคล     ในกามาวจรภูมินี้  ๕   </strong></p><p><strong>จำพวก.</strong></p><p>              <strong>ความสำเร็จของพระอริยบุคคล        เมื่อละกามาวจรภูมิ</strong></p><p><strong>นี้ไปแล้ว ๕ จำพวก.</strong></p><p>                                     <em>จบทสกมาติกา</em> </p><p>                               <strong>จบมาติกาปุคคลปัญญัติ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 179</p><p>                          <strong>ปรมัตถทีปนี</strong>    </p><p>                  <strong>อรรถกถาปัญจปกรณ์</strong></p><p>          <strong>อรรถกถาปุคคลปัญญัติปกรณ์</strong></p><p>                            <strong>อารัมภกถา</strong></p><p>         <strong>พระศาสดา  ผู้ทรงประกาศประเภทแห่งธาตุ ครั้น</strong></p><p><strong>ทรงแสดงธาตุกถาปกรณ์     ซึ่งมีอรรถอันละเอียดใน</strong></p><p><strong>สุราลัยเทวโลกจบแล้ว  พระชินเจ้าผู้เป็นอัครบุคคลใน</strong></p><p><strong>โลก   ตรัสคัมภีร์ปุคคลปัญญัติใดไว้   อันแสดงถึงประ-</strong></p><p><strong>เภทแห่งบัญญัติ   ในลำดับแห่งธาตุกถานั้น.</strong></p><p>         <strong>บัดนี้   ถึงโอกาสแห่งการพรรณนาคัมภีร์ปุคคล-</strong></p><p><strong>ปัญญัตินั้นแล้ว  เพราะฉะนั้นข้าพเจ้า  (พระพุทธโฆษา-</strong></p><p><strong>จารย์)   จักพรรณนาปกรณ์นั้น   ท่านทั้งหลายจงมีจิต</strong></p><p><strong>ตั้งมั่น  สดับพระสัทธรรมนั้น   เทอญ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 180</p><p>                                           <strong>พรรณนามาติกา</strong>  </p><p>                                         <strong>(อุทเทสวาระ)</strong></p><p>         อุทเทสนี้แห่งบุคคลบัญญัติว่า  <strong>ฉ  ปญฺตฺติโย  ฯเปฯ  ขนฺธปญฺตฺติ</strong></p><p><strong>ปุคฺคลปญฺตฺติ</strong>   ดังนี้ก่อน. บรรดาบทเหล่านั้น   บทว่า <strong>ฉ</strong> เป็นการกำหนด</p><p>จำนวน.   ด้วยคำนั้น    พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงประสงค์จะบัญญัติธรรมเหล่าใด</p><p>ในปกรณ์นี้    จึงทรงแสดงการกำหนดบัญญัติธรรมเหล่านั้น    ด้วยการนับโดย</p><p>สังเขป.   บทว่า  <strong>ปญฺตฺติโย</strong>   เป็นคำแสดงไขธรรมที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรง</p><p>กำหนดไว้.    ในบทมาติกาเหล่านั้น     การบัญญัติ    การแสดง     การประกาศใน</p><p>อาคตสถานว่า  ตรัสบอก  ทรงแสดง  ทรงบัญญัติ    ทรงแต่งตั้ง  ชื่อว่า<strong>บัญญัติ.</strong></p><p>การแต่งตั้ง   การวางไว้    ในอาคตสถานว่า     เตียงและตั่งที่เขาตกแต่งไปไว้ดี</p><p>แล้ว   ดังนี้   ก็ชื่อว่า  บัญญัติ.  บัญญัติทั้งสองในที่นี้ย่อมสมควร.</p><p>         จริงอยู่   คำว่า  <strong>ฉ  ปญฺญฺตติโย</strong>  ได้แก่   การบัญญัติ  ๖   การแสดง ๖</p><p>การประกาศ ๖ ดังนี้ก็ดี  การตั้งไว้  ๖  การวางไว้ ๖  ดังนี้ก็ดี พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ทรงประสงค์เอาในที่นี้.   พระผู้มีพระภาคเจ้าย่อมทรงแสดงธรรม  (บัญญัติ  ๖)</p><p>เหล่านั้นประกอบด้วยนามบัญญัติบ้าง     ย่อมทรงตั้งธรรมเหล่านั้นไว้      โดย</p><p>โกฏฐาสนั้น   ๆ บ้าง.</p><p>         คำว่า  <strong>ขันธบัญญัติ</strong>  เป็นต้น    เป็นคำแสดงสรุปบัญญัติเหล่านั้นไว้</p><p>โดยย่อ.  บรรดาบัญญัติ  ๖   เหล่านั้น   การบัญญัติ   การแสดง  การประกาศ</p><p>การตั้งไว้    การวางไว้ซึ่งธรรมทั้งหลายที่เป็นหมวดหมู่กันซึ่งเป็นขันธ์ทั้งหลาย</p><p>ชื่อว่า  ขันธบัญญัติ.  การบัญญัติ   การแสดง  การประกาศ  การตั้งไว้  การ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 181</p><p>วางไว้ซึ่งธรรมทั้งหลายที่เป็นบ่อเกิดแห่งอายตนะทั้งหลาย   ชื่อว่า   <strong>อายตน-  </strong></p><p><strong>บัญญัติ.</strong>  การบัญญัติ. . .ซึ่งธรรมทั้งหลายที่เป็นสภาพทรงไว้ซึ่งเป็นธาตุทั้งหลาย</p><p>ชื่อว่า   <strong>ธาตุบัญญัติ.</strong>    การบัญญัติ. . . ซึ่งธรรมทั้งหลายที่เป็นจริง    ชื่อว่า</p><p><strong>สัจจบัญญัติ.</strong>  การบัญญัติ. . .ซึ่งธรรมที่เป็นใหญ่ทั้งหลาย   ชื่อว่า   <strong>อินทริย-</strong></p><p><strong>บัญญัติ.</strong>    การบัญญัติ. . .ซึ่งบุคคลทั้งหลายว่า   เป็นบุคคล   ชื่อว่า  <strong>บุคคล-</strong></p><p><strong>บัญญัติ.</strong></p><p>                                    <strong>บัญญัติ  ๖  นอกพระบาลี</strong></p><p>         ก็ว่าโดยนัยแห่งอรรถกถาบาลีมุตตกะ คือนอกจากพระบาลี   บัญญัติ ๖</p><p>อื่นอีก คือ</p><p>         <strong>๑.  วิชชมานบัญญัติ</strong></p><p><strong>         ๒.  อวิชซมานบัญญัติ</strong></p><p><strong>         ๓.  วิชชมาเนน  อวิชชมานบัญญัติ</strong></p><p><strong>         ๔.  อวิชชนาเนน  วิชชมานบัญญัติ</strong></p><p><strong>         ๕.  วิชชมาเนน  วิชชมานบัญญัติ</strong></p><p><strong>         ๖.  อวิชชมาเนน  อวิชชมานบัญญัติ.</strong></p><p>         บรรดาบัญญัติ  ๖  เหล่านั้น     การบัญญัติธรรมที่เป็นกุศลและอกุศล</p><p>อันเป็นของมีอยู่  เป็นอยู่   เกิดตามความเป็นจริงนี้แหละ   ด้วยอำนาจแห่งสัจฉิ-</p><p>กัตถะและปรมัตถะ  ชื่อว่า  <strong>วิชชมานบัญญัติ.</strong></p><p>         อนึ่ง   การบัญญัติคำทั้งหลายมีคำว่า  หญิง  ชาย  เป็นต้น     อันล้วน</p><p>แต่คำเป็นภาษาของชาวโลก   อันไม่มีอยู่    (โดยแท้จริง)   ชื่อว่า  <strong>อวิชชมาน-</strong></p><p><strong>บัญญัติ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 182</p><p>         แม้บัญญัติ  คำว่า  สัจจะที่ห้าเป็นต้น    หรือคำว่า   บุรุษตามปรกติของ   </p><p>พวกเดียรถีย์ซึ่งสักว่าเป็นถ้อยคำและวัตถุอันค้นหามิได้       โดยประการทั้งปวง</p><p>ทีเดียว  ก็ชื่อว่า  <strong>อวิชชมานบัญญัติ.</strong>    บัญญัติที่กล่าวนี้ไม่มีใช้ในพระพุทธ-</p><p>ศาสนา  เพราะฉะนั้น   จึงไม่ถือเอาในที่นี้ .  พึงทราบบัญญัติที่เหลือ   (อีก ๔)</p><p>ด้วยสามารถการกำหนดซึ่งวิชชมานะและอวิชชมานะเหล่านั้น   ต่อไป.</p><p>         จริงอยู่   วิชชา ๓ และอภิญญา ๖  มีอยู่     (โดยแท้จริง)    ส่วนบุคคล</p><p>ไม่มีอยู่   (โดยแท้จริง)    ในประโยคว่า    บุคคลมีวิชชา ๓ บุคคลมีอภิญญา ๖</p><p>เป็นต้น   เพราะฉะนั้น  บัญญัติเห็นปานนี้   จึงชื่อว่า <strong>วิชชมาเนน  อวิชชมาน-</strong></p><p><strong>บัญญัติ</strong>  เพราะบัญญัติอวิชชมานะ  (สิ่งที่ไม่มีอยู่)  ร่วมกับวิชชมานะ  (สิ่งที่มี</p><p>อยู่)  อย่างนี้ว่า   บุคคลชื่อว่ามีวิชชา ๓ เพราะอรรถว่า    วิชชา ๓ ของเขามีอยู่</p><p>บุคคล   ชื่อว่า   มีอภิญญา  ๖ เพราะอรรถว่า   อภิญญา  ๖  ของเขามีอยู่เป็นต้น</p><p>         ก็หญิงและชาย   ไม่มีอยู่   (โดยแท้จริง)   รูป  มีอยู่   (โดยแท้จริง)  ใน</p><p>คำที่ว่า  รูปหญิง  รูปชาย  เป็นต้น  เพราะฉะนั้น    บัญญัติเห็นปานนี้    จึงชื่อว่า</p><p><strong>อวิชมาเนน  วิชชมานบัญญัติ</strong>  เพราะบัญญัติวิชชมานะร่วมกับอวิชชมานะ</p><p>อย่างนี้ว่า  รูปของหญิง  ชื่อว่า  รูปหญิง   รูปของชาย   ชื่อว่า  รูปชายเป็นต้น.</p><p>         ธรรมทั้งหลายมีจักษุเป็นต้นก็ดี      ผัสสเจตสิกก็ดี   มีอยู่โดยแท้จริง</p><p>ในคำทั้งหลายมีคำว่า   จักุษุสัมผัส   โสตสัมผัส   เป็นต้น   เพราะฉะนั้น  บัญญัติ</p><p>เห็นปานนี้   จึงชื่อว่า   <strong>วิชชมาเนน   วิชชมานบัญญัติ</strong>    เพราะบัญญัติซึ่ง</p><p>วิชชมานะร่วมกับวิชชมานะ    อย่างนี้ว่า    สัมผัสในจักษุ     สัมผัสเกิดแต่จักษุ</p><p>สัมผัสเป็นผลของจักษุชื่อว่า  จักษุสัมผัสเป็นต้น.</p><p>         อิสสริยะทั้งหลายมีกษัตริย์เป็นต้นก็ดี   ไม่มีอยู่   (โดยแท้จริง)    บุตร</p><p>ของเขาก็ดี   ก็ไม่มีอยู่   (โดยแท้จริง)   ในคำทั้งหลาย  มีคำว่า  บุตรของกษัตริย์ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 183</p><p>บุตรของพราหมณ์  เป็นต้น  เพราะฉะนั้น   บัญญัติปานนี้    จึงชื่อว่า <strong>อวิชชมา-  </strong></p><p><strong>เนน  อวิชซมานบัญญัติ</strong>   เพราะบัญญัติซึ่งอวิชชมานะร่วมกับอวิชชมานะ</p><p>อย่างนี้ว่า  บุตรของกษัตริย์ชื่อว่า   ขัตติยบุตรเป็นต้น.</p><p>         ในปกรณ์ปุคคลบัญญัตินี้    บรรดาบัญญัติทั้ง ๖ นั้น   ได้ ๓ บัญญัติ</p><p>ข้อแรก  เท่านั้น.</p><p>         จริงอยู่  ได้ชื่อว่า  <strong>วิชชมานบัญญัติ</strong>  เพราะบัญญัติสภาวะที่มีอยู่จริง</p><p>เท่านั้น  ในฐานะนี้ว่า  ขันธบัญญัติ  ฯลฯ  อินทริยบัญญัติเป็นต้น.   ในบทว่า</p><p>ปุคคลบัญญัติ   ชื่อว่า  <strong>อวิชชมานบัญญัติ</strong>  ซึ่งจะกล่าวข้างหน้า   แต่ในคำทั้ง</p><p>หลาย    มีคำว่า    บุคคลมีวิชชา ๓   มีอภิญญา ๖   เป็นต้น  ได้  <strong>วิชชมาเนน</strong></p><p><strong>อวิชชมานบัญญัติ.</strong></p><p>    </p><p>                                <strong>บัญญัติ  ๖ ตามนัยของอาจารย์</strong></p><p>         ก็ว่าโดยนัยของอาจารย์อันเป็นอรรถกถามุตตกะ(นอกไปจากอรรถกถา)</p><p>มีบัญญัติ ๖ อื่นอีก คือ.</p><p>         <strong>๑.  อุปาทาบัญญัติ</strong></p><p><strong>         ๒.  อุปนิธาบัญญัติ</strong></p><p><strong>         ๓.  สโมธานบัญญัติ</strong></p><p><strong>         ๔.  อุปนิกขิตตบัญญัติ</strong></p><p><strong>         ๕.  ตัชชาบัญญัติ</strong></p><p><strong>         ๖.  สันติบัญญัติ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 184</p><p>         บรรดาบัญญัติ ๖ แหล่านั้น   บัญญัตินี้ว่า    "ธรรมใดแม้เป็นสภาวะที่  </p><p>ค้นหาไม่ได้ด้วยสัจฉิกัตถะและปรมัตถะ    เหมือนธรรมทั้งหลายมีรูปและเวทนา</p><p>เป็นต้น    โดยความเป็นอย่างเดียวกัน    หรือเป็นคนละอย่าง    โดยเป็นรูปและ</p><p>เวทนาเป็นต้น   สมมติกันว่าเป็นสัตว์  เพราะเข้าไปอาศัย   คืออาศัยขันธ์ทั้งหลาย</p><p>อันต่างด้วยรูปและเวทนาเป็นต้นกระทำให้เป็นเหตุ    ชื่อว่า   รถ   บ้าน  กำมือ</p><p>เตาไฟ   เพราะอาศัยส่วน. ทั้งหลายเหล่านั้น ๆ ดังนี้   และ  ชื่อว่า  แผ่นผ้า  เพราะ</p><p>อาศัยธรรมทั้งหลายมีรูปและรสเป็นต้น เหล่านั้น ๆ นั่นแหละ   ชื่อว่า     กาลเวลา</p><p>ชื่อว่า   ทิศทั้งหลาย     เพราะอาศัยการหมุนเวียนแห่งดวงจันทร์และดวงอาทิตย์</p><p>เป็นต้น    ชื่อว่า  อุคคหนิมิต       ชื่อว่า    ปฏิภาคนิมิต     อันเป็นของสมมติซึ่ง</p><p>ปรากฏด้วยอาการนั้น  ๆ เพราะเข้าไปอาศัย    คืออาศัยซึ่งนิมิตแห่งภูตรูปนั้น  ๆ</p><p>และอานิสงส์แห่งภาวนากระทำให้เป็นเหตุ "   บัญญัติเห็นปานนี้  ชื่อว่า อุปาทา-</p><p>บัญญัติ.  อนึ่ง  บัญญัตินี้  ชื่อว่า บัญญัติ เพราะอรรถว่าอันบุคคลควรรู้   มิใช่</p><p>เพราะอรรถว่าอันบุคคลไม่ควรรู้และอุปาทาบัญญัตินี้   ก็คือ   อวิชชมานบัญญัติ</p><p>นั้นนั่นแหละ.</p><p>         บัญญัติอันใดมีคำเป็นต้นว่า   "ที่สอง    ที่สาม"  ดังนี้    เพราะตั้งไว้</p><p>ซึ่งฌานที่หนึ่ง  และที่สองเป็นต้น   และมีคำเป็นต้นว่า   "ยาว   สั้น   ใกล้  ไกล</p><p>ดังนี้"  เพราะการตั้งไว้อาศัยซึ่งกันและกัน   บัญญัตินี้ ชื่อว่า <strong>อุปนิธาบัญญัติ.</strong></p><p>อีกอย่างหนึ่ง  <strong>อุปนิธาบัญญัติ</strong>นี้มีอเนกประการ  โดยประเภทเป็นต้นว่า</p><p>         <strong>ตทัญญาเปกขูปนิธาบัญญัติ</strong></p><p><strong>         หัตถคตูปนิธาบัญญัติ</strong></p><p><strong>         สัมปยุตตูปนิธาบัญญัติ</strong></p><p><strong>         สมาโรปิตูปนิธาบัญญัติ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 185</p><p>         <strong>อวิทูรคตูปนิธาบัญญัติ  </strong></p><p><strong>         ปฏิภาคูปนิธาบัญญัติ</strong></p><p><strong>         ตัพพหุลูปนิธาบัญญัติ </strong></p><p><strong>         ตัพพิสิฏฐูปนิธาบัญญัติ</strong></p><p>         บรรดาบัญญัติเหล่านั้น คำว่า ที่สอง ที่สาม เป็นต้นนั่นแหละ    ชื่อว่า</p><p><strong>ตทัญญาเปกขูปนิธาบัญญัติ</strong>    เพราะกล่าวเพ่งเล็งธรรมอื่นจากนั้น.</p><p>         บัญญัติมีคำว่า    บุคคลมีร่มในมือ    มีศัสตราในมือเป็นต้น     ชื่อว่า</p><p><strong>หัตถคตูปนิธาบัญญัติ</strong>  เพราะกล่าวมุ่งการใช้มือ.</p><p>         บัญญัติมีคำว่า บุคคลมีกุณฑล  มีดอกไม้ประดับศีรษะ  มีมงกุฏเป็นต้น</p><p>ชื่อว่า  <strong>สัมปยุตตูปนิธาบัญญัติ</strong>   เพราะกล่าวมุ่งเอาของที่สัมปยุต  (ประกอบ</p><p>กับบุคคล).</p><p>         บัญญัติคำว่า   เกวียนข้าวเปลือก   หม้อเนยใสเป็นต้น    ชื่อว่า<strong>สมาโร-</strong></p><p><strong>ปิตูปนิธาบัญญัติ</strong>  เพราะกล่าวมุ่งเอาวัตถุที่ยกขึ้น.</p><p>         บัญญัติคำว่า    ถ้ำใกล้ต้นอินทสาละ   ถ้ำใกล้ต้นประยงค์    วิมานใกล้</p><p>ต้นซึกเป็นต้น    ชื่อว่า <strong>อวิทูรคตูปนิธาบัญญัติ</strong>  เพราะกล่าวมุ่งถึงสถานที่ไม่</p><p>ไกลกัน.</p><p>         บัญญัติคำว่า    มีผิวพรรณเหมือนทองคำ     แม่โคเหมือนโคผู้เป็นต้น</p><p>ชื่อว่า  <strong>ปฏิภาคูปนิธาบัญญัติ</strong>   เพราะกล่าวมุ่งเอาส่วนเปรียบเทียบ.</p><p>         บัญญัติคำว่า   สระปทุม  บ้านพราหมณ์เป็นต้น  ชื่อว่า <strong>ตัพพหุลูปนิธา</strong></p><p><strong>บัญญัติ</strong>   เพราะกล่าวมุ่งเอาวัตถุมีมากของสิ่งนั้น.</p><p>         บัญญัติคำว่า กำไลมือทำด้วยเพชรเป็นต้น   ชื่อว่า  <strong>ตัพพิสิฏฐูปนิธา-</strong></p><p><strong>บัญญัติ</strong>   เพราะกล่าวมุ่งเอาวัตถุของสิ่งนั้นประเสริฐ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 186</p><p>         ก็บัญญัติใด   มีคำว่า  ไม้ ๓ อัน   บท ๘ บท   กองข้าวเปลือก    กอง  </p><p>ดอกไม้   เป็นต้น   เพราะมุ่งการประชุมของวัตถุเหล่านั้น ๆ   บัญญัตินี้    ชื่อว่า</p><p><strong>สโมธานบัญญัติ.</strong></p><p>         บัญญัติใดมีคำว่า  ๒,๓,๔  เป็นต้น    เพราะมุ่งยกบทต้น ๆ   นี้ก่อนแล้ว</p><p>บัญญัติ  นี้ชื่อว่า  <strong>อุปนิกขิตตบัญญัติ.</strong></p><p>         บัญญัติใด   มีคำว่า    ปฐวี    เตโช    ความแข็ง    ความร้อนเป็นต้น</p><p>เพราะเพ่งสภาวธรรมนั้น ๆ บัญญัตินี้   ชื่อว่า  <strong>ตัชชาบัญญัติ.</strong></p><p>         ก็บัญญัติใด   มีคำเป็นต้นว่า   คนมีอายุ  ๘๐ ปี  คนมีอายุ ๙๐ ปี ดังนี้</p><p>เพราะเพ่งความเป็นของสืบต่อกันไม่ขาดสาย  บัญญัตินี้   ชื่อว่า  <strong>สันตติบัญญัติ.</strong></p><p>         อนึ่ง  ในบรรดาบัญญัติ ๖ เหล่านั้น   ตัชชาบัญญัติ   ก็คือ  วิชชมาน-</p><p>บัญญัตินั่นเอง.  บัญญัติที่เหลือย่อมรวมเป็นพวกอวิชชมานบัญญัติ   และอวิชช-</p><p>มาเนน  อวิชชมานบัญญัติ.</p><p>                             <strong>อีกนัยหนึ่งบัญญัติ  ๖  ของอาจารย์</strong></p><p>         อีกนัยหนึ่ง   บัญญัติ  ๖  ตามนัยของอาจารย์   นอกจากอรรถกถา คือ</p><p>        <strong>๑.  กิจจบัญญัติ</strong></p><p><strong>        ๒.  สัณฐานบัญญัติ</strong></p><p><strong>        ๓.  ลิงคบัญญัติ</strong></p><p><strong>        ๔.  ภูมิบัญญัติ</strong></p><p><strong>        ๕.  ปัจจัตตบัญญัติ</strong></p><p><strong>        ๖.  อสังขตบัญญัติ</strong></p><p>        บรรดาบัญญัติ  ๖   เหล่านั้น      การบัญญัติด้วยสามารถแห่งกิจมีคำว่า</p><p>นักธรรมกถึก  เป็นต้น   ชื่อว่า  <strong>กิจจบัญญัติ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 187</p><p>         การบัญญัติด้วยสามารถแห่งทรวดทรง    มีคำว่า   ผอม   อ้วน   กลม   </p><p>สี่เหลี่ยมเป็นต้น  ชื่อว่า  <strong>สัณฐานบัญญัติ.</strong></p><p>         การบัญญัติ    ด้วยสามารถแห่งเพศ  มีคำว่า   หญิง   ชาย   เป็นต้น   ชื่อว่า</p><p><strong>ลิงคบัญญัติ.</strong></p><p>         การบัญญัติ    ด้วยสามารถแห่งภูมิ     มีคำว่า     กามาวจร     รูปาวจร</p><p>อรูปาวจร  ชาวโกศล  ชาวมาธุระเป็นต้น    ชื่อว่า  <strong>ภูมิบัญญัติ.</strong></p><p>         การบัญญัติ   ด้วยสามารถสักว่าการตั้งชื่อเฉพาะมีคำว่า    ท่านติสสะ</p><p>นาคะ  สุมนะเป็นต้น   ชื่อว่า  <strong>ปัจจัตตบัญญัติ.</strong></p><p>         การบัญญัติอสังขตธรรม   มีคำว่า  นิโรธ  คือ    พระนิพพานเป็นต้น</p><p>ชื่อว่า  <strong>อสังขตบัญญัติ.</strong></p><p>         <strong>บรรดาบัญญัติเหล่านั้น     ภูมิบัญญัติบางอย่าง  และอสังขต-</strong></p><p><strong>บัญญัติ   ก็คือ  วิชชมานบัญญัตินั่นแหละ.  กิจจบัญญัติ   จัดเข้าเป็น</strong></p><p><strong>พวกวิชชมาเนน   อวิชชมานบัญญัติ.   บัญญัติที่เหลือ  ชื่อว่า  อวิชช-</strong></p><p><strong>มานบัญญัติ.</strong></p><p>         บัดนี้   พระผู้มีพระภาคเจ้าเพื่อทรงจำแนกบัญญัติที่พระองค์ทรงสรุป</p><p>ไว้โดยย่อในอุทเทสวาระนั้นแล้วแสดง   ด้วยสามารถแห่งการแสดง   จึงตรัสคำว่า</p><p>กิตฺตาวตา  เป็นต้น .  ในอุทเทสวาระนั้น บัญญัติพึงทราบเนื้อความแห่งคำถาม</p><p>อย่างนี้ก่อนว่า  การบัญญัติ   การแสดง   การแต่งตั้งซึ่งธรรมที่เป็นกองทั้งหลาย</p><p>ว่า   เป็นขันธ์   อันใดนี้   การบัญญัติ   การแสดง   การแต่งตั้งนั้น     มีประมาณ</p><p>เท่าไร  ดังนี้   เป็นกเถตุกัมยตาปุจฉา  (ถามเพื่อจะตอบเอง).   แม้ในคำทั้งหลาย</p><p>มีคำว่า  <strong>กิตฺตาวตา  อายตนาน</strong> เป็นต้น    ข้างหน้าก็นัยนี้แหละ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 188</p><p>         ส่วนในคำวิสัชนา  บัณฑิตพึงทราบเนื้อความอย่างนี้ว่า   คำว่า   ขันธ์    </p><p>๕   โดยสังเขป  หรือว่า โดยประเภท คือ  รูปขันธ์ ฯลฯ  วิญญาณขันธ์   หรือ</p><p>ว่า   ในขันธ์ ๕ แม้นั้น  รูปขันธ์เป็นกามาวจร  ขันธ์ ๔  ที่เหลือเป็นไปในภูมิ ๔</p><p>เป็นต้น    การบัญญัติเห็นปานนี้ย่อมมีด้วยบัญญัติมีประมาณเท่าใด   การบัญญัติ</p><p>ธรรมทั้งหลายที่เป็นกองว่า   เป็นขันธ์   มีอยู่โดยประมาณเท่านี้.</p><p>         บัญญัติเห็นปานนี้ว่า  อายตนะมี ๑๒ โดยสังเขป หรือว่า  โดยประเภท</p><p>ว่า   จักขวายตนะ ฯลฯ  ธัมมายตนะ  หรือว่า  ในอายตนะแม้เหล่านั้น  อายตนะ</p><p>๑๐  เป็นกามาวจร  อายตนะ ๒  เป็นไปในภูมิ ๔  ดังนี้    ย่อมมีด้วยบัญญัติมี</p><p>ประมาณเท่าใด   การบัญญัติธรรมทั้งหลายอันเป็นบ่อเกิดว่า เป็นอายตนะ ย่อม</p><p>มี   ด้วยคำมีประมาณเท่านี้.</p><p>         ก็บัญญัติเห็นปานนี้ว่า   ธาตุ ๑๘  โดยสังเขป  หรือว่า   โดยประเภทว่า</p><p>จักขุธาตุ ฯลฯ   มโนวิญญาณธาตุ   หรือว่า  บรรดาธาตุแม้เหล่านั้น   ธาตุ ๑๖</p><p>เป็นกามาวจร  ธาตุ  ๒   เป็นไปในภูมิ ๔    ดังนี้   ย่อมมีด้วยบัญญัติมีประมาณ</p><p>เท่าใด   การบัญญัติธรรมทั้งหลายอันเป็นสภาวะทรงไว้ว่า  เป็นธาตุ   ย่อมมีด้วย</p><p>คำมีประมาณเท่านี้.</p><p>         บัญญัติเห็นปานนี้ว่า   สัจจะมี ๔ โดยสังเขป  หรือว่า   โดยประเภทว่า</p><p>ทุกขสัจจะ ฯลฯ  นิโรธสัจจะ  หรือว่า  บรรดาสัจจะแม้เหล่านั้น  สัจจะ ๒  เป็น</p><p>โลกิยะ   สัจจะ ๒ เป็นโลกุตตระ   ดังนี้    ย่อมมีด้วยคำบัญญัติมีประมาณเท่าใด</p><p>การบัญญัติธรรมทั้งหลายที่เป็นจริงว่า   สัจจะ   ย่อมมีด้วยคำมีประมาณเท่านี้.</p><p>         บัญญัติเห็นปานนี้ว่า   อินทรีย์มี ๒๒ โดยสังเขป   หรือโดยประเภทว่า</p><p>จักขุนทรีย์ ฯลฯ อัญญาตาวินทรีย์  หรือว่า  บรรดาอินทรีย์แม้เหล่านั้น   อินทรีย์</p><p>๑๐  เป็นกามาวจร   อินทรีย์ ๙ เป็นมิสสกะ   อินทรีย์ ๓   เป็นโลกุตตระ   ดังนี้ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 189</p><p>ย่อมมีด้วยคำบัญญัติมีประมาณเท่าใด    การบัญญัติธรรมทั้งหลายที่เป็นใหญ่ว่า </p><p>เป็นอินทรีย์ย่อมมีด้วยคำมีประมาณเท่านี้.   พระผู้มีพระภาคเจ้าครั้นทรงจำแนก</p><p>เรื่องบัญญัติโดยสังเขป    ด้วยคำมีประมาณเท่านี้แล้วจึงทรงแสดงบัญญัติ  ๕  ด้วย</p><p>สามารถแห่งการแสดงต่อไป.</p><p>         บัดนี้   พระผู้มีพระภาคเจ้า    ครั้นทรงจำแนกเรื่องบัญญัติโดยพิศดาร</p><p>แล้ว   เพื่อจะทรงแสดงปุคคลบัญญัติ  (บัญญัติว่าด้วยบุคคล)   ด้วยสามารถแห่ง</p><p>การแสดง   <strong>สมยวิมุตโต   อสมยวิมุตโต</strong>   เป็นต้น.    พระสัมมาสัมพุทธเจ้า</p><p>เป็นดุจบุคคลผู้ท่องเที่ยวไปในที่ต่าง ๆ   และบุคคลผู้กำลังเป็นไป     ตรัสขันธ์</p><p>เป็นต้น   ซึ่งเป็นเรื่องบัญญัตินี้  ๕   เหล่านี้ไว้โดยพิศดารในวิภังคปกรณ์แล้ว  เพราะ</p><p>ฉะนั้น    ในปกรณ์ปุคคลบัญญัตินี้      จึงตรัสธรรมมีขันธ์เป็นต้นเหล่านั้นโดย</p><p>เอกเทสเท่านั้น.  ปุคคลบัญญัติที่  ๖ ก็มิได้ตรัสไว้ในหนหลังเลย   ในอุทเทสวาร</p><p>แม้นี้   ก็ตรัสไว้โดยเอกเทสเท่านั้น   เพราะฉะนั้น    พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้มีความ</p><p>ประสงค์จะตรัสปุคคลบัญญัติอันเป็นบัญญัติที่  ๖ นั้น  โดยพิศดาร    จึงทรงตั้ง</p><p>มาติกาไว้ว่า    <strong>สมยวิมุตฺโต   อสมยวิมุตฺโต</strong>   เป็นต้น        จำเดิมแต่บุคคล</p><p>หนึ่งพวกจนถึงบุคคลสิบพวก   แล.</p><p>                                        <em>จบพรรณนาบทมาติกา </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 190</p><p>                                              <strong>เอกกนิทเทส</strong>   </p><p>                               <strong>อธิบายบุคคล  ๑  จำพวก</strong></p><p>         [๑๗]  <strong>สมยวิมุตตบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้พ้นแล้วในสมัย   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ถูกต้องวิโมกข์   ๘  ด้วยกาย   ในกาลโดยกาล</p><p>ในสมัยโดยสมัย   แล้วสำเร็จอิริยาบถอยู่.   อนึ่ง   อาสวะบางอย่างของบุคคลนั้น </p><p>หมดสิ้นแล้ว   เพราะเห็นด้วยปัญญา   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>บุคคลผู้พ้นแล้วใน</strong></p><p><strong>สมัย.</strong></p><p>                           <strong>อรรถกถาเอกกนิทเทส  สมยวิมุตตบุคคล</strong></p><p>         บัดนี้    เพื่อจะจำแนกมาติกา  ตามที่ได้ดังไว้แต่ต้น  พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>จึงตรัสคำเป็นอาทิว่า   <strong>"กตโม จปุคฺคโล  สมยวิมุตฺโต"</strong>  แปลว่า ก็<strong>สมยวิมุตต</strong></p><p><strong>บุคคล</strong>   เป็นไฉน ?   ในคำเหล่านั้น   คำว่า  <strong>อิธ</strong>   ได้แก่  ในสัตวโลก.  คำว่า</p><p><strong>เอกจฺโจ  ปุคฺคโล</strong>   ได้แก่  บุคคลคนหนึ่ง.   ในคำว่า   <strong>กาเลน   กาล</strong>  นี้</p><p>พึงทราบเนื้อความด้วยสัตตมีวิภัตติ. อธิบายว่า ในกาลหนึ่ง ๆ คำว่า   <strong>" สมเยน</strong></p><p><strong>สมย"</strong>   นี้เป็นไวพจน์ของคำก่อนนั้นแหละ  (คือเป็นไวพจน์ของคำว่า   <strong>กาเลน</strong></p><p><strong>กาล</strong>)  คำว่า   <strong>"อฏฺ  วิโมกฺเข"</strong>   ได้แก่   สมาบัติ  ๘ อันเป็นรูปาวจร   และ</p><p>อรูปาวจรฌาน.  จริงอยู่  คำว่า วิโมกข์  นี้เป็นชื่อของสมาบัติ ๘ เหล่านั้นเพราะ</p><p>พ้นจากธรรมอันเป็นข้าศึกทั้งหลาย.   คำว่า   <strong>"กาเยน"</strong>  ได้แก่  นามกายที่เกิด</p><p>พร้อมกับวิโมกข์.  คำว่า  <strong>"ผุสิตฺวา  วิหรติ"</strong>  ได้แก่ ได้สมาบัติแล้ว  จึงผลัด</p><p>เปลี่ยนอิริยาบถอยู่. </p><p>         <strong>ถามว่า</strong>   ก็  สมยวิมุตตบุคคลนี้   ถูกต้องวิโมกข์  แล้วอยู่ในกาลไหน ? </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 191</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>   ก็ธรรมดาว่า  กาลของท่านผู้ปรารถนาจะเข้าสมาบัติมีอยู่  แต่ </p><p>ชื่อว่า  อกาล  หามีไม่. </p><p>         บรรดา  กาลและอกาล  คือ  สมัย  มิใช่สมัยทั้ง ๒ อย่างนี้  ก็กาลที่กำลัง</p><p>ปฏิบัติสรีระแต่เช้าตรู่  ๑  กาลที่กำลังทำวัตร  ๑   ชื่อว่า  สมัยมิใช่กาล  ของท่าน</p><p>ผู้เข้าสมาบัติ.    กาลเป็นที่ปฏิบัติสรีระ    และทำวัตรเสร็จแล้ว    จึงเข้าไปสู่ที่อยู่</p><p>พักอยู่จนกระทั่งถึงเวลาจะไปบิณฑบาต ในระหว่างนี้   ชื่อว่า   <strong>กาลของท่าน</strong></p><p><strong>เข้าสมาบัติ. </strong></p><p>         ก็กาลเป็นที่วันทาพระเจดีย์ของภิกษุ    ผู้กำหนดเวลาไปบิณฑบาตแล้ว</p><p>ออกไป ๑   กาลเป็นที่ยืนอยู่ในโรงวิตกของภิกษุ  ผู้ที่แวดล้อมด้วยหมู่แห่งภิกษุ</p><p>๑  กาลเป็นที่เที่ยวไปเพื่อบิณฑบาต๑   กาลเป็นที่เที่ยวไปในบ้าน ๑  กาลเป็น</p><p>ที่ดื่มข้าวยาคูในโรงฉันภัต ๑   กาลเป็นที่กระทำวัตร ๑   กาลทั้งหมดนี้    ชื่อว่า</p><p>อกาล  คือ  สมัยมิใช่กาลของท่านผู้เข้าสมาบัติ.   ก็เมื่อโอกาสอันสงัดในโรงฉัน</p><p>ภัตมีอยู่  และยังไม่ถึงเวลาฉันภัตตาหาร   ในระหว่างเวลาแม้นี้  ก็ชื่อว่า  <strong>กาล</strong></p><p><strong>ของท่านผู้เขาสมาบัติ. </strong></p><p>         อนึ่ง   เวลาฉันภัตตาหาร  ๑   เวลาไปสู่วิหาร  ๑   เวลาเก็บรักษาบาตร</p><p>และจีวร ๑   เวลากระทำวัตรในเวลากลางวัน  ๑   เวลาในการสอบถาม ๑   กาล</p><p>ทั้งหมดนี้  ก็ชื่อว่า <strong> อกาล</strong>  คือ  สมัยมิใช่กาลของท่านผู้เข้าสมาบัติ. กาลใดมิใช่</p><p>กาล  กาลนั้นนั่นแหละ  มิใช่สมัย.</p><p>         กิจนั้น    แม้ทั้งหมด    ยกเว้นกาลที่เหลือ   สมัยที่เหลือ   ท่านเรียกว่า</p><p>บุคคลบางคนในโลกนี้ได้วิโมกข์ ๘ มีประการดังกล่าวแล้ว   ด้วยสหชาตนามกาย</p><p>อยู่ ฯลฯ อีกประการหนึ่ง บุคคลนี้  ชื่อว่า ถูกต้องสหชาตธรรมทั้งหลาย พร้อม</p><p>กับผัสสะ.  ชื่อว่า   ถูกต้องอัปปนา   ด้วยอุปจาระ   ชื่อว่า   ย่อมถูกต้องอัปปนา </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 192</p><p>อื่นอีก   ด้วยอัปปนาแรก.  ก็ธรรมเหล่าใด  เกิดพร้อมกับธรรมเหล่าใด  ธรรม </p><p>เหล่านั้น    ชื่อว่า   เป็นธรรมอันท่านได้แล้วกับธรรมนั้น  ฉะนั้น  จึงชื่อว่า  ถูก </p><p>ต้องแล้วแม้ด้วยผัสสะ.     แม้อุปจาระ .   ก็เป็นเหตุแห่งการได้อัปปนานั่น  แหละ.</p><p>อัปปนาแรก   ก็เป็นเหตุให้ได้อัปปนาอื่น ๆ อีกเหมือนกัน    ในอุปจาระและอัป-</p><p>ปนาเหล่านั้น   พึงทราบการถูกต้องสหชาตธรรมทั้งหลาย   ด้วยสหชาตธรรมทั้ง</p><p>หลายของพระโยคีบุคคลนั้น   ด้วยประการฉะนี้.</p><p>         ก็ <strong>ปฐมฌาน</strong>   มีองค์ ๕ มีวิตกเป็นต้น     เว้นองค์ฌานทั้ง  ๕ เสียแล้ว</p><p>ธรรมที่เหลือเกิน  ๕๐  เรียกว่า    <strong>นามขันธ์  ๔.</strong>   พระโยคีบุคคล   ถูกต้อง   คือ</p><p>ได้เฉพาะปฐมฌานสมาบัติวิโมกข์    ด้วยนามกายนั้น   แล้วจึงอยู่.</p><p>         <strong>ทุติยฌาน</strong>  มีองค์ ๓ คือ  ปีติ  สุข   และเอกัคคตา.  <strong>ตติยฌาน</strong>  มี</p><p>องค์ ๒ คือ   สุข  และเอกัคคตา.   <strong>จตุตถฌาน</strong>   มีองค์ ๒ คือ   อุเบกขา  และ</p><p>เอกัคคตา.  อนึ่ง  อากาสานัญจายตนฌาน ฯลฯ  เนวสัญญานาสัญญายตนฌาน</p><p>มีองค์ ๒ เหมือนกับ   จตุตถฌาน.   ในฌานเหล่านั้น    คือ   ตั้งแต่   ปฐมฌาน</p><p>ถึงเนวสัญญานาสัญญายตนฌาน    ยกเว้นองค์ฌานเหล่านั้นเสียแล้ว      ธรรมทั้ง</p><p>หลายที่เหลือเกิน  ๕๐ เรียกว่า  นามขันธ์  ๔.  พระโยคีบุคคล  ถูกต้อง  คือ  ได้</p><p>เฉพาะเนวสัญญานาสัญญายตนสมาบัติวิโมกข์   ด้วยนามกายนั้นแล้วจึงอยู่.</p><p>         คำว่า    <strong>"ปญฺาย  จสฺส  ทิสฺวา"</strong>  อธิบายว่า   เพราะเห็นความเป็น</p><p>ไปแห่งสังขารด้วยวิปัสสนาปัญญา  เห็นสัจธรรมทั้งสี่   ด้วยมรรคปัญญา.  คำว่า</p><p><strong>"เอกจฺเจ  อาสวา  ปริกฺขีณา   โหนฺติ"</strong>   อธิบายว่า   อาสวะทั้งหลาย  อัน</p><p>ปฐมมรรคเป็นต้น    พึงฆ่าส่วนหนึ่ง  ๆ  สิ้นไปแล้ว    บุคคลนี้    ท่านเรียกว่า</p><p><strong>"สมยวิมุตฺโต"</strong>   แปลว่า   ผู้พ้นแล้วโดยสมัย.   ในข้อว่า   <strong>"ปุคฺคโล สมย- </strong></p><p><strong>วิมุตฺโต"</strong>  นี้จะกล่าวว่า  บุคคลผู้ได้สมาบัติ   ๘  ถูกต้องวิโมกข์  ด้วยนามกายนั้น </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 193</p><p>แล้ว   จึงอยู่ก็ควร   แต่ในพระบาลีท่านกล่าวไว้ว่า    <strong>"เอกจฺเจ  อาสวา  ปริกฺ </strong></p><p><strong>ขีณา"</strong>    แปลว่า   อาสวะบางอย่างสิ้นไปแล้ว   จริงอย่างนั้น    ขึ้นชื่อว่า   อาสวะ</p><p>ทั้งหลายของปุถุชนสิ้นไปแล้วย่อมไม่มี   เพราะฉะนั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้า  จึง </p><p>ไม่ทรงประสงค์เอาปุถุชน   ที่ถูกควรจะกล่าวว่า   แม้พระขีณาสพ   ผู้ได้สมาบัติ</p><p>๘  ถูกต้องวิโมกข์ด้วยนามกายนั้นแล้วอยู่   แต่ว่า  ธรรมดาว่าอาสวะทั้งหลายของ</p><p>พระขีณาสพนั้นยังไม่สิ้นไปมิได้มี    เพราะฉะนั้น   พระขีณาสพนั้น  พระผู้มี-</p><p>พระภาคเจ้าก็มิได้ทรงพระประสงค์เอา.  ก็คำว่า  <strong>"สมยวิมุตฺโต"</strong>  นี้   พึงทราบ</p><p>ว่าเป็นชื่อของพระโสดาบัน   พระสกทาคามี   และพระอนาคามี  รวม ๓ จำพวก</p><p>เท่านั้น</p><p>                                <em>จบอรรถกถาสมยวิมุตตบุคคล</em></p><p>         [๑๘]  <strong>อสมยวิมุตตบุคคล</strong>      <strong>บุคคลผู้มิใช่พ้นแล้วในสมัย  เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนโนโลกนี้    มิได้ถูกต้องวิโมกข์ ๘  ด้วยกาย    ในกาลโดย</p><p>กาล   ในสมัยโดยสมัย   สำเร็จอิริยาบถอยู่   อนึ่ง  อาสวะทั้งหลายของบุคคลนั้น</p><p>หมดสิ้นแล้ว   เพราะเห็นด้วยปัญญา  บุคคลนี้    เรียกว่า   ผู้มิใช่พ้นแล้วในสมัย</p><p>พระอริยบุคคลแม้ทั้งปวง  ชื่อว่า  <strong>ผู้มิใช่พ้นแล้วในสมัย</strong>    ในวิโมกข์ส่วนที่</p><p>เป็นอริยะ.</p><p>                                  <strong>อรรถกถาอสมยวิมมุตตบุคคล</strong></p><p>         ก็ในนิเทศว่า  <strong>"อสมยวิมุตฺโต"</strong>  พึงทราบเช่นกับคำก่อน  โดยนัยที่</p><p>กล่าวแล้วนั่นเทียว.   อนึ่ง    คำว่า  <strong>"อสมยวิมุตฺโต"</strong>   นี้  ในที่นี้เป็นชื่อของ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 194</p><p>พระอรหันต์สุกขวิปัสสก   แต่ว่าพระอรหันต์สุกขวิปัสสก   พระโสดาบัน   พระ-  </p><p>สกทาคามี   พระอนาคามี   พระอรหันต์ผู้ได้สมาบัติ ๘ และปุถุชน   ย่อมไม่ได้</p><p>ในทุกะนี้    (ทุกะนี้  คือ  <strong>สมยวิมุตฺโต  อสมยวิมุตฺโต</strong>)   ฉะนั้น  จึงชื่อว่า</p><p>ทุกมุตตกบุคคล.   เพราะฉะนั้น    พระศาสดา    จึงทรงรวบรวมบุคคลทั้งหลาย</p><p>ที่พระองค์ทรงถือเอา   และไม่ทรงถือเอาในหนหลังแล้วยกขึ้นสู่แบบแผนพร้อม</p><p>กับด้วยปิฏฐิวัฏฏกบุคคลทั้งหลาย  คือ ผู้หมุนไปข้างหลัง  เพราะความที่พระองค์</p><p>เป็นผู้มีปัญญาเป็นเครื่องตรัสรู้แล้วด้วยดี     จึงตรัสคำเป็นต้นว่า    <strong>"สพฺเพปิ</strong></p><p><strong>อริยปุคฺคลา"</strong> แปลว่า   แม้ทั้งหมด   เป็นพระอริยบุคคล.</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น       บทว่า  <strong>"อริยวิโมกฺเข"</strong>  ได้แก่  วิโมกข์อัน</p><p>เป็นโลกุตตระอันถึงซึ่งการนับว่าเป็น   "อริยะ"   เพราะไกลจากกิเลสทั้งหลาย </p><p>         ข้อนี้     มีคำอธิบายไว้ว่า</p><p>         สมัยก็ดี   อสมัยก็ดี   ของท่านผู้เข้าสมาบัติ ๘ ภายนอกพระพุทธศาสนา</p><p>มีอยู่,   สมัยหรือ   อสมัยของท่านผู้พ้นด้วยมรรควิโมกข์ย่อมไม่มี.    ศรัทธาของ</p><p>บุคคลใดมีกำลังและวิปัสสนาอันบุคคลใดปรารภแล้ว    มีอยู่   แต่การแทงตลอด</p><p>มรรค  และผลของผู้นั้น   ซึ่งกำลังเดิน,   ยืน,  นั่ง,  นอน,  เคี้ยว,   และบริโภค</p><p>ไม่มี  เพราะฉะนั้น   สมัย หรือ อสมัยของผู้พ้นด้วยมรรควิโมกข์    จึงไม่มี.   ดัง</p><p>นั้น  ข้อว่า  <strong>"มคฺควิโมกฺเขน  วิมุจฺจนสฺส  สมโย  วา  อสมโย  วา  นตฺถิ"</strong></p><p>นี้  พระผู้มีพระภาคเจ้า   ผู้ทรงเป็นธรรมราชา  ทรงรวบรวมบุคคลทั้งหลาย  ที่</p><p>พระองค์ทรงถือเอา     และไม่ทรงถือเอาในหนหลัง      แล้วยกขึ้นสู่แบบแผน</p><p>อันเป็นปิฏฐิวัฏฏกะนี้.    ทั้งปุถุชนผู้ได้สมาบัติ ๘ พระองค์ก็มิได้     ทรงพระ</p><p>ประสงค์เอาด้วยแบบแผนนี้เลย     แต่ว่า     พระผู้มีพระภาคเจ้า      เมื่อจะทรง</p><p>จำแนกบุคคลผู้ได้สมาบัติ  ๘   นั้น      ก็พึงจำแนกซึ่งความเป็นสมยวิมุตตบุคคล</p><p>ด้วยอำนาจกิเลสที่ท่านข่มไว้แล้วด้วยสมาบัติ.</p><p>                                    <em>จบอรรถกถาอสมยวิมุตตบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 195</p><p>         [๑๙]  <strong>กุปปธรรมบุคคล บุคคลผู้มีธรรมอันกำเริบ เป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นผู้ได้สมาบัติอันสหรคตด้วยรูปฌาน  หรือ</p><p>สหรคตด้วยอรูปฌาน   แต่บุคคลนั้น   มิใช่ผู้ได้โดยไม่ยาก   มิใช่เป็นผู้ได้โดย</p><p>ไม่ลำบาก   ไม่สามารถจะเข้าหรือจะออกจากสมาบัติใด   ในที่ใด   กำหนดเวลา</p><p>เท่าใด ได้ตามปรารถนา  ข้อนี้ก็เป็นฐานะอยู่แล  ที่สมาบัติเหล่านั้นจะพึงกำเริบ</p><p>ได้   เพราะอาศัยความประมาทของบุคคลนั้น  บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>กุปปธรรม-</strong></p><p><strong>บุคคล   บุคคลผู้มีธรรมอันกำเริบ.</strong></p><p>                                      <strong>อรรถกถากุปปธรรมบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง    <strong>"กุปปธรรมบุคคล"</strong>  เป็นต้น.  สมาบัติธรรม</p><p>อันบุคคลใด   บรรลุแล้ว   ย่อมกำเริบ   ย่อมพินาศ   เพราะเหตุนั้นบุคคลนั้นจึง</p><p>ชื่อว่า  <strong>"กุปฺปธมฺโม"</strong>  แปลว่า  ผู้มีธรรมอันกำเริบ.  บทว่า   <strong>"รูปสหคตาน"</strong></p><p>อธิบายว่า  สมาบัติที่สหรคตด้วยรูปนั้น     กล่าวคือ  ที่มีรูปเป็นนิมิต   คือ  เป็น</p><p>ไปพร้อมกับรูปนั้น   หมายความว่า    ไม่ยกเว้น  รูปาวจรฌานทั้ง ๔ ที่มีรูปเป็น</p><p>อารมณ์.   บทว่า    <strong>"อรูปสหคตาน"</strong>   อธิบายว่า   สิ่งอื่นเว้นจากรูปไม่ชื่อว่า</p><p>รูป  เพราะฉะนั้นจึงชื่อว่า  อรูป  สมาบัติที่สหรคตด้วยอรูป  คือที่เป็นไปพร้อม</p><p>กับอรูปนั้น   ไม่ยกเว้นอรูปาวจรฌานทั้ง  ๔   ที่มีอรูปเป็นอารมณ์.   คำว่า</p><p><strong>"น  นิกามลาภี"</strong>  ความว่า ชื่อว่า มิใช่เป็นผู้ได้ตามความปรารถนา  เพราะไม่</p><p>ได้ด้วยอาการที่ปรารถนา  โดยความเป็นผู้ไม่ชำนาญในการประพฤติมาแล้วโดย</p><p>อาการ ๕ อย่าง.  อธิบายว่า  ผู้ไม่ชำนาญเข้าสมาบัติ.  คำว่า  <strong>"น อกิจฺฉลาภี"</strong></p><p>ได้แก่  ได้โดยลำบาก  คือ  ได้โดยยาก  อธิบายว่า  ผู้ใดข่มกิเลสทั้งหลายไว้ด้วย</p><p>อาคม  บรรลุอุปจาระ   บรรลุอัปปนา   ได้อยู่ซึ่งจิตตมัญชุสา   (หีบ  คือ  จิต </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 196</p><p>คงหมายถึงการสั่งสมสุขวิหารธรรม)   ลำบากด้วยสัมปโยคะ  คือ  ความเพียรอัน </p><p>เป็นสสังขารอันยากลำบาก    ย่อมไม่อาจเพื่อบรรลุสัมปทานั้น    บุคคลนี้ชื่อว่า</p><p>มิใช่เป็นผู้ได้โดยลำบาก.    คำว่า   <strong>"น  อกสิรลาภี"</strong>    ได้แก่   เป็นผู้ได้ไม่</p><p>บริบูรณ์   อธิบายว่า   เข้าสมาบัติแล้วไม่อาจเพื่อจะแผ่ไปตลอดกาลนานได้  คือ</p><p>ให้เป็นไปได้เพียงหนึ่งวาระจิต  หรือสองวาระจิต    แล้วก็ออกโดยเร็วพลันนั่น</p><p>เทียว.    บทว่า   <strong>"ยตฺถิจฺฉก"</strong>    ได้แก่   ความปรารถนาเพื่อจะเข้าสมาบัติใน</p><p>โอกาสใด.   บทว่า   <strong>"ยทิจฺฉก"</strong>   ความว่า   ย่อมปรารถนาเพื่อจะนั่งเข้าสมาบัติ</p><p>ใด ๆ คือ   ฌานมีกสิณเป็นอารมณ์   หรือฌานมีอานาปานะเป็นอารมณ์   หรือ</p><p>ฌานมีอสุภะเป็นอารมณ์.  บทว่า   <strong>"ยาวติจฺฉก"</strong>  ความว่า  ย่อมปรารถนากาล</p><p>มีประมาณเท่าใด   โดยการกำหนดเวลายาวนาน.</p><p>         ข้อนี้  มีคำอธิบายไว้ว่า  ดังนี้</p><p>         พระโยคี  ย่อมปรารถนาจะเข้าบ้าง  ออกบ้างซึ่งสมาบัติใด ๆ ในที่ใด ๆ</p><p>ตลอดกาลนานมีประมาณเท่าใด   ย่อมไม่อาจเพื่อจะเข้าบ้าง   ออกบ้างซึ่งสมาบัติ</p><p>นั้น   ๆ ในที่นั้น ๆ  ตลอดกาลนานมีประมาณเท่านั้น    คือ  แลดูพระจันทร์ หรือ</p><p>พระอาทิตย์แล้วกำหนดว่า  "เมื่อพระจันทร์  หรือพระอาทิตย์นี้ไปสู่ที่มีประมาณ</p><p>เท่านี้แล้ว   ข้าพเจ้าจะออกจากสมาบัติ"   แล้วก็เข้าฌาน  ย่อมไม่อาจเพื่อจะออก</p><p>ตามที่กำหนดไว้     ย่อมออกในระหว่างเทียว     เพราะตนเป็นผู้ไม่ชำนาญใน</p><p>สมาบัติ.</p><p>         บทว่า   <strong>"ปมาทมาคมฺม"</strong>  ได้แก่  อาศัยความประมาท.   คำว่า  <strong>"อย</strong></p><p><strong>วุจฺจติ"</strong>  ได้แก่  บุคคล ๓ จำพวก  คือ  ปุถุชนผู้ได้สมาบัติ  ๘ พระโสดาบัน</p><p>พระสกทาคามี   บุคคลเหล่านี้ท่านเรียกว่า   <strong>"กุปฺปธมฺโม"</strong>  แปลว่า  ผู้มีธรรม</p><p>อันกำเริบ.  ก็คำว่า  <strong>"กุปฺปธมฺโม"</strong>   นี้เป็นชื่อของบุคคล ๓   จำพวกนั้น.   ก็ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 197</p><p>ธรรมทั้งหลาย  อันเป็นข้าศึกต่อสมาธิ  และวิปัสสนาของท่านเหล่านั้น    ท่านข่ม </p><p>ไว้ไม่ดี    ชำระล้างไว้ไม่ดี    เพราะฉะนั้นสมาบัติของท่านเหล่านั้นจึงพินาศไป</p><p>เสื่อมไป.   อนึ่ง   สมาบัตินั้น   พินาศไป   เสื่อมไป   เพราะศีลขาด  หรือเพราะ</p><p>การไม่ก้าวล่วงอาบัติเท่านั้นก็หาไม่.     ก็นาคริกโปกขธรรมนี้     ย่อมพินาศไป</p><p>เพราะกรณียกิจ   หรือเพราะเหตุสักว่าการแตกแห่งวัตร   มีประมาณเล็กน้อย.</p><p>         ในข้อนั้น   มีเรื่องดังต่อไปนี้  เป็นอุทาหรณ์.</p><p>         ได้ยินว่า    พระเถระรูปหนึ่งใช้สมาบัติ   คือ   ใช้สถานที่แห่งหนึ่งเป็นที่</p><p>สมาบัติ   เมื่อท่านไปสู่บ้านเพื่อบิณฑบาต   พวกเด็กเล่นอยู่ที่บริเวณแล้วก็พากัน</p><p>หลีกไป  พระเถระมาแล้วคิดว่า    "พวกเด็กคงกวาดบริเวณ"   ท่านจึงไม่กวาด</p><p>เข้าไปสู่วิหารด้วยคิดว่า   "เราจักเข้าสมาบัติ"   ท่านไม่อาจเพื่อจะเข้าได้  จึงรำพึง</p><p>ถึงศีลว่า  "อะไรหนอเป็นเครื่องกั้น"   ไม่เห็นการก้าวล่วง  แม้มีประมาณเล็กน้อย</p><p>จึงตรวจดูว่า     "วัตตเภทการแตกแห่งวัตรของเรามีอยู่หรือ   ทราบว่าไม่ได้กวาด</p><p>บริเวณ    จึงกวาดแล้ว    ก็เข้าไปนั่งเข้าสมาบัติ.</p><p>                                   <em>จบอรรถกถากุปปธรรมบุคคล</em></p><p>         [๒๐]  <strong>อถุปปธรรมบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้มีธรรมอันไม่กำเริบ  เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    เป็นผู้ได้สมาบัติอันสหรคตด้วยรูปฌานหรือ</p><p>สหรคตด้วยอรูปฌาน   แต่บุคคลนั้น   เป็นผู้ได้ตามต้องการ   เป็นผู้ได้ไม่ยาก</p><p>เป็นผู้ได้โดยไม่ลำบาก    สามารถจะเข้าหรือออกสมาบัติใด    ในที่ใด   กำหนด</p><p>เวลาเท่าใด     ได้ตามปรารถนา   ข้อนี้ไม่เป็นฐานะไม่เป็นโอกาสที่สมาบัติเหล่า</p><p>นั้นจะพึงกำเริบ   เพราะอาศัยควานประมาทของบุคคลนั้น    บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้ </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 198</p><p><strong>มีธรรมอันไม่กำเริบ</strong>     พระอริยบุคคลแม้ทั้งหมด   ชื่อว่า   ผู้มีธรรมอันไม่ </p><p>กำเริบในวิโมกข์ส่วนที่เป็นอริยะ.</p><p>                                      <strong>อรรถกถาอกุปปธรรมบุคคล</strong></p><p>         นิเทศแห่ง   <strong>"อกุปปธรรมบุคคล"</strong>   บัณฑิต    พึงทราบด้วยความ</p><p>สามารถแห่งปฏิปักษ์นัย.  ของกุปปธรรมบุคคล ที่กล่าวไว้แล้วนั่นแหละ. ก็คำว่า</p><p><strong>"อกุปฺปธมฺโม"</strong>  เป็นชื่อของพระอริยบุคคล ๒ จำพวก คือ พระอนาคามี  ผู้ได้</p><p>สมาบัติ  ๘ และ พระขีณาสพ. จริงอยู่  ธรรมทั้งหลายอันเป็นข้าศึกต่อสมาธิ และ</p><p>วิปัสสนาของท่านเหล่านั้น    ท่านข่มไว้ดีแล้ว   ชำระล้างไว้ดีแล้ว   เพราะฉะนั้น </p><p>เมื่อท่านเหล่านั้น    แม้ยังกาลให้ล่วงไปด้วยกิจ   มีการสนทนา   และความเป็นผู้</p><p>ยินดีด้วยหมู่คณะเป็นต้น    หรือด้วยความประมาทอันไม่สมควรแก่คนอย่างใด</p><p>อย่างหนึ่งอื่น ๆ    สมาบัติก็ไม่กำเริบ   ไม่พินาศ   แต่ว่า   พระโสดาบัน  พระ-</p><p>สกทาคามี  พระอนาคามี  และพระขีณาสพ  ผู้สุกขวิปัสสกะ  ย่อมไม่ได้ในทุกะนี้ </p><p>ท่านเหล่านั้นจึงชื่อว่า  <strong>ทุกมุตตกบุคคล.</strong></p><p>         เพราะฉะนั้น  พระศาสดา  จึงทรงรวบรวมบุคคลทั้งหลาย   ที่พระองค์</p><p>ทรงถือเอาและไม่ทรงถือเอาในหนหลัง       แล้วยกขึ้นสู่แบบแผนกับด้วยปิฏฐิ -</p><p>วัฏฏกบุคคลทั้งหลายไว้ในทุกะแม้นี้   เพราะพระองค์มีปัญญาเป็นเครื่องตรัสรู้ดี</p><p>จึงตรัสคำเป็นต้นว่า    <strong>"สพฺเพปิ  อริยปุคฺคลา"</strong>   พระอิริยบุคคลแม้ทั้งหมด.</p><p>         อนึ่ง   หากความกำเริบ    ความพินาศแห่งสมาบัติ ๘  ของท่านจะพึงมี</p><p>ขึ้น  แต่โลกุตตรธรรมที่ท่านแทงตลอดแล้วครั้งเดียวหากำเริบและพินาศไปไม่.</p><p>คำนี้    ท่านกล่าวหมายเอาผู้บรรลุโลกุตตรธรรม   นั้น.</p><p>                                  <em>จบอรรถกถาอกุปปธรรมบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 199</p><p>         [๒๑]  <strong>ปริทานธรรมบุคคล   บุคคลผู้มีธรรมอันเสื่อม   เป็น </strong></p><p><strong>ไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้ได้สมาบัติอันสหรคตด้วยรูปฌาน  หรือ</p><p>สหรคตด้วยอรูปฌาน   แต่บุคคลนั้น   มิใช่เป็นผู้ได้ตามความต้องการ   มิใช่</p><p>เป็นผู้ได้โดยไม่ยาก  มิใช่เป็นผู้ได้โดยไม่ลำบาก  ไม่สามารถเข้าหรือออกสมาบัติ</p><p>ใด   กำหนดเวลาเท่าใด  ได้ตามปรารถนา   ข้อนี้ก็เป็นฐานะอยู่แล     ที่บุคคล</p><p>จะพึงเสื่อมจากสมาบัติเหล่านั้นได้   เพราะอาศัยความประมาท   บุคคลนี้เรียกว่า</p><p><strong>ปริหานธรรมบุคคล  บุคคลผู้มีธรรมอันเสื่อม.</strong></p><p>         [๒๒]  <strong>อปริหานธรรมบุคคล</strong>    <strong>บุคคลผู้มีธรรมอันไม่เสื่อม  </strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นผู้ได้สมาบัติอันสหรคตด้วยรูปฌาน  หรือ</p><p>สหรคตด้วยอรูปฌาน   แต่บุคคลนั้นเป็นผู้ได้ตามต้องการ   เป็นผู้ได้โดยไม่ยาก</p><p>เป็นผู้ได้โดยไม่ลำบาก  สามารถจะเข้าหรือออกจากสมาบัติใด   ในที่ใด  กำหนด</p><p>เวลาเท่าใดได้ตามปรารถนา    ข้อนี้ไม่เป็นฐานะไม่เป็นโอกาสที่บุคคลนั้นจะพึง</p><p>เสื่อมจากสมาบัติเหล่านั้น    เพราะอาศัยความประมาท   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>อปริ-</strong></p><p><strong>หานธรรมบุคคล  บุคคลผู้มีธรรมอันไม่เสื่อม.</strong> พระอริยบุคคลแม้ทั้งหมด</p><p>เป็นผู้มีธรรมอันไม่เสื่อมจากวิโมกข์ส่วนที่เป็นอริยะ.</p><p>                  <strong>อรรถกถาปริหารธรรมบุคคล  และ อปริหานธรรมบุคคล</strong>                 </p><p>         แม้นิเทศแห่ง<strong>ปริหานธรรมบุคคล</strong>      และ<strong>อปริหานธรรมบุคคล</strong></p><p>ทั้งหลาย บัณฑิต  พึงทราบด้วยสามารถแห่ง  กุปปธรรมบุคคล และอกุปปธรรม</p><p>บุคคล   นั่นแหละ.   ก็ในที่นี้     คำนี้ว่า   "ความเสื่อมก็ดี   ความไม่เสื่อมก็ดี </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 200</p><p>แห่งธรรมทั้งหลาย     เพราะอาศัยความประมาทของบุคคล     ท่านประสงค์เอา </p><p>อย่างเดียว  จึงเป็นอันว่าแตกต่างกันเพียงแต่ปริยายเทศนาเท่านั้น    ธรรมที่เหลือ</p><p>ทั้งหมด  เหมือนกันนั่นแหละ.</p><p>             <em>จบอรรถกถาปริหานธรรมบุคคล  และ  อปริหานธรรมบุคคล</em></p><p>         [๒๓]  <strong>เจตนาภัพพบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้ควรโดยเจตนา  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้ได้สมาบัติอันสหรคตด้วยรูปฌาน  หรือ</p><p>สหรคตด้วยอรูปฌาน    แต่บุคคลนั้นมิใช่เป็นผู้ได้ตามต้องการ   มิใช่เป็นผู้ได้</p><p>โดยไม่ยาก   มิใช่เป็นผู้ได้โดยไม่ลำบาก    ไม่สามารถจะเข้าหรือออกสมาบัติใด</p><p>ในที่ใด   กำหนดเวลาเท่าใด   ได้ตามปรารถนา   หากว่าคอยใส่ใจอยู่     ย่อมไม่</p><p>เสื่อมจากสมาบัติเหล่านั้น   บุคคลนี้เรียกว่า <strong>เจตนาภัพพบุคคล   บุคคลผู้ควร</strong></p><p><strong>โดยเจตนา. </strong></p><p>                                     <strong>อรรถกถาเจตนาภัพพบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง<strong>เจตนาภัพพบุคคล. </strong>  คำว่า   <strong>"เจตนาภพฺโพ"</strong></p><p>ได้แก่ควรเพื่อจะถึงความไม่เสื่อมรอบแห่งเจตนา.   คำว่า   <strong>"สเจ   อนุสญฺเจติ"</strong></p><p>ได้แก่ ถ้าเข้าสมาบัติ  อธิบายว่า ก็พระโยคีเมื่อเข้าสมาบัติ  ชื่อว่า  ย่อมเอาใจใส่</p><p>ท่านจึงไม่เสื่อม   พระโยคีนอกจากนี้ย่อมเสื่อม.                                             </p><p>                                   <em>จบอรรถกถาเจตนาภัพพบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 201</p><p>         [๒๔]  <strong>อนุรักขนาภัพพบุคลคล</strong>     <strong>บุคคลผู้ควรโดยการตาม </strong></p><p><strong>รักษา  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    เป็นผู้ได้สมาบัติ     อันสหรคตด้วยรูปฌาน</p><p>หรือสหรคตด้วยอรูปฌาน   และบุคคลนั้นแล   มิใช่เป็นผู้ได้ตามต้องการ  มิใช่</p><p>เป็นผู้ได้โดยไม่ยาก    มิใช่เป็นผู้ได้โดยไม่ลำบาก    ไม่สามารถจะเข้าหรือออก</p><p>สมาบัติใด   ในที่ใด   กำหนดเวลาเท่าใด  ได้ตามปรารถนา    หากว่าคอยรักษา</p><p>อยู่   ย่อมไม่เสื่อมจากสมาบัติเหล่านั้น     หากว่าไม่คอยรักษาก็เสื่อมจากสมาบัติ</p><p>เหล่านั้น  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>อนุรักขนาภัพพบุคคล  บุคคลผู้ควรโดยการ</strong></p><p><strong>ตามรักษา.</strong></p><p>                                   <strong>อรรกถาอนุรักขนาภัพพบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่งอนุรักขนาภัพพบุคคล.  คำว่า <strong>" อนุรกฺขนา-</strong></p><p><strong>ภพฺโพ"</strong>   ได้แก่ ควรเพื่อจะพึงถึงความไม่เสื่อมรอบแห่งการตามรักษา.   คำว่า</p><p><strong>"สเจ  อนุรกฺขติ"</strong>  ความว่า  ถ้าพระโยคีสละธรรมที่ไม่มีอุปการะ   เสพธรรมที่</p><p>มีอุปการะเข้าสมาบัติ.   ก็เมื่อท่านปฏิบัติอยู่อย่างนี้   ชื่อว่า  ตามรักษา   ท่านจึง</p><p>ไม่เสื่อม  พระโยคีนอกจากนี้   ย่อมเสื่อม  พระโยคีแม้ทั้งสองพวกเหล่านั้น  เป็นผู้</p><p>สามารถเพื่อตั้งสมาบัติกระทำให้ถาวร แต่พระโยคีที่ชื่อว่าอนุรักขนาภัพพบุคคล</p><p>เท่านั้น   มีความสามารถมากกว่า   พระโยคีผู้ชื่อว่า   เจตนาภัพพบุคคล  เพราะ</p><p>ว่า   เจตนาภัพพบุคคล    ไม่รู้ธรรมที่มีอุปการะและไม่มีอุปการะ    เมื่อไม่รู้จึง</p><p>บรรเทา คือ ย่อมนำธรรมที่มีอุปการะออกไปแล้วเสพธรรมอันไม่มีอุปการะ เมื่อ</p><p>เสพธรรมอันไม่มีอุปการะเหล่านั้น    ท่านย่อมเสื่อมจากสมาบัติ.   แต่อนุรักขนา-</p><p>ภัพพบุคคลย่อมรู้ธรรมอันมีอุปการะและไม่มีอุปการะ     เมื่อรู้ก็ย่อมบรรเทา </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 202</p><p>คือนำธรรมอันไม่มีอุปการะออกไป   เสพธรรมอันมีอุปการะทั้งหลาย   เมื่อท่าน </p><p>เสพธรรมอันมีอุปการะเหล่านั้นจึงไม่เสื่อมจากสมาบัติ.     เปรียบเหมือนชาวนา</p><p>ผู้รักษานา ๒ คน  เป็นอุทาหรณ์  ดังนี้. </p><p>         คนหนึ่ง  มีโรคผอมเหลือง  ทนต่อความหนาวเป็นต้นไม่ได้   คนหนึ่ง</p><p>ไม่มีโรคอดทนต่อความหนาวเย็นเป็นต้นได้     คนที่มีโรคไม่ลงจากกระท่อมไป</p><p>ข้างล่าง   เขาละทิ้งการรักษานา   ทั้งกลางวันทั้งกลางคืน   พวกนกแขกเต้า นก</p><p>พิลาป   และนกยูงเป็นต้น   พากันมาสู่นาของเขาในเวลากลางวัน   จิกกินรวง</p><p>ข้าวลาลี   ในเวลากลางคืน    พวกเนื้อและสุกรเป็นต้น    เข้าไปสู่ลานนาคุ้ยเขี่ย </p><p>ราวกะที่อันตนทำไว้เอง   ครั้นคุ้ยเขี่ยแล้วก็ไป   เขาย่อมไม่ได้แม้สักว่าข้าวปลูก</p><p>อีก   เพราะเหตุแห่งความประมาทของตน     ส่วนบุคคลผู้ไม่มีโรคไม่ละทิ้งการ</p><p>รักษานาตลอดทั้งกลางวันและกลางคืน   เขาย่อมได้ข้าวประมาณ ๔ เกวียนบ้าง</p><p>๘  เกวียนบ้าง   จากที่ประมาณกรีสหนึ่ง    เพราะความไม่ประมาทของตน.  ใน</p><p>พระโยคี  ๒  รูปนั้น    บัณฑิตพึงเห็นพระโยคีผู้เจตนาภัพพบุคคล    เหมือนคน</p><p>ขี้โรครักษานา   พึงเห็นพระโยคีผู้อนุรักขนาภัพพบุคคล   เหมือนคนไม่มีโรค.</p><p>         บัณฑิตพึงทราบความเสื่อมจากสมาบัติของเจตนาภัพพบุคคลผู้ไม่รู้</p><p>ธรรมมีอุปการะและไม่มีอุปการะ     แล้วละธรรมอันมีอุปการะ    เสพธรรมอัน</p><p>ไม่มีอุปการะอยู่   เหมือนกับการไม่ได้เมล็ดพืชที่จะปลูกอีกของคนมีโรค  เพราะ</p><p>ความประมาทของตน    พึงทราบความไม่เสื่อมจากสมาบัติของอนุรักขนาภัพพ-</p><p>บุคคลผู้รู้ธรรมมีอุปการะและไม่มีอุปการะ   แล้วละธรรมอันไม่มีอุปการะ  เสพ</p><p>อยู่ซึ่งธรรมมีอุปการะ    เปรียบเหมือนกับการได้ข้าว ๔ เกวียน ๘ เกวียน  จาก</p><p>ที่ประมาณกรีสหนึ่ง           ของบุคคลผู้ไม่มีโรคเพราะความไม่ประมาทของตน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 203</p><p>อนุรักขนาภัพพบุคคลเท่านั้น   บัณฑิตพึงทราบว่า    มีความสามารถกว่า   กว่า </p><p>เจตนาภัพพบุคคลในการทำสมาบัติให้มั่นคง   ด้วยประการฉะนี้.</p><p>                              <em>จบอรรถกถาอนุรักขนาภัพพบุคคล</em></p><p>                [๒๕]  <strong>ปุถุชนบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้เป็นปุถุชน  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>          สัญโญชน์ ๓  อันบุคคลใดละไม่ได้  ทั้งไม่ปฏิบัติเพื่อละธรรมเหล่านั้น</p><p>บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ปุถุชน.</strong></p><p>                                         <strong>อรรถกถาปุถุชนบุคคล</strong></p><p>          วินิจฉัย  ในนิเทศแห่ง<strong>ปุถุชนบุคคล.</strong> คำว่า  <strong>"ตีณิ  สญฺโชนานิ"</strong></p><p>ได้แก่   ทิฏฐิสัญโญชน์  ๑ สีลัพพตปรามาสสัญโญชน์ ๑   และวิจิกิจฉาสัญโญชน์</p><p>๑  ก็สัญโญชน์เหล่านั้นชื่อว่า   ท่านละได้แล้วในขณะแห่งผลจิต.   พระองค์ย่อม</p><p>แสดงว่า  ก็ปุถุชนนี้ย่อมไม่มีแม้ในขณะแห่งผลจิต. คำว่า  <strong>"เตสญฺจ  ธมฺมาน"</strong></p><p>ได้แก่  สัญโญชนธรรมเหล่านั้น.   ก็ปุถุชน   ชื่อว่าผู้ปฏิบัติแล้วเพื่อละสัญโญชน์</p><p>เหล่านั้น   ในขณะแห่งมรรคจิต.   แต่ปุถุชนนี้ย่อมไม่มีแม้ในขณะแห่งมรรคจิต</p><p>ถูลพาลปุถุชนผู้โง่หยาบนั่นแหละ   ผู้สละกรรมฐานแล้ว  บัณฑิตทราบว่า  พระ-</p><p>ผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ในปุถุชนนิเทศนี้    ด้วยเหตุมีประมาณเพียงเท่านี้.</p><p>                                       <em>จบอรรถกถาปุถุชนบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 204</p><p>         [๒๖]  <strong>โคตรภูบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้มีโคตรภูญาณ  เป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         ความย่างลงสู่อริยธรรมในลำดับแห่งธรรมเหล่าใด    บุคคลผู้ประกอบ</p><p>ด้วยธรรมเหล่านั้น  นี้เรียกว่า  <strong>โคตรภูบุคคล.</strong></p><p>                                      <strong>อรรถกถาโคตรภูบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัย  ในนิเทศแห่ง<strong>โคตรภูบุคคล.</strong>   ของบทว่า <strong>"เยส   ธมฺมาน"</strong></p><p>ได้แก่กุศลธรรมเกิน  ๕๐  ที่เกิดขึ้นพร้อมกับโคตรภูญาณเหล่าใด.  บทว่า</p><p><strong>"อริยธมฺมสฺส"</strong>   ได้แก่  โลกุตตรมรรค.  สองบทว่า   <strong>"อวกฺกนฺติ   โหติ"</strong></p><p>ได้แก่  ย่อมก้าวลง  คือบังเกิด   ปรากฏ.   สองบทว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>   ความว่า</p><p>บุคคลนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสเรียกว่า   โคตรภูบุคคล   เพราะก้าวล่วงญาณ</p><p>ของปุถุชน  โคตรของปุถุชน  มณฑลของปุถุชน   และบัญญัติของปุถุชนทั้งปวง</p><p>แล้วจึงก้าวลงสู่ญาณของพระอริยะ   โคตรของพระอริยะ   มณฑลของพระอริยะ</p><p>บัญญัติของพระอริยะได้   ด้วยญาณอันมีพระนิพพานเป็นอารมณ์.</p><p>                                    <em>จบอรรถกถาโคตรภูบุคคล</em></p><p> </p><p>         [๒๗]  <strong>ภยูปรตบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้งดเว้นเพราะกลัว  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         พระเสขะ ๗ จำพวก   และบุคคลปุถุชนผู้มีศีล  ชื่อว่า  <strong>ภยูปรตบุคคล</strong></p><p><strong>บุคคลผู้งดเว้นเพราะกลัว</strong>   พระอรหันต์   ชื่อว่า  <strong>อภยูปรตบุคคล   บุคคล</strong></p><p><strong>มิใช่ผู้งดเว้นเพราะกลัว. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 205</p><p>                                    <strong>อรรถกถาภยูปรตบุคคล</strong> </p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง<strong>ภยูปรตบุคคล.</strong>   บุคคลใดงดเว้นความชั่วเพราะ</p><p>ความกลัว   เพราะเหตุนั้น  บุคคลนั้นจึงชื่อว่า  <strong>ภยูปรโต  ผู้งดเว้นความชั่ว</strong></p><p><strong>เพราะความกลัว.</strong>  อธิบายว่า  ก็พระเสกขบุคคล ๗ พวก  กับ  ปุถุชนทั้งหลาย</p><p>ผู้มีศีล   กลัวแล้วย่อมงดเว้นจากบาป  คือ ไม่กระทำบาป.</p><p>         บรรดาพระอริยะและปุถุชนทั้งหลาย   ย่อมกลัวภัย ๔  อย่างคือ</p><p>         <strong>๑.  ทุคคติภัย</strong></p><p><strong>         ๒.  วัฏฏภัย</strong></p><p><strong>         ๓.  กิเลสภัย</strong></p><p><strong>         ๔.  อุปวาทภัย</strong></p><p>         ในภัยเหล่านั้น ภัย คือ การไปสู่คติชั่ว  ชื่อว่า <strong>ทุคคติภัย</strong>   เพราะอรรถ</p><p>ว่า อันบุคคลพึงกลัว.  แม้ในภัยทั้ง ๓  ที่เหลือก็มีนัยนี้เหมือนกัน.  ในท่านเหล่า</p><p>นั้นปุถุชนกลัวทุคคติภัยด้วยคิดว่า   ถ้าท่านจักทำบาปไซร้  อบายทั้ง ๔ จักเป็น</p><p>เช่นกับงูเหลือม      กำลังหิวกระหายอ้าปากคอยท่าอยู่      ท่านเมื่อเสวยทุกข์อยู่</p><p>ในอบายเหล่านั้นจักทำอย่างไร ? จึงไม่ทำบาป.   ก็สังสารวัฏมีเบื้องต้นและที่สุด</p><p>อันรู้มิได้นั่นแหละ   ชื่อว่า  <strong>วัฏฏภัย.</strong>   อกุศลแม้ทั้งปวง    ชื่อว่า    <strong>กิเลสภัย.</strong></p><p>การติเตียน   ชื่อว่า  <strong>อุปวาทภัย.</strong></p><p>         ปุถุชนกลัวภัยเหล่านั้น    ย่อมไม่กระทำบาป แต่พระเสกขะ ๓  จำพวก</p><p>คือพระโสดาบัน  พระสกทาคามี  พระอนาคามี  ทั้ง ๓  นี้ล่วงพ้นจากทุคคติภัย</p><p>ได้แล้ว   จึงยังกลัวภัยทั้ง ๓ ที่เหลืออยู่  ย่อมไม่การทำบาป.   พระเสกขะผู้ตั้งอยู่</p><p>ในมรรค  ชื่อว่า  ผู้งดเว้นจากภัย   ด้วยอำนาจแห่งการบรรลุ    หรือเพราะความ</p><p>เป็นผู้ตัดภัยยังไม่ขาด. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 206</p><p>         พระขีณาสพ ชื่อว่า  <strong>อภยูปรตบุคคล</strong>  ท่านไม่กลัวภัยแม้สักอย่างหนึ่ง </p><p>ในภัยทั้ง ๔  เหล่านั้น.   จริงอยู่   พระขีณาสพ   ท่านตัดภัยได้ขาดแล้ว    เพราะ</p><p>ฉะนั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า  <strong>"อภยูปรโต"   ผู้งดเว้นความชั่วมิใช่</strong></p><p><strong>เพราะความกลัวภัย.</strong></p><p>         ถามว่า  ท่านก็ย่อมไม่กลัวแม้แต่  อุปวาทภัย  ภัยคือการติเตียนหรือ ?</p><p>         ตอบว่า     ไม่กลัว     แต่ไม่ควรกล่าวว่า    ท่านรักษาอุปวาทภัย   ข้อนี้</p><p>บัณฑิตพึงเห็นเหมือนพระขีณาสพเถระในบ้านโทณุปปลวาปี   เป็นตัวอย่าง.</p><p>                  <em>จบอรรถกถาภยูปรตบุคคล   และ อภยูปรตบุคคล</em></p><p>         [๒๘]  <strong>อภัพพาคมนบุคคล</strong>   <strong>บุคคลผู้ไม่ควรแก่การบรรลุมรรค</strong></p><p><strong>ผลเป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลที่ประกอบด้วย  กัมมาวรณ์  ประกอบด้วยกิเลสาวรณ์   ประกอบ</p><p>ด้วยวิปากาวรณ์  ไม่มีศรัทธา  ไม่มีฉันทะ   มีปัญญาทราม  โง่เขลา   เป็นผู้ไม่</p><p>ควรหยั่งลงสู่นิยามอันถูกต้องในกุศลธรรมทั้งหลาย     บุคคลเหล่านี้เรียกว่า</p><p><strong>อภัพพาคมนบุคคล  บุคคลผู้ไม่ควรแก่การบรรลุมรรคผล.</strong></p><p>         [๒๙]  <strong>ภัพพาคมนบุคคล</strong>   <strong>บุคคลผู้ควรแก่การบรรลุมรรคผล</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลที่ไม่ประกอบด้วยกัมมาวรณ์   ไม่ประกอบด้วยกิเลสาวรณ์   ไม่</p><p>ประกอบด้วยวิปากาวรณ์    มีศรัทธา    มีฉันทะ    มีปัญญา   ไม่โง่เขลา   เป็น</p><p>ผู้ควรเพื่อหยั่งลงสู่นิยามอันถูกต้องในกุศลธรรมทั้งหลาย    บุคคลเหล่านี้เรียกว่า</p><p><strong>ภัพพาคมนบุคคล   บุคคลผู้ควรแก่การบรรลุมรรคผล. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 207</p><p>               <strong>อรรถกถาอภัพพคมนบุคคล  และ  ภัพพาคมนบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง   <strong>อภัพพาคมนบุคคล.</strong>    ผู้ใดไม่ควรเพื่อจะ</p><p>บรรลุสัมมัตตนิยาม   เหตุนั้น  ผู้นั้นจึงชื่อว่า   <strong>อภัพพาคมนบุคคล.</strong>   บทว่า</p><p><strong>"กมฺมาวรเณน"</strong>  แปลว่า  ด้วยกรรมอันเป็นเครื่องกั้น  ได้แก่ อนันตริยกรรม</p><p>๕ อย่าง.  บทว่า   <strong>"กิเลสาวรเณน"</strong> แปลว่า   ด้วยกิเลสเป็นเครื่องกั้น  ได้แก่</p><p>นิยตมิจฉาทิฏฐิ.   บทว่า  <strong>"วิปากาวรเณน"</strong>   แปลว่า   ด้วยวิบากเป็นเครื่องกั้น</p><p>ได้แก่ปฏิสนธิด้วยอเหตุกะและทวิเหตุกจิต. บทว่า  <strong>"อสทฺธา"</strong>  แปลว่า ผู้ไม่มี</p><p>ศรัทธา ได้แก่ เป็นผู้เว้นจากความเชื่อในพระพุทธ  พระธรรม พระสงฆ์. บทว่า</p><p><strong>"อจฺฉนฺทิกา"</strong>  แปลว่า  ผู้ไม่มีฉันทะ  ได้แก่  ผู้เว้นจากความพอใจ ในกัตตุ-</p><p>กัมยตากุศล.   เว้นชาวชมพูทวีปเสียแล้ว    บุคคลเหล่านั้น     พึงทราบว่าผู้อยู่ใน</p><p>ทวีปทั้ง ๓ นอกจากนี้    ในบรรดาบุคคลเหล่านั้น   มนุษย์ทั้งหลายชื่อว่า   เข้าถึง</p><p>ความเป็นผู้ไม่มีฉันทะ.  บทว่า <strong>"ทุปฺปญฺา"</strong> แปลว่า  มีปัญญาทราม   ได้แก่</p><p>เว้นจากภวังคปัญญา.  บทว่า  <strong>"อภพฺพา"</strong>   แปลว่า   ผู้ไม่ควร  ได้แก่  ไม่ได้</p><p>อุปนิสัยแห่งมรรคและผล.   บทว่า  <strong>"นิยาม"</strong>    ได้แก่  มรรคนิยาม.    บทว่า</p><p><strong>"โอกฺกมิตุ"</strong>   ความว่า  ไม่ควรเพื่อจะก้าวล่วง   คือก้าวลงไปสู่นิยาม  กล่าวคือ</p><p>สัมมัตตะในธรรมทั้งหลายที่เป็นกุศลเพื่อจะตั้งมั่นในมรรคผลนั้นได้.</p><p>         นิเทศแห่ง  ภัพพาคมนบุคคล   บัณฑิตพึงทราบโดยปฏิปักษ์นัยจากคำ </p><p>ที่กล่าวแล้ว.   พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ในทุกะนี้   อย่างนี้ว่า</p><p>         บุคคลใด   กระทำปัญจานันตริยกรรม  ๑   เป็นผู้นิยตมิจฉาทิฏฐิ  ๑</p><p>ผู้ถือปฏิสนธิมาด้วยอเหตุกะและทวิเหตุกจิต  ๑  ผู้ไม่เชื่อพระรัตนตรัยมีพระพุทธ-</p><p>เจ้าเป็นต้น   ๑   ความพอใจเพื่อจะทำกุศลของผู้ใดไม่มี  ๑   ผู้มีภวังคปัญญาไม่ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 208</p><p>บริบูรณ์ ๑  อุปนิสัยมรรคผลของผู้ใดไม่มี ๑   บุคคลเหล่านั้น  แม้ทั้งหมดเป็น </p><p>ผู้มีภัพพวิปริตไม่พึงก้าวลงสู่สัมมัตตนิยามธรรม    คือ    มรรคผลและนิพพาน"  </p><p>ดังนี้.</p><p>                 <em>จบอรรถกถาอภัพพาคมนบุคคล  และภัพพคมนบุคคล</em></p><p>         [๓๐] <strong>นิยตบุคคล บุคคลผู้เที่ยงแล้ว  เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         บุคคลผู้ทำอนันตริยกรรม ๕ จำพวก  บุคคลผู้เป็นนิยคมิจฉาทิฏฐิและ</p><p>พระอริยบุคคล  ๘  จำพวกชื่อว่า   <strong>นิยตะ</strong>   ผู้เที่ยงแล้ว.   บุคคลนอกนั้นชื่อว่า</p><p><strong>อนิยตะ</strong>  คือ  ผู้ไม่เที่ยง.</p><p>                           <strong>อรรถกถานิยตบุคคล   และอนิยตบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง<strong>นิยตานิยตบุคคล.</strong>  บทว่า  <strong>"อนนฺตริกา"</strong>   ได้</p><p>แก่  ผู้พรั่งพร้อมด้วยอนันตริยกรรม.  บทว่า   <strong>"มิจฺฉาทิฏฺฐิกา"</strong>  ได้แก่  ผู้พรั่ง</p><p>พร้อมด้วยนิยตมิจฉาทิฏฐิ.   ก็บุคคลเหล่านั้น   แม้ทั้งหมดชื่อว่า <strong>นิยตะ</strong> (เที่ยง)</p><p>เพราะเป็นผู้เที่ยงเพื่อประโยชน์แก่นรก.   ส่วนพระอริยบุคคล ๘ จำพวก  ชื่อว่า</p><p><strong>เที่ยง</strong> เพราะเป็นผู้เที่ยง   เพื่อประโยชน์แก่มรรคและผลในเบื้องบน   โดยความ</p><p>เป็นผู้เจริญปัญญาโดยชอบ      และเพื่อประโยชน์แก่      อนุปาทาปรินิพพาน.</p><p>ส่วนบุคคลที่เหลือมีคติไม่เที่ยง  เปรียบเหมือนท่อนไม้ที่บุคคลขว้างไปในอากาศ</p><p>เมื่อจะตกลงบนแผ่นดิน ใคร ๆ ก็ไม่ทราบว่า  ทางปลายหรือกลางหรือโคนจะตก</p><p>ลงก่อนฉันใด  บุคคลเหล่านั้นก็เหมือนกัน  บัณฑิตพึงทราบว่าชื่อว่า  ผู้ไม่เที่ยง</p><p>เพราะการกำหนดแน่นอนไม่ได้ว่า  ผู้นี้จะเกิดในคติชื่อโน้น   ฉันนั้น.</p><p>                                                                                                                                                                                                                                                            </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 209</p><p>         ก็ตามที่ชนชาวอุตตรกุรุทวีปมีคติเที่ยงตามที่พระองค์ตรัสไว้นั้น   หาใช่ </p><p>ตรัสด้วยอำนาจนิยตธรรมไม่   แท้จริง   มิจฉัตตธรรมและสัมมัตตธรรมเท่านั้น</p><p>ชื่อว่า  <strong>นิยตะ.</strong>  ก็บุคคลนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสเรียกว่า   <strong>"ปุคฺคลนิยโม"</strong></p><p>ด้วยอำนาจแห่งมิจฉัตตะ   และสัมมัตตธรรมเหล่านั้น   ด้วยประการฉะนี้.</p><p>                      <em>จบอรรถกถานิยตบุคคล  และ  อนิยตบุคคล</em></p><p>         [๓๑]  <strong>ปฏิปันนกบุคคล</strong>   <strong>บุคคลผู้ปฏิบัติ   เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลผู้พร้อมเพรียงด้วยมรรค ๔ ชื่อว่า   <strong>ผู้ปฏิบัติ</strong>   บุคคลผู้พร้อม</p><p>เพรียงด้วยผล ๔ ชื่อว่า   <strong>ผู้ตั้งอยู่แล้วในผล.</strong></p><p>                                  <strong>อรรถกถาปฏิปันนกบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง<strong>ปฏิปันนกบุคคล.</strong>   บทว่า   <strong>"มคฺคสมงฺคิโน"</strong></p><p>แปลว่า  ผู้พร้อมเพรียงด้วยมรรค  ได้แก่บุคคลผู้ตั้งอยู่ในมรรค  ก็บุคคลผู้ตั้งอยู่</p><p>ในมรรคเหล่านั้นชื่อว่า    <strong>ปฏิปันนกบุคคล</strong>    เพราะเป็นผู้ปฏิบัติเพื่อต้องการ</p><p>ผล.   บทว่า   <strong>"ผลสมงฺคิโน"</strong>   ได้แก่  ผู้พร้อมเพรียงด้วยผล    เพราะเป็นผู้</p><p>พร้อมเพรียงในการได้ผล.  อันที่จริง   นับตั้งแต่การได้ผลไปแล้ว  ท่านเหล่านั้น</p><p>แม้ยังไม่เข้าผลสมาบัติ   ก็ชื่อว่า   ตั้งอยู่ในผลนั่นเทียว.</p><p>                                  <em>จบอรรถกถาปฏิปันนกบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 210</p><p>         [๓๒]  <strong>สมสีสีบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้ชื่อว่าสมสีสีเป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         การสิ้นไปแห่งอาสวะ  และการสิ้นไปแห่งชีวิตของบุคคลใด   มีไม่ก่อน</p><p>ไม่หลังกัน  บุคคลนี้เรียก ว่า  <strong>สมสีสี.</strong></p><p>                                       <strong>อรรถกถาสมสีสีบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง<strong>สมสีสีบุคคล.</strong>  สองบทว่า    <strong>"อปุพฺพ  อจริม"</strong></p><p>ได้แก่  ไม่ก่อนไม่หลัง   อธิบายว่า   พร้อมกันนั่นเอง.   บทว่า  <strong>"ปริยาทาน"</strong></p><p>ได้แก่  ความสิ้นไปรอบ.  บทว่า  <strong>"อย"</strong>  ความว่า   บุคคลนี้พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ตรัสเรียกชื่อว่าสมสีสี.  ก็สมสีสีบุคคลนี้มี  ๓ พวก คือ</p><p>         ๑.  อิริยาปถสมสีสี</p><p>         ๒.  โรคสมสีสี</p><p>         ๓.  ชีวิตสมสีสี.</p><p>         บรรดาบุคคลเหล่านั้น  บุคคลใดกำลังจงกรมอยู่   เริ่มตั้งวิปัสสนาแล้ว</p><p>บรรลุพระอรหัต   ยังจงกรมอยู่นั่นแหละ ย่อมปรินิพพานเหมือนพระปทุมเถระ.</p><p>บุคคลใดกำลังยืนอยู่   เริ่มตั้งวิปัสสนาแล้ว บรรลุพระอรหัตกำลังยืนอยู่นั่นแหละ</p><p>ย่อมปรินิพพานเหมือนพระติสสเถระผู้อยู่ในวิหารโกฏบรรพต.   บุคคลใด</p><p>กำลังนั่งอยู่  เริ่มตั้งวิปัสสนาแล้วบรรลุพระอรหัตกำลังนั่งนั่นแหละ  ย่อมปรินิพ-</p><p>พาน.  บุคคลใด  กำลังนอนอยู่   เริ่มตั้งวิปัสสนาแล้ว บรรลุพระอรหัตกำลังนอน</p><p>นั่นแหละ  ย่อมปรินิพพาน.    บุคคลทั้งหมดดังกล่าวมานี้   ชื่อว่า   <strong>อิริยาปถ-</strong></p><p><strong>สมสีสีบุคคล. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 211</p><p>         อนึ่ง  บุคคลใด   เกิดโรคอย่างหนึ่งแล้ว    เริ่มตั้งวิปัสสนาภายในโรค </p><p>นั่นแหละ   แล้วบรรลุพระอรหัตแล้วปรินิพพานด้วยโรคนั้นนั่นแหละ   ท่านผู้นี้</p><p>ชื่อว่า  <strong>โรคสมสีสีบุคคล.</strong></p><p>         <strong>ถามว่า</strong>  บุคคลผู้ชื่อว่า  ชีวิตสมสีสี   เป็นไฉน ?</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>   คำว่า  "สีสะ"  มี ๑๓ อย่าง  คือ</p><p>         <strong>๑.  ตัณหา         ชื่อว่า  ปลิโพธสีสะ</strong></p><p><strong>         ๒.  มานะ          ชื่อว่า  พันธนสีสะ</strong></p><p><strong>         ๓.  ทิฏฐิ            ชื่อว่า  ปรามาสสีสะ</strong></p><p><strong>         ๔.  อุทธัจจะ      ชื่อว่า  วิกเขปสีสะ</strong></p><p><strong>         ๕.  อวิชชา         ชื่อว่า  กิเลสสีสะ</strong></p><p><strong>         ๖.  ศรัทธา         ชื่อว่า  อธิโมกขสีสะ</strong></p><p><strong>         ๗.  วิริยะ            ชื่อว่า  ปัคคหสีสะ</strong></p><p><strong>         ๘.  สติ               ชื่อว่า   อุปัฏฐานสีสะ</strong></p><p><strong>         ๙.  สมาธิ           ชื่อว่า  อวิกเขปสีสะ</strong></p><p><strong>       ๑๐. ปัญญา          ชื่อว่า  ทัสสนสีสะ</strong></p><p><strong>       ๑๑. ชีวิตินทรีย์    ชื่อว่า  ปวัตตสีสะ</strong></p><p><strong>       ๑๒. วิโมกข์         ชื่อว่า   โคจรสีสะ</strong></p><p><strong>       ๑๓.  นิโรธ           ชื่อว่า  สังขารสีสะ.</strong></p><p>         บรรดาสีสะเหล่านั้น   อรหัตมรรค  ย่อมครอบงำอวิชชา คือ  กิเลสสีสะ</p><p>จุติจิตย่อมครอบงำชีวิตนทรีย์ คือ  ปวัตตสีสะ   จิตที่ครอบงำอวิชชาย่อมไม่อาจ</p><p>เพื่อจะครอบงำชีวิตนทรีย์ได้   จุติจิตที่ครอบงำชีวิตนทรีย์ก็ไม่อาจเพื่อจะ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 212</p><p>ครอบงำจิตที่มีอวิชชาได้    จิตที่ครอบงำอวิชชาก็เป็นอย่างหนึ่ง   จิตที่ครอบงำ </p><p>ชีวิตนทรีย์ก็เป็นอย่างหนึ่ง.   สีสะทั้งสองอย่างนี้ของบุคคลใด     ถึงความสิ้นไป</p><p>พร้อม  ๆ  กัน    บุคคลนั้นจึงชื่อว่า   <strong>ชีวิตสมสีสี.</strong></p><p>         <strong>ถามว่า</strong>   สีสะทั้ง ๒ อย่างนี้    มีพร้อม ๆ กันได้อย่างไร ?</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>   เพราะมีพร้อม  ๆ กันได้ด้วยวาระ.  อธิบายว่า   การออกจาก</p><p>มรรคย่อมมีในวาระใด   วาระนั้นชื่อว่ามีพร้อม ๆ กัน  คือว่า    บุคคลใดตั้งอยู่</p><p>ในปัจจเวกขณญาณ  ๑๙  อย่าง  คือ ปัจจเวกขณะในโสดาปัตติมรรค  ๕  อย่าง</p><p>ในสกทามิมรรค ๕ อย่าง    ในอนาคามิมรรค ๕ อย่าง    ในอรหัตตมรรค   ๔</p><p>อย่าง    แล้วหยั่งลงสู่ภวังค์    จึงปรินิพพาน    ความสิ้นไปแห่งสีสะทั้งสองอย่างนี้ </p><p>จึงชื่อว่าพร้อม ๆ กัน  เพราะความพร้อม ๆ กันด้วยวาระเหล่านั้น  เพราะฉะนั้น</p><p>บุคคลนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า   ชีวิตสมสีสี.   ก็บุคคลนี้เท่านั้น  พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าทรงประสงค์เอาในสมสีสีนิเทศนี้.</p><p>                                     <em>จบอรรถกถาสมสีสีบุคคล</em></p><p>         [๓๓]  <strong>ฐิตกัปปีบุคคล</strong>   <strong>บุคคลผู้ชื่อว่า  ฐิตกัปปี   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลนี้   พึงเป็นผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผล    และเวลาที่</p><p>กัปไหม้จะพึงมี      กัปก็ไม่พึงไหม้ตราบเท่าที่บุคคลนี้ยังไม่ทำให้แจ้งซึ่งโสดา-</p><p>ปัตติผล  บุคคลนี้เรียกว่า   ฐิตกัปปี.   บุคคลผู้พร้อมเพรียงด้วยมรรคแม้ทั้งหมด</p><p>ชื่อว่า <strong>ิตกปฺปี  ผู้มีกัปตั้งอยู่แล้ว. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 213</p><p>                                       <strong>อรรถกถาฐิตกัปปีบุคคล</strong> </p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง  <strong>ฐิตกัปปีบุคคล.</strong>  <sup>๑</sup>กัปตั้งอยู่  เพราะฉะนั้นจึงชื่อว่า</p><p><strong>ิตกปฺโป.</strong>   กัปตั้งอยู่ของบุคคลนั้นมีอยู่    เพราะเหตุนั้น     บุคคลนั้นจึงชื่อว่า</p><p><strong>ิตกปฺโป</strong>  แปลว่า  ผู้มีกัปอันตั้งอยู่.  อธิบายว่า   เป็นผู้สามารถ   เพื่อจะให้กัป</p><p>ดำรงอยู่ได้.</p><p>         คำว่า  <strong>ฑยฺหนเวลา  อสฺสาติ   ฌายนกาโล   ภเวยย</strong>   เวลาเป็นที่.</p><p>ไหม้ของกัปนั้นมีอยู่  เพราะฉะนั้น  กัปนั้น  จึงชื่อว่า  <strong>ฌายนกาโล</strong> แปลว่า มีกาล</p><p>เป็นที่ไหม้.    คำว่า <strong>"เนว   ตาว"</strong>  ความว่า    บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยมรรคนี้</p><p><strong>(มคฺคสมงฺคีปุคฺคโล)</strong>   ยังไม่ทำให้แจ้งซึ่งพระโสดาปัตติผลเพียงใด   กัปก็ยัง</p><p>ไม่ถูกไฟไหม้เพียงนั้น      แม้กัปกำลังไหม้อยู่      ท่านผู้ถึงพร้อมด้วยมรรคนั้น</p><p>ไม่ไหม้เลย   พึงดำรงอยู่ได้.    จริงอยู่ขึ้นชื่อว่ากัปวินาศเป็นวิกาลใหญ่      เป็น</p><p>มหาปโยคะ เป็นมหาโลกวินาศ  ด้วยสามารถแห่งการไหม้ตลอดแสนโกฏิจักรวาล.</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า มหาวินาศนี้  พึงปรากฏอยู่อย่างนี้ทีเดียว  แต่เมื่อพระ</p><p>ศาสนายังทรงอยู่ ชื่อว่า กัปวินาศก็ยังไม่มี  ทั้งศาสนาก็ย่อมไม่มีในเวลาที่กัปพินาศ.</p><p>แต่ชื่อว่ากัปวินาศ    ย่อมมีในเวลาอันถึงที่สุดแล้ว.    แม้เมื่อความเป็นอย่างนั้น</p><p>๑.  มหากัปหนึ่ง  มีอายุเท่ากับ  ๒๕๖  อันตรกัป</p><p>อสังขัยกัปหนึ่ง  เท่ากับ  ๑  ใน   ๔  ของมหากัป.   ท่านแบ่งมหากัปออกเป็น  ๔ ภาค  คือ</p><p>ก.  สังวัฏฏอสังขัยกัป  ได้แก่    โลกที่กำลังถูกทำลาย  ข.  สังวัฏฏฐายีอสังชัยกัป  ได้แก่   โลกที่ถูก</p><p>ทำลายเสร็จแล้ว  ค.  วิวัฏฏอสังขัยกัป  ได้แก่    โลกที่กำลังก่อสร้าง   ฆ. วิรัฏฎฐายีอสังขัยกัป  ได้</p><p>แก่   โลกที่สร้างเสร็จแล้ว</p><p>อันตรกัป  ได้แก่  ระยะเวลาที่ท่านประมาณไว้ดังนี้  คือ  เมื่อมนุษย์มีอายุอยู่ถึง ๑ อสังขัยปี</p><p>แล้วก็ลดลงนา คือ  ร้อยปีลดหนึ่งปี   จนถึง  ๑๐ ปี  และกลับทับทวีเพิ่มขึ้นไปทุกชั่วระยะชีวิต  จนถึง</p><p>๑  อสังขัยปีอีก    จึงนับเป็นอันตรกัปหนึ่ง  ๖๔  อันตรกัปจึงเป็นอสังขัยกัปหนึ่ง.   อนึ่ง  ขัยอายุของ</p><p>มนุษย์ที่ลดลงและเพิ่มขึ้นระยะนั้น  เรียกว่า  อายุกัป. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 214</p><p>พระศาสดาทรงนำเหตุนี้มาเพื่อจะแสดงความไม่มีอันตราย.      แม้เหตุนี้จะพึงมี </p><p>แต่อันตรายทั้งหลายแห่งผลจิตของมรรคบุคคล   อันอะไร ๆ  ก็ไม่อาจจะกระทำ</p><p>ได้ดังนี้.   ถามว่า   ก็บุคคลนี้แม้ให้กัปตั้งอยู่ได้    พึงตั้งอยู่ตลอดกาลมีประมาณ</p><p>เท่าไร.   ตอบว่า  การออกจากมรรคย่อมมีในวาระใด  ท่านก็พึงตั้งอยู่ตลอดกาล</p><p>มีประมาณเท่านั้น.</p><p>         คำว่า  <strong>"อถ ภวงฺค อาวชฺเชนฺต  มโนทฺวาราวชฺชน  อุปฺปชฺชติ</strong></p><p><strong>ตโต  ตีณิ  อนุโลมานิ  เอก  โคตฺรภูจิตฺต  เอก  มคฺคจิตฺต เทฺว ผล-</strong></p><p><strong>จิตฺตานิ    ปญฺจ   ปจฺจเวกฺขณญาณานิ"</strong>  อธิบายว่า  เมื่อภวังคจิตดับแล้ว</p><p>มโนทวาราวัชชนจิตก็พิจารณา    ต่อจากนั้น    อนุโลมญาณก็เกิดขึ้น ๓ ขณะ</p><p>โคตรภูจิตเกิดขึ้น ๑ ขณะ  มรรคจิตเกิดขึ้น ๑   ขณะ   ผลจิตเกิดขึ้น ๒  ขณะ</p><p>ปัจจเวกขณญาณเกิดขึ้น ๕ ครั้ง  บุคคลนี้   พึงตั้งอยู่ตลอดกาลมีประมาณเท่านี้.</p><p>         อนึ่ง   เพื่อจะแสดงเนื้อความนี้ด้วยข้ออุปมาที่มีในภายนอก      พระ-</p><p>อาจารย์ทั้งหลาย    ท่านแสดงเรื่องนี้ไว้   อย่างนี้ว่า</p><p>         ก็ถ้าบุคคลพึงเอาเชือก ๓ เกลียว   ผูกแท่งศิลาหนาทึบเป็นอันเดียวกัน</p><p>มีประมาณโยชน์หนึ่ง       ห้อยไว้บนศีรษะของบุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยโสดาปัตติ-</p><p>มรรค   เมื่อเชือกเกลียวหนึ่งขาดแล้ว   แท่งศิลาก็ยังห้อยอยู่ด้วยเชือก ๒  เกลียว</p><p>เมื่อเกลียวที่สองขาดแล้ว ก็ยังห้อยอยู่ด้วยเชือกเพียงเกลียวเดียว ครั้นเชือกเกลียว</p><p>เดียวนั้นขาแล้ว      แท่งศิลานั้นก็ลอยอยู่บนอากาศเหมือนความหลอกลวงของ</p><p>ก้อนเมฆลอยอยู่   ศิลานั้นหาได้ทำอันตรายแก่บุคคลผู้มีมัคคานันตระ คือ  ผู้ไม่</p><p>มีอะไรคั่นระหว่างมรรคกับผลนั้นไม่.    การแสดงนี้เป็นการแสดงเพียงเล็กน้อย</p><p>การแสดงครั้งก่อนนั่นแหละเป็นการแสดงใหญ่.    ก็บุคคลผู้ตั้งอยู่ในโสดาปัตติ- </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 215</p><p>มรรคเท่านั้น  ชื่อว่า  ตั้งอยู่ตลอดกัปอย่างเดียวก็หาไม่   แม้ผู้ถึงพร้องด้วยมรรค  </p><p>นอกจากนี้ก็ตั้งอยู่ตลอดกัปเหมือนกัน.   เพราะเหตุนั้น   พระผู้มีพระภาคเจ้า   จึง</p><p>ทรงชักเอาบุคคลที่พระองค์ทรงถือเอาและไม่ทรงถือเอาหนหลัง    แล้วยกขึ้นสู่</p><p>แบบแผนนี้    พร้อมกับปิฏฐิวัฏฏกบุคคลทั้งหลาย.    บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยมรรค</p><p>แม้ทั้งหมด  ชื่อว่า  <strong>ิิิิตกัปปี</strong>   ผู้ตั้งอยู่ตลอดกัป  ดังนี้.</p><p>                                    <em>จบอรรถกถาฐิตกัปปีบุคคล</em></p><p>[๓๔]   <strong>อริยบุคคล</strong>   <strong>บุคคลผู้เป็นอริยะ เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         พระอริยบุคคล ๘  เป็นอริยะ.  บุคคลนอกนั้น    ไม่ใช่อริยะ.</p><p>                                        <strong>อรรถกถาอริยบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัย  ในนิเทศแห่ง<strong>พระอริยบุคคล.</strong>  ชื่อว่า  <strong>อริยะ</strong>    เพราะเป็น</p><p>ผู้ไกลจากกิเลสทั้งหลาย.  ชื่อว่า  <strong>อริยะ</strong>   เพราะประเสริฐกว่าโลกพร้อมทั้งเทว-</p><p>โลก.  บุคคลผู้มีความบริสุทธิ์เป็นอรรถ ชื่อว่า  อรรถแห่งอริยะ     เพราะฉะนั้น </p><p>แม้เพราะอรรถว่า  เป็นผู้บริสุทธิ์จึงชื่อว่า  <strong>อริยะ.</strong>   เหล่าชนทั้งหลายที่เหลือไม่</p><p>ชื่อว่า  <strong>อริยะ</strong>  เพราะความเป็นผู้ไม่บริสุทธิ์.</p><p>                                     <em>จบอรรถกถาอริยบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 216</p><p>         [๓๕]  <strong>เสขบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้เป็นเสขะ  เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         บุคคลผู้พร้อมเพรียงด้วยมรรค ๔ บุคคลผู้พร้อมเพรียงด้วยผล ๓ เป็น</p><p><strong>เสขะ.</strong>  พระอรหันต์เป็น  <strong>อเสขะ.</strong>  บุคคลนอกนั้นเป็น     <strong>เนวเสขานาเสขา</strong></p><p>คือ  เป็นเสขะก็มิใช่เป็นอเสขะก็มิใช่.</p><p>                          <strong>อรรถกถาเสขกบุคคล   และ  อเสกขบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง<strong>พระเสกขบุคคล.</strong>   บุคคลเหล่าใดถึงพร้อมด้วย</p><p>อริยมรรคในขณะแห่งมรรคจิตด้วย  ถึงพร้อมด้วยอริยผลในขณะแห่งผลจิตด้วย</p><p>ชนเหล่านั้นยังศึกษาสิกขาทั้ง ๓ มี   อธิศีลสิกขาเป็นต้น  เพราะเหตุนั้น  ชนเหล่า</p><p>นั้นจึงชื่อว่า   <strong>เสกฺขา</strong>   แปลว่า   ผู้ยังศึกษาอยู่.  ส่วนพระอรหันต์  ท่านศึกษา</p><p>สิกขาทั้ง ๓ ในขณะแห่งอรหัตผล   กิจคือการศึกษาย่อมไม่มีแก่ท่านอีก  เพราะ</p><p>ฉะนั้น   พระอรหันต์จึงชื่อว่า   <strong>อเสกฺขา</strong>   แปลว่า  ผู้ไม่ต้องศึกษา.   พระอริย-</p><p>บุคคล ๗ จำพวก   ท่านกำลังศึกษาอยู่ด้วยอาการอย่างนี้    เพราะเหตุนั้น  ท่าน</p><p>จึงชื่อว่า   <strong>เสกฺขา.</strong>   พระขีณาสพทั้งหลาย   ชื่อว่า   <strong>สิกฺขิตาเสกฺขา</strong>   แปลว่า</p><p>อเสกขบุคคลที่ศึกษาเสร็จแล้วจากบุคคลอื่น    เป็นเพราะความที่ศีลเป็นต้นท่าน</p><p>ศึกษาแล้วในสำนักแห่งบุคคลอื่น พระพุทธเจ้า และพระปัจเจกพุทธเจ้าทั้งหลาย</p><p>ชื่อว่า  <strong>อสิกฺขิตาเสกฺขา</strong>   แปลว่า   อเสกขบุคคล  ที่ไม่ศึกษาจากสำนักบุคคลอื่น</p><p>เพราะความที่ท่านเป็นสยัมภู คือ เป็นผู้ตรัสรู้เอง. บุคคลทั้งหลายที่เหลือ  กำลัง</p><p>ศึกษาก็ไม่ใช่  ศึกษาแล้วก็ไม่ใช่ เพราะฉะนั้น  จึงชื่อว่า <strong>เนวเสกฺขานาเสกฺขา.</strong></p><p>                       <em>จบอรรถกถาเสกขบุคคล  และ  อเสกขบุคคล</em></p><p>         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 217</p><p>         [๓๖]  <strong>เตวิชชบุคคล  บุคคลผู้มีวิชชา ๓ เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         บุคคลผู้ประกอบด้วยวิชชา ๓ ชื่อว่า   ผู้มีวิชชา ๓.</p><p>         [๓๗]  <strong>ฉฬภิญญบุคคล  บุคคลผู้มีอภิญญา ๖ เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลผู้ประกอบด้วยอภิญญา ๖ ชื่อว่า  ผู้มีอภิญญา ๖.</p><p>                             <strong>อรรถกเตวิชชบุคคลและฉฬภิญญบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง   <strong>เตวิชชบุคคล.</strong>   บุคคล   ผู้ยังบุพเพนิวาสและ</p><p>ทิพยจักขุญาณให้เกิดขึ้นแล้วบรรลุพระอรหัตในภายหลังก็ดี  ผู้บรรลุพระอรหัต</p><p>ก่อน  แล้วยังบุพเพนิวาสและทิพยจักขุญาณให้เกิดขึ้นก็ดี  ชื่อว่าผู้มีวิชชา  ๓ ทั้ง</p><p>สิ้น  <strong>(เติวิชฺโช).</strong>  ก็ข้อกำหนดในการบรรลุเป็นธุระในที่นี้ว่า  "ก็ถ้อยคำที่กล่าว</p><p>ไว้ในพระสูตรเป็นการแสดงโดยอ้อม     ถ้อยคำที่กล่าวในพระอภิธรรมเป็นการ</p><p>แสดงโดยตรง "     เพราะฉะนั้น   บุคคลผู้ยังวิชชา ๒  ให้เกิดขึ้นก่อนแล้วบรรลุ</p><p>พระอรหัตในภายหลังนั่นแหละ พระองค์ทรงพระประสงค์เอาใน  เตวิชชนิทเทส</p><p>นี้.   แม้ใน<strong>บุคคลผู้มีอภิญญา</strong> ๖ ก็นัยนี้เหมือนกัน.</p><p>                       <em>จบอรรถกถาเตวิชชบุคคลและฉฬภิญญบุคคล</em></p><p>         [๓๘]  <strong>สัมมาสัมพุทธบุคคล</strong>   <strong>บุคคลผู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธะ</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  ย่อมตรัสรู้ซึ่งสัจจะทั้งหลายด้วยตนเองในธรรม</p><p>ทั้งหลายที่ตนไม่ได้สดับมาแล้วในกาลก่อน    บรรลุความเป็นพระสัพพัญญูใน</p><p>ธรรมนั้น   และถึงความเป็นผู้ชำนาญในธรรมเป็นกำลังทั้งหลาย   บุคคลนี้เรียก</p><p>ว่า  <strong>พระสัมมาสัมพุทธะ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 218</p><p>                                <strong>อรรถกถาสัมมาสัมพุทธบุคคล</strong> </p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง    <strong>สัมมาสัมพุทธบุคคล.</strong> คำว่า  <strong>"ปุพฺเพ</strong></p><p><strong>อนนุสฺสุเตสุ"</strong>  ได้แก่  ในธรรมอันไม่เคยสดับมาก่อนในสำนักแห่งบุคคลอื่น</p><p>ในกาลก่อนแต่การตรัสรู้สัจธรรมในปัจฉิมภพ.     ก็ในภพก่อน ๆ   แต่ภพนั้น</p><p>พระสัพพัญญโพธิสัตว์   ทรงผนวชในพระพุทธศาสนา   เรียนพระไตรปิฎกทั้ง</p><p>๓ แล้วยกขึ้นสู่คตปัจจาคตวัตรคือ    วัตรที่นำกรรมฐานไปและนำกลับมา  เริ่ม</p><p>ตั้งกรรมฐานจนจดอนุโลมและโคตรภูญาณ.   เพราะฉะนั้น คำว่า  <strong>"สัมมาสัม-</strong></p><p><strong>พุทโธ"</strong>  นี้  ท่านกล่าวหมายเอาความเป็นผู้ไม่มีใคร ๆ เป็นอาจารย์ในปัจฉิมภพ</p><p>คือภพสุดท้ายเท่านั้น.</p><p>         จริงอย่างนั้น  พระตถาคตเจ้า    ทรงตรัสรู้สัจธรรมทั้ง ๔ ด้วยพระองค์</p><p>เอง  ด้วยญาณอันประจักษ์แก่พระองค์ว่า  <strong>"อิท  ทุกฺข ฯลฯ  อท  ทุกฺข-</strong></p><p><strong>นิโรธคามินีปฏิปทา"</strong>  ดังนี้  ในสังขตธรรมทั้งหลาย  ที่ไม่ได้สดับมาในสำนัก</p><p>แห่งบุคคลอื่น    เพราะความที่พระองค์เป็นผู้มีบารมีเต็มบริบูรณ์แล้ว.    คำว่า</p><p><strong>"ตตฺถ"</strong>  ได้แก่  อรหัตมรรค    กล่าวคือปัญญาเป็นเครื่องตรัสรู้สัจธรรมทั้ง ๔</p><p>นั้น.  คำว่า  <strong>"พเลสุ  วสีภาว"</strong>   ได้แก่  ย่อมถึงความเป็นผู้ชำนาญในการ</p><p>ประพฤติพระสัพพัญญุตญาณ   และทศพลญาณทั้งหลาย. ก็กิจอื่น  ชื่อว่าควร</p><p>กระทำย่อมไม่มีแก่พระพุทธเจ้าทั้งหลาย จำเดิมแต่การบรรลุพระสัพพัญญุตญาณ</p><p>และพระทศพลญาณ.  เหมือนอย่างว่า.  อิสริยยศทั้งหมดใคร ๆ ไม่ควรกล่าวว่า</p><p>ชื่อว่า อิสริยยศนี้   ไม่มาถึงแก่ขัตติยกุมารผู้อุภโตสุชาติ   จำเดิมแต่การได้อภิเษก</p><p>อิสริยยศนี้   ย่อมเป็นธรรมชาติมาแล้วทั้งสิ้น   ฉันใด   ชื่อว่า    คุณนี้อันใคร ๆ</p><p>ไม่ควรกล่าวว่า    ไม่มาถึงแล้วแก่พระพุทธเจ้าทั้งหลาย,    พระพุทธเจ้าทั้งหลาย</p><p>ไม่แทงตลอดแล้ว,  และไม่ประจักษ์แก่พระพุทธเจ้าทั้งหลาย  จำเดิมแต่การบรรลุ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 219</p><p>อรหัตมรรค  คุณคือพระสัพพัญญุตญาณแม้ทั้งปวง  ชื่อว่ามาแล้ว พระพุทธเจ้า </p><p>ได้แทงตลอดแล้ว   กระทำให้ประจักษ์แล้ว   ฉันนั้น   เหมือนกัน.</p><p>         คำว่า <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>  ความว่า  บุคคลนี้ได้แก่ บุคคลผู้มีสัพพัญญูคุณ </p><p>อันแทงตลอดแล้วด้วยอริยมรรค  โดยอานุภาพแห่งความสำเร็จแล้ว   ด้วยบารมี</p><p>อันบริบูรณ์ด้วยประการฉะนี้   ท่านจึงเรียกว่า   <strong>"สัมมาสัมพุทโธ".</strong></p><p>                               <em>จบอรรถกถาสัมมาสัมพุทธบุคคล</em></p><p>         [๓๙]  <strong>ปัจเจกสัมพุทธบุคคล  บุคคลผู้เป็นพระปัจเจกสัมพุทธะ</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมตรัสรู้ซึ่งสัจจะทั้งหลายด้วยตนเอง  ในธรรม</p><p>ทั้งหลายที่ตนไม่ได้สดับมาแล้วในกาลก่อน แต่มิได้บรรลุความเป็นพระสัพพัญญู</p><p>ในธรรมนั้น  ทั้งไม่ถึงความเป็นผู้ชำนาญในธรรมอันเป็นกำลังทั้งหลาย  บุคคล</p><p>นี้เรียกว่า  <strong>พระปัจเจกสัมพุทธะ.</strong></p><p>                                 <strong>อรรถกถาปัจเจกสัมพุทธบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัย ในนิเทศแห่ง   <strong>ปัจเจกสัมพุทธบุคคล.</strong> บัณฑิต  พึงทราบเนื้อ</p><p>ความแห่งบทว่า    <strong>"ปุพฺเพ  อนนุสฺสุเตสุ"</strong>   โดยนัยที่กล่าวไว้ในกาลก่อนนั่น</p><p>แหละ.   แท้จริงพระปัจเจกพุทธเจ้า   ในปัจฉิมภพ   ก็ไม่มีใคร ๆ  เป็นอาจารย์</p><p>ท่านแทงตลอดสัจธรรมทั้ง ๔  ด้วยอัตตุกกังสิกญาณ   คือ   ญาณที่รู้เฉพาะตน</p><p>เองนั่นแหละ  แต่หาได้บรรลุพระสัพพัญญุตญาณ  และ   ทศพลญาณไม่.</p><p>                               <em>จบอรรถกถาปัจเจกสัมพุทธบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 220</p><p>         [๔๐]  <strong>อุภโตภาควิมุตตบุคคล   บุคคลชื่อว่า   อุภโตภาควิมุต </strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  ถูกต้องวิโมกข์  ๘  ด้วยกาย  แล้วสำเร็จอิริยาบถ</p><p>อยู่   ทั้งอาสวะของผู้นั้นก็สิ้นไปแล้ว   เพราะเห็นด้วยปัญญา   บุคคลนี้เรียกว่า</p><p><strong>อุภโตภาควิมุต.</strong>                                    </p><p>                                <strong>อรรถกถาอุภโตภาควิมุตตบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง    <strong>อุภโตถาควิมุตตบุคคล.</strong>    คำว่า    <strong>"อฏฺ</strong></p><p><strong>วิโมกฺเข  กาเยน  วิหรติ"</strong>  ความว่า ได้สมาบัติ   ๘  ด้วยสหชาตนามกายแล้วอยู่.</p><p>คำว่า   <strong>"ปญฺาย  จสฺส  ทิสฺวา"</strong>   ความว่า   อาสวะทั้ง ๔ สิ้นแล้ว   เพราะ</p><p>เห็นความเป็นไปแห่งสังขารด้วยวิปัสสนาปัญญา      เห็นสัจธรรมทั้ง  ๔  ด้วย</p><p>มรรคปัญญา.  คำว่า  <strong>"อย วุจฺจติ"</strong> ความว่า  บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้  ท่าน</p><p>เรียกว่า   อุภโตภาควิมุตตบุคคล.   ก็บุคคลนี้   พ้นวิเศษแล้ว จากส่วนทั้ง ๒ สิ้น</p><p>๒ ครั้ง    เพราะฉะนั้นจึงเรียกว่า      อุภโตภาควิมุต    แปลว่า   ผู้พ้นวิเศษแล้ว</p><p>จากส่วนทั้ง  ๒  สิ้น ๒ ครั้ง.</p><p>         ข้อนี้  เถรวาทกล่าวไว้เป็นอุทาหรณ์   ดังต่อไปนี้</p><p>         <strong>พระจุลนาคเถระ</strong>  ผู้ทรงพระไตรปิฎก   กล่าวไว้ก่อนว่า   บุคคลใด</p><p>พ้นแล้วด้วยวิกขัมภนวิโมกขสมาบัติ       และพ้นแล้วด้วยสมุจเฉทวิโมกขมรรค</p><p>เพราะฉะนั้นจึงเรียกว่า  <strong>อุภโตกาควิมุตตบุคคล</strong>.</p><p>         <strong>พระมหาธรรมรักขิตตเถระ</strong>   ผู้ทรงพระไตรปิฎกกล่าวไว้ว่า  บุคคล</p><p>ผู้นี้    อาศัยนาม   แล้วกล่าวว่า  "พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า   ดูก่อน   อุปสีวะ</p><p>เปลวไฟ   ถูกกำลังลมพัดแล้ว    ย่อมดับไป   ไม่เข้าถึงการนับได้   ฉันใด   มุนี </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 221</p><p>ผู้หลุดพ้นวิเศษแล้วจากนามกายย่อมดับไป   คือ   ย่อมอุปาทาปรินิพพาน  ย่อม </p><p>ไม่เข้าถึงซึ่งการนับว่า   เป็นคนเป็นสัตว์ได้  ฉันนั้น"    ครั้นนำพระสูตร   เรื่อง</p><p>อุปสีวมาณวปัญหาที่  ๖   ในโสฬสปัญหา  มาแล้ว  จึงกล่าวว่า  ชื่อว่า อุภโตภาค-</p><p>วิมุตตบุคคล  เพราะหลุดพ้นวิเศษแล้วจานามกายและรูปกาย.</p><p>         <strong>ส่วนพระจูฬภยเถระ</strong>   ผู้ทรงพระไตรปิฎก   กล่าวไว้ว่า   บุคคลผู้</p><p>พ้นวิเศษแล้วด้วยวิกขัมภนวิโมกขสมาบัติสิ้นวาระหนึ่ง     พ้นเศษแล้วด้วย</p><p>สมุจเฉทวิโมกขมรรคสิ้นวาระหนึ่ง       จึงเรียกว่า       อุภโตภาควิมุตตบุคคล.</p><p>ก็พระเถระทั้ง ๓ รูปนี้    เป็นบัณฑิต   ท่านตั้งวาทะไว้ให้เป็นแบบด้วยการใคร่</p><p>ครวญว่า  "เหตุในวาทะทั้ง ๓  ย่อมเห็นได้"   ก็เมื่อกล่าวโดยสังเขป   บุคคลใด</p><p>พ้นวิเศษแล้วจากรูปกาย   ด้วยอรูปสมาบัติ    พ้นวิเศษแล้วจากนามกาย   ด้วย</p><p>มรรค   เพราะเหตุนั้น   บุคคลนั้น   จึงชื่อว่า   อุภโตภาควิมุตตบุคคล   เพราะ</p><p>หลุดพ้นวิเศษแล้วจากส่วนทั้งสอง.     บุคคลที่ชื่อว่า   อุภโตภาควิมุต   นั้นมี ๕</p><p>จำพวก  คือ  บุคคลผู้ใดอรูปสมาบัติ   ๔ ออกจากรูปสมาบัติแล้วพิจารณาสังขาร</p><p>ทั้งหลายแล้วจึงบรรลุพระอรหัต    เป็น  ๔ จำพวก  และพระอนาคามีผู้ออกจาก</p><p>นิโรธสมาบัติแล้วบรรลุพระอรหัต  ๑.่    บรรดาพระอริยะทั้ง  ๕  นั้น ๔ พวก</p><p>แรก     ท่านไม่เข้านิโรธ    อันมีสมาบัติเป็นประธาน    เพราะฉะนั้นจึงชื่อว่า</p><p>อุภโตภาควิมุตโดยปริยาย    ท่านพระอนาคามีผู้ได้สมาบัตินั้นแล้ว  เมื่อออกจาก</p><p>สมาบัติก็เจริญวิปัสสนา     บรรลุพระอรหัต   เพราะฉะนั้น   จึงชื่อว่า   อุภโต-</p><p>ภาควิมุตตเสฏฐบูคคล   โดยนิปปริยาย.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>   อรูปาวจรฌานก็ดี    รูปาวจรจตุตถฌานก็ดี     มีองค์ ๒ คือ</p><p>อุเบกขาและเอกัคคตา   เพราะเหตุนั้น   บุคคลกระทำรูปาวจรจตุตถฌาน  ซึ่งมี</p><p>องค์ ๒ นั้นให้เป็นปทัฏฐานแล้วบรรลุพระอรหัต    ก็พึงเป็นผู้ชื่อว่า    <strong>อุภโต-</strong></p><p><strong>ภาควิมุต</strong>  มิใช่หรือ  ? </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 222</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>   ไม่พึงเป็นเช่นนั้น. </p><p>         <strong>ถามว่า</strong>   เพราะเหตุไร ?</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>   เพราะความที่ผู้นั้นยังไม่พ้นแล้วจากรูปกาย.  ด้วยว่า  รูปาว-</p><p>จรจตุตถฌานนั้น  พ้นจากกิเลสกายเท่านั้น  หาได้พ้นจากรูปกายไม่  ฉะนั้น.  ผู้</p><p>ออกจากสมาบัตินั้นแล้วบรรลุพระอรหัต    จึงไม่ชื่อว่า    อุภโตภาควิมุต  ส่วน</p><p>อรูปาวจรฌานพ้นแล้วจากนามกายด้วย    จากรูปกายด้วย    ฉะนั้น  ผู้กระทำ</p><p>อรูปาวจรฌานนั้นให้เป็นบาทแล้วบรรลุพระอรหัต  พึงทราบว่า  ชื่อว่า <strong>อภโต-</strong></p><p><strong>ภาควิมุตตบุคคล</strong>  ดังนี้.</p><p>                               <em>จบอรรถถาอุภโตภาควิมุตตบุคคล</em></p><p>         [๔๑]   <strong>ปัญญาวิมุตตบุคคล    บุคคลชื่อว่าปัญญาวิมุตเป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  มิได้ถูกต้องวิโมกข์  ๘ ด้วยกาย สำเร็จอิริยาบถ</p><p>อยู่    แต่อาสวะของผู้นั้นสิ้นไปแล้ว    เพราะเห็นด้วยปัญญา     บุคคลนี้เรียกว่า</p><p><strong>ปัญญาวิมุต.</strong></p><p>                                 <strong>อรรถกถาปัญญาวิมุตตบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง    <strong>ปัญญาวิมุตตบุคคล.</strong>  ผู้ใดหลุดพ้นวิเศษ</p><p>แล้วด้วยปัญญา ฉะนั้น  จึงชื่อว่า  <strong>ปัญญาวิมุตตบุคคล.</strong> ปัญญาวิมุตตบุคคลนั้น</p><p>มี ๕ จำพวก คือ  พระอรหัตสุกขวิปัสสก ๑  บุคคลผู้ออกจากฌานทั้ง ๔ แล้ว</p><p>บรรลุพระอรหัต อีก ๔ จำพวก.  ก็บรรดาพระอรหันต์เหล่านั้น  แม้องค์หนึ่งที่</p><p>ได้วิโมกข์ ๘ หามีไม่.   ด้วยเหตุนั้นนั่นแหละ   ท่านจึงกล่าวคำเป็นต้นว่า  <strong>"น </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 223</p><p><strong>เทว  โข  อฏฺวิโมกฺเข"</strong>   ดังนี้   แต่บรรดาอรูปาวจรฌานทั้งหลาย   เมื่อมีอยู่ </p><p>สักหนึ่งฌาน  ก็ชื่อว่า  <strong>อุภโตภาควิมุตตบุคคล</strong>  ได้เหมือนกัน.</p><p>                                <em>จบอรรถกถาปัญญาวิมุตตบุคคล</em></p><p>         [๔๒]  <strong>กายสักขีบุคคล  บุคคลชื่อว่า  กายสักขี  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  ถูกต้องวิโมกข์ ๘  ด้วยกาย  แล้วสำเร็จอิริยาบถ</p><p>อยู่   ทั้งอาสวะบางอย่างของผู้นั้น   ก็สิ้นไปแล้วเพราะเห็นด้วยปัญญา   บุคคลนี้ </p><p>เรียกว่า   <strong>กายสักขี.</strong>                                                                      </p><p>                                     <strong>อรรถกถากายสักขีบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง  <strong>กายสักขีบุคคล.</strong>  คำว่า   <strong>"เอกจฺเจ  อาสวา"</strong></p><p>ได้แก่    อาสวะบางอย่าง     ที่ประหานด้วยมรรค ๓ เบื้องต่ำ.     คำว่า  <strong>"อย</strong></p><p><strong>วฺจติ"</strong>  ได้แก่ บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้   ท่านเรียกว่ากายสักขี.   ก็บุคคลนั้น</p><p>ชื่อว่า   กายสักขี   ก็เพราะกระทำให้แจ้งซึ่งวิโมกข์อันคนถูกต้องแล้ว.  บุคคลใด</p><p>ถูกต้องผลอันเกิดจากฌานก่อนแล้ว   กระทำนิโรธคือนิพพานให้แจ้งในภายหลัง</p><p>บุคคลแม้นี้ก็ชื่อว่า   กายสักขี.   กายสักขีบุคคลนี้มี ๖ จำพวก   นับตั้งแต่  พระ-</p><p>โสดาปัตติผล  จนถึงพระอรหัตมรรค  ดังนี้.</p><p>                                    <em>จบอรรถกถากายสักขีบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 224</p><p>         [๔๓]  <strong>ทิฏฐิปัตตบุคคล   บุคคลชื่อว่า  ทิฏฐิปัตตะ  เป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า   นี้ทุกข์   ย่อม</p><p>รู้ชัดตามความเป็นจริงว่า   นี้เหตุให้เกิดทุกข์  ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า  นี้</p><p>ความดับทุกข์    ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า    นี้ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์</p><p>อนึ่ง   ธรรมทั้งหลายที่พระตถาคตประกาศแล้ว    ผู้นั้นเห็นชัดแล้ว   ดำเนินไปดี </p><p>แล้วด้วยปัญญา  อนึ่ง  อาสวะบางอย่างของผู้นั้น    ก็สิ้นไปแล้ว   เพราะเห็นด้วย</p><p>ปัญญา  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ทิฏฐิปัตตะ.</strong></p><p>                                       <strong>อรรถกถาทิฏฐิปัตตบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง  <strong>ทิฏฐิปัตตบุคคล.</strong>  คำว่า   <strong>"อิท  ทุกฺข"</strong>  ได้</p><p>แก่   ทุกข์มีประมาณเท่านี้    ไม่เกินจากนี้ไป.   แม้ในเหตุให้เกิดทุกข์เป็นต้น   ก็</p><p>นัยนี้เหมือนกัน.   คำว่า  <strong>"ยถาภูต  ปชานาติ"</strong>   ความว่า   เว้นตัณหาเสียแล้ว</p><p>ย่อมรู้ทุกข์  คือ  อุปาทานขันธ์  ๕ โดยกิจตามความเป็นจริงว่า   เป็นทุกขสัจจะ.</p><p>ก็ตัณหาย่อมยังทุกข์ให้ตั้งขึ้น  ให้เกิด ให้บังเกิด  คือ ให้เป็นไปทั่ว  ทุกข์นี้   ย่อม</p><p>เกิดจากตัณหานั้น     เพราะเหตุนั้น   ย่อมรู้ชัดซึ่งตัณหานั้น   ตามความเป็นจริง</p><p>ว่า   <strong>"อย  ทุกฺขสมุทโย"</strong>   แปลว่า  นี้เป็นแดนเกิดขึ้นแห่งทุกข์.  ก็เพราะเหตุ</p><p>ที่  ทุกข์นี้ด้วย สมุทัยนี้ด้วย   ถึงพระนิพพานแล้ว ย่อมดับไป ย่อมสงบระงับ  คือ</p><p>ย่อมถึงความไม่ต้องเป็นไป เพราะฉะนั้น   ย่อมรู้แจ้งซึ่งพระนิพพานนั้นตามความ</p><p>เป็นจริงว่า <strong>"อย ทุกฺขนิโรโธ"</strong>  แปลว่า นี้เป็นที่ดับไปแห่งทุกข์.   อนึ่ง  มรรค</p><p>ใดประกอบด้วยองค์ ๘ เกิดขึ้น   ทุกข์นี้     ย่อมถึงซึ่งความดับไปด้วยมรรคนั้น </p><p>เพราะฉะนั้น  ย่อมรู้ทั่วซึ่งมรรคนั้น   ตามความเป็นจริงว่า   <strong>"อย  ทุกฺขนิโรธ- </strong></p><p><strong>คามินีปฏิปทา"</strong>  แปลว่า  นี้เป็นข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 225</p><p>         บัดนี้เพื่อจะแสดงอริยสัจจะทั้ง ๔  ในขณะเดียวกัน     พระองค์จึงตรัส </p><p>คำเป็นต้นว่า   <strong>"ตถาคตปฺปเวทิตา"</strong>  แปลว่า  ธรรมอันพระตถาคตแทงตลอด</p><p>แล้ว .   บรรดาบทเหล่านั้น   บทว่า  <strong>"ตถาคตปฺปเวทิตา"</strong>  ความว่า  สัจธรรม</p><p>ทั้ง ๔  ที่พระตถาคตประทับ   ณ   มหาโพธิมณฑลทรงแทงตลอดแล้ว    คือ</p><p>ทรงทราบแล้ว    ได้แก่กระทำให้ปรากฏแล้ว.   บทว่า  "ธมฺมา"   ได้แก่ ธรรม</p><p>คือ  อริยสัจทั้ง  ๔.  คำว่า   <strong>"โว  ทิฏา  โหนฺติ"</strong>   ได้แก่  ธรรมอันคนเห็นดี</p><p>แล้ว.  คำว่า  <strong>"โว  จริตา"</strong>  ได้แก่ ประพฤติดีแล้ว.   ในธรรมเหล่านั้นอธิบายว่า</p><p>ได้แก่  ปัญญาที่ตนประพฤติดีแล้ว .   คำว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>   ได้แก่   บุคคลนี้</p><p>คือ  ผู้เห็นปานนี้  ท่านเรียกว่า <strong>ทิฏฐิปัตโต.</strong>  ก็บุคคลนี้   บรรลุธรรมที่ตนเห็น</p><p>แล้ว  เพราะฉะนั้น  จึงชื่อว่า  <strong>ทิฎฐิปัตโต.</strong>  ญาณ  คือ  ปัญญาว่า  <strong>"ทุกฺขา   สงฺ-</strong></p><p><strong>ขารา  สุโข   นิโรโธ"</strong>   แปลว่า   สังขารทั้งหลายเป็นทุกข์   นิโรธเป็นสุข   อัน</p><p>บุคคลนั้นเห็นแล้ว    ทราบแล้ว     กระทำให้แจ้งแล้ว     ถูกต้องแล้วด้วยปัญญา</p><p>เพราะเหตุนั้น  ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>ทิฏิปตฺโต.</strong>  ทิฏฐิปัตตบุคคลนี้  ก็มี ๖ จำพวก</p><p>เหมือนพระอริยบุคคลผู้ชื่อว่า  <strong>กายสักขี.</strong></p><p>                                  <em>จบอรรถกถาทิฏฐิปัตตบุคคล</em></p><p>         [๔๔]  <strong>สัทธาวิมุตตบุคคล</strong>   <strong>บุคคลชื่อว่า    ทัทธาวิมุต    เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า   นี้ทุกข์  ย่อม</p><p>รู้ชัดตามความเป็นจริงว่า   นี้เหตุให้ทุกข์เกิด   ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า  นี้</p><p>ความดับทุกข์    ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า    นี้ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 226</p><p>อนึ่ง   ธรรมทั้งหลายที่พระตถาคตประกาศแล้ว    ผู้นั้นเห็นชัดแล้ว    ดำเนินไป </p><p>ดีแล้ว   ด้วยปัญญา   อนึ่ง   อาสวะบางอย่างของผู้นั้นก็สิ้นไปแล้ว   เพราะเห็น</p><p>ด้วยปัญญา แต่มิใช่เหมือนบุคคลผู้เป็นทิฏฐิปัตตะ บุคคลนี้เรียกว่า <strong>สัทธาวิมุต</strong></p><p>                                 <strong>อรรถกถาสัทธาวิมุตตบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง  <strong> สัทธาวิมุตตบุคคล. </strong> ข้อว่า  <strong>"โน จ โข  ยถา</strong></p><p><strong>ทิฏฺิปตฺตสฺส"</strong>   อธิบายว่า อาสวะทั้งหลายของสัทธาวิมุตตบุคคล  เป็นธรรม-</p><p>ชาติสิ้นไป  มิได้เหมือนกันกับทิฏฐิปัตตบุคคล.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>   ความต่างกันในการละกิเลสแห่งพระอริยบุคคลทั้งสองนั้น  มี</p><p>อยู่หรือ ?</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>  ไม่มี.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>   ครั้นเมื่อความเป็นอย่างนั้น   เพราะเหตุไร สัทธาวิมุตตบุคคล</p><p>จึงไม่ถึงทิฏฐิปัตตบุคคล.</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>   เพราะความแตกต่างกันแห่งธรรมอันท่านพึงบรรลุมีอยู่.   ก็</p><p>ทิฏฐิปัตตบุคคล   ท่านข่มกิเลสได้ด้วยการบรรลุไม่ลำบากเลย   สามารถเพื่อข่ม</p><p>กิเลสทั้งหลาย   โดยไม่ลำบาก   ไม่ยาก.   แต่สัทธาวิมุตตบุคคล    เป็นผู้ลำบาก</p><p>อยู่ด้วยความทุกข์ยาก   จึงสามารถข่มกิเลสทั้งหลายได้  ฉะนั้น     ท่านจึงไม่ถึง</p><p>ทิฏฐิปัตติบุคคล.</p><p>         อีกอย่างหนึ่ง  ความแตกต่างกันแม้ด้วยปัญญาของท่านทั้ง ๒ นั้นก็มีอยู่</p><p>ด้วย.   อันวิปัสสนาญาณแห่งมรรค ๓ เบื้องบนของทิฏฐิปัตตะเป็นคุณชาติคม,</p><p>กล้า,   ผ่องใส  เป็นไป.   วิปัสสนาญาณของสัทธาวิมุตตะ  ไม่คม,    ไม่กล้า, ไม่</p><p>ผ่องใส   เป็นไป.   แม้เพราะเหตุนั้น    ท่านจึงไม่ถึงทิฏฐิปัตตบุคคล.</p><p>         เหมือนอย่างว่า   ชายหนุ่ม ๒ คน   เมื่อจะแสดงศิลปะ   คนหนึ่งมีดาบ</p><p>อันคมกล้าอยู่ในมือ  คนหนึ่งมีดาบทื่อ    ต้นกล้วยเมื่อถูกตัดด้วยดาบสที่คมกล้า </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 227</p><p>ย่อมไม่ได้ยินเสียง   แต่เมื่อถูกตัดด้วยดาบที่ทื่อ   ย่อมส่งเสียงดัง  "กฏะ กฏะ"</p><p>ดังนี้ฉันใด  ในข้อนั้น  บัณฑิตพึงทราบคำอุปมัยดังนี้ว่า</p><p>         ความที่วิปัสสนาญาณแห่งมรรค  ๓ ของทิฏฐิปัตตบุคคล เป็นคุณชาติ</p><p>คมกล้าและผ่องใสวิเศษแล้ว  พึงทราบว่า    เหมือนกับการตัดต้นกล้วยที่ไม่ได้</p><p>ยินเสียงด้วยดาบอันคมกล้า    ฉันนั้น      และความที่วิปัสสนาญาณแห่งมรรคทั้ง</p><p>๓ ของสัทธาวิมุตตบุคคล   เป็นคุณชาติไม่คม  ไม่กล้า  และไม่ผ่องใสวิเศษแล้ว</p><p>พึงทราบว่า  เหมือนกับการเอาดาบที่ทื่อตัดต้นกล้วย มีเสียงดังเกิดขึ้น   ฉันนั้น.</p><p>ก็ท่านอาจารย์ห้ามนัยนี้ว่า    <strong>โน</strong>   แล้วท่านทำการสันนิษฐานว่า   สัทธาวิมุตต-</p><p>บุคคล  ไม่ถึงทิฏฐิปัตตบุคคล  เพราะญาณอันท่านพึงบรรลุแตกต่างกันนั่นเทียว</p><p>ก็ท่านได้กกล่าวไว้ในคัมภีร์อรรถกถาที่มาทั้งหลายแล้ว.</p><p>         จริงอยู่   ในท่านทั้งสองนั้น   การสิ้นกิเลสของสัทธาวิมุตตบุคคล  ย่อม</p><p>มีในขณะแห่งมรรคอันเป็นบุพภาคส่วนเบื้องต้น          ดุจบุคคลผู้กำลังเชื่ออยู่</p><p>หยั่งลงอยู่    และน้อมใจเชื่ออยู่.    ญาณเป็นเครื่องตัดกิเลสของทิฏฐิบุคคบุคคล</p><p>ย่อมมีในขณะแห่งมรรคอันเป็นส่วนเบื้องต้น   ไม่ชักช้า  เป็นของคมกล้าเป็นไป.</p><p>เพราะฉะนั้นท่านจึงอุปมาว่า   เปรียบเหมือนเอาดาบที่ไม่คมกล้าตัดต้นกล้วย  ที่</p><p>เป็นที่ถูกตัดนั้นย่อมไม่เกลี้ยง   ดาบย่อมไม่ผ่านไปโดยรวดเร็ว   จึงทำให้ได้ยิน</p><p>เสียง   คือต้องใช้ความพยายามมาก   ฉันใด   มรรคภาวนาอันเป็นส่วนเบื้องต้น</p><p>ของสัทธาวิมุตตบุคคลเห็นปานนี้  ย่อมมีฉันนั้น.  ญาณ  คือ  ปัญญาของทิฏฐิ</p><p>ปัตตบุคคลนั้น   เปรียบเหมือนเมื่อบุคคลเอาดาบอันคมกล้าตัดต้นกล้วย  ที่เป็น</p><p>ที่ถูกตัดย่อมเรียบเกลี้ยง   ดาบผ่านไปได้รวดเร็วทำให้ไม่ได้ยินเสียง  เขาไม่ต้อง</p><p>ใช้ความพยายามมาก   ฉันใด   พึงทราบว่า   มรรคภาวนาอันเป็นส่วนเบื้องต้น</p><p>ของทิฏฐิปัตตบุคคล  ผู้เห็นปานนี้    ก็ฉันนั้น  ดังนี้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 228</p><p>         คำว่า   <strong>"อย   วุจจติ"</strong>  ความว่า  บุคคลนี้คือผู้เห็นปานนี้   ท่านเรียกว่า </p><p><strong>สทฺธาวิมุตฺโต</strong>  จริงอยู่     สัทธาวิมุตตบุคคลนี้   กำลังเชื่ออยู่   ชื่อว่าได้หลุดพ้น</p><p>แล้ว   เพราะเหตุนั้นจึงชื่อว่า   <strong>สทฺธาวิมุตฺโต.</strong>   ก็สัทธาวิมุตตบุคคลนี้มี ๖ จำ-</p><p>พวก  เหมือนกับ   กายสักขีบุคคล.</p><p>                                 <em>จบอรรถกถาสัทธาวิมุตตบุคคล</em></p><p>         [๔๕] <strong> ธัมมานุสารีบุคคล  บุคคลชื่อว่า  ธัมมานุสารี  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ปัญญนทรีย์ของบุคคลใด   ผู้ปฏิบัติ เพื่อทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผลมี</p><p>ประมาณยิ่ง    บุคคลนั้น     ย่อมอบรมซึ่งอริยมรรคอันมีปัญญาเป็นเครื่องนำมา</p><p>มีปัญญาเป็นประธานให้เกิดขึ้น  บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ธัมมานุสารี.</strong></p><p>         บุคคลผู้ปฏิบัติแล้ว เพื่อทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผลชื่อว่า  <strong>ธัมมานุสารี.</strong></p><p>         บุคคลผู้ตั้งอยู่แล้วในผล  ชื่อว่า  <strong>ทิฏฐิปัตตะ.</strong></p><p>                                   <strong>อรรถกถาธัมมานุสารีบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง  <strong>ธัมมานุสารีบุคคล.</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้า   ทรง</p><p>แสดงพระอริยบุคคลผู้ตั้งอยู่ในโสดาปัตติมรรค    ด้วยบทนี้ว่า  <strong>"ปฏิปนฺนสฺส".</strong></p><p>บทว่า  <strong>"อธิมุติต"</strong>  ได้แก่ มีกำลัง.  ผู้ใดย่อมนำมาซึ่งปัญญา   เหตุนั้น  ผู้นั้น</p><p>จึงชื่อว่า    <strong>ปัญญาวาหี</strong>   แปลว่า ผู้มีปกตินำมาชื่อปัญญา.  อธิบายว่า  ปัญญา</p><p>ย่อมนำบุคคลนี้ไป. ท่านกล่าวว่า  "ปัญญาวาหี"  ดังนี้ก็มีบ้าง. คำว่า  <strong>"ปญฺฺา-</strong></p><p><strong>ปุพฺพงฺคม"</strong>  ได้แก่  กระทำปัญญาให้เป็นปุเรจาริก  คือ  กระทำปัญญาให้เป็น</p><p>หัวหน้า. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 229</p><p>         คำว่า   <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>   ความว่า  บุคคลนี้  คือ ผู้เห็นปานนี้   ท่านเรียก </p><p>ว่าธัมมานุสารี.   ก็บุคคลใดย่อมระลึก  คือ  ย่อมตามระลึกด้วยธรรม    กล่าวคือ</p><p>ปัญญา  เพราะเหตุนั้น   บุคคลนั้นจึงชื่อว่า  <strong>ธัมมานุสารี.</strong></p><p>         คำว่า  <strong>"ธมฺมานุสารี"</strong>  นี้  เป็นชื่อแห่งบุคคลผู้ดำรงอยู่ในพระโสดา-</p><p>ปัตติมรรค   แต่เมื่อท่านบรรลุผล  ชื่อว่า <strong>ทิฏฐิปัตตบุคคล.</strong></p><p>                                 <em>จบอรรถกถาธัมมานุสารีบุคคล</em></p><p>         [๔๖]  <strong>สัทธนุสารีบุคคล</strong>  <strong>บุคคลชื่อว่า สัทธานุสารี   เป็นไฉน ?</strong></p><p>         สัทธินทรีย์ของบุคคลใด    ผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผล    มี</p><p>ประมาณยิ่ง   อบรมอริยมรรคมีศรัทธาเป็นเครื่องนำมา   มีศรัทธาเป็นประธาน</p><p>ให้เกิดขึ้น   บุคคลนี้เรียกว่าสัทธานุสารี.   บุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งโสดา-</p><p>ปัตติผล ชื่อว่า <strong>สัทธานุสารี.</strong></p><p>         บุคคลผู้ตั้งอยู่แล้วในผล  ชื่อว่า  <strong>สัทธาวิมุต.</strong></p><p>                                    <strong>อรรถกถาสัทธานุสารีบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง<strong>สัทธานุสารีบุคคล.</strong>  ผู้ใดย่อมนำมาซึ่งศรัทธา</p><p>เหตุนั้น    ผู้นั้นจึงชื่อว่า   <strong>สัทธาวาหี</strong>     แปลว่าผู้นำมาซึ่งศรัทธา.    อธิบายว่า</p><p>ศรัทธานำบุคคลนี้มา.   ท่านกล่าวว่า    "สุทธาวาหี"    ดังนี้บ้างก็มีเหมือนกัน.</p><p>บทว่า  <strong>"สทฺธาปุพฺพงคม"</strong>   ได้แก่    กระทำศรัทธาให้เป็นปุเรจาริก  คือ  ให้</p><p>เป็นหัวหน้า.  สองบทว่า   <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>   ความว่า   บุคคลนี้คือ   ผู้เห็นปานนี้</p><p>ท่านเรียกว่า     สัทธานุสารี.    บุคคลใดย่อมระลึก   คือ   ย่อมตามระลึกถึงด้วย </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 230</p><p>ศรัทธา  เหตุนั้น     บุคคลนั้นจึงชื่อว่า  สัทธานุสารี. คำว่า   <strong>"สทฺธานุสารี"</strong>  นี้ </p><p>เป็นชื่อของพระโสดาปัตติมรรค.   แต่เมื่อท่านบรรลุผลจิตแล้ว   ชื่อว่า   สัทธา-</p><p>วิมุต.   ก็ชื่อว่า  ธุระ ๒ อย่าง,   ชื่อว่า  อภินิเวส  ๒ อย่าง,    และชื่อว่า   สีสะ</p><p>๒ อย่างของท่านผู้ยังโลกุตตรธรรมให้เกิดขึ้นมีอยู่.</p><p>         บรรดาธุระเป็นต้นเหล่านั้น   ชื่อว่า <strong>ธุระ</strong>  มี ๒ อย่างคือ  สัทธาธุระ ๑.</p><p>ปัญญาธุระ ๑.</p><p>         ชื่อว่า  <strong>อภินิเวส</strong> คือ  การอาศัย ๒ อย่างคือ     ภิกษุรูปหนึ่ง   ย่อม</p><p>อยู่ด้วยความสามารถแห่งการอาศัยสมถะ  (สมถาภินิเวส)  อีกรูปหนึ่ง ย่อมอยู่</p><p>ด้วยความสามารถแห่งการอาศัยวิปัสสนา  (วิปัสสนาภินิเวส).</p><p>         และชี่อว่า  <strong>สีสะ</strong>  คือ  ที่สุด   เหล่านี้ก็มี ๒ อย่าง  คือ  ภิกษุรูปหนึ่ง</p><p>บรรลุธรรมถืงที่สุดแล้ว  ชื่อว่า  <strong>อุภโตภาควิมุต</strong>  ภิกษุรูปหนึ่ง      บรรลุธรรม</p><p>ถึงที่สุดแล้วมีชื่อว่า  <strong>ปัญญาวิมุต.</strong>   อธิบายว่า    ภิกษุเหล่าใดเหล่าหนึ่ง   ย่อม</p><p>ยังโลกุตตรธรรมให้เกิดขึ้น  ท่านเหล่านั้นทั้งหมดย่อมกระทำธรรม ๒ อย่างนี้  คือ</p><p>ศรัทธา  และ  ปัญญา  ให้เป็นธุระ   อาศัยฐานะทั้ง  ๒ เหล่านั้นคือ   สมถาภินิเวส</p><p>และวิปัสสนาภินิเวส    และย่อมหลุดพ้นด้วยสีสะทั้ง ๒ เหล่านี้     คืออุภโตภาค-</p><p>วิมุตตสีสะ  และ ปัญญาวิมุตตสีสะ.</p><p>         บรรดาท่านเหล่านั้น  ภิกษุรูปใด  ได้สมาบัติ ๘ กระทำปัญญาให้เป็น</p><p>ธุระ   อาศัยอำนาจสมถะกระทำอรูปสมาบัติอย่างใดอย่างหนึ่ง  ให้เป็นปทัฏฐาน</p><p>แล้วเริ่มตั้งวิปัสสนาบรรลุพระอรหัต   ภิกษุรูปนั้น   ในขณะแห่งโสดาปัตติมรรค</p><p>ชื่อว่า  <strong>ธัมมานุสารี</strong>  แต่ในฐานะ  ๖ ข้างหน้า   คือ   ตั้งแต่โสดาปัตติผล   ถึง</p><p>อรหัตมรรค  ชื่อว่า   <strong>กายสักขี.</strong>    เมื่อบรรลุพระอรหัตผลแล้ว  ชื่อว่า   <strong>อุภโต- </strong></p><p><strong>ภาควิมุต. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 231</p><p>         อีกรูปหนึ่งทำปัญญาอย่างเดียวเท่านั้นให้เป็นธุระ  อาศัยอำนาจวิปัสสนา </p><p>พิจารณาสุทธสังขาร    หรือรูปาวจรฌานอย่างใดอย่างหนึ่ง     บรรลุพระอรหัต.</p><p>ภิกษุแม้นี้   ในขณะแห่งโสดาปัตติมรรค   ชื่อว่า   ธัมมานุสารี   แต่ในฐานะ ๖</p><p>ข้างหน้า คือ  ตั้งแต่โสดาปัตติผลถึงอรหัตมรรค  ชื่อว่า  ทิฏฐิปัตตะ.   เมื่อบรรลุ</p><p>พระอรหัตผล ชื่อว่า ปัญญาวิมุต.  ชื่อ ๒ อย่างคือ ปัญญาวิมิต  และ  ทิฏฐิปัตตะ</p><p>ไม่เคยมีในที่นี้    และรวมกับชื่อก่อน ๆ อีก  ๓  ชื่อ  คือ   ธัมมานุสารี  กายสักขี</p><p>และอุภโตภาควิมุต   จึงเป็น ๕  ชื่อด้วยกัน.</p><p>         อีกรูปหนึ่ง  ท่านได้สมาบัติ ๘ กระทำศรัทธาให้เป็นธุระ  อาศัยอำนาจ</p><p>สมถะ   กระทำอรูปสมาบัติอย่างใดอย่างหนึ่งให้เป็นปทัฏฐาน    เริ่มทั้งวิปัสสนา</p><p>บรรลุพระอรหัต.   ภิกษุนี้    ในขณะแห่งโสดาปัตติมรรค   ชื่อว่า   สัทธานุสารี</p><p>แต่ในฐานะ ๖ ข้างหน้า   ชื่อว่า   กายสักขีนั่นแหละ.     เมื่อบรรลุพระอรหัตผล</p><p>แล้วจึงชื่อว่า  อุภโตภาควิมุต   นั่นเทียว.   ชื่ออย่างเดียวเท่านั้น   คือ  สัทธานุสารี</p><p>ไม่เคยมีในที่นี้  รวมกับชื่อ ๕ ชื่อข้างต้น    ก็เป็น ๖ ชื่อด้วยกัน.</p><p>         ภิกษุอีกรูปหนึ่ง     กระทำศรัทธานั่นแหละให้เป็นธุระ     อาศัยอำนาจ</p><p>วิปัสสนาพิจารณาสังขารล้วน    หรือรูปาวจรฌานอย่างใดอย่างหนึ่ง   แล้วบรรลุ</p><p>พระอรหัต.  ภิกษุแม้นี้   ในขณะแห่งโสดาปัตติมรรค  ชื่อว่า  สัทธานุสารี     ใน</p><p>ฐานะ ๖ ข้างหนน้า  คือ  ตั้งแต่โสดาปัตติผลถึงอรหัตมรรค   ชื่อว่า   สัทธาวิมุต</p><p>เมื่อท่านบรรลุอรหัตผลแล้วจึงชื่อว่าปัญญาวิมุต.   ชื่ออย่างเดียวเท่านั้น  คือ สัท-</p><p>ธาวิมุต ไม่เคยมีในที่นี้    แล้วรวมกับชื่อ ๖   ชื่อข้างต้น    ก็เป็น ๗ ชื่อด้วยกัน.</p><p>พระอริยบุคคล  ๗  จำพวกเหล่านี้   ชื่อว่า   เป็นทักขิไณยบุคคลผู้เลิศในโลก.</p><p>                                <em>จบอรรถกถาสัทธานุสารีบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 232</p><p>         [๔๗]  <strong>สัตตักขัตตุปรมบุคลล    บุคคลชื่อว่า  สัตตักขัตตุปรมะ </strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้       เพราะความสิ้นไปรอบแห่งสัญโญชน์ทั้ง ๓</p><p>เป็นโสดาบัน    มีอันไม่ไปเกิดในอบายเป็นธรรมดา   เป็นผู้เที่ยง    จะได้ตรัสรู้</p><p>ในเบื้องหน้า    บุคคลนั้นจะแล่นไป   ท่องเที่ยวไปในเทวดาและมนุษย์  ๗  ชาติ</p><p>แล้วทำที่สุดทุกข์ได้   บุคคลนี้เรียกว่า  สัตตักขัตตุปรมะ.</p><p>                                <strong>อรรถกถาสัตตักขัตตุปรมบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง  <strong>สัตตักขัตตุปรมบุคคล.</strong> คำว่า  <strong>"สตฺตกฺขตฺต"</strong></p><p>ได้แก่สิ้น ๗ ครั้ง.   การเกิดขึ้นในภพ     กล่าวคือ    การถือเอาซึ่งอัตภาพมี ๗</p><p>ชาติเป็นอย่างยิ่งของบุคคลนั้นมีอยู่  เพราะเหตุนั้น  บุคคลนั้นจึงชื่อว่า  <strong>สตฺตกฺ- </strong></p><p><strong>ขตฺตุปรโม</strong>   แปลว่า   ผู้มี ๗ ชาติเป็นอย่างยิ่ง     เพราะท่านไม่ถือเอาภพที่  ๘</p><p>จากภพที่ ๗ นั้นไป. อุริยมรรค ชื่อว่า   <strong>"โสโต"</strong>   แปลว่า <strong>กระแส</strong>   ในคำนี้ว่า</p><p><strong>"โสตาปนฺโน   โหติ"</strong>  บุคคลผู้ประกอบด้วยมรรคที่ชื่อว่าโสโตนั้น    ชื่อว่า</p><p><strong>โสดาบัน.</strong></p><p>         เหมือนอย่างคำที่พระองค์ตรัสไว้ว่า    "ก็ สารีบุตร   เรากล่าวคำนี้ว่า</p><p>"โสโต  โสโต"  ดังนี้   สารีบุตร   "โสโต"  เป็นไฉน  ?"  พระสารีบุตรกราบทูลว่า</p><p>"ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ    มรรคมีองค์ ๘ อันเป็นอริยะนี้  คือ     สัมมาทิฏฐิ ฯลฯ</p><p>สัมมาสมาธิ  เท่านั้น   ชื่อว่าโสโต."  พระองค์ตรัสถามว่า   "สารีบุตร  เราเรียกว่า</p><p>โสดาบัน  สารีบุตร  โสดาบันนั้นเป็นไฉน ?</p><p>         พระสารีบุตร  กราบทูลว่า    "ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ   บุคคลใดประกอบ</p><p>ด้วยมรรคมีองค์ ๘ อันเป็นอริยะนี้   บุคคลนั้น   ชื่อว่า  พระโสดาบัน  แม้ใน</p><p>ขณะแห่งมรรคอย่างนี้ว่า   ท่านผู้มีอายุ   มีชื่ออย่างนี้   หรือมีโคตรอย่างนี้    ก็ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 233</p><p>ชื่อของผลอันมรรคให้แล้ว      เพราะเหตุนั้น   พระโสดาบัน    พระองค์จึงทรง  </p><p>ประสงค์เอาในขณะแห่งผล.</p><p>         บทว่า   <strong>"อวินิปาตธมฺโม"</strong>   ได้แก่  ภาวะคือการไม่ไปสู่อบายกล่าว</p><p>คือ  วินิปาตด้วยสามารถแห่งอันเกิดขึ้น. บทว่า  <strong>"นิยโต"</strong>  ได้แก่  ชื่อว่า นิยตะ</p><p>คือ  เที่ยงด้วยนิยามแห่งมรรค   บทว่า  <strong>"สมฺโพธิปรายโน"</strong>   ได้แก่ ความเป็น</p><p>ผู้มีการตรัสรู้อันจะเป็นไปในภายหน้า.   แท้จริง   พระโสดาบันนั้น   ย่อมตรัสรู้</p><p>ด้วยมรรคอันตนได้เฉพาะแล้ว เพราะฉะนั้น  ท่านจึงชื่อว่า  <strong>สัมโพธิปรายโน.</strong></p><p>อีกอย่างหนึ่ง   พระโสดาบันนั้น   จักตรัสรู้ด้วยมรรคเบื้องบนทั้ง  ๓  โดยแน่แท้</p><p>เพราะเหตุนั้น  ท่านจึงชื่อว่า  <strong>สัมโพธิปรายโน.</strong></p><p>         สองบทว่า   <strong>" เทเว จ มนุสฺเส  จ"</strong>  ได้แก่ เทวโลก   และมนุษยโลก.</p><p>สองบทว่า <strong>"สนฺธาวิตฺวา  สสริตฺวา"</strong>   ได้แก่ การไป ๆ มา ๆ ด้วยอำนาจปฏิสนธิ.</p><p>สองบทว่า   <strong>"ทุกฺขสฺสนฺต  กโรติ"</strong>   ได้แก่  การทำหนทาง  อันเป็นที่สุดแห่ง</p><p>วัฏฏทุกข์.</p><p>        สองบทว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>  ความว่า บุคคลนี้  คือ ผู้เห็นปานนี้  ท่าน</p><p>เรียกชื่อว่า   <strong>สัตตักขัตตุปรโม</strong>   แปลว่า   ผู้มี  ๗  ชาติเป็นอย่างยิ่ง.  ก็สัตตัก-</p><p>ขัตตุปรมบุคคลนี้พึงทราบว่า     พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสแล้วด้วยภพที่ปะปนกัน</p><p>ด้วยสามารถแห่งเทวโลกและมนุษยโลก   ตามกาลอันสมควร.</p><p>                                 <em>จบอรรถกถาสัตตักขัตตุปรมบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 234</p><p>         [๔๘]   <strong>โกลังโกลบุคคล</strong>  <strong>บุคคลชื่อว่า  โกลังโกละ  เป็นไฉน ?</strong>  </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้      เพราะความสิ้นไปรอบแห่งสัญโญชน์ทั้ง ๓</p><p>เป็นโสดาบันมีอันไม่ไปเกิดในอบายเป็นธรรมดา      เป็นผู้เที่ยงจะได้ตรัสรู้ใน</p><p>เบื้องหน้า  บุคคลนั้นจะแล่นไป  ท่องเที่ยวไป สู่ตระกูล  สอง หรือ สาม ตระกูล</p><p>แล้วทำที่สุดทุกข์ได้   บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>โกลังโกละ.</strong></p><p>                                     <strong>อรรถกถาโกลังโกลบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง      <strong>โกลังโกลบุคคล.</strong>      บุคคลใดย่อมไปจาก</p><p>ตระกูลสู่ตระกูล  เหตุนั้นผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>โกลังโกละ.</strong>   อธิบายว่า   ก็ชื่อว่า การ</p><p>เกิดในตระกูลต่ำจำเดิมแต่การกระทำให้แจ้งซึ่งพระโสดาปัตติผลไปแล้ว     ย่อม</p><p>ไม่มี   ท่านย่อมเกิดในตระกูลที่มีโภคะมากอย่างเดียวเท่านั้น.</p><p>         คำว่า  <strong>"เทฺว วา  ตีณิ  วา  กุลานิ"</strong>  ได้แก่  ไปสู่ ๒ ภพ  หรือ ๓ ภพ</p><p>ด้วยอำนาจการเกิดเป็นเทวดาและมนุษย์.   โกลังโกลบุคคลแม้นี้    พระผู้มีพระ-</p><p>ภาคเจ้าตรัสแล้วด้วยสามารถแห่งมิสสกภพ   คือภพที่ปะปนกันนั่นเทียว.    ก็ใน</p><p>คำว่า  <strong>"เทฺว  วา  ตีณิ  วา"</strong>     สักว่าเป็นเทศนาเท่านั้น.     โกลังโกลบุคคลนั่น </p><p>แหละ   ย่อมท่องเที่ยวไปจนถึงภพที่  ๖ จึงกระทำทาง คือ มรรคอันเป็นที่สิ้นสุด</p><p>แห่งวัฏฏทุกข์ได้.</p><p>                                    <em>จบอรรถกถาโกลังโกลบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 235</p><p>         [๔๙]  <strong>เอกพีชีบุคคล</strong>  <strong>บุคคลชื่อว่า  โกลังโกละ  เป็นไฉน ?</strong>  </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เพราะความสิ้นไปรอบแห่งสัญโญชน์ทั้ง ๓ </p><p>อันไม่ไปเกิดในอบายเป็นธรรมดา   เป็นผู้เที่ยงจะได้ตรัสรู้ในเบื้องหน้า  บุคคล</p><p>นั้นเกิดในภพมนุษย์อีกครั้งเดียว     แล้วทำที่สุดแห่งทุกข์ได้    บุคคลนี้เรียกว่า</p><p><strong>เอกพีชี.</strong>                     </p><p>                               </p><p>                                      <strong>อรรถกถาเอกพีชีบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง<strong>เอกพีชีบุคคล.</strong> ชื่อว่า <strong>พืช</strong>  คือ  ขันธ์อันพระผู้มี</p><p>พระภาคเจ้าตรัสแล้ว     ก็พระโสดาบันองค์ใดมีพืช  คือ   ขันธ์ครั้งเดียวเท่านั้น</p><p>คือมีการถือเอาอัตภาพครั้งเดียว      พระโสดาบันนั้นชื่อว่า   <strong>เอกพีชี.</strong>    ก็คำว่า</p><p><strong>"มานุสฺสก  ภว"</strong>  นี้สักว่าเป็นเทศนาในที่นี้เท่านั้น. แต่จะกล่าวว่า  "ยังเทวภพ</p><p>ให้เกิด"    ดังนี้บ้างก็สมควรเหมือนกัน    ก็ชื่อเหล่านั้นเป็นชื่อแห่งพระอริยบุคคล</p><p>เหล่านั้น      ด้วยสามารถแห่งชื่อที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงถือเอาแล้วนั่นเทียว.</p><p>จริงอยู่   พระโสดาบันผู้ไปถึงที่มีประมาณเท่านี้ชื่อว่า  <strong>สัตตักขัตตุปรมบุคคล</strong></p><p>ผู้ไปถึงที่มีประมาณเท่านี้ ชื่อว่า  <strong>โกลังโกลบุคคล</strong>  ผู้ไปถึงที่มีประมาณเท่านี้</p><p>ชื่อว่า <strong>เอกพีชีบุคคล</strong>  ฉะนั้น    ชื่อพระโสดาบันเหล่านั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>จึงทรงถือเอาแล้ว. แต่ว่า  โดยกำหนดแน่นอน  (โดยนิยม)  คำว่า  พระโสดาบัน</p><p>รูปนี้เป็น  สัตตักขัตตุปรมะ  รูปนี้เป็นโกลังโกละ  รูปนี้เป็น  เอกพีชี  ย่อมไม่มี </p><p>         <strong>ถามว่า</strong>  ก็ใครกำหนดประเภทพระอริยบุคคลเหล่านั้นได้.</p><p>         <strong>วิสัชนาว่า</strong> พระเถระบางพวกกล่าวไว้ก่อน ว่า  <strong>"ปุพฺพเหตุ  นิยเมติ"</strong></p><p>แปลว่า  บุพเหตุ   ย่อมกำหนดแน่นอน.   บางพวกกล่าวว่า   <strong>"ปมมคฺโค</strong></p><p><strong>นยเมติ"</strong>   แปลว่า มรรคที่หนึ่ง  กำหนดแน่นอน.   บางพวกกล่าวว่า <strong>"อุปริ- </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 236</p><p><strong>ตโย  มคฺคา  นิยเมนฺติ"</strong>    แปลว่า  มรรคเบื้องบน ๓ กำหนดแน่นอน.   บาง  </p><p>พวกกล่าว  <strong>"ติณฺณ  มคฺคาน  วิปสฺสนา นิยเมติ"</strong>  แปลว่า วิปัสสนาแห่งมรรค</p><p>ทั้ง ๓  กำหนดแน่นอน.</p><p>         บรรดาวาทะแห่งพระเถระเหล่านั้น  วาทะว่า  <strong>"ปุพฺพเหตุ  "นิยเมติ"</strong></p><p>ย่อมหมายความว่า  อุปนิสัยแห่งปฐมมรรค   ย่อมเป็นคุณชาตอันบุพเหตุกระทำ</p><p>แล้ว   มรรคเบื้องบน ๓  ปราศจากอุปนิสัยเกิดขึ้น   ในวาทะว่า  <strong>"ปมมคฺโค</strong></p><p><strong>นิยเมติ"</strong>  หมายความว่ามรรค  ๓   เป็นธรรมชาติไร้ประโยชน์.     ในวาทะว่า</p><p><strong>"อุปริ  ตโย มคฺคา นิยเมนฺติ"</strong>   หมายความว่า  เมื่อปฐมมรรคยังไม่เกิดขึ้น</p><p>นั่นแหละ     มรรคเบื้องบน ๓ เกิดขึ้นแล้ว.    ก็วาทะว่า    <strong>"ติณฺณ  มคฺคาน</strong></p><p><strong>วิปสฺสนา นิยเมติ"</strong>  ซึ่งแปลว่า    วิปัสสนาแห่งมรรคทั้ง ๓   กำหนดแน่นอน</p><p>ย่อมถูกต้อง. ก็ถ้าวิปัสสนาแห่งมรรคทั้ง ๓ มีกำลัง พระโสดาบัน ก็ชื่อว่าเอกพีชี.</p><p>ถ้าอ่อนกว่าวิปัสสนาของเอกพีชี  ก็ชื่อว่า   โกลังโกละ   ถ้าอ่อนกว่าวิปัสสนาของ</p><p>โกลังโกละนั้น   ก็ชื่อว่า   สัตตักขัตตุปรมะ   ด้วยประการฉะนี้.</p><p>         อนึ่ง  พระโสดาบันบางองค์   มีอัชฌาสัยในวัฏฏะ   เป็นผู้ยินดีในวัฏฏะ</p><p>ย่อมท่องเที่ยวไปในวัฏฏะบ่อย ๆ นั่นเทียว ปรากฏอยู่.  ก็ชนเหล่านั้น  มีประมาณ</p><p>เท่านี้  คือ</p><p>         ๑.  อนาถบิณฑิกเศรษฐี</p><p>         ๒.  วิสาขา   อุบาสิกา</p><p>         ๓.  จูลรถเทวบุตร</p><p>         ๔.  มหารถเทวบุตร</p><p>         ๕.  อเนกวรรณเทวบุตร</p><p>         ๖.  ท้าวสักกเทวราช</p><p>         ๗.  นาคทัตตเทวบุตร. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 237</p><p>         ทั้งหมดนี้    มีอัธยาศัยในวัฏฏะ    เกิดในเทวโลก  ๖ ชั้น    ตั้งแต่ต้น  </p><p>ชำระจิตให้สะอาดในเทวโลกนั่นแหละ   แล้วจึงตั้งอยู่ในอกนิฏฐภพ   จึงจักปริ-</p><p>นิพพาน  ชนเหล่านี้  พระองค์มิได้ทรงถือเอาในที่นี้   ก็ชนเหล่านี้พระองค์มิได้</p><p>ทรงถือเอาเท่านั้นก็หาไม่    พระโสดาบันองค์ใด    บังเกิดในมนุษยโลกทั้งหลาย</p><p>ท่องเที่ยวไปแล้วในมนุษยโลกนั่นแหละสิ้น ๗ ครั้ง    แล้วจึงบรรลุพระอรหันต์</p><p>ก็ดี   พระโสดาบันองค์ใดบังเกิดในเทวโลกทั้งหลายท่องเที่ยวไป ๆ  มา ๆ  ใน</p><p>เทวโลกนั่นแหละสิ้น ๗ ครั้ง   แล้วบรรลุพระอรหันต์   ก็ดี   พระโสดาบันแม้</p><p>เหล่านั้น   พระผู้มีพระภาคเจ้าก็มิได้ทรงถือเอา.</p><p>         แต่ว่าพึงทราบว่า    ในที่นี้พระองค์ทรงถือเอาพระโสดาบัน    ที่ชื่อว่า</p><p>สัตตักขัตตุปรมะ   กับโกลังโกละ   ด้วยสามารถแห่งภพอันเจือกัน   และ   พระ-</p><p>โสดาบันผู้บังเกิดในภพของมนุษย์เท่านั้นที่ชื่อว่า   เอกพีชี.</p><p>         ในพระโสดาบันเหล่านั้น    องค์หนึ่ง ๆ ย่อมถึงภาวะ ๔ อย่าง    ด้วย</p><p>สามารถแห่งทุกขาปฏิปทา   เป็นต้น .   <strong>ว่าด้วยสัทธธุระ</strong>   พระโสดาบันมี ๑๒</p><p>จำพวก  คือ.  ชื่อว่าสัตตักขัตตุปรมะ   จำพวก  ชื่อว่า<strong>โกลังโกละ</strong> ๔ จำพวก</p><p>ชื่อว่า   เอกพีชี ๔ จำพวก.   <strong>ว่าด้วยปัญญาธุระ</strong>   ก็ถ้าพระโสดาบันพึงอาจยัง</p><p>โลกุตตรธรรมให้เกิดด้วยปัญญา   กระทำปัญญาให้เป็นธุระอย่างนี้ว่า   เราจักให้</p><p>โลกุตตรธรรมเกิดขึ้น   แม้บรรลุเป็นพระโสดาบันผู้ชื่อว่า  สัตตักขัตตุปรมะเป็น</p><p>ต้น   ด้วยอำนาจปฏิปทา ๔ อย่าง   ก็เป็นพระโสดาบัน ๑๒ จำพวก  เหมือนกัน</p><p>นั่นแหละ ฉะนั้นพระโสดาบันทั้ง ๒๔ จำพวกเหล่านั้น  บัณฑิตพึงทราบว่า พระ-</p><p>ผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้แล้วในฐานะนี้      ด้วยสามารถแห่งพระอริยะผู้เข้าไปเพ่ง</p><p>ธรรมอันตั้งอยู่  ด้วยศรัทธา หรือ  ปัญญา  ในที่นี้นั่นเทียว.</p><p>                                     <em>จบอรรถกถาเอกพีชีบุคคล </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 238</p><p>         [๕๐]   <strong>สกทาคามีบุคคล   บุคคลชื่อว่า สกทาคามี  เป็นไฉน ?</strong>   </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เพราะความสิ้นไปรอบแห่งสัญโญชน์ทั้ง  ๓</p><p>เพราะทำราคะ  โทสะ  โมหะให้เบาบางลง  เป็นพระสกทาคามี  ซึ่งยังจะมาสู่โลก</p><p>นี้คราวเดียวเท่านั้นแล้วทำที่สุดทุกข์ได้   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>สกทาคามี.</strong></p><p>                                      <strong>อรรถกถาสกทาคามีบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง  <strong>สกทาคามีบุคคล.</strong>  บุคคลใด  ย่อมมาอีกครั้ง</p><p>เดียวด้วยสามารถแห่งปฏิสนธิ  เพราะเหตุนั้น  ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>สกทาคามี</strong>   แปล</p><p>ว่า   ผู้มาปฏิสนธิอีกครั้งเดียว.</p><p>         บทว่า   <strong>"สกิเทว"</strong>  ได้แก่  ครั้งหนึ่งเท่านั้น.</p><p>         บรรดาพระสกทาคามี ๕   จำพวก   ๔ จำพวกพระองค์ไม่ทรงประสงค์</p><p>เอา แต่ทรงประสงค์เอาเพียงพวกเดียวเท่านั้นในที่นี้   ด้วยบทว่า    <strong>"อิม   โลก</strong></p><p><strong>อาคนฺตฺวา"</strong>  เพราะว่า พระสกทาคามีบางพวกบรรลุสกทาคามิผลในโลกนี้  ย่อม</p><p>ปรินิพพานในโลกนี้นั่นแหละ  บางพวกบรรลุสกทาคามิผลในโลกนี้ปรินิพพาน</p><p>ในเทวโลก  บางพวกบรรลุในเทวโลกปรินิพพานในเทวโลกนั่นแหละ บางพวก</p><p>บรรลุในเทวโลกแล้วเกิดขึ้นในโลกนี้แล้วจึงปรินิพพาน   รวมพระสกทาคามีทั้ง</p><p>๔  จำพวก ดังกล่าวมานี้   พระองค์มิได้ทรงประสงค์เอา   ในสกทาคามีนิสเทสนี้.</p><p>         แต่พระสกทาคามี    พวกใด     บรรลุในโลกนี้    แล้วดำรงชีวิตอยู่ใน</p><p>เทวโลกตลอดอายุ    แล้วก็เกิดขึ้นในโลกนี้อีก   จึงปรินิพพาน   พระสกทาคามี</p><p>พวกเดียวนี้เท่านั้น    พึงทราบว่า    พระองค์ทรงถือเอาใน   สกทาคามีนิทเทส</p><p>นี้.</p><p>         คำใดที่ยังเหลืออยู่ในที่นี้   ข้าพเจ้ายังมิได้กล่าว  คำนั้นทั้งหมด  ข้าพเจ้า</p><p>กล่าวแล้วในโลกุตตรกุศลนิทเทส   ในอรรถกถาแห่งธรรมสังคหะในหนหลัง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 239</p><p>         <strong>ถามว่า</strong> ก็พระสกทาคามีนี้  มีการกระทำที่แตกต่างกันกับพระโสดาบัน </p><p>ที่ชื่อว่า   เอกพีชี   อย่างไรบ้าง  ?</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong> พระโสดาบัน   ผู้ชื่อว่า   เอกพีชี   ท่านมีปฏิสนธิครั้งเดียว</p><p>เท่านั้น   ส่วนพระสกทาคามีท่านมีปฏิสนธิ ๒ ครั้ง  ข้อนี้  เป็นการการทำที่แตก</p><p>ต่างกันระหว่างพระอริยะทั้งสองเหล่านั้น.</p><p>                                  <em>จบอรรถกถาสกทาคามีบุคคล</em></p><p>         [๕๑]  <strong>อนาคามีบุคคล</strong>  <strong>บุคคลชื่อว่า  อนาคามี   เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เพราะความสิ้นไปรอบแห่งโอรัมภาคิยสัญโญชน์</p><p>ทั้ง  ๕ มีกำเนิดเป็นอุปปาติกะ   ปรินิพพานในเทวโลกชั้นสุทธาวาสนั้น   มีอัน</p><p>ไม่กลับมาจากโลกนั้นเป็นธรรมดา   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>อนาคามี</strong></p><p>                                     <strong>อรรถกถาอนาคามีบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง  <strong>อนาคามีบุคคล.</strong>  กามธาตุ  พระผู้มีพระภาค </p><p>เจ้าตรัสเรียกว่า <strong>โอร</strong> แปลว่า  ต่ำ  ในคำว่า  <strong>"โอรมฺภาคิยาน  สญฺโชนาน"</strong></p><p>เครื่องผูกทั้ง ๕ เหล่านั้น   อันบุคคลใดยังละไม่ได้แล้ว   เพราะเหตุนั้นบุคคลนั้น</p><p>แม้บังเกิดในภวัคคภูมิ  ก็ยังถูกเครื่องผูกเหล่านั้นดึงให้ตกไปในกามธาตุนั่นเทียว</p><p>เหมือนปลาที่กลืนกินเบ็ด และ  เหมือนนกกาที่เขาเอาเชือกยาวผูกเท้าไว้  เพราะ</p><p>ฉะนั้น   เครื่องผูกทั้ง  ๕ ท่านจึงเรียกว่า  โอรัมภาคิยะ   อธิบายว่า  โอรัมภาคิยะ</p><p>นี้   เป็นของเบื้องต่ำ  คือ  เป็นส่วนเบื้องต่ำ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 240</p><p>         บทว่า   <strong>"ปริกฺขยา"</strong> ได้แก่ เพราะสิ้นไปรอบแห่งเครื่องผูกเหล่านั้น </p><p>         บทว่า   <strong>" โอปปาติโก"</strong> ได้แก่ ผู้มีกำเนิดเป็นโอปปาติกะ. หมายความ</p><p>ว่า  การนอนในครรภ์  ของพระอนาคามีนั้นท่านพ้นเสียแล้วด้วยบทว่า <strong>"โอป-</strong></p><p><strong>ปาติโก"</strong> นี้.</p><p>         คำว่า  <strong>"ตตฺถ  ปรินิพฺพายิ"</strong>   ได้แก่   พระอนาคามี   ผู้ปรินิพพาน</p><p>ในสุทธาวาสเทวโลกนั้น.</p><p>         คำว่า  <strong>" อนาวตฺติธมฺโม  ตสฺมา  โลกา "</strong>   ความว่า  ได้แก่  การ</p><p>ไม่มาจากพรหมโลกแล้วกลับมาสู่กามโลกนี้    ด้วยอำนาจถือปฏิสนธิเป็นสภาวะ.</p><p>ก็การมาของพระอนาคามีนั้น  เพื่อประโยชน์แก่การเห็นพระพุทธเจ้า  พระเถระ</p><p>และสดับฟังพระสัทธรรมอันธรรมดามิได้ห้ามไว้.              </p><p>         คำว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>  ความว่า  บุคคลนี้  คือ  ผู้มีสภาวะอย่างนี้  ท่าน</p><p>เรียกว่าพระอนาคามี   เพราะไม่กลับมาอีก   ด้วยอำนาจปฏิสนธิ.</p><p>                                  <em>จบอรรถกถาอนาคามีบุคคล</em></p><p>         [๕๒] <strong> อันตราปรินิพพายีบุคคล   บุคคลชื่อว่า   อันตราปริ-</strong></p><p><strong>นิพพายี   เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     เพราะความสิ้นไปรอบแห่งโอรัมภาคิยสัญ-</p><p>โญชน์ทั้ง  ๕ มีกำเนิดเป็นอุปปาติกะ     ปรินิพพานในเทวโลกชั้นสุททวาสนั้น</p><p>มีอันไม่กลับมาจากโลกนั้นเป็นธรรมดา  บุคคลนั้น   ย่อมยังอริยมรรคให้เกิดขึ้น</p><p>เพื่อละสัญโญชน์  อันมีในเบื้องบน  ในระยะเวลาติดต่อกับที่เกิดบ้าง  ยังไม่ถึง</p><p>ท่ามกลางกำหนดอายุบ้าง  บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>อันตราปรินิพพายี. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 241</p><p>                               <strong>อรรถกถาอันตราปรินิพพายีบุคคล</strong>  </p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่งพระอนาคามี   ผู้ชื่อว่า   <strong>อันตราปรินิพพายี-</strong></p><p><strong>บุคคล.</strong>  คำว่า  <strong>"อุปฺปนฺน  วา  สมนนฺตรา"</strong>  ความว่า   เป็นกาลติดต่อกัน</p><p>กับการเกิดขึ้นบ้าง.  คำว่า  <strong>"อปฺปตฺต  วา  เวมชฺฌ อายุปฺปมาณ"</strong>   ความว่า</p><p>ยังไม่ถึงประมาณท่ามกลางอายุบ้าง  อธิบายว่า  ยังไม่ถึงท่ามกลางอายุ  ท่านย่อม</p><p>ยังอริยมรรคให้เกิดขึ้นแล้ว  แล้วปรินิพพาน.  ก็เนื้อความว่า <strong>"เวมชฺฌ  ปตฺต"</strong></p><p>แปลว่า   ถึงท่ามกลางบ้าง   บัณฑิตพึงทราบโดยการกำหนดด้วย   "วา"  ศัพท์.</p><p>พระอนาคามีผู้อันตรายปรินิพพายี ๓ จำพวก     เป็นอันสำเร็จแล้วด้วยประการ</p><p>ฉะนี้.  คำว่า  <strong>"อุปริฏฺิมาน  สญฺโชนาน"</strong>   ได้แก่  อุทฺธัมภาคิยสังโยชน์</p><p>๕  เบื้องบน   หรือได้แก่  กิเลส  ๘.   บทว่า  <strong>"ปหานาย"</strong>   ได้แก่  ยังมรรค</p><p>ให้เกิดขึ้นเพื่อต้องการละสังโยชน์เหล่านั้น.</p><p>         สองบทว่า   <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>  ความว่า บุคคลนี้   คือ  ผู้เห็นปานนี้   ท่าน</p><p>เรียกว่า   อันตรายปรินิพพายี   เพราะปรินิพพานในระหว่างท่ามกลางแห่งอายุนั่น</p><p>เทียว.</p><p>                             <em>จบอรรถกถาอันตราปรินิพพายีบุคคล</em></p><p>         [๕๓]  <strong>อุปหัจจปรินิพพายีบุคคล</strong>   <strong>บุคคลชื่อว่า   อุปหัจจปริ-</strong></p><p><strong>นิพพายี  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เพราะความสิ้นไปรอบแห่งโอรัมภาคิยสัญโญชน์</p><p>ทั้ง ๕ มีกำเนิดเป็นอุปปาติกะ   ปรินิพพานในเทวโลกชั้นสุทธาวาสนั้น   มีอัน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 242</p><p>ไม่กลับจากโลกนั้นเป็นธรรมดา  บุคคลนั้น  ย่อมยังอริยมรรคให้เกิดขึ้น  เพื่อ </p><p>ละสัญโญชน์อันมีในเบื้องบน    เมื่อล่วงพ้นท่ามกลางกำหนดอายุบ้าง    เมื่อใกล้ </p><p>จะทำกาลกิริยาบ้าง  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>อุปหัจจปรินิพพายี.</strong></p><p>                               <strong>อรรถกถาอุปหัจจปรินิพพายีบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่งพระอนาคามี  ผู้ชื่อว่า  <strong>อุปหัจจปรินิพพายี- </strong></p><p><strong>บุคคล.</strong>   คำว่า <strong>"อติกฺกมิตฺวา  เวมชฺฌ   อายุปฺปมาณ"</strong>   ได้แก่ก้าวล่วงเลย</p><p>ท่ามกลางประมาณแห่งอายุ.   คำว่า   <strong>"อุปหจฺจ   วา  กาลกิริย"</strong>  ได้แก่    ใกล้</p><p>จะทำกาลกิริยา   อธิบายว่า   จวนจะสิ้นอายุแล้ว .   คำว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>  ความ</p><p>ว่า   บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้   ท่านเรียกว่า   อุปหัจจปรินิพพายี   เพราะก้าว</p><p>ล่วงเลยท่ามกลาง  ๕๐๐  มหากัปแห่งอายุ   อันมี  ๑,๐๐๐  มหากัปเป็นประมาณ</p><p>ในอวิหาภูมิทั้งหลายก่อน     แล้วจึงตั้งอยู่ในกัปที่   ๖๐๐   มหากัปหรือที่   ๗๐๐</p><p>มหากัป   หรือที่  ๘๐๐ มหากัป   หรือที่  ๙๐๐  มหากัป   หรือที่  ๑,๐๐๐  มหากัป</p><p>อย่างใดอย่างหนึ่งนั่นแหละ      แล้วจึงบรรลุพระอรหัต      และปรินิพพานด้วย</p><p>กิเลสปรินิพพาน.</p><p>                             <em>จบอรรถกถาอุปหัจจปรินิพพายีบุคคล</em></p><p>         [๕๔]   <strong>อสังขารปรินิพพายีบุคคล</strong>    <strong>บุคคลชื่อว่า   อสังขาร-</strong></p><p><strong>ปรินิพพายีเป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เพราะความสิ้นไปรอบแห่งโอรัมภาคิยสัญโญชน์</p><p>ทั้ง ๕ มีกำเนิดเป็นอุปปาติกะ    ปรินิพพานในเทวโลกชั้นสุทธาวาสนั้น   มีอัน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 243</p><p>ไม่กลับมาจากโลกนั้นเป็นธรรมดา  บุคคลนั้น   ย่อมยังอริยมรรคให้เกิดขึ้นโดย  </p><p>ไม่ลำบาก   เพื่อละสัญโญชน์อันมีในเบื้องบน    บุคคลนี้เรียกว่า     <strong>อสังขาร- </strong></p><p><strong>ปรินิพาพยี.</strong>                                                               </p><p>         [๕๕]   <strong>สสังขารปรินิพพายีบุคคล   บุคคลชื่อว่า    สสังขาร-</strong></p><p><strong>ปรินิพพายีเป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เพราะความสิ้นไปรอบแห่งโอรัมภาคิยสัญโญชน์</p><p>ทั้ง ๕ มีกำเนิดเป็นอุปปาติกะ   ปรินิพพานในเทวโลกชั้นสุทธาวาสนั้น    มีอัน</p><p>ไม่กลับมาจากโลกนั้นเป็นธรรมดา  บุคคลนั้น   ย่อมยังอริยมรรคให้เกิดขึ้นโดย</p><p>ลำบาก     เพื่อละสัญโญชน์อันมีในเบื้องบน      บุคคลนี้เรียกว่า    <strong>สสังขาร-</strong></p><p><strong>ปรินิพพายี.</strong></p><p>            <strong>อรรถกถาอสังขารปรินิพพายี  และสสังขารปรินิพพายีบุคคล</strong></p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง  พระอนาคามี   ผู้ชื่อว่า  <strong>อสังขารปรนิพพายี</strong></p><p><strong>และสสังขารปรินิพพายีบุคคล.</strong>  พระอนาคามีรูปใด    ไม่กระทำความเพียร</p><p>อย่างแรงกล้า    โดยไม่รวบรัด    รีบเร่ง    มีทุกข์น้อย    บรรลุพระอรหัตแล้ว</p><p>ปรินิพพานด้วยกิเลสปรินิพพานตามธรรมดา ฉะนั้น  ท่านจึงชื่อว่า  <strong>อสังขาร-</strong></p><p><strong>ปรินิพพายี</strong>   แปลว่า  ผู้ปรินิพพานตามธรรมดา    โดยมิได้กระทำความเพียร</p><p>อย่างแรงกล้า.    ส่วนรูปใด  กระทำความเพียรอย่างแรงกล้า     โดยรีบด่วนไม่</p><p>ชักช้า  มีความทุกข์ยาก  บรรลุพระอรหัตแล้วปรินิพพาน   ด้วยกิเลสปรินิพพาน</p><p>ตามธรรมดา   ฉะนั้น   ท่านจึงเรียกว่า   <strong>สสังขารปรินิพพายี</strong>     แปลว่า  ผู้</p><p>ปรินิพพานตามธรรมดาด้วยการกระทำความเพียรอย่างแรงกล้า.</p><p>           <em>จบอรรถกถาอสังขารปรินิพพายี  และสสังขารปรินิพพายีบุคคล</em></p><p> </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 244</p><p>         [๕๖]  <strong>อุทธังโสโตอกนิฏฐาคามีบุคคล   บุคคลชื่อว่า อุทธังโส-  </strong></p><p><strong>โตอกนิฏฐคามี  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เพราะความสิ้นไปรอบแห่งโอรัมภาคิยสัญโญชน์</p><p>ทั้ง ๕ มีกำเนิดเป็นอุปปาติกะ   ปรินิพพานในเทวโลกชั้นสุทธาวาสนั้น    มีอัน</p><p>ไม่กลับมาจากโลกนั้นเป็นธรรมดา   บุคคลนั้น     จุติจากอตัปปาไปสุทัสสา   จุติ</p><p>จากสุทัสสาไปสุทัสสี    จุติจากสุทัสสีไปอกนิฏฐา   ย่อมยังอริยมรรคให้เกิดขึ้นใน</p><p>อกนิฏฐา เพื่อละสัญโญชน์เบื้องบน  บุคคลนี้เรียกว่าอุทธังโสโตอกนิฏฐคามี.</p><p>         [๕๗]  <strong>บุคคลชื่อว่า   ผู้ปฏิบัติแล้วเพื่อทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติ-</strong></p><p><strong>ผล  เป็นโสดาบัน  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลผู้ปฏิบัติแล้วเพื่อละสัญโญชน์ ๓     ปฏิบัติแล้วเพื่อทำให้แจ้งซึ่ง</p><p>โสดาปัตติผล สัญโญชน์ ๓ อันบุคคลใดละได้แล้ว  บุคคลนั้นเรียกว่า  โสดาบัน.</p><p>         บุคคลปฏิบัติแล้วเพื่อความเบาบางแห่งกามราคะและพยาบาท   ปฏิบัติ</p><p>แล้วเพื่อทำให้แจ้งซึ่งสกทาคามิผล     เพราะกามราคะและพยาบาทของบุคคลใด</p><p>เบาบางแล้ว   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>สกทาคามี.</strong></p><p>         บุคคลปฏิบัติแล้วเพื่อละไม่ให้เหลือ ซึ่งกามราคะและพยาบาท   ปฏิบัติ</p><p>แล้วเพื่อทำให้แจ้งซึ่งอนาคามิผล  กามราคะและพยาบาทอันบุคคลใดละได้หมด</p><p>ไม่มีเหลือ  บุคคลนั้นเรียกว่า  <strong>อนาคามี.</strong></p><p>         บุคคลปฏิบัติแล้ว  เพื่อไม่ให้เหลือซึ่งรูปราคะ   อรูปราคะ    มานะ</p><p>อุทธัจจะ    และอวิชชา    ปฏิบัติแล้วเพื่อทำให้แจ้งซึ่งอรหัตผล      รูปราคะ</p><p>อรูปราคะ มานะ  อุทธัจจะ   อวิชชา  อันบุคคลใดละได้หมดไม่มีเหลือ  บุคคล</p><p>นี้เรียกว่า  <strong>อรหันต์. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 245</p><p>                              <strong>อรรถกาอุทธังโสโตอกนิฏฐคามีบุคคล</strong>  </p><p>         วินิจฉัยในนิเทศแห่ง<strong>พระอนาคามี</strong>  ผู้ชื่อว่า <strong>อุทธังโสโตบุคคล.</strong></p><p>         <strong>ตณฺทาโสต</strong>  กระแส คือ ตัณหา  หรือ<strong>วฏฺฏโสต</strong> กระแส คือ  วัฏฏะ</p><p>ของพระอนาคามีนั้นมีอยู่ในเบื้องบน      เพราะเป็นธรรมชาตินำไปในเบื้องบน</p><p>ฉะนั้นท่านจึงชื่อว่า   <strong>อุทฺธโสโต</strong>  แปลว่า  ผู้มีกระแส  คือ ตัณหา หรือวัฏฏะใน</p><p>เบื้องบน.   อีกอย่างหนึ่ง   <strong>มคฺคโสต</strong>   กระแส  คือ  มรรคของพระอนาคามีนั้น</p><p>มีอยู่ในเบื้องบน   เพราะท่านไปสู่ภพเบื้องบนแล้วจึงได้   เพราะฉะนั้น   ท่านจึง</p><p>ชื่อว่า  <strong>อุทฺธโสโต</strong>   แปลว่า   ผู้มีกระแส   คือ  มรรคในเบื้องบน.   สองบทว่า</p><p><strong>" อกนิฏ  คจฺฉติ "</strong> ได้แก่ ผู้มีปกติไปสู่  อกนิฏฐภพ.</p><p>         พึงทราบวินิจฉัยในคำว่า <strong>"อวิหาโต  จุโต  อตปฺป   คจฺฉติ"</strong>  เป็นต้น</p><p>ดังนี้ว่า   พระอนาคามีเมื่ออยู่ในอวิหาภูมิตลอด  ๑,๐๐๐  มหากัป   ไม่อาจบรรลุ</p><p>อรหัต  จึงไปสู่สุทัสสีภูมิ.    เมื่อท่านแม้อยู่ในสุทัสสีภูมิตลอด ๘,๐๐๐ มหากัป</p><p>ก็ไม่อาจบรรลุพระอรหัต    ย่อมไปสู่อกนิฏฐภูมิ.    อธิบายว่า    เมื่อท่านอยู่ใน</p><p>อกนิฏฐภูมินั้น   ย่อมให้อริยมรรคเกิดได้.</p><p>         อนึ่ง   เพื่อต้องการทราบประเภทของพระอนาคามีเหล่านี้    นักศึกษา</p><p>พึงทราบหมวด ๔ แห่งพระอนาคามี   ผู้ชื่อว่า  <strong>อุทฺธโสโตอกนิฏฺคามี.</strong></p><p>         บรรดาพระอนาคามีเหล่านั้นองค์ใดชำระเทวโลกทั้ง   ๔  ให้สะอาด</p><p>จำเดิมแต่อวิหาภูมิ  และไปสู่อกนิฏฐภูมิจึงปรินิพพาน  องค์นี้ชื่อว่า <strong>อุทฺธโสโต-</strong></p><p><strong>อกนิฏฺคามี.</strong></p><p>         ก็องค์ใด    ชำระเทวโลกทั้ง ๓ เบื้องต่ำให้สะอาด      แล้วดำรงอยู่ใน</p><p>สุทัสสีเทวโลก   จึงปรินิพพาน  องค์นี้ชื่อว่า  <strong>อุทฺธโสโต  น  อกนิฏฺคามี</strong></p><p>แปลว่า   ผู้มีกระแสในเบื้องบน   แต่ไม่ไปสู่อกนิฏฐภูมิ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 246</p><p>         องค์ใดไปสู่อกนิฏฐภูมินั่นแหละ จากสุทัสสีเทวโลกนี้แล้ว จึงปรินิพพาน </p><p>องค์นี้ชื่อว่า    <strong>นอุทฺธโสโตอกนิฏฺคามี</strong>  ซึ่งแปลว่า     ผู้ไม่มีกระแสใน</p><p>เบื้องบน   แต่ไปสู่อกนิฏฐภูมิ.</p><p>         ก็องค์ใดดำรงอยู่   ในเทวโลกทั้ง ๔ เบื้องต่ำย่อมปรินิพพานในที่นั้น ๆ</p><p>นั่นแหละ  องค์นี้ชื่อว่า  <strong>นอุทฺธโสโต  นอกนิฏฺคามี</strong>  แปลว่า ผู้ไม่มีกระแส</p><p>ในเบื้องบนและไม่ไปสู่อกนิฏฐภูมิ.</p><p>         เพราะฉะนั้นเมื่อรวมพระอนาคามีเหล่านั้น   จึงมี ๔๘ จำพวก   ด้วย</p><p>ประการฉะนี้.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>  พระอนาคามี   มี  ๔๘ จำพวก  เป็นไฉน  ?</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>  ในอวิหาภูมิก่อน   พระอนาคามีผู้เป็นอันตรายปรินิพพายี  ๓</p><p>จำพวก ผู้เป็นอุปหัจจปรินิพพายี ๑ จำพวก  ผู้เป็นอุทธังโสโต  ๑  จำพวก,  พระ-</p><p>อนาคามีเหล่านั้นรวมเป็น  ๑๐ จำพวก  คือ  เป็นอสังขารปรินิพพายี  ๕  จำพวก</p><p>เป็นสสังขารปรินิพพายี ๕ จำพวก,   ในอตัปปา   สุทัสสา   และสุทัสสีภูมิ   ก็</p><p>เหมือนกัน   คือ  มี ๘ ภูมิ ๆ ละ ๑๐  จำพวก   รวมเป็น ๔๐ จำพวก,  แต่พระ</p><p>อนาคามีผู้ชื่อว่า  <strong>อุทธังโสโต</strong>  ไม่มีในชั้นอกนิฏฐภูมิ   มีแต่พระอนาคามีผู้ชื่อว่า</p><p>อันตรายปรินิพพายี ๓   จำพวก  อุปหัจจปรินิพพายี ๑  จำพวก  พระอนาคามี</p><p>เหล่านั้นเป็น ๘ จำพวก คือ  เป็นอสังขารปรินิพพายี ๔ จำพวก   เป็นสสังขาร.</p><p>ปรินิพพายี ๔ จำพวก     จึงรวมเป็นพระอนาคามี ๔๘ จำพวก     ด้วยประการ</p><p>ฉะนี้.   พระอนาคามีเหล่านั้นทั้งปวง   อันบัณฑิตแสดงเปรียบเทียบแล้วด้วย</p><p>ประกายไฟที่เกิดจากเหล็ก  ดังอุทาหรณ์ต่อไปนี้.</p><p>         เหมือนอย่างว่า  เมื่อช่างเหล็กตีอยู่ซึ่งปลายเหล็กแหลม  ของมีดพับและ</p><p>มีดตัดเล็บที่ร้อนตลอดวันที่แท่งเหล็ก   ประกายไฟเกิดขึ้นแล้วก็ดับไป    ฉันใด </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 247</p><p>พระอนาคามีที่เห็นปานนี้  บัณฑิตพึงทราบว่า ชื่อว่า อันตราปรินิพพายี พวกที่  </p><p>๑  ฉันนั้น.  ถามว่า   เพราะเหตุไร ?   ตอบว่า   เพราะกิเลสดับไปไม่เหลือ   ใน</p><p>ลำดับที่เกิดขึ้นนั้นแหละ.</p><p>         เมื่อช่างเหล็กตีอยู่ซึ่งปลายเหล็กแหลมเป็นต้นที่ร้อนตลอดวัน  อันใหญ่</p><p>กว่านั้น     ที่แท่งเหล็ก   ประกายไฟก็พุ่งขึ้นสู่อากาศแล้วก็ดับไป   ฉันใด   พระ-</p><p>อนาคามีที่เห็นปานนี้พึงทราบว่าชื่อว่า  อันตรายปรินิพพายี  พวกที่   ๒  ฉันนั้น. </p><p>ถามว่า      เพราะเหตุไร ?   ตอบว่า     เพราะท่านมีอายุยังไม่ถึงท่ามกลางก็</p><p>ปรินิพพาน.</p><p>         เมื่อช่างเหล็กตีอยู่ซึ่งปลายเหล็กแหลมเป็นต้นที่ร้อนตลอดวัน  อันใหญ่</p><p>กว่านั้น     (หมายถึงใหญ่ขึ้นไปตามลำดับ)    ที่แท่งเหล็ก    ประกายไฟพุ่งขึ้นสู่</p><p>อากาศแล้ววกกลับลงมาสู่พื้นดินแต่ยังมิทันกระทบก็ดับไป ฉันใด พระอนาคามี</p><p>ที่เห็นปานนี้พึงทราบว่า ชื่อว่า อันตราปรินิพพายี  พวกที่ ๓ ฉันนั้น.  ถามว่า</p><p>เพราะเหตุไร ?   ตอบว่า     เพราะถึงท่ามกลางแห่งอายุแล้ว      ยังไม่ใกล้จะทำ</p><p>กาลกิริยา  ก็ปรินิพพาน.</p><p>         เมื่อช่างเหล็กตีอยู่ซึ่งปลายเหล็กแหลมเป็นต้นที่ร้อนตลอดวัน  อันใหญ่</p><p>กว่านั้นที่แท่งเหล็ก  ประกายไฟพุ่งขึ้นสู่อากาศแล้วตกลงยังพื้นดินแต่พอกระทบ</p><p>กับพื้นดินแล้วก็ดับไป  ฉันใด พระอนาคามีเห็นปานนี้พึงทราบว่าชื่อว่า  อุปหัจจ-</p><p>ปรินิพพายี   ฉันนั้น.   ถามว่า    เพราะเหตุไร ?   ตอบว่า    เพราะเข้าใกล้การ</p><p>กระทำกาลกิริยาแล้ว   ได้ยังความเป็นไปแห่งอายุให้สิ้นไปแล้ว   จึงปรินิพพาน. </p><p>         เมื่อช่างเหล็กตีอยู่ซึ่งปลายเหล็ก  แหลมเป็นต้น     ที่ร้อนตลอดวัน    อัน</p><p>ใหญ่กว่านั้นที่แท่งเหล็ก  สะเก็ดไฟกระเด็นตกไปที่หญ้า   หรือที่ไม้เล็กน้อยแล้ว</p><p>ก็เผาหญ้าหรือไม้เล็กน้อยแล้วก็ดับไป ฉันใด พระอนาคามีที่เห็นปานนี้พึงทราบ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 248</p><p>ว่าชื่อว่า   อสังขารปรินิพพายี  ฉันนั้น.  ถามว่า  เพราะเหตุไร ?  ตอบว่า  เพราะ  </p><p>ปรินิพพาน   ด้วยการประกอบความเพียรมีประมาณเล็กน้อย คือ ด้วยการดำเนิน</p><p>ไปอย่างสบาย.</p><p>         เมื่อช่างเหล็กตีอยู่ซึ่งเหล็กแหลมเป็นต้นที่ร้อนตลอดวัน     อันใหญ่กว่า</p><p>นั้น   ที่แท่งเหล็ก    สะเก็ดไฟก็กระเด็นตกไปที่กองไม้    หรือหญ้ากองใหญ่แล้ว</p><p>ไหม้กองไม้    หรือหญ้ากองใหญ่นั้นหมดแล้ว  จึงดับไป  ฉันใด  พระอนาคามี</p><p>ผู้เห็นปานนี้พึงทราบว่า   ชื่อว่า  สสังขารปรินิพพายี   ฉันนั้น.   ถามว่า   เพราะ</p><p>เหตุไร ?   ตอบว่า   เพราะปรินิพพานด้วยการทำความเพียรอย่างแรงกล้า   คือ</p><p>ดำเนินไปอย่างหนักแน่น.</p><p>         สะเก็ดไฟอื่นอีก  ย่อมตกไปที่กองไม้  และกองหญ้าอันใหญ่นั้น  ครั้น</p><p>เมื่อกองไม้หรือกองหญ้าอัน ใหญ่นั้นถูกไพ่ไหม้อยู่    ถ่านที่ปราศจากเปลวไฟก็ดี</p><p>เปลวไฟก็ดี   เกิดขึ้นแล้วก็เผาไหม้โรงของนายช่างเหล็ก   แล้วก็ลามไปไหม้บ้าน</p><p>หมู่บ้าน   เมือง    และแว่นแคว้น    จดฝั่งสมุทรจึงดับไป  ฉันใด  พระอนาคามี</p><p>ผู้เห็นปานนี้พึงทราบว่า   ชื่อว่า   <strong>อุทธังโสโตอกนิฏฐคามี</strong>  ฉันนั้น. ถามว่า</p><p>เพราะเหตุไร ?   ตอบว่า   เพราะท่านกระทำการแผ่ขยายพืชในภพเป็นอเนก</p><p>แล้วจึงกระทำให้สิ้นสุดลงด้วยการบรรลุธรรมที่ถูกต้องแล้วจึงปรินิพพาน. ก็</p><p>แผ่นเหล็กนั่นแหละมีเล็กบ้างใหญ่บ้าง      อันต่างด้วยปลายเหล็กแหลมเป็นต้น</p><p>เพราะฉะนั้น  ท่านจึงกล่าวไว้ในพระสูตร  ในวาระทั้งหมดว่า   "อโยกปลฺล"</p><p>แผ่นเหล็ก   ดังนี้.</p><p>         เหมือนอย่างคำที่พระองค์ตรัสไว้ว่า   "ก็ภิกษุทั้งหลาย   ภิกษุในพระ- </p><p>ธรรมวินัยนี้ เป็นผู้ปฏิบัติอย่างนี้แล้ว  ย่อมได้เฉพาะซึ่งอุเบกขา คือ ความวางเฉย</p><p>ว่า  อุเบกขาไม่พึงมี   และจะไม่พึงมีแก่เรา ไม่ได้มีแล้วและจักไม่มีแก่เรา  สิ่งใด </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 249</p><p>มีอยู่   เราย่อมละสิ่งนั้น  เธอนั้นย่อมไม่ยินดีในภพ ย่อมไม่ยินดีในการเกิด ลำดับ </p><p>นั้น     เธอย่อมเห็นบทอันยิ่งอันสงบแล้ว  ด้วยสัมมัปปัญญา    (ปัญญาอันชอบ)</p><p>ก็บทนั้นนั่นแล   อันเธอกระทำให้แจ้งแล้วซึ่งสิ่งทั้งปวงโดยประการทั้งปวง   แต่</p><p>เธอยังละมานานุสัยทั้งปวงไม่ได้โดยประการทั้งปวง     ยังละภวราคานุสัยทั้งปวง</p><p>โดยประการทั้งปวงไม่ได้  ยังละอวิชชานุสัยทั้งปวงโดยประการทั้งปวงไม่ได้  เธอ</p><p>นั้นชื่อว่า   อันตราปรินิพพายี    เพราะความสิ้นไปรอบแห่งโอรัมภาคิยสังโยชน์</p><p>ทั้ง ๕ แล้วตรัสว่า     คูก่อนภิกษุทั้งหลาย      เปรียบเหมือนเมื่อบุคคลทุบอยู่</p><p>ซึ่งแผ่นเหล็กอันร้อนตลอดวัน      ประกายไฟเกิดขึ้นแล้วก็พึงดับไป    แม้ฉันใด</p><p>ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุเป็นผู้ปฏิบัติอยู่อย่างนี้  ฯลฯ ย่อมเป็นผู้ชื่อว่า<strong>อันตรา-</strong></p><p><strong>ปรินิพพายี</strong>  ฉันนั้นเหมือนกัน.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ก็ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้เป็นผู้ปฏิบัติแล้วอย่างนี้ ฯลฯ</p><p>ชื่อว่า  อันตราปรินิพพายี     ภิกษุทั้งหลาย    เปรียบเหมือนเมื่อบุคคลทุบอยู่ซึ่ง</p><p>แผ่นเหล็กอันร้อนตลอดทั้งวัน   ประกายไฟเกิดแล้ว   บังเกิดแล้ว    ก็พึงดับไป</p><p>แม้ฉันใด   ภิกษุทั้งหลาย   ภิกษุเป็นผู้ปฏิบัติอยู่อย่างนี้  ฯลฯ    ย่อมเป็นผู้ชื่อว่า</p><p><strong>อันตราปรินิพพายี</strong>  ฉันนั้นเหมือนกัน.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ก็ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้เป็นผู้ปฏิบัติอยู่อย่างนี้  ฯลฯ</p><p>ย่อมเป็นผู้ชื่อว่า   อันตรายปรินิพพายี    ภิกษุทั้งหลาย    เปรียบเหมือนบุคคลทุบ</p><p>อยู่ซึ่งแผ่นเหล็กทั้งหลายที่ร้อนตลอดทั้งวัน    สะเก็ดไฟบังเกิดแล้ว     ยังไม่ทัน</p><p>กระทบพื้นดินก็พึงดับไปแม้ฉันใด  ภิกษุทั้งหลาย   ภิกษุเป็นผู้ปฏิบัติอยู่อย่างนี้ </p><p>ย่อมชื่อว่า <strong>อันตราปรินิพพายี</strong> ฉันนั้นนั่นเทียว.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ก็ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้  เป็นผู้ปฏิบัติอยู่อย่างนี้ </p><p>ย่อมชื่อว่าอุปหัจจปรินิพพายี    ภิกษุทั้งหลาย    เปรียบเหมือนเมื่อบุคคลทุบอยู่ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 250</p><p>ซึ่งแผ่นเหล็กที่ร้อนตลอดทั้งวัน    สะเก็ดไฟบังเกิดแล้ว    เกิดขึ้นแล้วกระทบกับ </p><p>พื้นดินแล้วพึงดับไปฉันใด  ภิกษุทั้งหลาย  ภิกษุเป็นผู้ปฏิบัติอยู่อย่างนี้   ฯลฯ</p><p>ย่อมชื่อว่า <strong>อุปหัจจปรินิพพายี.</strong></p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ก็ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้เป็นผู้ปฏิบัติอยู่อย่างนี้  ฯลฯ</p><p>ย่อมชื่อว่า  อสังขารปรินิพพายี  เพราะความสิ้นไปรอบแห่งโอรัมภาคิยสังโยชน์</p><p>ทั้ง ๕ ภิกษุทั้งหลาย   เปรียบเหมือนบุคคลทุบอยู่ซึ่งแผ่นเหล็กที่ร้อนตลอดวัน</p><p>สะเก็ดไฟบังเกิดแล้ว    เกิดขึ้นแล้วพึงกระเด็นไปตกอยู่ที่กองหญ้า    หรือกองไม้</p><p>เล็กน้อย    สะเก็ดไฟนั้นพึงให้ไฟเกิดบ้างให้ควันเกิดบ้างในที่นั้น     ครั้นให้ไฟ</p><p>เกิดแล้วก็ดี    ให้ควันเกิดแล้วก็ดี     แล้วก็ไหม้กองไม้กองหญ้าเล็กน้อยนั้นนั่น</p><p>แหละจนหมดสิ้นแล้วพึงดับไปเองเพราะสิ้นเชื้อ  แม้ฉันใด  ภิกษุทั้งหลาย  ภิกษุ</p><p>เป็นผู้ปฏิบัติอยู่อย่างนี้   ฯลฯ  ย่อมชื่อว่า   <strong>อสังขารปรินิพพายี</strong>     เพราะความ</p><p>สิ้นไปรอบแห่งโอรัมภาคิยสังโยชน์ทั้ง  ๕  ฉันนั้นเหมือนกัน.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย     ก็ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้     เป็นผู้ปฏิบัติอยู่อย่างนี้</p><p>ย่อมชื่อว่าสังขารปรินิพพายี   ภิกษุทั้งหลาย   เปรียบเหมือนเมื่อบุคคลทุบแผ่น</p><p>เหล็กที่ร้อนตลอดวัน   ประกายสะเก็ดไฟบังเกิดแล้ว   เกิดขึ้นแล้ว   พึงตกไปที่</p><p>กองหญ้าและกองไม้อันไพบูลย์แล้วพึงให้ไฟเกิดขึ้นบ้าง ให้ควันเกิดขึ้นบ้าง ฯลฯ</p><p>แล้วก็ไหม้กองหญ้าและกองไม้อันไพบูลย์นั้นนั่นแหละจนสิ้นแล้วก็พึงดับไป</p><p>เพราะสิ้นเชื้อ   ฉันใด   ภิกษุทั้งหลาย    ภิกษุปฏิบัติอยู่อย่างนี้  ฯลฯ    ชื่อว่า</p><p><strong>สสังขารปรินิพพายี.</strong></p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ก็ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้  เป็นผู้ปฏิบัติอยู่อย่างนี้   ฯลฯ</p><p>ย่อมเป็นผู้ชื่อว่า  <strong>อุทธังโสโตอกนิฏฐคามี</strong>  เพราะความสิ้นไปรอบแห่งโอรัม-</p><p>ภาคิยสังโยชน์ทั้ง ๕ ภิกษุทั้งหลาย  เปรียบเหมือนเมื่อบุคคลทุบอยู่ซึ่งแผ่นเหล็ก</p><p>อันร้อนตลอดวัน     ประกายสะเก็ดไฟบังเกิดแล้ว      เกิดขึ้นแล้ว     พึงตกไปที่</p><p>         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 251</p><p>กองหญ้า  หรือกองไม่อันใหญ่แล้ว  พึงให้ไฟเกิดบ้างให้ควันเกิดบ้าง  ฯลฯ แล้ว   </p><p>ก็ไหม้กองหญ้า     กองไม้อันใหญ่นั้นนั่นแหละ     และพึงลามไปไหม้กอไม้บ้าง</p><p>ป่าไม้บ้าง  ครั้นไหม้แล้วก็มาสู่ภาคพื้นอันเป็นพืชสด    หรือถึงหนทาง    หรือ</p><p>ถึงศิลา  หรือถึงน้ำ   หรือถึงสถานอันเป็นที่รื่นรมย์แล้วก็ดับไป    เพราะขาดเชื้อ</p><p>ฉันใด    ภิกษุทั้งหลาย     ภิกษุเป็นผู้ปฏิบัติอยู่ อย่างนี้  ฯลฯ  ย่อมเป็นผู้ชื่อว่า</p><p><strong>อุทธัง  โสโตอกนิฏฐคามี</strong>  ฉันนั้นเหมือนกัน.</p><p>         นิเทศแห่งพระอริยบุคคลผู้ปฏิบัติในการกระทำโสดาปัตติผลให้แจ้ง</p><p>เป็นต้นมีเนื้อความตื้นเทียว.</p><p>         คำว่า <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>  ความว่า  บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้ท่านเรียกว่า</p><p>พระอรหันต์.  ก็คำว่า  พระอรหันต์ในที่นี้   พึงทราบว่ามี ๑๒ จำพวก.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>   มี  ๒ จำพวก   อย่างไร.</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>  ก็วิโมกข์มีอยู่  ๓ อย่าง คือ  สุญญตวิโมกข์ ๑ อนิมิตตวิโมกข์</p><p>๑ อัปปณิหิตวิโมกข์  ๑  บรรดาวิโมกข์เหล่านั้น     พระขีณาสพผู้หลุดพ้นด้วย</p><p>สุญญตวิโมกข์มี  ๔  จำพวก  ด้วยอำนาจปฏิปทา ๔ อย่าง และพระขีณาสพผู้หลุด</p><p>พ้น  ด้วยอนิมิตตวิโมกข์หรืออัปปณิหิตวิโมกข์    ก็เหมือนกัน    เพราะฉะนั้น</p><p>บัณฑิตพึงทราบว่า   พระอรหันต์จึงมี ๑๒ จำพวก   ด้วยประการฉะนี้.</p><p>         ก็บุคคลเหล่านี้   มีประมาณเท่านี้คือ   คือ  พระสกทาคามี ๑๒ จำพวก</p><p>ซึ่งเหมือนพระอรหันต์  ๑๒ จำพวก  พระโสดาบัน   ๒๔ จำพวก คือ  พระโสดา-</p><p>บัน  ๑๒ จำพวก   คูณด้วยธุระ ๒ คือ สัทธาธุระ   ๑   ปัญญาธุระ ๑   และพระ-</p><p>อนาคามี  ๔๘  จำพวก   ทั้งหมดเหล่านี้     เมื่อท่านพ้นจากโลกนี้แล้ว    ย่อมไม่</p><p>เกิดในลัทธิภายนอกพระศาสนา     ย่อมเกิดขึ้นในพระศาสนาแห่งพระสัพพัญญู-</p><p>พุทธเจ้านั่นเทียว   ดังนี้แล.</p><p>              <em>จบอรรถกถาเอกกนิทเทส  ว่าด้วยบุคคล  ๑  จำพวกแต่เพียงนี้ </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 252</p><p>                                               <strong>ทุกนิทเทส</strong>  </p><p>                              <strong>อธิบายบุคคล  ๒  จำพวก</strong></p><p>         [๕๘]   ๑.  <strong>โกธนบุคคล  บุคคลผู้มักโกรธ   เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความโกรธ   ในข้อนั้น  เป็นไฉน ?    ความโกรธ  กิริยาที่โกรธ  ภาวะ</p><p>ที่โกรธ โทสะ   ความประทุษร้าย   ภาวะที่ประทุษร้าย   ความพยาบาท   กิริยาที่</p><p>พยาบาท   ภาวะที่พยาบาท   ความพิโรธตอบ    ความดุร้าย   ความเกรี้ยวกราด</p><p>ภาวะที่จิตไม่ยินดีอันใด  นี้เรียกว่า   ความโกรธ   ความโกรธนี้    อันบุคคลใด</p><p>ละไม่ได้  บุคคลนั้น  เรียกว่า  <strong>ผู้มักโกรธ.</strong></p><p>         ๒.  <strong>อุปนาหีบุคคล  บุคคลผู้ผูกโกรธ   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         ความผูกโกรธ   ในข้อนั้น   เป็นไฉน ?   ความโกรธมีในเบื้องบน</p><p>ความผูกโกรธมีในภายหลัง   ความผูกโกรธ   กิริยาที่ผูกโกรธ   ภาวะที่ผูกโกรธ </p><p>การไม่หยุดโกรธ   การตั้งความโกรธไว้   การดำรงความโกรธไว้   การทำความ</p><p>โกรธให้มั่นเข้า   อันใด   เห็นปานนี้   นี้เรียกว่า   ความผูกโกรธ  ความผูกโกรธ </p><p>นี้   อันบุคคลใดละไม่ได้   <strong>บุคคลนั้น  เรียกว่า  ผู้ผูกโกรธ.</strong></p><p>                                     <strong>อรรถกถาทุกนิทเทส</strong></p><p>                                <strong>อธิบายบุคคล  ๒  จำพวก</strong></p><p>                        <strong>อรรถกถาบุคคลผู้มักโกรธเป็นต้น</strong></p><p>         บุคคลผู้มีการโกรธเป็นปกติ  คือ   ผู้โกรธมาก  ชื่อว่า  <strong>ผู้มักโกรธ.</strong></p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้า     แม้ตรัสถามบุคคลอย่างนี้แล้ว      เพื่อจะทรงแสดงบุคคล </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 253</p><p>โดยธรรม   จึงตรัส   คำว่า   <strong>"ตตฺถ  กตโม  โกโธ"</strong>     ซึ่งแปลว่า    ความ </p><p>โกรธในข้อนั้น  เป็นไฉน  ?  ดังนี้เป็นต้น. </p><p>         แม้ในนิเทศแห่งอุปนาหีบุคคล    บุคคลผู้ผูกโกรธ    เป็นต้นก็นัยนี้</p><p>เหมือนกัน.  คำเป็นต้นว่า  <strong>"โกโธ   กุชฺฌนา"</strong>   มีเนื้อความที่ข้าพเจ้ากล่าวแล้ว</p><p>ในหนหลังนั่นแล.   คำเป็นต้นว่า   <strong>"โกโธ"</strong>    มีเนื้อความที่ข้าพเจ้ากล่าวแล้ว</p><p>ในกาลก่อนในอุปนาหีนิเทศเป็นต้นเหมือนกัน.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย   โกโธ  อปฺปหีโน"</strong>    ความว่า  ยังละไม่ได้ด้วย</p><p>วิกขัมภนปหาน    หรือด้วยตทังคปหาน    หรือด้วยสมุจเฉทปหาน.     แม้ใน</p><p>บุคคลผู้ผูกโกรธเป็นต้นข้างหน้า   ก็มีนัยนี้เหมือนกัน.</p><p>         [๕๙]  ๑.  <strong>มักขีบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้มักลบลู่บุญคุณ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความลบหลู่   ในข้อนั้น   เป็นไฉน  ?   ความลบหลู่   กิริยาที่ลบหลู่</p><p>ภาวะที่ลบหลู่   ความไม่เห็นคุณของผู้อื่น  การกระทำที่ไม่เห็นคุณของผู้อื่น  นี้ </p><p>เรียกว่า   ความลบหลู่   ความลบหลู่นี้   อันบุคคลใดละไม่ได้แล้ว  บุคคลนี้เรียก</p><p>ว่า  ผู้มักลบลู่บุญคุณของผู้อื่น.</p><p>                   ๒.  <strong>ปลาสีบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้ตีเสมอ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         การตีเสมอ ในข้อนั้น เป็นไฉน   การตีเสมอ กิริยาที่ตีเสมอ ภาวะที่</p><p>ตีเสมอ   ธรรมเป็นอาหารแห่งการตีเสมอ   ฐานแห่งวิวาท   การถือเป็นคู่ว่าเท่า</p><p>เทียมกัน   การไม่สละคืน   อันใด   นี้เรียกว่า   การตีเสมอ   การตีเสมอนี้   อัน</p><p>บุคคลใดละไม่ได้แล้ว   บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้ตีเสมอ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 254</p><p>         [๖๐]  <strong>๑.  อิสสุกีบุคคล   บุคคลผู้มีความริษยา  เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         ความริษยา  ในข้อนั้น  เป็นไฉน ?  ความริษยา  กิริยาที่ริษยา  ภาวะที่</p><p>ริษยา   ความไม่ยินดีด้วย  ภาวะที่ไม่ยินดีด้วยในลาภสักการะ  ความเคารพความ</p><p>นับถือ   การไหว้   การบูชาของผู้อื่น   อันใด   นี้เรียกว่า    ความริษยา   ก็ความ</p><p>ริษยานี้   อันบุคคลใดละไม่ได้แล้ว   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้มีความริษยา.</strong> </p><p>                   ๒.  <strong>มัจฉรีบุคคล  บุคคลผู้มีความตระหนี่  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความตระหนี่   ในข้อนั้น   เป็นไฉน ?   ความตระหนี่มี ๕ อย่าง คือ  </p><p>ตระหนี่ที่อยู่   ตระหนี่ตระกูล   ตระหนี่ลาภ   ตระหนี่วรรณะ   ตระหนี่ธรรม </p><p>ความตระหนี่  กิริยาที่ตระหนี่  ภาวะที่ตระหนี่  ความอยากไปต่าง ๆ ความเหนียว</p><p>แน่น  ความตระหนี่ถี่เหนียว  ความที่จิตไม่เผื่อแผ่   อันใด  เห็นปานนี้  นี้เรียก</p><p>ว่า   ความตระหนี่  ความตระหนี่นี้   อันบุคคลใดละไม่ได้แล้ว  บุคคลนี้เรียกว่า</p><p><strong>ผู้มีความตระหนี่.</strong></p><p>         [๖๑]  <strong>๑.  สถบุคคล  บุคคลผู้โอ้อวด  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความโอ้อวด  ในข้อนั้น   เป็นไฉน ?  บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็น</p><p>ผู้อวด   เป็นผู้โอ้อวด   ความโอ้อวด   ภาวะที่โอ้อวด   กิริยาที่โอ้อวด   ภาวะที่</p><p>แข็งกระด้าง   กิริยาที่แข็งกระด้าง   ความพูดยกตน   กิริยาที่พูดยกตน   อันใด</p><p>ในข้อนั้น   นี้เรียกว่า   ความโอ้อวด   ความโอ้อวดนี้  อันบุคคลใดละไม่ได้แล้ว  </p><p>บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้โอ้อวด. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 255</p><p>                  ๒.  <strong>มายาวีบุคคล  บุคคลผู้มีมายา  เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         มายาในข้อนั้น   เป็นไฉน ?  บุคคลบางคนในโลกนี้    ประพฤติทุจริต</p><p>ด้วยกาย   ประพฤติทุจริตด้วยวาจา   ประพฤติทุจริตด้วยใจแล้ว    เพราะเหตุจะ</p><p>ปกปิดทุจริตนั้น  จึงตั้งความปรารถนาอันลามก  ปรารถนาว่า ใครอย่ารู้เรา  ดำริ</p><p>ว่า ใคร ๆ อย่ารู้เรา   พูดว่า  ใคร ๆ อย่ารู้เรา.   พยายามด้วยกายว่าใครๆ อย่า</p><p>รู้เรา   มายา   ภาวะที่มีมายา  ความวางท่า    ความหลอกลวง  ความตลบตะแลง</p><p>ความมีเล่ห์เหลี่ยม   ความทำให้ลุ่มหลง   ความซ่อน   ความอำพราง    ความผิด</p><p>ความปกปิด  การไม่ทำให้เข้าใจง่าย  การไม่ทำให้จะแจ้ง  การปิดบัง  กิริยาลามก</p><p>เห็นปานนี้    อันใด    นี้เรียกว่า    <strong>มายา</strong>    มายานี้   อันบุคคลใดละไม่ได้แล้ว</p><p>บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>มีมายา.</strong></p><p>         [๖๒] <strong>๑.  อหิริกบุคคล  บุคคลผู้ไม่มีหิริ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความไม่มีหิริ  ในข้อนั้น  เป็นไฉน  ?   ธรรมชาติใด   ไม่ละอายสิ่งที่</p><p>ควรละอาย       ไม่ละอายการถึงพร้อมแห่งธรรมอันเป็นบาปอกุศล    นี้เรียกว่า</p><p>ความไม่มีหิริ  บุคคลประกอบแล้วด้วยความไม่มีหิรินี้  เรียกว่า  <strong>ผู้ไม่มีหิริ.</strong></p><p>                  ๒.  <strong>อโนตตัปปีบุคคล  บุคคลผู้ไม่มีโอตตัปปะ   เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน ?</strong></p><p>         ความไม่มีโอตตัปปะ  ในข้อนั้น   เป็นไฉน ?   ธรรมชาติใดไม่กลัวสิ่ง</p><p>ที่ควรกลัว  ไม่กลัวการถึงพร้อมแห่งธรรมที่เป็นบาปอกุศล   นี้เรียกว่า  ความ</p><p>ไม่มีโอตตัปปะ   บุคคลประกอบแล้วด้วยความไม่มีโอตตัปปะ   นี้ชื่อว่า  <strong>ผู้ไม่</strong></p><p><strong>มีโอตตัปปะ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 256</p><p>         [๖๓] <strong> ๑.  ทุพพจบุคคล  บุคคลผู้ว่ายาก  เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         ความเป็นผู้ว่ายาก   ในข้อนั้น    เป็นไฉน ?  ความเป็นผู้ว่ายาก   กิริยา</p><p>ที่เป็นผู้ว่ายาก   ภาวะที่เป็นผู้ว่ายาก   ความเป็นผู้ถือเอาโดยปฏิกูล   ความเป็นผู้</p><p>ยินดีโดยความเป็นข้าศึก  ความไม่เอื้อเฟื้อ   ภาวะที่ไม่เอื้อเฟื้อ  ความไม่เคารพ</p><p>ความไม่เชื่อฟัง    ในเมื่อสหธรรมมิก   ว่ากล่าวอยู่นี้เรียกว่า  ความเป็นผู้ว่ายาก</p><p>บุคคลประกอบแล้วด้วยความเป็นผู้ว่ายากนี้  ชื่อว่า   <strong>ผู้ว่ายาก.</strong></p><p>                  ๒.  <strong>ปาปมิตตบุคคล  บุคคลผู้มีมิตรชั่ว  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความเป็นผู้มีมิตรชั่ว  ในข้อนั้น  เป็นไฉน ?   บุคคลเหล่านั้นใด  เป็น</p><p>ผู้ไม่มีศรัทธา  เป็นผู้ทุศีลมีสุตะน้อย  เป็นผู้ตระหนี่  มีปัญญาทราม  การเสวนะ</p><p>การเข้าไปเสวนะ   การซ่องเสพ   การคบ   การคบหา   การภักดีด้วย  ความเป็น</p><p>ผู้คบหาสมาคมกับบุคคลเหล่านั้น    อันใด    นี้เรียกว่า    ความเป็นผู้มีมิตรชั่ว</p><p>บุคคลประกอบด้วยความเป็นผู้มีมิตรชั่วนี้  ชื่อว่า  <strong>ผู้มีมิตรชั่ว.</strong></p><p>         [๖๔]  <strong>๑.  อินทริยาคุตตทวารบุคคล    บุคคลผู้มีทวารอันไม่</strong></p><p><strong>คุ้มครองแล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความเป็นผู้มีทวารอันไม่คุ้มครองแล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย     ในข้อนั้น</p><p>เป็นไฉน  ?</p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เห็นรูปด้วยตา     เป็นผู้ถือเอาซึ่งนิมิต  เป็น</p><p>ผู้ถือเอาซึ่งอนุพยัญชนะ อกุศลธรรมทั้งหลายอันลามก คืออภิชฌา และโทมนัส</p><p>พึงซ่านไปตามบุคคลผู้ไม่สำรวมอินทรีย์   คือ  จักษุนี้อยู่   เพราะการไม่สำรวม</p><p>อินทรีย์  คือ  จักษุใด  เป็นเหตุ   ย่อมไม่ปฏิบัติเพื่อสำรวมอินทรีย์   คือจักษุ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 257</p><p>นั้น  ย่อมไม่รักษาอินทรีย์  คือ   จักษุ   ย่อมไม่ถึงความสำรวมในอินทรีย์  คือ </p><p>จักษุ   ฟังเสียงด้วยหู  ฯลฯ  สูดกลิ่นด้วยจมูก ฯลฯ  ลิ้มรสด้วยลิ้น ฯลฯ  ถูกต้อง</p><p>โผฏฐัพพะด้วยกาย ฯลฯ  รู้ธรรมารมณ์ด้วยใจแล้ว   เป็นผู้ถือเอาซึ่งนิมิต    เป็น</p><p>ผู้ถือเอาซึ่งอนุพยัญชนะ  อกุศลธรรมทั้งหลายอันลามก คือ อภิชฌาและโทมนัส</p><p>พึงซ่านไปตามบุคคลผู้ไม่สำรวมอินทรีย์   คือ   ใจใดเป็นเหตุ    ย่อมไม่ปฏิบัติ</p><p>เพื่อสำรวมอินทรีย์  คือ  ใจนั้น  ย่อมไม่รักษาอินทรีย์  คือ  ใจ  ย่อมไม่ถึงความ</p><p>สำรวมอินทรีย์  คือ  ใจ  การไม่คุ้มครอง  การไม่ปกครอง  การไม่รักษา  การไม่</p><p>สำรวมอินทรีย์ทั้ง  ๖ เหล่านั้นอันใด  นี้ชื่อว่า  ความเป็นผู้มีทวารอันไม่คุ้มครอง</p><p>แล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย    บุคคลประกอบด้วยความเป็นผู้มีทวารอันไม่คุ้มครอง</p><p>แล้วในอินทรีย์ทั้งหลายนี้    ชื่อว่า<strong>เป็นผู้มีทวารอันไม่คุ้มครองแล้วใน</strong></p><p><strong>อินทรีย์ทั้งหลาย.</strong></p><p>                   ๒.  <strong>โภชเนอมัตตัญญูบุคคล    บุคคลผู้ไม่รู้จักประ-</strong></p><p><strong>มาณในโภชนะ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความเป็นผู้ไม่รู้จักประมาณในโภชนะในข้อนั้น   เป็นไฉน ?  บุคคล</p><p>บางคนในโลกนี้ไม่พิจารณาแล้ว  โดยแยบคาย  บริโภคซึ่งอาหารเพื่อเล่น  เพื่อ</p><p>มัวเมา   เพื่อประดับ   เพื่อตกแต่ง   ความเป็นผู้ไม่สันโดษ  ความเป็นผู้ไม่รู้จัก</p><p>ประมาณในโภชนะนั้น   ความไม่พิจารณาในโภชนะอันใด   นี้เรียกว่า   ความ</p><p>เป็นผู้ไม่รู้จักประมาณในโภชนะ   บุคคลเป็นผู้ประกอบด้วยความเป็นผู้ไม่รู้จัก</p><p>ประมาณในโภชนะนี้   ชื่อว่า  <strong>เป็นผู้ไม่รู้จักประมาณในโภชนะ.</strong></p><p>         [๖๕]  ๑.  มุฏฐัสสติบุคคล  <strong>บุคคลผู้มีสติหลง  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความเป็นผู้มีสติหลง  ในข้อนั้น  เป็นไฉน ?  ความระลึกไม่ได้  ความ</p><p>ตามระลึกไม่ได้  ความกลับระลึกไม่ได้  ความไม่มีสติ  ความระลึกไม่ได้  ความ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 258</p><p>ทรงจำไม่ได้   ความหลงไหล   ความฟั่นเฟือน   อันใด   นี้เรียกว่า   ความเป็น </p><p>ผู้มีสติหลง  บุคคลผู้ประกอบด้วยความเป็นผู้มีสติหลงนี้  ชื่อว่า  <strong>ผู้มีสติหลง.</strong></p><p>                   ๒.  <strong>อสัมปชานบุคคล  บุคคลผู้ไม่มีสัมปชัญญะ   เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน ?</strong></p><p>         อสัมปชัญญะ  ในข้อนั้น   เป็นไฉน ?  ความไม่รู้ ความไม่เห็น  ความ </p><p>ไม่ตรัสรู้   ความไม่รู้ตาม   ความไม่พร้อม   ความไม่แทงตลอด    ความไม่รับ</p><p>ทราบ   ความไม่กำหนดลงทราบ   ความไม่เพ่งเล็ง   ความไม่พิจารณา   ไม่ทำ</p><p>ให้แจ่มแจ้ง  ความเป็นผู้ทรามปัญญา   ความเป็นผู้เขลา   ความหลงทั่ว   ความ</p><p>หลงพร้อม    ความโง่     โอฆะคืออวิชชา    โยคะคืออวิชชา   อนุสัยคืออวิชชา</p><p>ปริยุฏฐานคืออวิชชา  ลิ่มคืออวิชชา  อกุศลมูลคือโมหะ  นี้เรียกว่า  ความเป็นผู้</p><p>ไม่มีสัมปชัญญะ  บุคคลเป็นผู้ประกอบด้วยความเป็นผู้ไม่มีสัมปชัญญะนี้  ชื่อว่า</p><p><strong>ผู้ไม่มีสมัปชัญญะ.</strong></p><p>         [๖๖] <strong> ๑.  สีลวิปันนบุคคล  บุคคลผู้มีศีลวิบัติ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ศีลวิบัติ   ในข้อนั้น     เป็นไฉน ?    การล่วงละเมิดทางกาย    การล่วง</p><p>ละเมิดทางวาจา         การล่วงละเมิดทั้งทางกายและวาจา       นี้เรียกว่าศีลวิบัติ </p><p>ความเป็นผู้ทุศีลแม้ทั้งหมดชื่อว่าศีลวิบัติ  บุคคลผู้ประกอบด้วยศีลวิบัตินี้  ชื่อว่า</p><p>ผู้มี <strong>ศีลวิบัติ.</strong></p><p>                   ๒.  <strong>ทิฏฐิวิปันนบุคคล  บุคคลผู้มีทิฏฐิวิบัติ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ทิฏฐิวิบัติ  ในข้อนั้น   เป็นไฉน ? ทิฏฐิความเห็นไปว่า ทานที่ให้ไม่มี</p><p>ผล  การบูชาใหญ่ (คือมหาทานที่ทั่วไปแก่คนทั้งปวง) ไม่มีผล  สักการะที่บุคคล</p><p>ทำเพื่อแขก  ไม่มีผล  ผลวิบากแห่งกรรมที่ทำดีทำชั่วไม่มี  โลกนี้ไม่มี  โลกหน้า</p><p>ไม่มี มารดาและบิดาไม่มี  อุปปาติกสัตว์ไม่มี   สมณพราหมณ์ผู้พร้อมเพรียงกัน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 259</p><p>ผู้ประพฤติดีและปฏิบัติชอบ     ที่รู้ยิ่งแล้วซึ่งโลกนี้และโลกหน้าด้วยตนเองแล้ว  </p><p>ประกาศทำให้แจ้งในโลกนี้ไม่มีดังนี้  มีอย่างนี้เป็นรูปอันใด  ทิฏฐิ  ความเห็นไป</p><p>ข้างทิฏฐิ   ป่าชัฏคือทิฏฐิ   กันดารคือทิฏฐิ    ทิฏฐิเป็นข้าศึกความดิ้นรนเพราะ</p><p>ทิฏฐิ  สัญโญชน์คือทิฏฐิ  ความยึดถือ    ความเกี่ยวเกาะ   ความยึดมั่นการยึด</p><p>ถือความปฏิบัติผิด  บรรดาผิด  ทางผิด  ภาวะที่เป็นผิด    ลัทธิเป็นแดนเสื่อม</p><p>ความยึดถือ   การแสวงหาผิด   อันใด   มีลักษณะอย่างนี้   นี้เรียกว่า  ทิฏฐิวิบัติ </p><p>มิจฉาทิฏฐิแม้ทั้งหมด   เป็นทิฏฐิวิบัติ   บุคคลประกอบด้วยทิฏฐิวิบัตินี้   ชื่อว่า</p><p><strong>ผู้มีทิฏฐิวิบัติ.</strong></p><p>         [๖๗]  <strong>๑.  อัชฌัตตสัญโญชนบุคคล  บุคคลผู้มีสัญโญชน์ภาย</strong></p><p><strong>ใน  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         โอรัมภาคิยสัญโญชน์ ๕  อันบุคคลใดยังละไม่ได้แล้ว      บุคคลนี้เรียก</p><p>ว่า  <strong>ผู้มีสัญโญชน์ภายใน.</strong></p><p>                  <strong> ๒.  พหิทธาสัญโญชนบุคคล  บุคคลผู้มีสัญโญชน์ภาย</strong></p><p><strong>นอก  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         อุทธัมภาคิยสัญโญชน์ ๕ อันบุคคลใดยังละไม่ได้แล้ว  บุคคลนี้เรียกว่า</p><p><strong>ผู้มีสัญโญชน์ภายนอก.</strong></p><p>                       <strong>อรรถกถาอหิริกบุคคล  คือ  ผู้ไม่มีหิริ  เป็นต้น</strong></p><p>         พึงทราบวินิจฉัยในอหิริกนิเทศต่อไป.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อิมินา อหิริเกน"</strong>  ความว่า ผู้ประกอบด้วยธรรม คือ</p><p>ความไม่ละอายนี้   อันมีประการอย่างนี้.  แม้ในคำเป็นต้นว่า  <strong>"อโนตฺตปฺเปน"</strong></p><p>ก็มีนัยนี้เหมือนกัน. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 260</p><p>         บทว่า  <strong>"อชฌตฺตสญฺโชโน"</strong> ได้แก่  มีเครื่องผูกในภายใน. </p><p>         สองบทว่า   <strong>"พหิทฺธา  สญฺโชโน"</strong> ได้แก่  ผู้มีเครื่องผูกในภาย</p><p>นอก.  เครื่องผูกแม้ทั้ง ๒ เหล่านี้   บัณฑิตพึงแสดงการอุปมาด้วยโรงลูกโค.  จริง</p><p>อยู่   พระโสดาบัน   และพระสกทาคามี   ที่ดำรงชีวิตอยู่ในกามโลกนี้    เปรียบ</p><p>เหมือนลูกโคที่เขาผูกให้นอนอยู่ภายในโรงลูกโคนั่นแหละ.    เครื่องผูก    คือ</p><p>สังโยชน์แห่งพระโสดาบัน   และพระสกทาคามีเหล่านั้น   ตั้งอยู่ในกามโลกนี้   แม้</p><p>ตัวท่านก็ดำรงอยู่ในภพนี้เหมือนกัน.  ถ้าพระโสดาบัน    และพระสกทาคามีดำรง</p><p>อยู่ในรูปภพ   หรืออรูปภพ   ก็เปรียบเหมือนกับลูกโคที่เขาผูกไว้ในภายใน   ณ</p><p>โรงแห่งลูกโค   แต่ตัวลูกโคนอนอยู่ภายนอกโรง     เพราะว่าเครื่องผูกแห่งพระ-</p><p>โสดาบัน     และพระสกทาคามีเหล่านั้น     ตั้งอยู่ในกามโลกนี้     แต่ท่านอยู่ใน</p><p>พรหมโลก.    พระอนาคามีผู้อยู่ในรูปภพ     เปรียบเหมือนกับลูกโคที่เขาผูกไว้</p><p>ภายนอกโรง   ตัวก็นอนอยู่ภายนอกโรง  เพราะว่า  เครื่องผูก  คือสังโยชน์แห่ง</p><p>พระอนาคามีนั้นอยู่ในภายนอกจากกามโลก แม้ตัวท่านก็ดำรงอยู่ในภายนอกจาก</p><p>กามโลกเหมือนกัน.   ส่วนพระอนาคามีผู้สถิตอยู่ในกามโลกนี้    เปรียบเหมือน</p><p>กับลูกโคที่เขาผูกไว้ภายนอกโรง   แต่ตัวนอนอยู่ภายในโรง.   เพราะว่า   เครื่อง</p><p>ผูกของอนาคามีนั้น  อยู่ในรูปภพ  อรูปภพ  แต่ท่านอยู่ในกามภพนี้.</p><p>        [๖๘]  <strong>๑.  อักโกธนบุคคล  บุคคลผู้ไม่โกรธ  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>        ความโกรธในข้อนั้น  เป็นไฉน ?   ความโกรธ  กิริยาที่โกรธ  ภาวะ</p><p>ที่โกรธ  โทสะ    กิริยาที่ประทุษร้าย    ภาวะที่ประทุษร้าย   พยาบาท  กิริยาที่ </p><p>พยาบาท  ภาวะที่พยาบาท   ความพิโรธ  ความพิโรธตอบ  ความดุร้าย  ความ</p><p>เกรี้ยวกราด   ความที่จิตไม่ยินดี   นี้เรียกว่า  ความโกรธ   ความโกรธนี้   อัน</p><p>บุคคลใดละได้แล้ว   บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้ไม่โกรธ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 261</p><p>         ๒.  <strong>อนุปนาหีบุคคล  บุคคลผู้ไม่ผูกโกรธ  เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         ความผกโกรธ  ในข้อนั้น   เป็นไฉน ?   ความโกรธมีในกาลเบื้องต้น</p><p>ความผูกโกรธมีในกาลภายหลัง    ความผูกโกรธ   กิริยาที่ผูกโกรธ   ภาวะที่ผูก</p><p>โกรธ  การไม่หยุดโกรธ  การตั้งความโกรธไว้  การดำรงความโกรธไว้  การไหล</p><p>ไปตามความโกรธ   การผูกพันความโกรธ   การทำความโกรธให้มั่นเข้า   อันใด</p><p>เห็นปานนี้   นี้เรียกว่า  ความผูกโกรธ.  ความผูกโกรธนี้   อันบุคคลใดละได้แล้ว</p><p>บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้ไม่ผูกโกรธ.</strong></p><p>      <strong>อรรถกถาอักโกธนบุคคล  คือ  บุคคลผู้ไม่โกรธ  เป็นต้น</strong></p><p>         บทว่า   <strong>"ปหีโน"</strong>   ได้แก่  ความโกรธที่บุคคลละได้แล้ว    ด้วยวิก-</p><p>ขัมภนปหาน  หรือด้วยตทังคปหาน  หรือ   ด้วยสมุจเฉทปหาน.</p><p>         [๖๙]  <strong>๑.  อมักขีบุคคล  บุคคลผู้ไม่ลบหลู่บุญคุณผู้อื่น  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความลบหลู่บุญคุณผู้อื่น  ในข้อนั้น  เป็นไฉน ? ความลบหลู่   กิริยา</p><p>ที่ลบหลู่  ภาวะที่ลบหลู่  ความไม่เห็นคุณของผู้อื่น    การกระทำความไม่เห็นคุณ</p><p>ผู้อื่น   นี้เรียกว่า   ความลบหลู่บุญคุณผู้อื่น.  ความลบหลู่บุญคุณผู้อื่นนี้   อัน</p><p>บุคคลใดละได้แล้ว  บุคคลนี้เรียกว่า    <strong>ผู้ไม่ลบหลู่บุญคุณผู้อื่น.</strong></p><p>                   ๒.  <strong>อปลาสีบุคคล  บุคคลผู้ไม่ตีเสมอผู้อื่น  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความตีเสมอผู้อื่น  ในข้อนี้  เป็นไฉน.  ?  การตีเสมอ   กิริยาที่ดีเสมอ</p><p>ภาวะที่ตีเสมอ   ธรรมที่เป็นอาหารแห่งการตีเสมอ  ฐานะแห่งวิวาท  การถือเป็น </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 262</p><p>เทียบเคียงคู่ว่าเท่าเทียมกัน  การไม่สละคืน   นี้เรียกว่า  การตีเสมอ.  การตีเสมอ </p><p>นี้  อันบุคคลใดละได้แล้ว   บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้ไม่ตีเสมอผู้อื่น.</strong></p><p>         [๗๐]  <strong>๑.  อนิสสุกีบุคคล   บุคคลผู้ไม่มีความริษยา เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         ความริษยา  ในข้อนั้น    เป็นไฉน ?  ความริษยา   กิริยาที่ริษยา  ภาวะ</p><p>ที่ริษยา   ความไม่ยินดีด้วย    กิริยาที่ไม่ยินดีด้วย   ภาวะที่ไม่ยินดีด้วย   ในลาภ</p><p>สักการะ  ในการทำความเคารพ    ความนับถือ    การไหว้  การบูชาของคนอื่น</p><p>อันใดนี้เรียกว่า   ความริษยา.     ความริษยานี้อันบุคคลใดละได้แล้ว   บุคคลนี้</p><p>เรียกว่า  <strong>ผู้ไม่มีความริษยา.</strong></p><p>                   ๒. <strong>  อมัจฉรีบุคคล   บุคคลผู้ไม่มีความตระหนี่  เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน ?</strong></p><p>         ความตระหนี่    ในข้อนั้น  เป็นไฉน  ?   ความตระหนี่  ๕ ประการ คือ</p><p>ตระหนี่ที่อยู่    ตระหนี่ตระกูล   ตระหนี่ลาภ    ตระหนี่วรรณะ    ตระหนี่ธรรม</p><p>ความตระหนี่   กิริยาที่ตระหนี่   ความอยากมีประการต่าง ๆ   ความเหนียวแน่น</p><p>ความตระหนี่ถี่เหนียว    ความที่จิตไม่เผื่อแผ่    อันใด    เห็นปานนี้     นี้เรียกว่า</p><p>ความตระหนี่  ความตระหนี่นี้   อันบุคคลใดละได้แล้ว  บุคคลนี้เรียกว่า   ผู้ไม่</p><p><strong>มีความตระหนี่.</strong></p><p>         [๗๑]  <strong>๑.  อสถบุคคล  บุคคลผู้ไม่โอ้อวด  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความโอ้อวด   ในข้อนั้น  เป็นไฉน  ?   บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็น</p><p>ผู้อวด   เป็นผู้โอ้อวด   ความโอ้อวด   ภาวะที่โอ้อวด    กิริยาที่โอ้อวด   ภาวะที่</p><p>แข็งกระด้าง   กิริยาที่แข็งกระด้าง   ความพูดยกตน   กิริยาที่พูดยกตน   อันใด</p><p>         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 263</p><p>นี้เรียกว่า  ความโอ้อวด ความโอ้อวดนี้  อันบุคคลใดละได้แล้ว  บุคคลนี้เรียกว่า </p><p><strong>ผู้ไม่โอ้อวด.</strong></p><p>                   <strong> ๒.  อมายาวีบุคคล  บุคคลผู้ไม่มีมายา  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         มายาในข้อนั้น เป็นไฉน  ?   บุคคลบางคนในโลกนี้   ประพฤติทุจริต</p><p>ด้วยกาย   ประพฤติทุจริตด้วยวาจา   ประพฤติทุจริตด้วยใจแล้ว    เพราะเหตุจะ</p><p>ปกปิดความทุจริตนั้น  จึงตั้งความปรารถนาอันลามก   ปรารถนาว่าใคร ๆ อย่า</p><p>รู้เรา   ดำริว่า   ใคร ๆ อย่ารู้เรา  พูดว่า   ใคร ๆ อย่ารู้เรา   พยายามด้วยกายว่า</p><p>ใคร ๆ อย่ารู้เรา   มายา   ภาวะที่มีมายา  ความวางท่า   ความหลอกลวง   ความ</p><p>ตลบตะแลง   ความมีเล่ห์เหลี่ยม   ความทำให้ลุ่มหลง   ความซ่อนความอำพราง</p><p>ความปิด   ความปกปิด     การไม่ทำให้เข้าใจง่าย   การไม่ทำให้จะแจ้ง  การปิด </p><p>บังอำพราง   กิริยาลามก   อันใด   เห็นปานนี้   นี้เรียกว่า   มายา.  มายานี้   อัน</p><p>บุคคลใดละได้แล้ว   บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้ไม่มีมายา.</strong></p><p>         [๗๒]   <strong>๑.  หิริมาบุคคล  บุคคลผู้มีหิริ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความละอายุในข้อนั้น  เป็นไฉน ?  ละอายการเข้าถึงธรรมอันเป็นบาป</p><p>อกุศล  นี้เรียกว่า <strong>หิริ</strong> ความละอาย  บุคคลผู้ประกอบด้วยหิรินี้ชื่อว่า  <strong>ผู้มีหิริ.</strong></p><p>                    <strong>๒.  โอตตัปปีบุคคล  บุคคลผู้มีโอตตัปปะ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         โอตตัปปะ   ในข้อนั้น   เป็นไฉน  ?    ธรรมชาติใดกลัวสิ่งที่ควรกลัว</p><p>กลัวการเข้าถึงธรรมที่เป็นบาปอกุศล   นี้เรียกว่า   โอตตัปปะ.  บุคคลผู้ประกอบ</p><p>แล้วด้วยโอตตัปปะนี้   ชื่อว่า  <strong>ผู้มีโอตตัปปะ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 264</p><p>         [๗๓]  <strong>๑. สุวจบุคคล  บุคคลผู้ว่าง่าย  เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         ความเป็นผู้ว่าง่าย   ในข้อนั้น   เป็นไฉน ?   กิริยาที่ว่าง่าย   ภาวะที่ว่า</p><p>ง่าย  ความเป็นผู้ว่าง่าย   ความเป็นผู้ถือเอาโดยไม่ปฏิกูล  ความเป็นผู้ยินดี   โดย</p><p>ไม่เป็นข้าศึก   ความเอื้อเฟื้อ  ความเคารพ    ความเชื่อฟัง   ในเมื่อสหธรรมมิก</p><p>ว่ากล่าวอยู่.  บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้ว่าง่าย.</strong></p><p>                  <strong> ๒.  กัลยาณมิตตบุคคล  บุคคลผู้มีมิตรดี  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความเป็นผู้มีมิตรดี   ในข้อนั้น   เป็นไฉน ?   บุคคลเหล่าใดมีศรัทธา</p><p>มีศีล  เป็นพหูสูต   มีการบริจาค   มีปัญญา   การเสวนะ   การซ่องเสพ   การคบ</p><p>การคบหา   การคบหาพร้อม  การภักดี    การภักดีด้วย  ความเป็นผู้คบหาสมาคม</p><p>บุคคลเหล่านั้น  นี้เรียกว่า  ความเป็นผู้มีมิตรดี.  บุคคลผู้ประกอบแล้วด้วยความ</p><p>เป็นผู้มีมิตรดี  นี้ชื่อว่า  <strong>เป็นผู้มีมิตรดี.</strong></p><p>         [๗๔]  <strong>๑.  อินทรียคุตตทวารบุคคล  บุคคลมีทวารอันคุ้มครอง</strong></p><p><strong>แล้วในอินทรีย์ทั้งหลายเป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความเป็นผู้มีทวารอันคุ้มครองแล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย  ในข้อนั้นเป็น</p><p>ไฉน ?   บุคคลในโลกนี้เห็นรูปด้วยตา   เป็นผู้ไม่ถือเอาซึ่งนิมิต   เป็นผู้ไม่ถือ</p><p>เอาซึ่งอนุพยัญชนะ   อกุศลธรรมทั้งหลายอันลามก  คือ  อภิชฌาและโทมนัส  พึง</p><p>ซ่านไปตามบุคคลผู้ไม่สำรวมอินทรีย์คือจักษุนี้อยู่   เพราะการไม่สำรวมอินทรีย์</p><p>คือจักษุใดเป็นเหตุ    ย่อมปฏิบัติเพื่อสำรวมอินทรีย์คือจักษุนั้น    ย่อมรักษา</p><p>อินทรีย์คือจักษุ     ย่อมถึงความสำรวม   อินทรีย์คือจักษุ    ฟังเสียงด้วยหู ฯลฯ</p><p>สูดกลิ่นด้วยจมูก ฯลฯ  ลิ้มรสด้วยลิ้น ฯลฯ  ถูกต้องโผฏฐัพพะด้วยกาย ฯลฯ</p><p>รู้ธรรมารมณ์ด้วยใจ  ไม่เป็นผู้ถือเอาซึ่งอนุพยัญชนะ   อกุศลธรรมทั้งหลายอัน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 265</p><p>ลามก  คือ  อภิชฌาและโทมนัส  พึงซ่านไปตามบุคคลผู้ไม่สำรวมอินทรีย์คือใจ </p><p>นี้อยู่    เพราะความไม่สำรวมอินทรีย์คือใจใดเป็นเหตุ    ย่อมปฏิบัติเพื่อสำรวม</p><p>อินทรีย์คือใจนั้น   ย่อมรักษาอินทรีย์คือใจ    ย่อมถึงความสำรวมอินทรีย์คือใจ</p><p>การคุ้มครอง  การปกครอง  การรักษา  การสำรวมอินทรีย์ทั้ง ๖ เหล่านั้นใด  นี้</p><p>เรียกว่า    ความเป็นผู้มีทวารอันคุ้มครองแล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย    บุคคลผู้</p><p>ประกอบด้วยความเป็นผู้มีทวารอันคุ้มครองแล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย    นี้ชื่อว่า</p><p><strong>เป็นผู้มีทวารอันคุ้มครองแล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย.</strong></p><p>                   <strong> ๒.  โภชเนมัตตัญญูบุคคล   บุคคลผู้รู้จักประมาณใน</strong></p><p><strong>โภชนะเป็นไฉน ?</strong></p><p>         ความเป็นผู้รู้จักประมาณในโภชนะ  ในข้อนั้น   เป็นไฉน ?   บุคคล</p><p>บางคนในโลกนี้    พิจารณาโดยแยบคายแล้วบริโภคอาหาร    ไม่บริโภคเพื่อจะ</p><p>เล่น   ไม่บริโภคเพื่อมัวเมา    ไม่บริโภคเพื่อประดับ    ไม่บริโภคเพื่อตกแต่ง</p><p>ประเทืองผิว   บริโภคเพียงเพื่อความตั้งอยู่แห่งกายนี้   เพื่อให้กายเป็นไป   เพื่อ</p><p>จะกำจัดความเบียดเบียนลำบากคือความหิวอาหารเสีย  เพื่อจะอนุเคราะห์พรหม-</p><p>จรรย์  ด้วยคิดว่า   ด้วยการเสพเฉพาะอาหารนี้   เราจักกำจัดเวทนาเก่าเสียไม่ให้</p><p>เวทนาใหม่เกิดขึ้นด้วย    ความที่กายจักเป็นไปได้นานจักมีแก่เรา    ความเป็นผู้</p><p>ไม่มีโทษ  ความอยู่สบายด้วยจักมีแก่เรา  ความเป็นผู้สันโดษ   ความเป็นผู้รู้จัก</p><p>ประมาณในโภชนะนั้น    ความพิจารณาในโภชนะนั้นอันใด นี้เรียกว่า ความเป็น</p><p>ผู้รู้จักประมาณในโภชนะ     บุคคลผู้ประกอบแล้วด้วยความเป็นผู้รู้จักประมาณ</p><p>ในโภชนะ  นี้เรียกว่า  <strong>ผู้รู้จักประมาณในโภชนะ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 266</p><p>         [๗๕] <strong> ๑. อุปัฏฐิตสติบุคคล   บุคคลผู้มีสติอันเข้าไปตั้งไว้แล้ว </strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         <strong>สติ</strong>ในข้อนั้น     เป็นไฉน  ?  ความระลึกได้   ความตามระลึกได้  ความ</p><p>หวนระลึกได้   ความนึกได้คือสติ   ความทรงจำ  ความไม่ฟั่นเฟือน   ความไม่</p><p>หลงลืม   นี้เรียกว่า  สติ  บุคคล  ผู้ประกอบแล้วด้วยสตินี้   ชื่อว่า  <strong>ผู้มีสติอันเข้า</strong></p><p><strong>ไปตั้งไว้แล้ว.</strong></p><p>                  <strong> ๒.  สัมปชานบุคคล  บุคคลผู้มีสัมปชัญญะ   เป็นไฉน ?</strong></p><p>         <strong>สัมปชัญญะ</strong>   ในข้อนั้น  เป็นไฉน ?   ความรอบรู้  ความรู้ชัด  ความ</p><p>เลือกเฟ้น  ความเลือกสรร  ความสอดส่องธรรม   ความกำหนดหมาย    ความ</p><p>เข้าไปกำหนดรู้เฉพาะ   ความเป็นผู้รู้  ความฉลาด    ความรู้ละเอียด    ความรู้</p><p>แจ่มแจ้ง   ความคิดนึก   ความใคร่ครวญ   ความรู้กว้างขวาง   ความรู้เฉียบขาด</p><p>ความรู้นำทาง ความเห็นแจ้ง  ความรู้ทั่วพร้อม ปัญญาเพียงดังปะฏัก  ปัญญินทรีย์</p><p>กำลังคือปัญญา   ประทีปคือปัญญา    รัตนะคือปัญญา  ความสอดส่องธรรมคือ</p><p>อโมหะ   สัมมาทิฏฐิ   นี้เรียกว่า   สัมปชัญญะ    บุคคลผู้ประกอบแล้วด้วยสัมป-</p><p>ชัญญะนี้  ชื่อว่า  <strong>ผู้มีสัมปชัญญะ.</strong></p><p>         [๗๖]  ๑.  <strong>สีลสัมปันนบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยศีล  เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน ?</strong></p><p>         ความถึงพร้อมด้วยศีล   ในข้อนี้   เป็นไฉน  ?    การไม่ล่วงละเมิดทาง</p><p>กาย   การไม่ล่วงละเมิดทางวาจา   การไม่ล่วงละเมิดทางกายและวาจา  นี้เรียกว่า</p><p>ความถึงพร้อมด้วยศีล   ความสำรวมด้วยศีลแม้ทั้งหมด   ชื่อว่าถึงพร้อมด้วยศีล</p><p>บุคคลผู้ประกอบแล้วด้วยศีลสัมปทา  ชื่อว่า  <strong>ผู้ถึงพร้อมด้วยศีล.</strong>  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 267</p><p>                    <strong>๒.  ทิฏฐิสัมปันนบุคคล   บุคคลผู้ถึงพร้อมแล้วด้วย</strong></p><p><strong>ทิฏฐิเป็นไฉน ?</strong> </p><p>         ความถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ  ในข้อนั้น  เป็นไฉน ?  ความรอบรู้  ความ</p><p>รู้ชัด  ฯลฯ ความสอดส่องธรรม คือ   อโมหะ   สัมมาทิฏฐิเช่นนี้ว่า ทานที่ให้</p><p>แล้วมีผล   การบูชาใหญ่    (คือมหาทานที่ทั่วไปแก่คนทั้งปวง)  มีผล   สักการะที่</p><p>บุคคลทำเพื่อแขกมีผล     ผลวิบากแห่งกรรมที่บุคคลทำดีทำชั่วมีอยู่     โลกนี้มี</p><p>โลกหน้ามี  มารดามี   บิดามี  สัตว์ผู้อุปปาติกะมี   สมณพราหมณ์ผู้พร้อมเพรียง</p><p>กัน  ประพฤติดีปฏิบัติชอบที่   รู้ยิ่งซึ่งโลกนี้และโลกหน้าด้วยตนเองแล้วประกาศ</p><p>ทำให้แจ้งมี   นี้เรียกว่า  ความถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ    สัมมาทิฏฐิแม้ทั้งหมดชื่อว่า</p><p>ทิฏฐิสัมปทา  บุคคลผู้ประกอบด้วยทิฏฐิสัมปทานี้   ชื่อว่า  <strong>ผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ.</strong></p><p>         [๗๗]  <strong>๑.  ทุลลภบุคคล  บุคคลผู้หาได้ยากในโลก  ๒  จำพวก</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุพพการีบุคคล ๑. กตัญญูกตเวทีบุคคล ๑.</p><p>         บุคคล ๒ <strong>จำพวกนี้หาได้ยากในโลก.</strong></p><p>                              <strong>อรรถกถาบุคคลผู้หาได้ยาก  ๒  จำพวก</strong></p><p>         บทว่า   <strong>"ทุลฺลภา"</strong>   ได้แก่  มิใช่บุคคลที่หาได้โดยง่าย.</p><p>         บทว่า   <strong>"ปุพฺพการี"</strong>  ได้แก่ ผู้กระทำอุปการะก่อนนั่นเทียว.</p><p>         บทว่า   <strong>"กตเวที"</strong>  ได้แก่   ประกาศอุปการคุณที่บุคคลอื่นกระทำแล้ว</p><p>คือกระทำอุปการคุณให้ปรากฏ.</p><p>         บัณฑิต   พึงแสดงบุคคลทั้ง ๒  พวกนั้น   ด้วยอาคาริยบุคคล   และ</p><p>อนาคาริยบุคคล คือ  คฤหัสถ์ และ บรรพชิต  ก็บรรดาคฤหัสถ์ทั้งหลาย  มารดา</p><p>และบิดาชื่อว่าบุพพการี     (ผู้กระทำอุปการะก่อน)  ส่วนบุตรและธิดาผู้ปฏิบัติ  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 268</p><p>มารดาบิดา   และกระทำการอภิวาทเป็นต้นแก่บิดามารดาชื่อว่า   <strong>กตเวที</strong>    (ผู้รู้ </p><p>อุปการคุณอันบุพพการีชนกระทำแล้ว)   สำหรับบรรพชิตทั้งหลาย    อาจารย์</p><p>และอุปัชฌาย์ชื่อว่า  <strong>บุพพการี.</strong>  อันเตวาสิกและสัทธิวิหาริกทั้งหลาย  (ลูกศิษย์</p><p>และผู้อยู่ร่วม) ที่ปฏิบัติอาจารย์และอุปัชฌาย์ชื่อว่า  กตเวที   เพื่อประกาศบุคคล</p><p>ทั้ง ๒  พวกนั้นให้แจ่มแจ้ง    บัณฑิตพึงกล่าวถึงเรื่องของ<strong>พระโสณเถระ</strong>  ผู้</p><p>เลี้ยงดูอุปัชฌาย์   เป็นต้น.</p><p>         อีกนัยหนึ่ง  บุคคลใด   เมื่อผู้อื่นยังมิได้กระทำอุปการะเลย   ไม่เพ่งเล็ง</p><p>ถึงอุปการะที่ผู้อื่นกระทำในตน แล้วกระทำการอุปการะ ผู้นั้นก็ชื่อว่า<strong>บุพพการี</strong></p><p>เปรียบเหมือนบิดามารดาพวกหนึ่ง  อาจารย์และอุปัชฌาย์พวกหนึ่ง   บุพพการี</p><p>บุคคลนั้น  ชื่อว่าหาได้โดยยาก   เพราะความที่สัตว์ทั้งหลายถูกตัณหาครอบงำไว้.</p><p>         บุคคลใด  รู้อุปการะที่ผู้อื่นกระทำในตน ประกาศอยู่ซึ่งอุปการะที่เป็น</p><p>ไปตามสมควรแก่อุปการะที่ผู้อื่นกระทำแล้ว   ผู้นั้นชื่อว่า      <strong>กตัญญูกตเวที</strong></p><p>เปรียบเหมือน  บุคคลผู้ปฏิบัติชอบในมารดา   และบิดา  หรือในอาจารย์ และ</p><p>อุปัชฌาย์ทั้งหลาย.   <strong>กตัญญูกตเวทีบุคคลนั้น   ชื่อว่า หาได้โดยยาก  เพราะ </strong></p><p><strong>ความที่สัตว์ทั้งหลายถูกอวิชชาครอบงำไว้.</strong></p><p>         อีกอย่างหนึ่ง  บุคคลผู้เมตตารักใคร่   โดยไม่มีเหตุ  ชื่อว่า  บุพพการี.</p><p>บุคคลเมตตารักใคร่   โดยมีเหตุ  ชื่อว่า  <strong>กตัญญูกตเวที.</strong></p><p>         บุคคลผู้กระทำประโยชน์   โดยไม่เพ่งเล็งถึงเหตุเป็นต้นอย่างนี้ว่า  "ผู้นี้ </p><p>จักกระทำอุปการะแก่เรา"   ชื่อว่า  <strong>บุพพการี.</strong>  บุคคลผู้กระทำประโยชน์   โดย</p><p>เพ่งเล็งถึงสาเหตุเป็นต้น อย่างนี้ว่า   "ผู้นี้จักกระทำอุปการะแก่เรา"      ชื่อว่า</p><p><strong>กตัญญูกตเวที.</strong></p><p>         ผู้มืดมาสว่างไปข้างหน้า ชื่อว่า <strong>บุพพการี.</strong>  ผู้สว่างมาสว่างไปข้างหน้า</p><p>ชื่อว่า   <strong>กตัญญูกตเวที. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 269</p><p>         ผู้แสดงธรรม ชื่อว่าบุพพการี. ผู้ปฏิบัติธรรมชื่อว่า   <strong>กตัญญูกตเวที.</strong> </p><p>         พระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า   ชื่อว่า  <strong>บุพพการี</strong>ในโลกนี้  พร้อมทั้ง </p><p>เทวโลก.   พระอริยสาวก   ชื่อว่า  <strong>กตัญญูกตเวที.</strong></p><p>         ส่วนในคัมภีร์อรรถกถาแห่งทุกนิบาต   ท่านกล่าวคำไว้มีประมาณเท่านี้</p><p>ว่า (ผู้กระทำอุปการะก่อน   ชื่อว่า  <strong>บุพพการี.</strong>   ผู้รู้อุปการะที่ผู้อื่นกระทำแล้ว</p><p>กระทำตอบในภายหลัง ชื่อว่า <strong>กตเวที</strong>). บรรดาบุคคลทั้ง  ๒ พวกนั้น บุพพการี</p><p>ชน  ย่อมกระทำความสำคัญว่า  "เราให้หนี้"  บุคคลผู้กระทำตอบแทนในภาย</p><p>หลัง  ย่อมทำความสำคัญว่า   "เราใช้หนี้".</p><p>         [๗๘]  ๒.  <strong>ทุตตัปปยบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้ให้อิ่มได้ยาก ๒ จำพวก</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลผู้ที่เก็บของที่ตนได้แล้ว  ๆ        ๑.  ผู้ที่สละของที่ตนได้แล้ว ๆ</p><p>๑. บุคคล    ๒ จำพวกนี้  ให้อิ่มได้ยาก.</p><p>                          <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ให้อิ่มได้ยาก  ๒  จำพวก</strong></p><p>         บทว่า  <strong>"ทุตฺตปฺปยา"</strong>  ได้แก่  ผู้ให้ตนอิ่ม  คือ  ผู้ที่ใคร ๆ ไม่อาจให้</p><p>อิ่มได้.   ก็ภิกษุใด  อาศัยตระกูลอุปัฏฐาก หรือ   ตระกูลของญาติอยู่     เมื่อจีวร</p><p>ที่ให้เก่าแล้ว     ก็เก็บจีวรที่ตระกูลเหล่านั้นถวายเสียไม่ใช้สอย      ถือเอาจีวรที่</p><p>ตระกูลเหล่านั้นถวายแล้วบ่อย ๆ  แล้วก็เก็บเสียนั่นแหละ.   อนึ่ง   ภิกษุใดสละ</p><p>จีวรที่ตนได้แล้ว ๆ โดยนัยนั้นนั่นแหละถวายแก่ภิกษุอื่น   แม้ได้จีวรบ่อย ๆ ก็</p><p>กระทำเหมือนอย่างนั้นนั่นแหละ.</p><p>         บุคคล ๒ พวกนี้ใคร ๆ  น้อมนำปัจจัยเข้าไปถวายตั้งเล่มเกวียนก็ไม่</p><p>อาจเพื่อให้อิ่มได้   เพราะฉะนั้นจึงชื่อว่า  <strong>ทุตตัปปยา</strong> แปลว่า  อันใคร ๆ ให้อิ่ม</p><p>ได้โดยยาก.  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 270</p><p>         [๗๙]  <strong>๑.  สุตัปปยบุคคล    บุคคลผู้ให้อิ่มได้ง่าย  ๒ จำพวก   </strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         ผู้ที่ไม่เก็บของที่ตนได้แล้ว  ๆ ๑.  ผู้ที่ไม่สละของที่ตนได้แล้ว  ๆ ๑.</p><p>         <strong>บุคคล   ๒ จำพวกนี้   ให้อิ่มได้ง่าย.</strong></p><p>                                  <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ให้อิ่มได้ง่าย</strong></p><p>         คำว่า   <strong>"น  วิสชฺเชติ"</strong>   ได้แก่  กระทำให้เป็นของ ๆ  ตน ไม่ให้แก่</p><p>ผู้อื่น  แต่เมื่อมีอดิเรกลาภ   (ของเหลือ)   ก็ไม่เก็บไว้  ย่อมถวายแก่ภิกษุอื่นเสีย</p><p>ข้อนี้   มีคำอธิบายไว้ดังนี้   คือ.</p><p>         ก็ภิกษุใดแล    มีจีวรเก่าแล้ว    ได้ผ้าสาฎกจากตระกูลอุปัฏฐาก   หรือ</p><p>ตระกูลญาติ    กระทำให้เป็นจีวร    ใช้ไม่ยอมทิ้ง     แม้ปะแล้วก็ยังใช้ห่มอยู่</p><p>เมื่อตระกูลเหล่านั้นถวายให้ใหม่ก็ไม่รีบรับโดยเร็ว     (หมายถึงมีการพิจารณา)</p><p>นี้พวกหนึ่ง  อีกพวกหนึ่ง  นั้นคือ  ภิกษุใดใช้จีวรที่ได้แล้ว ๆ ด้วยตนเอง  ย่อม</p><p>ไม่ถวายแก่ภิกษุเหล่าอื่นภิกษุแม้ทั้ง  ๒  พวกนี้ใคร ๆ  ก็อาจให้อิ่มได้โดยง่าย</p><p>เพราะฉะนั้นจึงชื่อว่า   สุตตัปปยา   แปลว่า  อันผู้อื่นให้อิ่มได้โดยง่าย.</p><p>         [๘๐]  <strong>อาสวะทั้งหลาย    ย่อมเจริญแก่บุคคล ๒ จำพวกเหล่า</strong></p><p><strong>ไหน ?</strong></p><p>         ผู้ที่ประพฤติรังเกียจ   สิ่งที่ไม่ควรรังเกียจ  ๑.   ผู้ที่ไม่พระพฤติรังเกียจ</p><p>สิ่งที่ควรรังเกียจ ๑. </p><p>         <strong>อาสวะทั้งหลาย  ย่อมเจริญแก่บุคคล ๒ จำพวกเหล่านี้. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 271</p><p>         [๘๑] <strong>  อาสวะทั้งหลาย    ย่อมไม่เจริญแก่บุคคล ๒ จำพวก </strong></p><p><strong>เหล่าไหน ?</strong></p><p>         ผู้ที่ไม่ประพฤติรังเกียจ   สิ่งที่ไม่ควรรังเกียจ ๑.   ผู้ที่ประพฤติรังเกียจ</p><p>สิ่งที่ควรรังเกียจ ๑.</p><p>         อาสวะทั้งหลาย  ย่อมไม่เจริญ แก่บุคคล ๒ จำพวก  เหล่านี้.</p><p>         [๘๒]  <strong>๑.  หีนาธิมุตตบุคคล   บุคคลผู้มีอัธยาศัยเลว เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้เป็นผู้ทุศีล   มีธรรมอันลามก เขาย่อมเสพ ย่อม</p><p>คบ  ย่อมเข้าไปนั่งใกล้บุคคลผู้ทุศีล   ผู้มีธรรมอันลามก   นี้เรียกว่า   <strong>บุคคลผู้</strong></p><p><strong>มีอัธยาศัยเลว.</strong></p><p>                   <strong>๒.  ปณีตาธิมุตตบุคคล   บุคคลผู้มีอัธยาศัยประณีต</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้เป็นผู้มีศีล  มีธรรมอันงาม  เขาย่อมเสพย่อมคบ</p><p>ย่อมเข้าไปนั่งใกล้ผู้มีศีล    ผู้มีธรรมอันงาม   นี้เรียกว่า   <strong>บุคคลผู้มีอัธยาศัย</strong></p><p><strong>ประณีต.</strong></p><p>         [๘๓]  <strong>ติตตบุคคล  บุคคลผู้อิ่มแล้ว  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         พรูปัจเจกพุทธเจ้า    และพระสาวกทั้งหลายของพระตถาคตเจ้าผู้เป็น</p><p>พระอรหันต์ชื่อว่า   <strong>ผู้อิ่มแล้ว  ๑.</strong>   สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า   ชื่อว่า <strong>ผู้อิ่ม</strong></p><p><strong>แล้วด้วย  ยังผู้อื่นให้อิ่มแล้วด้วย ๑.</strong></p><p>                                         <em>จบบุคคล ๒  จำพวก </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 272</p><p>         คำว่า   <strong>"อาสวา"</strong>   ได้แก่  กิเลสทั้งหลาย. </p><p>         คำว่า   <strong>"น  กุกฺกุจฺจายิตพฺพ  กุกฺกุจฺจายติ"</strong>  ความว่า  ย่อมประพฤติ </p><p>รังเกียจ  สิ่งที่ไม่ควรรังเกียจเช่น   ภิกษุได้เนื้อสุกรแล้วประพฤติรังเกียจว่า  เป็น</p><p>เนื้อหมี.   ได้เนื้อมฤคแล้วประพฤติรังเกียจว่า    เป็นเนื้อเสือเหลือง,    เมื่อกาล</p><p>(แห่งภัต)  ยังมีอยู่     ย่อมประพฤติรังเกียจว่า     กาลไม่มี,    ไม่ถูกห้าม     แต่</p><p>ประพฤติรังเกียจว่า   เราถูกห้ามเสียแล้ว    เมื่อละอองธุลียังไม่ตกไปในบาตรเลย</p><p>ย่อมประพฤติรังเกียจว่าละอองธุลีตกไปแล้ว.   เมื่อเขายังไม่กระทำเนื้อปลาอุทิศ</p><p>ต่อตน   ก็ประพฤติรังเกียจว่า   เขากระทำเนื้อปลาอุทิศต่อเรา.</p><p>         คำว่า   <strong>"กุกฺกุจฺจายิตพฺพ  น  กุกฺกจฺจายติ"</strong>    ความว่า    ย่อมไม่</p><p>ประพฤติรังเกียจ    สิ่งที่ควรประพฤติรังเกียจเช่น    ภิกษุได้เนื้อหมีแล้วย่อมไม่</p><p>ประพฤติรังเกียจว่า   เป็นเนื้อหมี ฯลฯ   ครั้นเมื่อเขาการทำเนื้อปลาอุทิศ  คือ</p><p>เจาะจงตน  ย่อมไม่ประพฤติรังเกียจว่า  เขาทำเนื้อปลาอุทิศ  คือ  เจาะจงซึ่งเรา.</p><p>         ส่วนใน  อรรถกถาอังคุตตรนิกาย   ท่านกล่าวคำไว้มีประมาณเท่านี้ว่า</p><p>คำว่า  <strong>"กุกกุจฺจายิตพฺพ"</strong>   ได้แก่  การไม่ตั้งไว้   การไม่พิจารณาซึ่งส่วนอัน</p><p>เป็นของสงฆ์   ชื่อว่า   อันใคร ๆ ไม่พึงรังเกียจ    ย่อมรังเกียจสิ่งนั้น.   คำว่า</p><p><strong>"กุกฺกุจฺจายิตพฺพ"</strong>  ความว่า   การตั้งไว้  การพิจารณาซึ่งสิ่งอันเป็นของสงฆ์</p><p>นั้นนั่นแหละ   ย่อมไม่รังเกียจของนั้น.                                               </p><p>         คำว่า   <strong>"อิเมส"</strong>   ความว่า   อาสวะทั้งหลาย    ย่อมเจริญแน่นอนแก่</p><p>บุคคลทั้ง  ๒  พวกเหล่านั้น  ทั้งในกลางวัน   ทั้งในกลางคืน  ดุจหญ้าและเถาวัลย์</p><p>เป็นต้น     งอกงามเจริญอยู่ในภูมิภาคอันดี.     ในธรรมขาว     บัณฑิตพึง</p><p>ทราบเนื้อความโดยนัยนี้ว่า   ภิกษุใดได้กัปปิยะมังสะ คือ  เนื้อที่สมควรแล้วก็รับ</p><p>เอาเนื้อที่สมควรนั่นแหละ  ชื่อว่า  ย่อมไม่ประพฤติรังเกียจสิ่งที่ไม่ควรประพฤติ</p><p>รังเกียจ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 273</p><p>         คำว่า  <strong>"หีนาธิมุตฺโต"</strong>     ได้แก่   ผู้มีอัชฌาสัยอันเลว.</p><p>         คำว่า  <strong>"ทุสฺสีโล"</strong>            ได้แก่    ผู้ไม่มีศีล. </p><p>         คำว่า  <strong>"ปาปธมฺโม"</strong>        ได้แก่   ผู้มีธรรมอันลามก.</p><p>         คำว่า  <strong>"ปณีตาธิมุตฺโต"</strong>   ได้แก่   ผู้มีอัชฌาสัยอันประณีต.</p><p>         คำว่า  <strong>"กลฺยาณธมฺโม"</strong>   ได้แก่    ผู้มีธรรมอันเจริญ  คือ  มีธรรมอัน</p><p>สะอาด   มีธรรมอันงาม.</p><p>         คำว่า  <strong>"ติตฺโต"</strong>   แปลว่า   อิ่มแล้ว   ได้แก่  ผู้ตั้งตนไว้ดีแล้ว   คือ</p><p>ถึงที่สุดแล้ว.</p><p>         คำว่า  <strong>"ตปฺเปตา"</strong>   แปลว่า   ผู้ยังบุคคลอื่นให้อิ่ม   ได้แก่  ผู้กระทำ</p><p>บุคคลทั้งหลายอื่นให้อิ่ม.</p><p>         ในคำนี้ว่า  <strong>"ปจฺเจกสมฺพุทฺธา   เย  จ   ตถาคตสาวกา"</strong>   พึงทราบ</p><p>คำอธิบายว่า   พระปัจเจกพุทธเจ้าทั้งหลายท่านอิ่มแล้ว   คือ   บริบูรณ์แล้วด้วย</p><p>โลกุตตรธรรมทั้ง ๙ ประการ   แต่ไม่สามารถเพื่อให้บุคคลทั้งหลายเหล่าอื่นอิ่ม</p><p>ได้  เพราะว่า  การตรัสรู้ของสัตว์ทั้งหลายด้วยธรรมกถาของพระปัจเจกพุทธเจ้า</p><p>ทั้งหลายเหล่านั้นย่อมไม่มี.   แต่ว่าเทวดาและมนุษย์ทั้งหลายไม่มีประมาณมีการ</p><p>ตรัสรู้ธรรมด้วยธรรมกถาแห่งพระสาวกทั้งหลาย.    พระสาวกทั้งหลายเหล่านั้น</p><p>เมื่อแสดงธรรมมิได้แสดงให้เป็นถ้อยคำของตนเอง     แต่แสดงธรรมกถากระทำ</p><p>ให้เป็นถ้อยคำของพระพุทธเจ้าทั้งหลาย  แม้บริษัทที่นั่งประชุมกันเพื่อจะฟังธรรม</p><p>ก็กระทำความเคารพว่า    พระภิกษุรูปนี้มิได้แสดงธรรมที่ตนเองแทงตลอดแล้ว </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 274</p><p>ย่อมกล่าวธรรมที่พระพุทธเจ้าทั้งหลายตรัสรู้แล้ว เพราะฉะนั้น การกระทำความ </p><p>เคารพยำเกรงจึงมีแก่พระพุทธเจ้าทั้งหลายนั่นเทียว.</p><p>         บรรดาบุคคลทั้งหลายเหล่านั้น   พระสัมมาสัมพุทธเจ้าเท่านั้น    ชื่อว่า</p><p>ยังบุคคลอื่นให้อิ่ม   ด้วยประการฉะนี้   เหมือนอย่างว่า   "เมื่อพระราชารับสั่งว่า</p><p>ท่านทั้งหลายจงให้ของสิ่งนี้และสิ่งนี้แก่บุคคลชื่อโน้น    ราชบุรุษนำของมาแล้ว</p><p>ให้แก่บุคคลชื่อโน้นก็จริง   ถึงอย่างนั้น  พระราชาเท่านั้น     ชื่อว่าเป็นผู้ให้</p><p>นั้น   ของแม้อันชนทั้งหลายเหล่าใดได้แล้ว    ชนเหล่านั้นย่อมรับเอาด้วยคิดว่า</p><p>ฐานันดร   อันพระราชาพระราชทานแล้วแก่เรา    สมบัติ   คือ   อิสริยยศ   อัน</p><p>พระราชาพระราชทานแล้วแก่เรา  เท่านั้น   แต่ถือเอาด้วยความคิดว่า  ฐานันดร</p><p>เป็นต้น   อันราชบุรุษทั้งหลายให้แก่พวกเราหามิได้  ฉันใด  ข้ออุปมาเป็นเครื่อง</p><p>ยังคำอุปไมยให้ถึงพร้อมนี้    บัณฑิตพึงทราบ  ฉันนั้น. คำที่เหลือในบททั้งปวง </p><p>เนื้อความง่ายทั้งนั้น     ด้วยประการฉะนี้แล.</p><p>             <em>จบอรรถกถาทุกนิทเทส  ว่าด้วยบุคคล  ๒  จำพวก  เพียงเท่านี้ </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 275</p><p>                                                <strong>ติกนิทเทส</strong> </p><p>                                <strong>ว่าด้วยบุคคล  ๓ จำพวก</strong></p><p>         [๘๔] <strong> ๑.  นิราสบุคคล  บุคคลผู้ไม่มีความหวัง   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นผู้ทุศีล  มีธรรมอันลามก  ผู้ประกอบด้วย</p><p>กายกรรมเป็นต้นอันไม่สะอาดและสมาจารอันผู้อื่นหรือตนพึงระลึกได้ด้วย</p><p>ความระแวง  ผู้มีการงานอันปกปิด   ผู้มีใช่สมณะแต่ปฏิญาณว่าเป็นสมณะ  ผู้มิ</p><p>ใช่พระพฤติพรหมจรรย์แต่ปฏิญาณว่าประพฤติพรหมจรรย์     ผู้เน่าใน    ผู้อัน</p><p>ราคะชุ่มแล้ว  ผู้มีหยากเยื่อมีราคะเป็นต้น  เกิดแล้ว  เธอได้ยินว่า  นัยว่า ภิกษุมี</p><p>ชื่ออย่างนี้      รู้ยิ่งด้วยตนเองแล้ว      ทำให้แจ้งแล้ว    เข้าถึงแล้วซึ่งเจโตวิมุตติ</p><p>ปัญญาวิมุตติ     อันหาอาสวะมิได้    เพราะความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายแล้ว</p><p>สำเร็จอิริยาบถอยู่ในทิฏฐธรรม  ดังนี้  เธอย่อมไม่เกิดความคิดอย่างนี้ว่า แม้เรา</p><p>ก็จักรู้ยิ่งด้วยตนเอง  จักทำให้แจ้ง  จักเข้าถึงซึ่งเจโตวิมุตติ  ปัญญาวิมุตติ   อัน</p><p>หาอาสวะมิได้      เพราะความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลาย    สำเร็จอิริยาบถอยู่ใน</p><p>ทิฏฐธรรมในกาลไหน ๆ โดยแท้ดังนี้  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้ไม่มีความหวัง.</strong></p><p>                  <strong> ๒.  อาสังสบุคคล  บุคคลผู้มีความหวัง  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นผู้มีศีลมีธรรมอันงาม  เธอได้ยินว่า นัยว่า</p><p>ภิกษุมีชื่ออย่างนี้   รู้ยิ่งด้วยตนเองแล้ว ทำให้แจ้งแล้ว เข้าถึงแล้ว  ซึ่งเจโตวิมุตติ</p><p>ปัญญาวิมุตติ   อันหาอาสวะมิได้   เพราะความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลาย  สำเร็จ</p><p>อิริยาบถอยู่ในทิฏฐธรรมดังนี้     เธอย่อมได้เกิดความคิดขึ้นว่า    แม้ว่าเราก็รู้ยิ่ง </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 276</p><p>ด้วยตนเอง  จักทำให้แจ้ง  จักเข้าถึงซึ่งเจโตวิมุตติ    ปัญญาวิมุตติ   อันหาอาสวะมิ </p><p>ได เพราะความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายแล้ว   สำเร็จอิริยาบถ  อยู่ในทิฏฐธรรม</p><p>ในกาลไหน ๆ โดยแท้   ดังนี้เรียกว่า   <strong>ผู้มีความหวัง.</strong></p><p>                 <strong>๓.  วิคตาสบุคคล   บุคคลผู้มีความหวังไปปราศแล้ว</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    รู้ยิ่งด้วยตนเองแล้ว   ทำให้แจ้งแล้ว    เข้าถึง</p><p>แล้ว   ซึ่งเจโตวิมุตติ   ปัญญาวิมุตติ   อันหาอาสวะมิได้   เพราะความสิ้นไปแห่ง</p><p>อาสวะทั้งหลายแล้ว สำเร็จอิริยาบถอยู่ในทิฏฐธรรมแล  เธอได้ยินว่า นัยว่า ภิกษุ</p><p>ชื่ออย่างนี้    รู้ยิ่งด้วยตนเองแล้ว     ทำให้แจ้งแล้ว   เข้าถึงแล้ว   ซึ่งเจโตวิมุตติ</p><p>ปัญญาวิมุติ    อันหาอาสวะมิได้  เพราะความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลาย  สำเร็จ</p><p>อิริยาบถอยู่ในทิฏฐธรรม  ดังนี้  เธอย่อมไม่เกิดความคิดขึ้นว่า  แม้เราก็รู้ยิ่งด้วย</p><p>ตนเอง   จักทำให้แจ้ง  จักเข้าถึงซึ่งเจโตวิมุตติ  ปัญญาวิมุตติ  อันหาอาสวะมิได้</p><p>เพราะความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายแล้ว   สำเร็จอิริยาบถอยู่ในทิฏฐธรรม  ใน</p><p>กาลไหน ๆ โดยแท้  ดังนี้   ข้อนั้น   เพราะเหตุไร  เพราะว่า  ความหวังในความ</p><p>หลุดพ้นใดของพระขีณาสพนั้น     ผู้ซึ่งเมื่อยังไม่หลุดพ้นในกาลก่อน   ความหวัง</p><p>นั้นได้สงบระงับแล้ว   บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้มีความหวังไปปราศแล้ว.</strong></p><p>                                       <strong>อรรถกถาติกนิทเทส</strong></p><p>                                  <strong>อธิบายบุคคล  ๓  จำพวก</strong></p><p>                              <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ไม่มีความหวังเป็นต้น</strong></p><p>         บทว่า  <strong>"ทุสฺสีโล"</strong>   ได้แก่  ผู้ไม่มีศีล.</p><p>         บทว่า  <strong>"ปาปธมฺโม"</strong>  ได้แก่ผู้มีธรรมอันลามก  <strong>อีกอย่างหนึ่ง</strong>  ชื่อว่า</p><p>ผู้ทุศีล   เพราะความวิบัติแห่งศีล   ชื่อว่า   ผู้มีธรรมอันลามก    เพราะความวิบัติ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 277</p><p>แห่งทิฏฐิ    <strong>อีกอย่างหนึ่ง</strong>   ชื่อว่า ผู้ทุศีล  เพราะขาดความสำรวมทางกายทวารและ</p><p>วจีทวาร  ชื่อว่า   ผู้มีธรรมอันลามก  เพราะขาดความสำรวมทางมโนทวาร. ชื่อว่า</p><p>ผู้ทุศีล   เพราะความเป็นผู้ประกอบการงานอันไม่สะอาด.   ชื่อว่า   ผู้มีธรรมอัน</p><p>ลามก   เพราะความเป็นผู้มีอัธยาศัยอันไม่สะอาด.  ชื่อว่า  ผู้ทุศีล  เพราะเว้นจาก</p><p>กุศลศีล  ชื่อว่า  ผู้มีธรรมอันลามก  เพราะประกอบด้วยอกุศลศีล.</p><p>         บทว่า  <strong>"อสุจิ"</strong>   แปลว่า  ไม่สะอาด  ได้แก่  ผู้ประกอบด้วยกรรมอันไม่</p><p>สะอาดทั้งหลาย   มีกายกรรมเป็นต้น.</p><p>         บทว่า  <strong>"สงฺกสฺสรสมาจาโร"</strong>  ได้แก่  ผู้มีสมาจารอันผู้อื่นพึงระลึก</p><p>ได้ด้วยความระแวง.   อธิบายว่า   ผู้มีสมาจารอันผู้อื่นเห็นโทษอย่างใดอย่างหนึ่ง</p><p>อันไม่สมควรแล้วระแวงอย่างนี้   กรรมนี้จักเป็นของอันภิกษุนี้กระทำแล้ว  หรือ</p><p>มีสมาจารอันตนพึงระลึกได้ด้วยความระแวงของคนนั่นแหละ ชื่อว่า ผู้มีสมาจาร</p><p>อันน่าระแวง.      ก็เพราะเขาเห็นพวกภิกษุประชุมปรึกษากันถึงกิจอย่างใดอย่าง</p><p>หนึ่งนั่นแหละ    ในที่เป็นที่พักกลางวันเป็นต้น     เขาจึงมีสมาจารอันน่าระแวง</p><p>สงสัยอย่างนี้ว่า   พวกภิกษุเหล่านั้นรู้กรรมที่เรากระทำหรือ   จึงปรึกษากันอยู่.</p><p>         บทว่า  <strong>"ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต"</strong>  ได้แก่ประกอบด้วยธรรมอันลามก</p><p>อันสมควรแก่การปกปิด.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโ"</strong>  ความว่า ผู้มิได้เป็นสมณะ</p><p>เลย   แต่ปฏิญาณอย่างนี้ว่า   เราเป็นสมณะ   เพราะเป็นผู้มีคุณธรรมอันควรแก่</p><p>ความเป็นสมณะ.</p><p>         สองบทว่า   <strong>"อพฺรหฺมจารี  พฺรหฺมจารีปฏิญฺโ"</strong>  ความว่า  ก็ภิกษุ</p><p>ผู้ทุศีลนั้นเห็นเพื่อนสหธรรมิกผู้เป็นพรหมจารี    ผู้ประพฤติธรรมอันประเสริฐ</p><p>นุ่งห่มเรียบร้อย  ทรงบาตรงดงามเที่ยวไปเพื่อบิณฑบาตในบ้าน  (คาม)  นิคม </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 278</p><p>ชนบท   และราชธานีทั้งหลายแล้วสำเร็จการเลี้ยงชีพอยู่   แม้ตนเองก็ปฏิบัติเช่น </p><p>นั้น   โดยอาการเช่นนั้น    ย่อมเป็นเหมือนกับให้ปฏิญญาว่า    "ข้าพเจ้าเป็น</p><p>พรหมจารี"    กล่าวว่า   ข้าพเจ้าเป็นภิกษุแล้วเข้าไปสู่โรงอุโบสถเป็นต้น   ย่อม</p><p>ปฏิญญาว่าตนเป็นพรหมจารีบุคคล   นั่นแหละ.   บุคคลผู้ถือเอาลาภอันเป็นของ</p><p>สงฆ์ก็เหมือนกัน.</p><p>         บทว่า   <strong>"อนฺโตปูติ"</strong>    ได้แก่  ผู้มีกรรมอันกรรมเน่าตามเข้าไปใน</p><p>ภายใน  อีกอย่างหนึ่ง   ชื่อว่า  ผู้เน่าใน  เพราะเว้นจากสาระแห่งคุณ   โดยความ</p><p>เป็นผู้ไม่มีคุณ.</p><p>         บทว่า   <strong>"อวสฺสุโต"</strong>  ได้แก่  ผู้อันราคะเป็นต้นชุ่มแล้ว.</p><p>         บทว่า   <strong>"กสมฺพุชาโต"</strong><sup>๑</sup>   ได้แก่  ผู้มีหยากเยื่อมีราคะเป็นต้นเกิด</p><p>แล้ว.    อีกอย่างหนึ่ง     น้ำปฏิกูลที่ซึมเข้าไปสู่ซากศพอันชุ่ม     พระองค์ก็ตรัส</p><p>เรียกว่า   กสัมพุ.   ก็บุคคลชื่อว่าผู้ทุศีลในพระศาสนานี้    เป็นเช่นกับน้ำเหลือง</p><p>อันชุ่มในซากศพ     เพราะความที่ตนเป็นผู้อันบัณฑิตพึงรังเกียจ   เพราะฉะนั้น</p><p>บุคคลใดเป็นเหมือนน้ำเหลืองซากศพ  บุคคลนั้นจึงชื่อว่า  กสัมพุชาต.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"ตสฺส น  เอว   โหติ"</strong>   ความว่า   เพราะเหตุไร   เธอจึงไม่มี</p><p>ความคิดอย่างนั้น  ?   เพราะศีลที่เธอตั้งอยู่แล้วพึงอาจเพื่อจะได้พระอรหัต</p><p>เธอก็ทำลายเสียแล้ว.   เหมือนอย่างว่า   ลูกคนจัณฑาลแม้ได้ยินว่า  ขัตติยกุมาร</p><p>ชื่อโน้น   เขาอภิเษกในราชสมบัติแล้วก็เพราะชนทั้งหลายผู้เกิดในภายหลังใน</p><p>ตระกูลใดย่อมถึงการอภิเษก    ตนมิได้เกิดในตระกูลนั้นจึงมิได้มีความคิดอย่างนี้</p><p>ว่า    "แม้ชื่อว่าเรานั้น    ก็จักพึงถึงการอภิเษก    เหมือนขัตติยกุมารโดยแน่แท้</p><p>ฉันใด  ภิกษุผู้ทุศีล  แม้ฟังว่า      "พระภิกษุชื่อโน้นบรรลุพระอรหัตดังนี้  เพราะ</p><p>๑.  บาลีว่า  กสมฺพุกชาโต </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 279</p><p>ความที่ศีลที่ตนตั้งอยู่แล้วนั้นไม่มี   จึงไม่มีความคิดอย่างนี้ว่า    "แม้ชื่อว่าเรานั้น </p><p>จักพึงบรรลุพระอรหัต  เหมือนภิกษุผู้มีศีลโดยแน่แท้"    ฉันนั้นเหมือนกัน.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย วุจฺจติ"</strong> ความว่า บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้   ท่าน</p><p>เรียกว่า  นิราโส   ผู้ไม่มีความหวัง   เพราะไม่มีความหวังที่จะได้พระอรหัต.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"ตสฺส  เอว  โหติ"</strong>  ความว่า   เพราะเหตุที่ศีลที่เธอตั้งอยู่แล้ว</p><p>สามารถเพื่อบรรลุพระอรหัตเป็นสภาพมั่นคง.    เหมือนอย่างว่า    กุมารผู้สุชาติ</p><p>คือ  เกิดดีแล้ว  พอสดับคำว่า   " ขัตติยกุมารชื่อโน้น เขาอภิเษกแล้ว"  เพราะเหตุ</p><p>ที่ตนก็เกิดในตระกูลนั้นจึงมีความดำริอย่างนี้ว่า   "แม้เราก็พึงถึงการอภิเษก</p><p>เหมือนกุมารนั้นโดยแน่แท้ "   ฉันใด   ภิกษุผู้มีศีล  พอได้ยินว่า  "ภิกษุชื่อโน้น</p><p>บรรลุพระอรหัตแล้ว"       เพราะเหตุที่ศีลอันเธอตั้งอยู่แล้วควรจะบรรลุพระ-</p><p>อรหัตเป็นธรรมชาติมั่นคง     จึงมีความคิดอย่างนี้ว่า    "แม้เราก็พึงบรรลุพระ-</p><p>อรหัต   เหมือนกับภิกษุผู้มีศีลโดยแน่แท้"   ฉันนั้นเหมือนกัน.                   </p><p>         ข้อว่า  <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>  ความว่า บุคคลนี้   คือ  ผู้เห็นปานนี้   ท่านเรียก</p><p>ว่า  <strong>อาสโส</strong> คือ  ผู้มีความหวัง  เพราะว่าเธอนั้นหวังอยู่   คือ  ปรารถนาอยู่ซึ่ง</p><p>พระอรหัต  เพราะเหตุนั้น    ท่านจึงเรียกว่า  <strong>อาสโส.</strong>    บุคคลผู้มีความหวัง</p><p>         ข้อว่า  <strong>" ยา  หิสฺส ปุพฺเพ  อวิมุตฺตสฺส"</strong>  ความว่า  ความหวังในการ</p><p>หลุดพ้นอันใด   ของพระขีณาสพผู้ยังมิได้หลุดพ้น    ด้วยการหลุดพ้นด้วย</p><p>อรหัตมรรคในกาลก่อนความหวังอันนั้นของท่านสงบระงับแล้ว     เพราะฉะนั้น</p><p>พระขีณาสพท่านจึงไม่มีความคิดอย่างนั้น.   เหมือนอย่างว่า    กษัตริย์ผู้อภิเษก</p><p>แล้ว  พอทรงสดับคำว่า   " ขัตติยกุมารชื่อโน้นเขาอภิเษกในราชสมบัติแล้ว" เพราะ</p><p>พระราชาองค์เดียวมิได้มีการอภิเษก ๒ ครั้ง   มิได้มีเศวตฉัตร ๒ ครั้ง  จึงมิได้</p><p>มีความดำริอย่างนี้ว่า    "แม้เราก็พึงถึงการอภิเษก     เหมือนขัตติกุมารนั้นโดย  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 280</p><p>แน่แท้"   ฉันใด  พระขีณาสพพอได้ยินว่า    "พระภิกษุชื่อโน้น     บรรลุพระ-</p><p>อรหัตแล้ว"  เพราะความเป็นพระอรหัต  ๒  ครั้งไม่มี     ท่านจึงมิได้มีความคิด</p><p>อย่างนี้ว่า    "แม้เราก็จะพึงบรรลุพระอรหัต     เหมือนพระภิกษุนั้นโดยแน่แท้"</p><p>ฉันนั้นนั่นเทียว.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>    ความว่า บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้   ท่านเรียก</p><p>ว่า   <strong>วิคตาโส</strong>   คือ   ผู้ปราศจากความหวัง    เพราะท่านปราศจากความหวังใน</p><p>ความเป็นพระอรหัต.</p><p>         <strong>บรรดาบุคคลเหล่านั้น   บุคคลเปรียบด้วยคนไข้  ๓ จำพวก</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         [๘๕]  <strong>คนไข้ ๓ จำพวก.</strong></p><p>         ๑.  คนไข้บางคนในโลกนี้    ได้โภชนะเป็นที่สบายหรือไม่ได้โภชนะ</p><p>เป็นที่สบาย   ได้เภสัชเป็นที่สบายหรือไม่ได้เภสัชเป็นที่สบาย   ได้อุปัฏฐาก</p><p>สมควรหรือไม่ได้อุปัฏฐากสมควร   ก็ย่อมไม่หายจากอาพาธนั้นเลย.</p><p>         ๒.  ส่วนคนไข้บางคนในโลกนี้    ได้โภชนะเป็นที่สบาย    หรือไม่ได้</p><p>โภชนะเป็นที่สบาย    ได้เภสัชที่สบายหรือไม่ได้เภสัชที่สบาย ได้อุปัฏฐากที่สมควร</p><p>หรือไม่ได้อุปัฏฐากที่สมควรก็ย่อมหายจากอาพาธนั้น.</p><p>         ๓.  ส่วนคนไข้บางคนในโลกนี้    ได้โภชนะเป็นที่สบาย    ก็หายจาก</p><p>อาพาธนั้น   ไม่ได้ก็ไม่หายจากอาพาธนั้น   ได้เภสัชเป็นที่สบาย  ก็หายจากอาพาธ</p><p>นั้น    ไม่ได้ก็ไม่หายจากอาพาธนั้น   ได้อุปัฏฐากที่สมควร   ก็หายจากอาพาธนั้น</p><p>ไม่ไดก็ไม่หายจากอาพาธนั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 281</p><p>         ในคนไข้ ๓ จำพวกนั้น  คนไข้นี้ใด   ได้โภชนะเป็นที่สบายก็หายจาก </p><p>อาพาธนั้น    ไม่ได้ก็ไม่หายจากอาพาธนั้น    ได้เภสัชเป็นที่สบายก็หายจากอาพาธ</p><p>นั้น      ไม่ได้ก็ไม่หายจากอาพาธนั้น  ได้อุปัฏฐากสมควรก็หายจากอาพาธนั้น </p><p>ไม่ได้ก็ไม่หายจากอาพาธนั้นพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงอาศัยคนไข้จำพวกนี้จึงได้</p><p>ทรงอนุญาตคิลานภัต  อนุญาตคิลานเภสัช  อนุญาตคิลานอุปัฏฐากไว้  ก็แหละ</p><p>เพราะอาศัยคนไข้จำพวกนี้   คนไข้แม้เหล่าอื่นอันภิกษุทั้งหลายก็ควรบำรุง.</p><p>         [๘๖]  บุคคลเปรียบด้วยคนไข้  ๓ จำพวก   มีปรากฏอยู่ในโลก</p><p>ฉันนั้นเหมือนกัน</p><p>                     <strong>บุคคลเปรียบด้วยคนไข้ ๓ จำพวก  เป็นไฉน   ?</strong></p><p>         ๑.  บุคคลบางคนในโลกนี้    ได้เห็นพระตถาคต   หรือไม่ได้เห็นพระ-</p><p>ตถาคต  ได้ฟังธรรมวินัยอันพระตถาคตประกาศแล้ว    หรือไม่ได้ฟังธรรมวินัย</p><p>อันพระตถาคตประกาศแล้ว    ก็ย่อมไม่หยั่งลงสู่นิยามอันถูกต้องในกุศลธรรม</p><p>ทั้งหลาย</p><p>         ๒.  ส่วนบุคคลบางคนในโลกนี้    ได้เห็นพระตถาคต    หรือไม่ได้เห็น</p><p>พระตถาคต   ได้ฟังธรรมวินัยอันพระตถาคตประกาศแล้ว    หรือไม่ได้ฟังธรรม</p><p>วินัยอันพระตถาคตประกาศแล้ว     ก็ย่อมก้าวลงสู่นิยามอันถูกต้องในกุศลธรรม</p><p>ทั้งหลายได้.</p><p>         ๓.  ส่วนบุคคลบางคนในโลกนี้    ได้เห็นพระตถาคต    ย่อมก้าวลงสู่</p><p>นิยามอันถูกต้อง   ในกุศลธรรมทั้งหลายได้  เมื่อไม่ได้   ก็ย่อมไม่ก้าวลงสู่นิยาม</p><p>อันถูกต้องในกุศลธรรมทั้งหลาย   เมื่อฟังธรรมวินัยอันพระตถาคตประกาศแล้ว</p><p>ย่อมก้าวลงสู่นิยามอันถูกต้องในกุศลธรรมทั้งหลาย      เมื่อไม่ได้     ย่อมไม่ก้าว</p><p>ลงสู่นิยามอันถูกต้อง   ในกุศลธรรมทั้งหลาย. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 282</p><p>         บรรดาบุคคล ๓ จำพวกนั้น  บุคคลใดได้เห็นพระตถาคต   ย่อมก้าว </p><p>ลงสู่นิยามอันถูกต้อง   ในกุศลธรรมทั้งหลายได้    เมื่อไม่ได้    ย่อมไม่ก้าวลงสู่</p><p>นิยามอันถูกต้อง  ในกุศลธรรมทั้งหลาย  ได้ฟังธรรมวินัยอันพระตถาคตประกาศ</p><p>แล้วย่อมก้าวลงสู่นิยามอันถูกต้อง   ในกุศลธรรมทั้งหลายได้  เมื่อไม่ได้   ก็ย่อม</p><p>ไม่ก้าวลงสู่นิยามอันถูกต้อง  ในกุศลธรรมทั้งหลาย   สมเด็จพระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ทรงอนุญาตพระธรรมเทศนาไว้     เพราะอาศัยบุคคลจำพวกนี้    ก็แหลเพราะ</p><p>อาศัยบุคคลนี้ภิกษุทั้งหลายจึงแสดงธรรมแก่บุคคล แม้เหล่าอื่น ๆ บุคคลเปรียบ</p><p>ด้วยคนไข้ ๓ จำพวกเหล่านี้    ย่อมมีปรากฏอยู่ในโลก.</p><p>                              <strong>อรรถกถาคิลานูปมบุคคลเป็นต้น</strong></p><p>         ชนเหล่านั้น    ท่านเรียกว่า  <strong>คิลานูปมา</strong> คือ  ผู้เปรียบด้วยคนไข้   ด้วย</p><p>อุปมาใดเพื่อจะแสดงอุปมานั้นก่อน ท่านจึงกล่าวคำเป็นต้นว่า <strong>"ตโย คิลานา"</strong></p><p>ดังนี้.  บรรดาบทเหล่านั้น   บทว่า  <strong>" สปฺปายานิ "</strong> ได้แก่   อันเป็นประโยชน์</p><p>เกื้อกูล  คือ  กระทำให้เจริญ   บทว่า  <strong>"ปฏิรูป"</strong>  ได้แก่อันเหมาะสม.  ด้วยคำว่า</p><p><strong>" เนว  วุฏฺาติ  ตมฺหา   อาพาธา "</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้า   ตรัสถึงบุคคลผู้</p><p>เป็นไข้ที่ถึงที่สุดแล้ว   ที่ประกอบด้วยโรคทั้งหลายมีโรคลม    และโรคลมบ้าหมู</p><p>เป็นต้น   ที่แก้ไขไม่ได้.  ด้วยคำนี้ว่า    <strong>"วุฏิาติ    ตมฺหา   อาพาธา"</strong>  พระองค์</p><p>ตรัสถึงอาพาธเล็กน้อย    อันต่างด้วยโรคทั้งหลาย     มีโรคจาม    โรคหิดเปื่อย</p><p>โรคตกกระ   โรคฝี  และโรคชรา   เป็นต้น. ก็ความผาสุกของชนเหล่าใดย่อม</p><p>มีได้ด้วยการปฏิบัติ         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถึงบุคคลผู้อาพาธเหล่านั้นแม้</p><p>ทั้งหมดด้วยคำนี้ว่า  <strong>ลภนฺโต  สปฺปายานิ  โน  อลภนฺโต. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 283</p><p>         ก็ในที่นี้  บุคคลผู้อุปัฏฐากคนไข้   ต้องประกอบไปด้วยองค์คุณทั้งหลาย </p><p>คือ  เป็นบัณฑิต ๑  เป็นผู้ขยัน ๑  ไม่เกียจคร้าน ๑  พึงทราบว่า  ชื่อว่า  อุปัฏ-</p><p>ฐากที่เหมาะสม.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"คิลานุปฏฺาโก  อนุญฺาโต"</strong>   ความว่า   บุคคลใดอัน </p><p>ภิกษุสงฆ์พึงให้  เพราะฉะนั้น บุคคลนั้น   จึงชื่อว่า   <strong>อนุญฺาโต</strong>  แปลว่า   ผู้</p><p>อันภิกษุสงฆ์อนุญาตแล้ว .    ก็บุคคลผู้เป็นไข้นั้นเมื่อไม่สามารถเพื่อจะยังอัตภาพ</p><p>ให้เป็นไปตามธรรมดาของตน   ภิกษุสงฆ์พึงอปโลกน์แล้วให้ถ้อยคำว่า   "ขอให้</p><p>ภิกษุหรือสามเณรรูปหนึ่ง      จงปฏิบัติบำรุงภิกษุผู้อาพาธนี้"      ก็ถ้าภิกษุหรือ</p><p>สามเณรนั้น  ยังปฏิบัติภิกษุผู้อาพาธนั้นอยู่ตราบใด  คนไข้ก็ดี   ภิกษุหรือสามเณร</p><p>ก็ดี  มีความต้องการด้วยสิ่งใด   สิ่งนั้นทั้งหมดเป็นภาระแก่สงฆ์เท่านั้น.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"อญฺเปิ  คิลานา  อุปฏฺาตพฺพา"</strong>   ความว่า   บุคคลผู้</p><p>เป็นคนไข้ ๒ จำพวก   แม้นอกจากนี้   ภิกษุสงฆ์ก็ควรอุปัฏฐากด้วย.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>    "เพราะเหตุไร ?"</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>    "ก็บุคคลใดเป็นไข้ถึงที่สุดแล้ว    ผู้นั้นเมื่อไม่มีใครอุปัฏฐาก</p><p>พึงเสียใจว่า    "ถ้าหากว่า    ภิกษุหรือสามเณรพึงปฏิบัติเรา   ความผาสุกจะพึงมี</p><p>แก่เรา   แต่พวกเขาไม่ปฏิบัติเรา"   ดังนี้แล้วพึงไปเกิดในอบาย.     ก็เมื่อคนไข้</p><p>นั้น    เมื่อภิกษุสามเณรบำรุงปฏิบัติอยู่     เขาย่อมมีความคิดอย่างนี้ว่า  "กิจใด</p><p>ที่ภิกษุสงฆ์พึงกระทำ   กิจนั้นทั้งหมด    ภิกษุสงฆ์ก็กระทำแล้ว   แต่กรรมวิบาก</p><p>ของเราเป็นเช่นนี้    ภิกษุผู้อาพาธนั้น    ยังเมตตาจิตให้ตั้งขึ้นในภิกษุสงฆ์แล้ว</p><p>ย่อมเกิดในสวรรค์.</p><p>         อนึ่ง   ภิกษุใด    มีอาพาธเล็กน้อย   ได้อุปัฏฐากก็ตาม    ไม่ได้ก็ตาม</p><p>ย่อมหายจากโรคได้   ภิกษุผู้อาพาธเล็กน้อยนั้น     แม้เว้นจากเภสัช    พยาธิก็เข้า</p><p>ไปสงบระงับได้    แต่ถ้าเขาทำเภสัชให้ฉัน    อาพาธเล็กน้อยนั้นก็ย่อมสงบระงับ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 284</p><p>ได้โดยเร็วพลัน.    ลำดับนั้น    คนไข้ที่หายจากโรคแล้วนั้น    เขาอาจเพื่อเรียน </p><p>พระพุทธวจนะ  หรือกระทำสมณธรรม   ด้วยเหตุนี้ท่านจึงกล่าวไว้ว่า  "ภิกษุ</p><p>สงฆ์พึงอุปัฏฐากคนไข้แม้พวกอื่น"</p><p>         ข้อว่า  <strong>"เนว  โอกฺกมติ"</strong>  ได้แก่  ไม่เข้าไป.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"นิยาม  กุสเลสุ   ธมฺเมสุ  สมฺมต"</strong>   ได้แก่  สัมมตธรรม</p><p>กล่าวคือมรรคนิยามในกุศลธรรมทั้งหลาย      พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถึงบุคคล</p><p>ผู้มีบทอย่างยิ่ง  (ปทปรม)  ด้วยธรรมข้อนี้.  ทรงถือเอา  อุคฆฏิตัญญูบุคคล  ผู้</p><p>เช่นกับพระนาลกเถระในพระศาสนาด้วยวาระที่  ๒  และทรงถือเอาอุคฆฏิตัญญู</p><p>บุคคลผู้มีปัจเจกโพธิญาณ     ซึ่งท่านได้โอวาทในสำนักแห่งพระปัจเจกพุทธเจ้า</p><p>ทั้งหลายครั้งหนึ่งในพุทธันดรแล้วจึงแทงตลอดสัจธรรมคือ      บรรลุเป็นพระ-</p><p>ปัจเจกพุทธเจ้า.   พระองค์ทรงกล่าวถึง   วิปจิตัญญูบุคคล   ด้วยวาระที่  ๓.   ก็</p><p>เนยยบุคคล  ย่อมเป็นผู้อาศัย  วิปจิตัญญูบุคคลนั่นเทียว.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"ธมฺมเทสนา  อนุญฺาตา"</strong>   ความว่า  พระองค์ทรงอนุญาต </p><p>พระธรรมเทศนาเดือนละ ๘ ครั้ง.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"อญฺเสมฺปิ  ธมฺโม  เทเสตพฺโพ"</strong>   ความว่า  พระธรรม-</p><p>กถึกควรกล่าวธรรมแก่ชนทั้งหลายแม้นอกจากนี้.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>   "เพราะเหตุไร ?"</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong> "เพราะปทปรมบุคคล    แม้ไม่สามารถแทงตลอดธรรมใน</p><p>อัตภาพนี้  แต่ก็จะเป็นปัจจัยไปในกาลข้างหน้า.</p><p>         อนึ่ง    คนไข้ใด   ได้เห็นรูปพระตถาคตก็ดี     ไม่ได้เห็นก็ดี   และได้</p><p>พระธรรมวินัยก็ดี    ไม่ได้ก็ดี   เขาย่อมตรัสรู้ธรรมได้   คนไข้นั้นเมื่อไม่ได้ตรัส</p><p>รู้ก่อน    แต่เมื่อได้ปัจจัยที่สมควรก็จักตรัสรู้ได้โดยเร็วพลันนั่นเทียว     เพราะ  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 285</p><p>ฉะนั้นพระธรรมกถึกทั้งหลาย   พึงแสวงธรรมแก่ชนทั้งหลายเหล่านั้นด้วยเหตุที่ </p><p>กล่าวมานี้.   แต่ว่าความแสดงธรรมแก่บุคคลที่  ๓ บ่อย ๆ ทีเดียว.                        </p><p>         [๘๗]  <strong>๑.  กายสักขีบุคคล  บุคคลชื่อว่า กายสักขี  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  ถูกต้องวิโมกข์  ๘  ด้วยกาย   สำเร็จอิริยาบถอยู่</p><p>และกิเลสบางอย่างของผู้นั้น    เป็นของสิ้นไปรอบแล้ว     เพราะเห็นด้วยปัญญา</p><p>บุคคลนี้เรียกว่า<strong>กายสักขี.</strong></p><p>                   <strong>๒.  ทิฏฐิปัตตบุคคลบุคคล   ชื่อว่า  ทิฏฐิฏตะ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  ย่อมรู้ตามความเป็นจริงว่า    นี้ทุกข์   ย่อมรู้</p><p>ตามความเป็นจริงว่า    นี้เป็นเหตุให้เกิดทุกข์    ย่อมรู้ตามความเป็นจริงว่า   นี้</p><p>ความดับทุกข์  ย่อมรู้ตามความเป็นจริงว่า   นี้เป็นข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์</p><p>และธรรมทั้งหลายอันพระตถาคตประกาศแล้ว       เป็นอันเธอได้เห็นดีแล้วด้วย</p><p>ปัญญา      เป็นอันเธอดำเนินไปด้วยดีแล้วด้วยปัญญา    และอาสวะบางอย่าง</p><p>ของเธอเป็นอันสิ้นไปแล้วโดยรอบ   เพราะเห็นด้วยปัญญา   บุคคลนี้เรียกว่า</p><p><strong>ทิฏฐิปัตตะ.</strong></p><p>                   <strong>๓.  สัทธาวิมุตตบุคคล   บุคคลชื่อว่าสัทธาวิมุต   เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ย่อมรู้ตามความเป็นจริงว่า     นี้ทุกข์  ฯลฯ</p><p>ธรรมทั้งหลายอันพระตถาคตประกาศแล้ว     ย่อมเป็นอันเธอเห็นแล้วด้วยดี</p><p>ด้วยปัญญา  และอาสวะบางอย่างของเธอเป็นอันสิ้นไปแล้วโดยรอบ   เพราะเห็น</p><p>ด้วยปัญญา  อาสวะของทิฏฐิปัตตะบุคคลสิ้นไปรอบ  ฉันใด   อาสวะของสัทธา-</p><p>วิมุตตบุคคลหาเป็นเช่นนั้นไม่   บุกคลนี้เรียกว่า  <strong>สัทธาวิมุต. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 286</p><p>                                   <strong>อรรถกถากายสักขีบุคคลเป็นต้น</strong>  </p><p>         บุคคลทั้งหลายที่ชื่อว่า  <strong>กายสักขี   ทิฏฐิปัตตะ</strong>  และ  <strong>สัทธาวิมุต</strong></p><p>ข้าพเจ้ากล่าวไว้แล้วในหนหลังนั่นแล.</p><p>         [๘๘] <strong> ๑.  คูถภาณีบุคคล  บุคคลผู้มีวาจาเหมือนคูถ  เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ชอบพูดเท็จ   ไปอยู่ในที่ประชุม   ไปอยู่ใน</p><p>บริษัท  ไปอยู่ในท่ามกลางญาติ  ไปอยู่ในท่ามกลางอำมาตย์  หรือไปอยู่ในท่าม</p><p>กลางราชตระกูล   ถูกเขาอ้างเป็นพยานซักถามว่า    ดูก่อนบุรุษผู้เจริญ  ท่านรู้</p><p>อย่างไร   จงพูดอย่างนั้น   บุคคลนั้นไม่รู้   กล่าวว่าข้าพเจ้ารู้  หรือรู้อยู่  กล่าวว่า</p><p>ข้าพเจ้าไม่รู้  ไม่เห็นกล่าวว่าข้าพเจ้าเห็น  หรือเห็นอยู่    กล่าวว่าข้าพเจ้าไม่เห็น</p><p>เป็นผู้กล่าวเท็จ   โดยรู้อยู่ว่าเท็จดังว่ามานี้    เพราะเหตุแห่งตน   หรือเพราะเหตุ</p><p>แห่งคนอื่น    หรือเพราะเหตุเห็นแก่อามิสเล็กน้อย   บุคคลนี้ เรียกว่า    <strong>ผู้มีวาจา</strong></p><p><strong>เหมือนคูถ.</strong></p><p>                   <strong>๒.  ปุปผภาณีบุคคล    บุคคลผู้มีวาจาเหมือนดอกไม้</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ละเสียแล้วซึ่งมุสาวาท     เป็นผู้เว้นขาดจาก</p><p>มุสาวาท  ไปอยู่ในที่ประชุม  ไปอยู่ในบริษัท   ไปอยู่ในท่ามกลางญาติ   ไปอยู่ </p><p>ในท่ามกลางอำมาตย์   หรือไปอยู่ในท่ามกลางราชตระกูล   ถูกเขานำไปเพื่อซัก</p><p>ถาม   ถูกเขาอ้างเป็นพยานซักถามว่า   ดูก่อนบุรุษผู้เจริญ     ท่านรู้อย่างไร  จง</p><p>พูดอย่างนั้น      บุคคลนั้นไม่รู้กล่าวว่าข้าพเจ้าไม่รู้    หรือรู้อยู่กล่าวว่าข้าพเจ้ารู้</p><p>ไม่เห็นกล่าวว่าข้าพเจ้าไม่เห็น    เห็นอยู่กล่าวว่าข้าพเจ้าเห็น    ไม่เป็นผู้กล่าวคำ</p><p>เท็จโดยรู้อยู่ว่าเท็จดังว่ามานี้     เพราะเหตุแห่งตน    หรือเพราะเหตุแห่งผู้อื่น</p><p>หรือเพราะเห็นแก่อามิสเล็กน้อย   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้มีวาจาเหมือนดอกไม้. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 287</p><p>                   ๓. <strong>มธุรภาณีบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้มีวาจาเหมือนน้ำผึ้ง</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   วาจานั้นใดไม่มีโทษ   สบายหู   เป็นที่ตั้งแห่ง</p><p>ความรัก  จับใจ   เป็นของชาวเมือง   อันคนมากใคร่   เป็นที่ชอบใจของคนมาก</p><p>เป็นผู้กล่าววาจาเช่นนั้น  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้มีวาจาเหมือนน้ำผึ้ง.</strong></p><p>                                 <strong>อรรถกถาคูถภาณีบุคคล  เป็นต้น</strong></p><p>         บทว่า   <strong>"สภคฺโค"</strong>   ได้แก่ อยู่ในสภา  คือ  ที่ประชุม.</p><p>         บทว่า   <strong>"ปริสคฺคโต"</strong>  ได้แก่ อยู่ในบริษัทชาวบ้าน.</p><p>         บทว่า   <strong>"คามมชฺฌคฺคโต"</strong>   ได้แก่   อยู่ในท่ามกลางแห่งชาวชนบท</p><p>ทั้งหลาย.</p><p>         บทว่า   <strong>"าติมชฺฌคฺคโต"</strong>   ได้แก่    อยู่ในท่ามกลางแห่งทายาท</p><p>ทั้งหลาย   (ผู้รับมรดกเรียก   ทายาท)</p><p>         บทว่า   <strong>"ปูคมชฺฌคฺคโต"</strong>     ได้แก่  อยู่ในท่ามกลางแห่งอำมาตย์</p><p>ทั้งหลาย.</p><p>         บทว่า   <strong>"ราชกุลมชฺฌคฺคโต"</strong>   ได้แก่ อยู่ในโรงมหาวินิจฉัย   ใน</p><p>ท่ามกลางราชตระกูล.</p><p>         บทว่า   <strong>"อภินีโต"</strong>  ได้แก่ ถูกเขานำไปเพื่อประโยชน์แก่การซักถาม.</p><p>         บทว่า   <strong>"สกฺขิ  ปุฏฺโ"</strong>    ได้แก่ ถูกเขากระทำให้เป็นพยานแล้วซัก.</p><p>         คำว่า   <strong>"เอหมฺโภ  ปุริส"</strong>   นี้  เป็นคำอาลปนะ  คือ  คำสำหรับร้อง</p><p>เรียก.</p><p>         คำว่า   <strong>"อตฺตเหตุ  วา  ปรเหตุ  วา"</strong>  ได้แก่  เพราะเหตุแห่งอวัยวะ</p><p>มีมือและเท้าเป็นต้น    หรือเพราะเหตุแห่งทรัพย์ของตนหรือของผู้อื่น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 288</p><p>         ในคำนี้ว่า   <strong>"อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา"</strong>  ลาภ ท่านประสงค์เอาว่า  <strong>"อา- </strong></p><p><strong>มิส"</strong>   คือสิ่งของต่าง ๆ.</p><p>         คำว่า   <strong>"กิญฺจิกฺข"</strong>  ได้แก่  สินจ้างใด ๆ ก็ตามที่มีประมาณเล็กน้อย</p><p>อธิบายว่า   เพราะเหตุแห่งสินจ้างมีประมาณเล็กน้อย   โดยที่สุดมี    นกกระทา,</p><p>นกคุ่ม,   ก้อนเนยใสและก้อนเนยข้นเป็นต้น</p><p>         สองบทว่า  <strong>"สมฺปชานมุสาภาสิตา  โหติ"</strong>  ความว่า   กระทำการ</p><p>กล่าวมุสาวาททั้งที่รู้อยู่นั่นแหละ.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>  ความว่า บุคคลนี้  คือ ผู้เห็นปานนี้  ท่าน</p><p>เรียกว่าคูถภาณี  คือ  ผู้มีวาทะเหมือนคูถ  เพราะมีวาจาเช่นกับด้วยคูถ  (อุจจาระ)</p><p>ท่านอธิบายไว้ว่า   เหมือนอย่างว่า    ขึ้นชื่อว่าคูถย่อมไม่เป็นที่ชอบใจแก่มหาชน</p><p>ฉันใด,  คำพูดของบุคคลผู้กล่าวเท็จนี้   ก็ย่อมไม่เป็นที่ชอบใจแก่เทวดาและมนุษย์</p><p>ทั้งหลาย  ฉันนั้นเหมือนกัน.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>  ความว่า บุคคลนี้ คือ  ผู้เห็นปานนี้  ท่าน</p><p>เรียกว่า ปุบผภาณี   คือ  ผู้มีวาจาเหมือนดอกไม้.  เหมือนอย่างว่า  ดอกมะลิทั้ง</p><p>หลาย ทั้งที่กำลังตูมหรือกำลังบาน  ย่อมเป็นที่รักใคร่เป็นที่ปรารถนาของมหาชน</p><p>ฉันใด,    วาจาของบุคคลผู้นี้ก็ย่อมเป็นที่ชอบใจรักใคร่ของเทวดาและมนุษย์ทั้ง</p><p>หลาย  ฉันนั้นเหมือนกัน.</p><p>         <strong>โทโส</strong>  คือ  โทษ  ท่านเรียกว่า  <strong>เอล</strong>  ซึ่งแปลว่า  ความชั่ว  ในคำว่า</p><p><strong>"เนลา"</strong>   วิเคราะห์ว่า  โทษของวาจานั้นไม่มี   เพราะฉะนั้น  วาจานั้นจึงเรียกว่า</p><p><strong>เนลา</strong>  แปลว่า วาจาไม่มีโทษ.  อธิบายว่า หมดโทษ  ดุจโทษที่ท่านกล่าวไว้ใน</p><p>คำนี้ว่า  <strong>"เนลงฺโค  เสตปจฺฉาโท</strong><sup>๑</sup><strong>"</strong>   ดังนี้.</p><p>๑. ขุ.อุ. ๒๕/ข้อ  ๑๕๑.         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 289</p><p>         บทว่า   <strong>"กณฺณสุขา"</strong>   ได้แก่  ชื่อว่าสบายแก่หูทั้งสอง เพราะเป็นวาจา </p><p>ที่ไพเราะโดยพยัญชนะ.   อธิบายว่า  ไม่ทำการเสียดแทงหูให้เกิดขึ้น     ดุจการ</p><p>แทงด้วยเข็มทั้งหลาย.   พึงทราบวิเคราะห์ต่าง ๆ  ดังนี้</p><p>         วาจาใด   ไม่ยังความโกรธให้เกิดขึ้นในสรีระทั้งสิ้น    ย่อมยังความรัก</p><p>ให้เกิดเพราะเป็นวาจาที่ไพเราะโดยอรรถ    เพราะฉะนั้น      วาจานั้นจึงชื่อว่า</p><p>เปมนียา   แปลว่า   วาจาอันยังความรักให้เกิดขึ้น.</p><p>         วาจาใด   ย่อมไปสู่หทัย   ไม่มีอะไร ๆ กระทบกระเทือน    เข้าไปสู่จิต</p><p>โดยสบาย   เพราะฉะนั้นวาจานั้นจึงชื่อว่า   <strong>หทยงฺคมา</strong>   แปลว่า   วาจาจับใจ.</p><p>         วาจาใด     เป็นของมีอยู่ในเมือง     เพราะเป็นวาจาที่สมบูรณ์ด้วยคุณ</p><p>เพราะฉะนั้นวาจานั้นจึงชื่อว่า   <strong>โปรี</strong>   แปลว่า   วาจาชาวเมือง.   วาจาใดที่กล่าว</p><p>เรียกว่า    ดูก่อนกุมารผู้ดี    ดุจนารีผู้มีวัฒนธรรมอันดี     วาจาแม้นั้นก็เรียกว่า</p><p>โปรี.  วาจานี้ใดเป็นของมีอยู่แก่ชาวเมือง  แม้วาจานั้น   ก็ชื่อว่า  โปรี.  อธิบายว่า</p><p>เป็นถ้อยคำของชาวนคร.  จริงอยู่ชาวนครทั้งหลายมีถ้อยคำอันควร  คือ  เหมาะ-</p><p>สม   ย่อมกล่าวเรียกบุคคลผู้สมควรเป็นพ่อว่า พ่อ  เรียกผู้สมควรเป็นแม่ว่า  แม่</p><p>และกล่าวเรียกผู้สมควรเป็นพี่ชายน้องชายว่า   พี่ชาย   น้องชาย   ดังนี้.</p><p>         ถ้อยคำใด   (ที่กล่าวมาแล้ว)   เห็นปานนี้    ย่อมเป็นที่รักใคร่ชอบใจ</p><p>แก่ชนเป็นจำนวนมาก  เพราะฉะนั้น   วาจานั้นจึงชื่อว่า  <strong>พหุชนกนฺตา</strong>  แปลว่า</p><p>วาจาเป็นที่ชอบใจของคนเป็นจำนวนมาก.</p><p>         วาจาใดเป็นที่ยังใจให้ชุ่มชื่น  คือ  กระทำความเจริญแก่จิตของชนเป็น</p><p>จำนวนมากโดยความเป็นวาจาอันชอบใจนั่นแหละ   เพราะฉะนั้น   วาจานั้นจึง</p><p>ชื่อว่า  <strong>พหุชนมนาปา</strong>  แปลว่า  วาจาเป็นที่ชอบใจแก่ชนเป็นจำนวนมาก. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 290</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>   ความว่า  บุคคลนี้คือ   ผู้เห็นปานนี้  ท่าน </p><p>เรียกว่า  <strong>มธุภาณี</strong>   แปลว่า  ผู้มีวาจาเหมือนน้ำผึ้ง.  บาลีว่า  <strong>"มุทุภาณี"</strong>   แปลว่า</p><p>มีวาจาอ่อนโยน"     ดังนี้บ้าง.     อธิบายว่า    เป็นวาจาไพเราะแม้ทั้ง  ๒  อย่าง</p><p>เหมือนอย่างว่า     ธรรมดาว่า     จตุมธุรส     คือ  รส   ๔ อย่าง    มีน้ำมันเนย</p><p>น้ำมันงา  น้ำผึ้ง    น้ำตาลโตนด    เมื่อระคนปนกันแล้ว     เป็นของประณีต</p><p>ฉันใด    ถ้อยคำของบุคคลผู้นี้    ก็เป็นของไพเราะแก่เทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย</p><p>ฉันนั้นเหมือนกัน.</p><p>         [๘๙]   <strong>๑.  อรุกูปมจิตตบุคคล   บุคคลผู้มีจิตเหมือนแผลเรื้อรัง</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้มักโกรธ    มากไปด้วยความคั่งแค้น  ถูก</p><p>เขาว่าเพียงเล็กน้อย  ก็ย่อมต้อง   ย่อมกำเริบ   ย่อมแสดงอาการผิดปรกติ    ย่อม</p><p>กระด้าง   ย่อมแสดงความโกรธ   ความคิดประทุษร้าย    อาการไม่ชอบใจ  ให้</p><p>ปรากฏ   เหมือนแผลเรื้อรังถูกท่อนไม้หรือกระเบื้องกระทบ    ย่อมมีน้ำเลือดน้ำ</p><p>หนองออกมากมาย  ชื่อแม้ฉันใด  บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้มักโกรธ  มาก</p><p>ไปด้วยความคั่งแค้น   ถูกเขาว่าเพียงเล็กน้อย  ก็ย่อมข้อง  ย่อมกำเริบ  ย่อมแสดง</p><p>อาการผิดปรกติ   ย่อมกระด้าง    ย่อมแสดงความโกรธ   ความคิดประทุษร้าย</p><p>และอาการไม่ชอบใจ  ให้ปรากฏก็ฉันนั้น    บุคคลนี้เรียกว่า <strong>ผู้มีจิตเหมือนแผล</strong></p><p><strong>เรื้อรัง.</strong></p><p>                    <strong>๒.  วิชชูปมจิตตบุคคล  บุคคลผู้มีจิตเหมือนฟ้าแลบ</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า    นี้ทุกข์</p><p>ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า   นี้เหตุเกิดขึ้นแห่งทุกข์    ย่อมรู้ชัดตามความเป็น </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 291</p><p>จริงว่า  นี้ความดับทุกข์   ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า   นี้ข้อปฏิบัติให้ถึงความ </p><p>ดับทุกข์   เหมือนบุรุษมีจักษุ     พึงเห็นรูปทั้งหลายในระหว่างที่ฟ้าแลบในเวลา</p><p>มืดกลางคืน   ชื่อแม้ฉันใด     บุคคลบางคนในโลกนี้ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริง</p><p>ว่านี้ทุกข์   ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า นี้เหตุเกิดขึ้นแห่งทุกข์   ย่อมรู้ชัดตาม</p><p>ความเป็นจริงว่า นี้ความดับทุกข์  ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า  นี้ข้อปฏิบัติให้</p><p>ถึงความดับทุกข์   ก็ฉันนั้น  บุคคลนี้เรียกว่า ผู้มีจิตเหมือนฟ้าแลบ.</p><p>                    ๓.  <strong>วชิรูปมจิตตบุคคล</strong>  <strong>บุคคลผู้มีจิตเหมือนฟ้าผ่า</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     รู้ยิ่งแล้วด้วยตนเอง       ทำให้แจ้งแล้ว    เข้า</p><p>ถึงแล้ว  ซึ่งเจโตวิมุตติ   ซึ่งปัญญาวิมุตติ    อันหาอาสวะมิได้   เพราะความสิ้นไป</p><p>แห่งอาสวะทั้งหลายแล้ว    สำเร็จอิริยาบถอยู่ในทิฏฐธรรม   เหมือนแก้วมณีหรือ</p><p>แผ่นหิน    อะไรชื่อว่าไม่แตกย่อมไม่มีเมื่อฟ้าผ่าลงไป    ชื่อแม้ฉันใด    บุคคล</p><p>บางคนในโลกนี้   รู้ยิ่งแล้วด้วยตนเอง ทำให้แจ้งแล้ว  เข้าถึงแล้ว  ซึ่งเจโตวิมุตติ</p><p>ซึ่งปัญญาวิมุตติ   อันหาอาสวะมิได้   เพราะความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายแล้ว</p><p>สำเร็จอิริยาบถอยู่ในทิฏฐธรรมก็ฉันนั้น   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้มีจิตเหมือน</strong></p><p><strong>ฟ้าผ่า.</strong></p><p>                                <strong>อรรถกถาอรุกูปมาจิตตบุคคลเป็นต้น.</strong></p><p>         บทว่า   <strong>"อภิสชฺชติ"</strong>  ได้แก่   ย่อมข้อง.</p><p>         บทว่า   <strong>"กุปฺปติ"</strong>  ได้แก่   ย่อมกำเริบ   ด้วยอำนาจความโกรธ.</p><p>         บทว่า   <strong>"พฺยาปชฺชติ"</strong>   ได้แก่   ย่อมละปกติภาวะ   จึงชื่อว่า    เป็น</p><p>ผู้เน่า. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 292</p><p>         บทว่า   <strong>"ปติตฺถิยติ"</strong>   ได้แก่  ย่อมถึงความเป็นผู้กระด้าง   และความ </p><p>เป็นผู้หยาบช้า.</p><p>         บทว่า   <strong>"โกป"</strong>  ได้แก่  ความโกรธที่มีกำลังอ่อน.</p><p>         บทว่า   <strong>"โทส"</strong>   ได้แก่  โทสะที่มีกำลังมากกว่า   กว่าความโกรธนั้น </p><p>ด้วยอำนาจการประทุษร้าย.</p><p>         บทว่า   <strong>"อปฺปจฺจย"</strong>   ได้แก่ โทมนัส คือ  ความเสียใจที่มีอาการ้อน</p><p>ไม่ยินดี. </p><p>         บทว่า   <strong>"ทุฏฺารุโก"</strong>   ได้แก่  แผลเรื้อรัง.</p><p>         บทว่า   <strong>"กฏฺเน"</strong>   ได้แก่  ด้วยปลายท่อนไม้.</p><p>         บทว่า   <strong>"กถลาย"</strong>   ได้แก่  ด้วยกระเบื้อง.</p><p>         บทว่า   <strong>"อาสว  เทติ"</strong>  ได้แก่ ย่อมไหลออกมากมาย.  ก็ตามธรรมดา</p><p>แผลเรื้อรังนั้น     ย่อมไหลออกซึ่งสิ่งปฏิกูล ๓  อย่าง   คือ  <strong>ปุพฺพ</strong>   น้ำหนอง</p><p><strong>โลหิต</strong>  น้ำเลือด  <strong>ยูส</strong>  น้ำเหลือง   ก็แผลนั้น   อะไร ๆ กระทบแล้ว   สิ่งปฏิกูล</p><p>เหล่านั้น    ย่อมไหลออกมามากมาย.</p><p>         คำว่า   <strong>"เอวเนว โข"</strong>    นี้มีการเปรียบเทียบด้วยอุปมา   ดังต่อไปนี้.</p><p>         ก็บุคคลผู้มักโกรธ  ท่านเปรียบเหมือนแผลเรื้อรัง   (แผลเน่า)   ความ</p><p>ประพฤติแม้ของผู้มักโกรธ  เปรียบเหมือนการไหลออกของสิ่งปฏิกูล ๓ อย่าง มี</p><p>น้ำหนองเป็นต้นตามธรรมดาของตน  ความประพฤติดุร้าย  เปรียบเหมือนซาก</p><p>ศพที่บวมพองขึ้นตามธรรมดาของตน    ถ้อยคำของผู้มักโกรธนั้น   แม้มีประมาณ</p><p>เล็กน้อย    ท่านก็เปรียบเหมือนการกระทบกระทั่งด้วยท่อนไม้    หรือกระเบื้อง</p><p>บัณฑิตพึงเห็นภาวะ  คือ การพองขึ้นโดยประมาณมากมายของผู้มักโกรธนั้น </p><p>ด้วยความคิดอย่างนี้ว่า "บุคคลนี้ พูดอย่างนี้  ชื่อผู้เช่นกับเรา"  ท่านเปรียบ</p><p>เหมือนการไหลออกมากมายแห่งปฏิกูลทั้งหลาย. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 293</p><p>         สองบทว่า   <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>  ความว่า  บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้  ท่าน  </p><p>เรียกว่า  <strong>อรุกูปมจิตฺโต</strong>  แปลว่า   ผู้มีจิตเปรียบด้วยแผลเรื้อรัง   อธิบายว่า   ผู้</p><p>มีจิตเช่นกับแผลเก่า   (แผลเน่า)</p><p>         บทว่า   <strong>"รตฺตนฺธการติมิสาย"</strong> ความว่า   ในความมืดทึบอันกระทำ</p><p>ความมืดโดยห้ามการเกิดขึ้นแห่งจักขุวิญญาณในเวลากลางคืน.</p><p>         บทว่า   <strong>"วิชชนฺตริกาย"</strong>   ได้แก่  ในขณะแห่งฟ้าแลบเป็นไป.   แม้</p><p>ในคำว่า  <strong>วิชฺชนฺตริกาย</strong>  นี้  พึงทราบการเปรียบเทียบด้วยอุปมา  ดังต่อไปนี้.</p><p>         พระโยคาวจร  คือ  ผู้หยั่งลงสู่ความเพียร   บัณฑิตพึงเห็นเหมือนบุรุษ</p><p>ผู้มีจักษุดี   กิเลสทั้งหลายที่พระโสดาปัตติมรรคพึงประหาน  เปรียบเหมือนความ</p><p>มืด    การเกิดขึ้นแห่งโสดาปัตติมรรคญาณ   เปรียบเหมือนฟ้าแลบ     การเห็น</p><p>พระนิพพานในขณะแห่งโสดาปัตติมรรค     เปรียบเหมือนการเห็นรูปโดยรอบ</p><p>ของบุรุษผู้มีจักษุในระหว่างฟ้าแลบ.      กิเลสทั้งหลายที่พระสกทาคามิมรรคพึง</p><p>ประหาน  เปรียบเหมือนการท่วมท้น คือ การปกคลุมแห่งความมืดอีก,   ความ</p><p>เกิดขึ้นแห่งสกทาคามิมรรค   เปรียบเหมือนฟ้าแลบเป็นไปอีก,    การเห็นพระ-</p><p>นิพพานในขณะแห่งสกทาคานิมรรค      เปรียบเหมือนการเห็นรูปโดยรอบของ</p><p>บุรุษผู้มีจักษุในระหว่างฟ้าแลบ.  กิเลสทั้งหลายที่พระอนาคามิมรรคพึงประหาน</p><p>เปรียบเหมือนกับการท่วมท้น   คือ  การปกคลุมด้วยความมืดอีก,    ความเกิดขึ้น</p><p>แห่งอนาคามิมรรคญาณ  เปรียบเหมือนฟ้าแลบเป็นไปอีก,    การเห็นพระนิพ-</p><p>พานในขณะแห่งอนาคามิมรรคเปรียบเหมือนการเห็นรูปโดยรอบของบุรุษผู้มี</p><p>จักษุในระหว่างฟ้าแลบ.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>   ความว่า   บุคคลนี้  คือ    ผู้เห็นปานนี้ </p><p>ท่านเรียกว่า   <strong>วิชฺชูปมจิตฺโต</strong>   แปลว่า   ผู้มีจิตเปรียบด้วยฟ้าแลบ.    อธิบายว่า</p><p>ผู้มีจิตเช่นกับฟ้าแลบเพราะความสว่างในเวลาที่ประหานมีเล็กน้อย. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 294</p><p>         ในความที่บุคคลมีจิตเปรียบด้วยฟ้าผ่า      มีการเปรียบเทียบด้วยอุปมา </p><p>ดังต่อไปนี้ </p><p>         ก็บัณฑิตพึงเห็นญาณในอรหัตตมรรค   เปรียบเหมือนฟ้าผ่า,    กิเลส</p><p>ทั้งหลายที่อรหัตมรรคพึงประหาน   เปรียบเหมือนปุ่มแก้วมณีหรือปุ่มก้อนหิน,0</p><p>บัณฑิตพึงเห็นความที่กิเลสทั้งหลายถูกตัดขาดไปด้วยอรหัตมรรคญาณ   เปรียบ</p><p>เหมือนการไม่มีแห่งภาวะที่ปุ่มแก้วมณีหรือปุ่มก้อนหินที่ถูกฟ้าผ่าเจาะทำลายตัด</p><p>ขาดแล้วไม่เจริญขึ้น,     บัณฑิตพึงเห็นความที่กิเลสทั้งหลายถูกอรหัตมรรคตัด</p><p>ขาดแล้วไม่เกิดขึ้นอีก    เปรียบเหมือนปุ่มแก้วมณีหรือปุ่มก้อนหินที่ถูกฟ้าผ่าเจาะ</p><p>ทำลายขาดไปแล้วไม่บริบูรณ์ได้อีก.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>   ความว่า บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้   ท่าน</p><p>เรียกว่า  <strong>วชิรูปมจิตฺโต</strong>  แปลว่า  ผู้มีจิตอุปมาด้วยฟ้าผ่า  อธิบายว่า  ผู้มีจิตเช่น</p><p>กับด้วยฟ้าผ่า  เพราะความเป็นผู้สามารถเพื่อการกระทำการเพิกถอนขึ้นซึ่งกิเลส</p><p>ทั้งหลาย.</p><p>         [๙๐]  <strong>๑.  อันธบุคคล  บุคคลผู้บอด  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลพึงได้โภคะที่ตนยังไม่ได้        หรือพึงกระทำโภคะที่ตนได้แล้ว</p><p>ให้เจริญด้วยจักษุเช่นใด  จักษุเช่นนั้น    ย่อมไม่มีแก่บุคคลบางคนในโลกนี้</p><p>บุคคลพึงรู้ธรรมทั้งหลายที่เป็นกุศลและอกุศล   รู้ธรรมทั้งหลายที่มีโทษและไม่</p><p>ไม่มีโทษ  รู้ธรรมที่เลวและประณีต   รู้ธรรมทั้งหลายที่มีส่วนเปรียบ   โดยเป็น</p><p>ธรรมดำและธรรมขาว   ด้วยจักษุเช่นใด   แม้จักษุเช่นนั้นก็ไม่มีแก่บุคคลนั้น</p><p>บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>บุคคลผู้บอด. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 295</p><p>                     <strong>๒.  เอกจักขุบุคคล  บุคคลผู้มีตาข้างเดียว  เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         บุคคลพึงได้โภคะที่ตนยังไม่ได้     หรือพึงกระทำโภคะที่ตนได้แล้วให้</p><p>เจริญ   ด้วยจักษุเช่นใด   จักษุเช่นนั้นย่อมมีแก่บุคคลบางคนในโลกนี้    บุคคล</p><p>พึงรู้ธรรมทั้งหลายที่เป็นกุศลและอกุศล    รู้ธรรมทั้งหลายที่มีโทษและไม่มีโทษ</p><p>รู้ธรรมทั้งหลายที่เลวและประณีต  รู้ธรรมทั้งหลายที่มีส่วนเปรียบโดยเป็นธรรม</p><p>ดำและธรรมขาว   ด้วยจักษุเช่นใด   แม้จักษุเช่นนั้น     ก็ย่อมไม่มีแก่บุคคลเช่น</p><p>นั้น    บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>คนมีตาข้างเดียว.</strong></p><p>                     <strong>๓.  ทวิจักขุบุคคล  บุคคลผู้มีตาสองข้าง  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลพึงได้โภคะที่ตนยังไม่ได้     หรือพึงกระทำโภคะที่ตนได้แล้วให้</p><p>เจริญ   ด้วยจักษุเช่นใด  จักษุเช่นนั้น    ย่อมมีแก่บุคคลบางคนในโลกนี้   บุคคล</p><p>พึงรู้ธรรมทั้งหลายที่เป็นกุศลและอกุศล    รู้ธรรมทั้งหลายที่มีโทษและไม่มีโทษ</p><p>รู้ธรรมทั้งหลายที่เลวและประณีต   รู้ธรรมทั้งหลายที่มีส่วนเปรียบโดยเป็นธรรมดำ</p><p>และธรรมขาว   ด้วยจักษุเช่นใด   แม้จักษุเช่นนั้นก็ย่อมมีแก่บุคคลนั้น   บุคคลนี้ </p><p>เรียกว่า  <strong>คนมีตาสองข้าง.</strong></p><p>                          <strong>อรรถกถาอันธบุคคลคือบุคคลผู้บอดเป็นต้น</strong></p><p>         ข้อว่า  <strong>"ตถารูป   จกฺขุ   น  โหติ"</strong>   ความว่า  จักษุ   คือ ปัญญาที่มี</p><p>ชาติอย่างนั้น   มีสภาวะอย่างนั้น    ย่อมไม่มีแก่เขา.</p><p>         สองบทว่า   <strong>"ผาตึ  กเรยฺย"</strong>   ได้แก่  พึงกระทำการเผยแผ่  คือ ทำให้</p><p>เจริญ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 296</p><p>         บทว่า   <strong>"สาวชฺชานวชฺเช"</strong>    ได้แก่  ธรรมที่มีโทษ    และหาโทษ</p><p>มิได้. </p><p>         บทว่า   <strong>"หีนปณีเต"</strong>  ได้แก่  ไม่ยิ่ง   และไม่สูงสุด.</p><p>         บทว่า   <strong>"กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค"</strong>   ความว่า ธรรมทั้งฝ่ายดำทั้งฝ่าย</p><p>ขาวนั่นแหละท่านเรียกว่า   สัปปฏิภาค   แปลว่า    มีส่วนเปรียบ    ด้วยสามารถ</p><p>แห่งอันปฏิปักษ์    เพราะมีการห้ามซึ่งกันและกัน.     ก็ในที่นี้มีข้อสังเขปดังนี้ว่า</p><p>บุคคลควรรู้กุศลธรรมทั้งหลายว่าเป็นกุศลธรรมทั้งหลาย   เป็นต้น   ด้วยปัญญา</p><p>จักษุใด,   ควรรู้อกุศลธรรมทั้งหลายว่า  เป็นอกุศลธรรมทั้งหลาย  เป็นต้น   ด้วย</p><p>ปัญญาจักษุนั้น  แม้ในธรรมที่มีโทษ  เป็นต้น  ก็นัยนี้เหมือนกัน.</p><p>         ก็บัณฑิตพึงทราบเนื้อความแม้ในภาวะที่เหลือโดยนัยนี้ว่า    บุคคลพึง</p><p>ทราบด้วยปัญญาจักษุใดว่า   "บรรดาธรรมที่มีส่วนเปรียบด้วยธรรมฝ่ายดำและ</p><p>ธรรมฝ่ายขาว    สำหรับธรรมฝ่ายดำมีส่วนเปรียบด้วยธรรมฝ่ายขาว     สำหรับ</p><p>ธรรมฝ่ายขาวก็มีส่วนเปรียบด้วยธรรมฝ่ายดำ"    ดังนี้  จักษุ  คือ  ปัญญา   แม้</p><p>เห็นปานนี้ย่อมไม่มีแก่เขา.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>   ความว่า  บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้ท่าน</p><p>เรียกว่า<strong> อนฺโธ</strong>   แปลว่า  ผู้บอด   เพราะไม่มีปัญญาจักษุอันเป็นเครื่องรวบรวม</p><p>โภคทรัพย์อันเป็นไปในทิฏฐธัมมิกภพ คือ ภพนี้   และไม่มีปัญญาจักษุอันเป็น</p><p>เครื่องยังประโยชน์ให้สำเร็จในสัมปรายิกภพ  คือ  ภพหน้า.  บุคคลจำพวกที่  ๒</p><p>ท่านเรียกว่า  <strong>เอกจกฺขุ</strong>  แปลว่า  ผู้มีตาข้างเดียว     เพราะมีปัญญาจักษุอันเป็น</p><p>เครื่องรวบรวมหาโภคทรัพย์ได้ในภพนี้     แต่ไม่มีปัญญาจักษุอันเป็นเครื่องยัง</p><p>ประโยชน์ให้สำเร็จในภพหน้า.     บุคคลจำพวกที่  ๓ ท่านเรียกว่า   <strong>ทฺวิจฺกขุ</strong></p><p>แปลว่า    ผู้มีตาทั้ง ๒  ข้าง    เพราะมีปัญญาจักษุอันเป็นเครื่องยังประโยชน์ให้</p><p>สำเร็จในภพเบื้องหน้า. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 297</p><p>         [๙๑]   <strong>๑.  อวกุชปัญญบุคคล  บุคคลผู้มีปัญญาดังหม้อคว่ำ</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนโนโลกนี้    ไปสู่อารามเพื่อฟังธรรมในสำนักของภิกษุทั้ง</p><p>หลายเนือง ๆ พวกภิกษุย่อมแสดงธรรม     งามในเบื้องต้น      งามในท่ามกลาง</p><p>งามในที่สุด     พร้อมทั้งอรรถพร้อมทั้งพยัญชนะแก่บุคคลนั้น     ย่อมประกาศ</p><p>พรหมจรรย์บริสุทธิ์บริบูรณ์สิ้นเชิง    บุคคลนั้นพึงนั่งแล้วที่อาสนะนั้น    ย่อม</p><p>ไม่ใส่ใจถึงเบื้องต้นเลย  ย่อมไม่ใส่ใจถึงท่ามกลาง   ย่อมไม่ใส่ใจถึงที่สุด  แม้ลุก</p><p>ออกจากอาสนะแล้ว  ก็ไม่ใส่ใจถึงเบื้องต้น    ไม่ใส่ใจถึงท่ามกลาง   ไม่ใส่ใจถึงที่</p><p>สุดแห่งกถานั้นเลย   เหมือนน้ำที่เขาเทใส่หม้อที่คว่ำไว้   ย่อมไหลไป    ย่อมไม่</p><p>ขังอยู่   ชื่อแม้ฉันใด   บุคคลบางคนในโลกนี้    ไปสู่อารามเพื่อฟังธรรมในสำนัก</p><p>ของภิกษุทั้งหลายเนือง ๆ พวกภิกษุย่อมแสดงธรรม   งามในเบื้องต้น    งามใน</p><p>ท่ามกลาง  งามในที่สุด  พร้อมทั้งอรรถ  พร้อมทังพยัญชนะแก่บุคคลนั้น    ย่อม</p><p>ประกาศพรหมจรรย์บริสุทธิ์บริบูรณ์สิ้นเชิง   บุคคลนั้นนั่งแล้วที่อาสนะนั้น  ย่อม</p><p>ไม่ใส่ใจถึงเบื้องต้น   ย่อมไม่ใส่ใจถึงท่ามกลาง  ย่อมไม่ใส่ใจถึงที่สุดแห่งกถานั้น</p><p>เลย   แม้ลุกจากอาสนะนั้นแล้ว    ก็ไม่ใส่ใจถึงเบื้องต้น  ไม่ใส่ใจถึงท่ามกลาง  ไม่</p><p>ใส่ใจถึงที่สุดแห่งกถานั้นเลย  ก็ฉันนั้น   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>มีปัญญาดังหม้อคว่ำ</strong></p><p>                    <strong>๒.  อุจจังคปัญญบุคคล   บุคคลผู้มีปัญญาดังหน้าตัก</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้      ไปสู่อารามเพื่อฟังธรรมในสำนักของภิกษุ</p><p>ทั้งหลายเนือง ๆ  พวกภิกษุย่อมแสดงธรรม   งามในเบื้องต้น     งามในท่ามกลาง</p><p>งามในที่สุด  พร้อมทั้งอรรถ  พร้อมทั้งพยัญชนะแก่บุคคลนั้น   ย่อมประกาศ</p><p>พรหมจรรย์บริสุทธิ์บริบูรณ์สิ้นเชิง  บุคคลนั้นนั่งแล้วที่อาสนะนั้น   ย่อมใส่ใจ</p><p>ถึงท่ามกลางบ้าง   ย่อมใส่ใจถึงที่สุดบ้าง   แต่ลุกจากอาสนะนั้นแล้ว   ไม่ใส่ใจถึง </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 298</p><p>เบื้องต้น    ไม่ใส่ใจถึงท่ามกลาง   ไม่ใส่ใจถึงที่สุดแห่งกถานั้นเลย   เหมือนของ </p><p>เคี้ยวนานาชนิด   เช่น  งา   ข้าวสาร   ขนมต้ม   พุทรา  วางเรียงรายอยู่แล้ว   แม้</p><p>บนตักของบุรุษ   เมื่อเขาเผลอตัวลุกจากอาสนะ   พึงกระจัดกระจายไป   ชื่อแม้</p><p>ฉันใด     บุคคลบางคนในโลกนี้   ไปสู่อารามเพื่อฟังธรรมในสำนักของภิกษุทั้ง</p><p>หลายเนือง ๆ ภิกษุทั้งหลาย   ย่อมแสดงธรรมงามในเบื้องต้น   งามในท่ามกลาง</p><p>งามในที่สุด  พร้อมทั้งอรรถ  พร้อมทั้งพยัญชนะ  แก่บุคคลนั้น     ย่อมประกาศ </p><p>พรหมจรรย์บริสุทธิ์บริบูรณ์สิ้นเชิง  บุคคลนั้นนั่งแล้วที่อาสนะนั้น   ย่อมใส่ใจ</p><p>ถึงเบื้องต้นบ้าง ฯลฯ    ย่อมใส่ใจถึงที่สุดบ้าง    แห่งกถานั้น     แต่ลุกออกจาก</p><p>อาสนะนั้นแล้ว   ย่อมไม่ใส่ใจถึงเบื้องต้น    ย่อมไม่ใส่ใจถึงท่ามกลาง   ย่อมไม่ใส่</p><p>ใจถึงที่สุดแห่งกถานั้นเลย   ก็ฉันนั้น  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>มีปัญญาดังหน้าตัก.</strong>  </p><p>                     <strong>๓.  ปุถุปัญญบุคคล   บุคคลผู้มีปัญญามาก  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ไปสู่อารามเพื่อฟังธรรมในสำนักของภิกษุทั้ง</p><p>หลายเนือง ๆ  พวกภิกษุย่อมแสดงธรรมงามในเบื้องต้น   งามในท่ามกลาง    งาม</p><p>ในที่สุด   พร้อมทั้งอรรถ   พร้อมทั้งพยัญชนะ   แก่บุคคลนั้น       ย่อมประกาศ</p><p>พรหมจรรย์บริสุทธิ์บริบูรณ์สิ้นเชิง   บุคคลนั้นนั่งแล้วที่อาสนะนั้น   ย่อมใส่ใจ</p><p>ถึงเบื้องต้นบ้าง   ย่อมใส่ใจถึงท่ามกลางบ้าง   ย่อมใส่ใจถึงที่สุดบ้าง   แม้ลุกออก</p><p>จากอาสนะนั้นแล้ว     ก็ย่อมใส่ใจถึงเบื้องต้นบ้าง     ย่อมใส่ใจถึงท่ามกลางบ้าง</p><p>ย่อมใส่ใจถึงที่สุดแห่งกถานั้น     เหมือนน้ำที่เขาเทใส่หม้อที่หงายไว้    ย่อมขังอยู่</p><p>ย่อมไม่ไหลไป   ชื่อแม้ฉันใด   บุคคลบางคนในโลกนี้   ไปสู่อารามเพื่อฟังธรรม</p><p>ในสำนักของภิกษุทั้งหลายเนือง ๆ    พวกภิกษุย่อมแสดงธรรม   งามในเบื้องต้น</p><p>งามในท่ามกลาง  งามในที่สุด  พร้อมทั้งอรรถ   พร้อมทั้งพยัญชนะ  แก่บุคคลนั้น  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 299</p><p>ย่อมประกาศพรหมจรรย์บริสุทธิ์บริบูรณ์สิ้นเชิง   เขานั่งที่อาสนะนั้นแล้ว   ย่อม </p><p>ใส่ใจถึงเบื้องต้นบ้าง   ย่อมใส่ใจถึงท่ามกลางบ้าง  ย่อมใส่ใจถึงที่สุดแห่งกถานั้น</p><p>แม้ลุกออกจากอาสนะนั้นแล้ว     ก็ย่อมใส่ใจถึงเบื้องต้นบ้าง    ย่อมใส่ใจถึงท่าม</p><p>กลางบ้าง   ย่อมใส่ใจถึงที่สุดบ้างแห่งกถานั้น    บุคคลนี้เรียกว่า <strong>คนมีปัญญามาก.</strong></p><p>         <strong>อรรถกถาบุคคลผู้มีปัญญาเพียงดังหม้อคว่ำ  เป็นต้น</strong></p><p>         สองบทว่า    <strong>"ธมฺม  เทเสนฺติ"</strong>   ความว่า   ภิกษุทั้งหลายละการงาน</p><p>ของตนแล้วแสดงธรรมด้วยการคิดว่า    "อุบาสกมาเพื่อต้องการฟังธรรม"</p><p>         บทว่า   <strong>"อาทิกลฺยาณ"</strong>   ความว่า  ย่อมแสดงธรรมให้งาม  ให้เจริญ</p><p>คือ   ให้ไม่มีโทษ   คือ   ปราศจากโทษในเบื้องต้น     แม้ในบทที่เหลือก็มีนัยนี้</p><p>เหมือนกัน.   ก็ในคำว่า   <strong>"อาทิ"</strong>   นี้ได้แก่เป็นคำเริ่มต้นครั้งแรก.</p><p>         บทว่า   <strong>"มชฺฌ"</strong>   ได้แก่  เป็นการกล่าวในท่ามกลาง.</p><p>         บทว่า   <strong>"ปริโยสาน"</strong>    ได้แก่   เป็นคำสุดท้าย.    ภิกษุทั้งหลายเมื่อ</p><p>แสดงธรรมแก่เรา    ย่อมแสดงธรรมให้งาม    ให้เจริญ    ให้ไม่มีโทษนั่นเทียว</p><p>ทั้งในคำที่เริ่มต้นครั้งแรก  ทั้งในคำที่มีในท่ามกลาง  ทั้งในคำที่กล่าวไว้ในที่สุด</p><p>อนึ่ง  ในที่นี้  ความงามแห่งพระธรรมเทศนา  อันเป็นเบื้องต้น   ท่ามกลาง  และ</p><p>ที่สุดมีอยู่  และความงามทั้ง ๓ อย่างนั้นแห่งศาสนาก็มีอยู่.  ในบรรดาความงาม</p><p>แห่งเทศนา   และความงามแห่งพระศาสนานั้น   พึงทราบความงามแห่งเทศนา</p><p>ก่อน  คือ</p><p>         <strong>พระคาถา  ๔  บทแห่งเทศนา</strong>   บทแรกเรียกว่า   เป็นความงามใน</p><p>เบื้องต้น    สองบทต่อมาเรียกว่า   เป็นความงามในท่ามกลาง  บทสุดท้ายเรียกว่า</p><p>เป็นความงามในที่สุด.  สำหรับพระสูตรที่มีเรื่องเดียว   นิทานเป็นความงามใน</p><p>เบื้องต้น   อนุสนธิ   คือ  การสืบต่อ  เป็นความงามในท่ามกลาง   วาจาที่กล่าว </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 300</p><p>สุดท้ายว่า  <strong>"อิทมโวจ"</strong>   เป็นความงามในที่สุด.   สำหรับพระสูตรที่มีอนุสนธิ </p><p>มาก    คือมีเรื่องมาก    (อเนกานุสนธิ)    อนุสนธิแรกเป็นความงามในเบื้องต้น</p><p>ต่อจากนั้นอนุสนธิหนึ่งก็ดี   หลาย ๆ อนุสนธิก็ดี.  เป็นความงามในท่ามกลาง</p><p>อนุสนธิสุดท้ายเป็นความงามในที่สุด.   พึงทราบนัยแห่งพระธรรมเทศนาเพียง</p><p>เท่านี้ก่อน.</p><p>         <strong>ก็สำหรับนัยแห่งพระศาสนา</strong>    ศีลจัดเป็นความงามในเบื้องต้น</p><p>สมาธิจัดเป็นความงามในท่ามกลาง     วิปัสสนาจัดเป็นความงามในที่สุด.    อีก</p><p>อย่างหนึ่ง   สมาธิเป็นความงามในเบื้องต้น   วิปัสสนาเป็นความงามในท่ามกลาง</p><p>มรรคเป็นความงามในที่สุด.   <strong>อีกอย่างหนึ่ง</strong>   วิปัสสนาเป็นความงามในเบื้อง</p><p>ต้น   มรรคเป็นความงามในท่ามกลาง    ผลเป็นความงามในที่สุด.    อีกอย่าง</p><p>หนึ่ง  มรรคเป็นความงามในเบื้องต้น    ผลเป็นความงามในท่ามกลาง  นิพพาน</p><p>เป็นความงามในที่สุด.  <strong>อีกอย่างหนึ่ง</strong>  (ท่านจัดเป็นคู่)  คือ   ศีลกับสมาธิจัด</p><p>เป็นความงามในเบื้องต้น    วิปัสสนากับมรรคจัดเป็นความงามในท่ามกลาง  ผล</p><p>กับพระนิพพานจัดเป็นความงามในที่สุด.</p><p>         บทว่า   <strong>"สาตฺถ"</strong>    ได้แก่   แสดงธรรมให้เป็นไปกับด้วยประโยชน์.</p><p>         บทว่า   <strong>"สพฺยญฺชน"</strong>   ได้แก่  แสดงธรรมให้มีอักขระบริบูรณ์.</p><p>         บทว่า   <strong>"เกวลปริปุณฺณ"</strong>  ได้แก่ แสดงธรรมการทำให้บริบูรณ์โดย</p><p>สิ้นเชิง  คือไม่ให้บกพร่อง.</p><p>         บทว่า   <strong>"ปริสุทฺธ"</strong>    ได้แก่   แสดงธรรมให้บริสุทธิ์     ให้หายรกชัฏ</p><p>คือ  ให้หายความฟั่นเฝือ.</p><p>         สองบทว่า   <strong>"พฺรหฺมจริย   ปกาเสนฺติ"</strong>    ความว่า  ก็เมื่อแสดงธรรม</p><p>อยู่อย่างนั้น  ชื่อว่า  ย่อมประกาศอัฏฐังคิกมรรคอันประเสริฐ   อันสงเคราะห์ด้วย</p><p>ไตรสิกขา  คือ  ศีล  สมาธิ   และปัญญา อันท่านผู้ประเสริฐประพฤติแล้ว. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 301</p><p>         ข้อว่า   <strong>"เนว  อาทึ  มนสิกโรติ"</strong>    ได้แก่  ไม่มนสิการถ้อยคำที่ตั้ง</p><p>ไว้ในเบื้องต้น. </p><p>         บทว่า   <strong>"กุมฺโภ"</strong>   ได้แก่ หม้อ.</p><p>         บทว่า   <strong>"นิกุชฺชิโต"</strong>    ได้แก่  หม้อที่เขาตั้งคว่ำปากไว้.   ในคำนี้ว่า</p><p>"เอวเมว"   ความว่า บัณฑิต  <strong>พึงเห็นบุคคลผู้มีปัญญาที่เปรียบด้วยหม้อ</strong></p><p><strong>คว่ำ</strong>    ก็เหมือนกันหม้อที่เขาคว่ำปากไว้.   บัณฑิตพึงเห็นเวลาที่เขาได้ฟังพระ-</p><p>ธรรมเทศนา  เปรียบเหมือนเวลาที่รดด้วยน้ำ.  พึงเห็นเวลาที่เขานั่ง ณ อาสนะ</p><p>นั้นแล้วไม่สามารถเพื่อเรียนธรรมได้    เปรียบเหมือนเวลาที่น้ำไหลออกไปจาก</p><p>หม้อ.   พึงทราบว่าเวลาที่เขาสุกขึ้นจากอาสนะแล้วกำหนดธรรมไม่ได้    เปรียบ</p><p>เหมือนเวลาที่น้ำไม่ขังอยู่ในหม้อ.</p><p>         สองบทว่า   <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>   ความว่า บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้  ท่าน</p><p>เรียกว่า   อวกุชฺชปญฺโญ     แปลว่า    ผู้มีปัญญาเหมือนหม้อคว่ำ.   อธิบายว่า</p><p>มีปัญญาเหมือนหม้อน้ำที่เขาตั้งคว่ำปากไว้.</p><p>         บทว่า   <strong>"อากิณฺณานิ"</strong>    ได้แก่  ใส่เข้าแล้ว.</p><p>         สองบทว่า   <strong>"สติสมฺโมสา  ปกิเรยฺย"</strong>  ความว่า  เพราะเผลอสติ   สิ่ง</p><p>ของทั้งหลายจึงกระจัดกระจายไป.      บัณฑิตพึงเห็นบุคคลผู้มีปัญญาดังหน้าตัก</p><p>(ชายพก)   ก็เหมือนกับหน้าตักที่ท่านตรัสไว้ในคำว่า  <strong>"เอวเมว"</strong>   นี้.  บัณฑิตพึง</p><p>เห็นพุทธพจน์มีประการต่าง ๆ เหมือนอาหารที่เคี้ยวกินนานาชนิด.  พึงทราบว่า</p><p>เวลาที่เขานั่ง  ณ  อาสนะนั้นแล้วเรียนพุทธพจน์   เหมือนเวลาที่เขานั่งเคี้ยวกิน</p><p>ของที่ควรเคี้ยวกินต่าง ๆ   ชนิดอยู่บนหน้าตัก.   พึงทราบว่า   เวลาที่เขาลุกจาก</p><p>อาสนะนั้นแล้วเดินไปไม่สามารถกำหนดธรรมได้      เปรียบเหมือนเวลาที่เขา</p><p>เผลอลืมสติลุกขึ้นทำให้ของเคี้ยวกินกระเด็นกระจัดกระจายไป. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 302</p><p>         สองบทว่า   <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>  ความว่า  บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้  ท่าน </p><p>เรียกว่า   <strong>อุจฺฉงฺคปญฺโ</strong>    แปลว่า   มีปัญญาเพียงดังหน้าตัก.    อธิบายว่า  มี</p><p>ปัญญาเช่นกับหน้าตัก. </p><p>         บทว่า   <strong>"อุกฺกุชฺโช"</strong>   ได้แก่  หม้อที่เขาตั้งหงายปากขึ้นเบื้องบน.</p><p>         บทว่า   <strong>"สณฺาติ"</strong>    ได้แก่  น้ำที่ขังอยู่.   ในคำว่า   <strong>"เอวเมว   โข"</strong></p><p>นี้บัณฑิตพึงเห็นบุคคลผู้มีปัญญามาก   เหมือนหม้อที่เขาตั้งหงายปากขึ้นเบื้องบน</p><p>พึงทราบว่า  เวลาที่เขาได้ฟังธรรมเทศนาแล้ว  เหมือนเวลาที่เขารดน้ำ  (เทน้ำ</p><p>ใส่หม้อ).   พึงทราบว่า   เวลาที่เขานั่งเรียนพุทธพจน์ในที่นั้น   เปรียบเหมือน</p><p>เวลาที่น้ำขังอยู่   พึงทราบว่า   เวลาที่ลุกขึ้นจากอาสนะเดินไปยังสามารถกำหนด</p><p>พุทธพจน์ได้  เปรียบเหมือนเวลาที่น้ำไหลออกไป.</p><p>         สองบทว่า     <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>  ความว่า  บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้เรียกว่า</p><p><strong>ปุถุปญฺโ</strong>   แปลว่าผู้มีปัญญามาก.   อธิบายว่า   มีปัญญากว้างขวาง.</p><p>         [๙๒] <strong>  ๑.  บุคคล   ผู้มีราคะยังไม่ไปปราศในกามและภพ   เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong></p><p>         พระโสดาบัน    และพระสกทาคามีบุคคล   เหล่านี้   เรียกว่า   <strong>บุคคล </strong></p><p><strong>มีราคะยังไม่ไปปราศในกามและภพ.</strong></p><p>                    <strong>๒.  บุคคล   มีราคะไปปราศแล้วในกาม    แต่มีราคะ</strong></p><p><strong>ยังไม่ไปปราศแล้วในภพ    เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         พระอนาคามีบุคคล  เรียกว่า   <strong>บุคคลมีราคะไปปราศแล้วในกาม</strong></p><p><strong>แต่มีราคะยังไม่ไปปราศแล้วในภพ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 303</p><p>                   <strong>๓.  บุคคล  ผู้มีราคะไปปราศแล้ว  ในกามและในภพ </strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         พระอรหันต์   นี้เรียกว่า   <strong>บุคคลผู้มีราคะไปปราศแล้ว  ในกาม</strong></p><p><strong>และภพ.</strong></p><p>                      <strong>อรรถกถาบุคคลผู้มีราคะยังไม่ไปปราศเป็นต้น</strong></p><p>         พระโสดาบัน   และพระสกทาคามี   ยังไม่ปราศจากราคะในกามคุณทั้ง</p><p>๕ และภพทั้ง ๓ ฉันใด  แม้ปุถุชนก็ฉันนั้น.  แต่สำหรับปุถุชนนั้นพระผู้มีพระ-</p><p>ภาคเจ้ามิได้ทรงถือเอาเพราะไม่เป็นทัพพบุคคล.    เหมือนอย่างว่า   นายช่างไม้</p><p>ผู้ชาญฉลาด    เข้าไปสู่ป่าเพื่อต้องการทัพพสัมภาระ   เขาย่อมไม่ตัดต้นไม้ที่มา</p><p>พบแล้วและพบแล้วจำเดิมแต่ต้น          แต่ว่าไม้เหล่าใดที่เข้าถึงความเป็นทัพพ-</p><p>สัมภาระได้   เขาย่อมตัดต้นไม้เหล่านั้นนั่นแหละฉันใด   พระอริยสาวกทั้งหลาย</p><p>ผู้มีทัพพชาติเหล่านั้น     (ผู้มีชาติแห่งความสามารถ)    พระผู้มีพระภาคเจ้าก็ทรง</p><p>ถือเอาแล้วแม้ในที่นี้   ฉันนั้น  ส่วนปุถุชน  บัณฑิตพึงทราบว่าพระผู้มีพระภาค-</p><p>เจ้าไม่ทรงถือเอาเพราะความไม่มีทัพพชาติ  คือ   ผู้ไม่มีความสามารถเพื่อจะ</p><p>ตรัสรู้ธรรม.   (คำว่า   <strong>"ทพฺพ"</strong>  ศัพท์นี้   แปลได้หลายอย่าง เช่น ควร,   สมควร,</p><p>สามารถ,    ปัญญา,   ทรัพย์สมบัติ    สิ่งที่มีค่า)</p><p>         สองบทว่า    <strong>"กาเมสุ   วีตราโค"</strong>   ได้แก่  ผู้ปราศจากราคะในเบญจ-</p><p>กามคุณ  คือ  รูป เสียง  กลิ่น รส โผฏฐัพพะ  อันน่ารักใคร่   น่าปรารถนา.</p><p>         สองบทว่า    <strong>"ภเวสุ   อวีตราโค"</strong>   ได้แก่  ผู้ยังไม่ปราศจากราคะ  คือ</p><p>ผู้ยินดีในรูปภพและอรูปภพ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 304</p><p>         [๙๓ ]  <strong>๑.  ปาสาณเลขูปมบุคคล  บุคคลผู้เหมือนรอยขีดในหิน</strong></p><p><strong>เป็นไฉน   ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้ย่อมโกรธอยู่เนือง ๆ  และความโกรธของเขานั้น</p><p>แล    ย่อมเนื่องอยู่ตลอดกาลอันยาวนาน   เหมือนรอยขีดในหิน     ย่อมไม่เลือน</p><p>ไปได้ง่าย   เพราะลมหรือเพราะน้ำ     ย่อมเป็นของตั้งอยู่ได้นาน    ชื่อแม้ฉันใด</p><p>บุคคลบางคนในโลกนี้      ย่อมโกรธอยู่เนือง ๆ   และความโกรธของเขานั้นแล</p><p>ย่อมนอนเนื่องอยู่ตลอดกาลยาวนาน  ก็ฉันนั้น   นี้เรียกว่า <strong>บุคคลผู้เหมือนรอย</strong></p><p><strong>ขีดในหิน.</strong></p><p>                    <strong>๒.  ปฐวีเลขูปมบุคคล    บุคคลผู้เหมือนรอยขีดใน</strong></p><p><strong>แผ่นดิน  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมโกรธเนือง ๆ   แต่ความโกรธของเขานั้น</p><p>ย่อมไม่นอนเนื่องอยู่ตลอดกาลยาวนาน    เหมือนรอยขีดในแผ่นดิน    ย่อมลบ-</p><p>เลือนไปได้ง่าย  เพราะลมหรือเพราะน้ำ   ไม่ตั้งอยู่ได้นาน   ชื่อแม้ฉันใด  บุคคล</p><p>บางคนในโลกนี้    ย่อมโกรธเนือง ๆ แต่ความโกรธของเขานั้น    ย่อมไม่นอน</p><p>เนื่องอยู่สิ้นกาลยาวนาน    ก็ฉันนั้น   นี้เรียกว่า  <strong>บุคคลผู้เหมือนรอยขีดใน</strong></p><p><strong>แผ่นดิน.</strong></p><p>                    <strong>๓.  อุทกเลขูปมผู้บุคคล  ผู้เหมือนรอยขีดใน</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ถูกบุคคลว่ากล่าวแม้ด้วยถ้อยคำกระด้าง    แม้</p><p>ด้วยถ้อยคำหยาบคาย   แม้ด้วยถ้อยคำไม่เป็นที่พอใจ    ยังคงสนิทกัน   คงยังติด</p><p>ต่อกัน    เหมือนรอยขีดในน้ำย่อมลบเลือนไปได้ง่าย    ไม่ตั้งอยู่ได้นาน   ชื่อแม้</p><p>ฉันใด   บุคคลบางคนในโลกนี้   ถูกบุคคลว่ากล่าว   แม้ด้วยถ้อยคำกระด้าง  แม้</p><p>ด้วยถ้อยคำหยาบ   แม้ด้วยถ้อยคำไม่เป็นที่พอใจ  ยังคงสนิทกัน  ยังคงติดต่อกัน</p><p>ยังคงชอบกัน  ก็ฉันนั้น  นี้เรียกว่า  <strong>บุคคลผู้เหมือนรอยขีดในน้ำ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 305</p><p>                  <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบด้วยรอยขีดในหินเป็นต้น</strong> </p><p>         บทว่า   <strong>"อนุเสติ"</strong>   ได้แก่ ความโกรธ   ย่อมนอนเนื่องอยู่    เพราะยัง</p><p>ละอนุสัยไม่ได้.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"น  ขิปฺป  ลุชฺชติ"</strong>  ได้แก่  ความโกรธนั้นย่อมไม่สูญหายไป</p><p>ในระหว่าง   คือว่า   โดยเวลาเกิดขึ้นมาตลอดกัปก็ไม่สูญหาย.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"เอวเมว"</strong>    ความว่า   ความโกรธของบุคคลแม้นั้น    ย่อมไม่</p><p>ดับไปในระหว่าง  คือ  ในวันรุ่งขึ้น  หรือในวันต่อ ๆ ไปก็ไม่ดับ   (คงหมายถึง</p><p>การดับไม่เกิดอีก)   ฉันนั้น   อธิบายว่า   ก็ความโกรธนั้นย่อมมีอยู่เป็นเวลายาว</p><p>นาน   แต่ย่อมดับไปเพราะการมรณะ<sup>๑</sup>  นั่นเทียว.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>   ความว่า  บุคคลนี้คือ  ผู้เห็นปานนี้   ท่าน</p><p>เรียกว่า   <strong>ปาสาณเลขูปโม</strong>  แปลว่า   ผู้เปรียบด้วยรอยขีดเขียนที่หิน   อันเป็น</p><p>รอยติดอยู่ตลอดกาลนาน   โดยความเป็นดุจการโกรธ       เหมือนรอยขีดเขียน</p><p>ที่หิน.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"โส  จ  ขฺวสฺส  โกโธ"</strong>   ความว่า  ความโกรธของผู้มักโกรธ </p><p>นั้น  มีความโกรธเร็ว   แม้เหตุเล็กน้อย.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"น  จิร"</strong>  ความว่า  ความโกรธ  ย่อมนอนเนื่องไม่นาน  เพราะ</p><p>เขายังละความโกรธไม่ได้.   <strong>อธิบายว่า</strong>  เหมือนอย่างว่า   รอยขีดที่บุคคลทำการ</p><p>ขีดที่แผ่นดินย่อมลบเลือนไปด้วยลมเป็นต้นโดยเร็ว    ฉันใด  ความโกรธของเขา</p><p>แม้เกิดขึ้นแล้วเร็ว   ก็ย่อมดับไปโดยเร็วพลัน  ฉันนั้นเหมือนกัน.</p><p>๑.  คัมภีร์สัมโมหวิโนทนี  สัจจวิภังคนิทเทส  อธิบายคำว่า  มรณะ  นี้ไว้  ๓  อย่างคือ.  ๑. ขณิก-</p><p>      มรณะ  แปลว่าตายทุกขณะ  ก็คือ  ภังคขณะของรูปและนาม  ๒. สมฺมติมรณะ  แปลว่า  ตาย</p><p>     โดยสมมติ  ได้แก่คนตาย  สัตว์ตาย  ๓. สมุจเฉทมรณะ  ตายไม่เกิด  ได้แก่พระอรหันต์</p><p>    ปรินิพพาน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 306</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย  วุจฺจคติ"</strong>   ความว่า บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้   ท่าน  </p><p>เรียกว่า  <strong>ปฐวีเลขูปโม</strong>   แปลว่า   ผู้เปรียบด้วยรอยขีดเขียนที่แผ่นดิน   ซึ่งตั้ง</p><p>อยู่ไม่นานโดยภาวะคือความโกรธ   เหมือนรอยขีดเขียนที่แผ่นดิน </p><p>         บทว่า   <strong>"อาคาฬฺเหน"</strong>  ได้แก่  ถ้อยคำอันหยาบช้า  คือ  ได้แก่ถ้อยคำ</p><p>อันแข็งกระด้าง   อันเชือดเฉือนหทัย.</p><p>         บทว่า   <strong>"ผรุเสน"</strong>  ได้แก่  ถ้อยคำอันไม่สบายหู.</p><p>         บทว่า   <strong>"อมนาเปน"</strong>  ได้แก่ ถ้อยคำอันไม่สบายจิต.</p><p>         บทว่า   <strong>"สสนฺทติ"</strong>   ได้แก่  เป็นอันเดียวกัน.</p><p>         บทว่า   <strong>"สนฺธิยติ"</strong>  ได้แก่ การสืบต่อ.</p><p>         บทว่า   <strong>"สมฺโมทติ"</strong>  ได้แก่  ไม่มีระหว่างคั่น.</p><p>         <strong>อีกอย่างหนึ่ง</strong> บทว่า   <strong>"สสนิทติ"</strong>  อธิบายว่า  ย่อมถึงการประชุมลง</p><p>ในการกระทำของจิตด้วยจิติ  คือว่า  ย่อมเข้าถึงเอกีภาวะ    คือความเป็นอันเดียว</p><p>กัน    ดุจขีโรทกคือน้ำกับนม.</p><p>         บทว่า   <strong>"สนฺธิยติ"</strong>    อธิบายว่า  ย่อมถึงการประชุมลงในการกระทำทาง</p><p>กายด้วยกายเป็นต้น    ซึ่งมีการยืนและการเดินเป็นต้น    คือว่า   ย่อมเข้าถึงความ</p><p>เป็นของปะปนกันดุจงากับข้าวสาร   (ที่ใส่รวมกันอยู่.)</p><p>         บทว่า   <strong>"สมฺโมทติ"</strong>  อธิบายว่า   ย่อมถึงการประชุมลงในการกระทำ</p><p>ทางวาจาด้วยวาจามีการสอบถามอุทเทสเป็นต้น     ชื่อว่า    ย่อมเข้าถึงความเป็น</p><p>ที่รักยิ่ง    เหมือนสหายที่รักผู้มาจากสถานที่ต่าง ๆ  <strong>อีกอย่างหนึ่ง</strong>   อธิบายว่า</p><p>เมื่อเข้าถึงความเป็นผู้กระทำโดยความเป็นอันเดียวกันแต่ต้นกับด้วยสหายเหล่า</p><p>นั้นในกิจที่ควรทำทั้งหลาย  จึงชื่อว่า  สนิทสนมกัน.  บัณฑิตพึงทราบว่า  การ</p><p>สนิทสนมกันนั้นว่า  ยังคงสืบต่อเป็นไปอยู่ตั้งแต่ต้นจนถึงท่ามกลางและไม่มีการ</p><p>เปลี่ยนแปลงจนถึงที่สุด   ดังนี้บ้าง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 307</p><p>         สองบทว่า   <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>  ความว่า  บุคคลนี้  คือ ผู้เห็นปานนี้   ท่าน </p><p>เรียกว่า   <strong>อุทกเลขูปโม</strong>   แปลว่า   ผู้เปรียบด้วยรอยขีดในน้ำ   เพราะสนิทกัน</p><p>เร็ว  ดุจรอยขีดในน้ำ. </p><p>        <strong>บรรดาบุคคลเหล่านั้น  บุคคลผู้เปรียบด้วยผ้าป่าน  ๓  จำพวก</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>          [๙๔]   <strong>ผ้าป่าน  ๓  ชนิด  คือ</strong></p><p>          ๑.   ผ้า  แม้ยังใหม่  ที่มีสีไม่ดี   นุ่งห่มก็ไม่สบาย   และมีราคาน้อย</p><p>          ๒.   ผ้า แม้กลางใหม่กลางเก่า   ที่มีสีไม่ดี   นุ่งห่มก็ไม่สบาย    และมี</p><p>ราคาน้อยมาก</p><p>          ๓.   ผ้า   แม้เก่า   ที่มีสีไม่ดี   นุ่งห่มก็ไม่สบาย   และมีราคาน้อย   คน</p><p>ทั้งหลายย่อมเอาผ้าผืนเก่า ๆ   ทำเป็นผ้าเช็ดหม้อข้าวบ้าง     เอาผ้าเก่านั้นไปทิ้ง</p><p>เสียที่กองหยากเยื่อบ้าง.</p><p>          [๙๕]  <strong>บุคคลเปรียบด้วยผ้าป่าน ๓  จำพวก   เหล่านี้     มีปรากฏ</strong></p><p><strong>อยู่ในภิกษุทั้งหลาย  ฉันนั้นเหมือนกัน.</strong></p><p>          <strong>บุคคล เปรียบด้วยผ้าป่าน ๓ จำพวก  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>          ๑.  แม้หากว่า ภิกษุใหม่ผู้ทุศีลมีธรรมอันลามกเหมือนผ้าที่มีสีไม่ดีนั้น</p><p>แม้ฉันใด บุคคลนี้ก็อุปไมยฉันนั้น   นี้ก็เพราะว่า  บุคคลนี้มีวรรณะชั่ว  ส่วนคน</p><p>เหล่าใด   ย่อมสมาคม   ย่อมคบ   ย่อมเข้าใกล้   ย่อมเอาอย่างบุคคลนี้   การเสพ</p><p>นั้นย่อมเป็นไปเพื่อความไม่เป็นประโยชน์เกื้อกูล        เพื่อทุกข์แก่คนเหล่านั้น </p><p>ตลอดกาลนาน  ผ้าที่นุ่งห่มไม่สบายนั้น   แม้ฉันใด   บุคคลนี้  ก็อุปไมยฉันนั้น</p><p>นี้ก็เพราะว่าบุคคลนี้มีสัมผัสเป็นทุกข์  ก็บุคคลนี้รับจีวร  บิณฑบาต เสนาสนะ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 308</p><p>คิลานปัจจัยเภสัชบริขาร      ของคนเหล่าใดแล   ทานของคนเหล่านั้นย่อมไม่มี </p><p>ผลมากย่อมไม่มีอานิสงส์มาก  ผ้าที่มีราคาน้อยนั้น   แม้ฉันใดบุคคลนี้ก็อุปไมย</p><p>ฉันนั้น  นี้ก็เพราะบุคคลนี้มีราคาน้อย.</p><p>         ๒.  แม้หากว่า  ภิกษุชั้นมัชฌิมะ ฯลฯ</p><p>         ๓.  แม้หากว่าภิกษุชั้นพระเถระ เป็นผู้ทุศีล  มีธรรมอันลามก   เหมือน </p><p>ผ้าที่มีสีไม่ดีนั้นแม้ฉันใด  บุคคลนี้ก็อุปไมยฉันนั้น  นี้ก็เพราะบุคคลนี้มีวรรณะชั่ว</p><p>ส่วนคนเหล่าใดย่อมสมาคม  ย่อมคบ  ย่อมเข้าใกล้   ย่อมเอาอย่างบุคคลนี้   การ</p><p>สมาคมนั้นย่อมเป็นไปเพื่อความไม่เป็นประโยชน์เกื้อกูล      เพื่อความทุกข์แห่ง</p><p>ชนเหล่านั้นตลอดกาลนาน    ผ้าที่นุ่งห่มไม่สบายแม้ฉันใด     บุคคลนี้ก็อุปไมย</p><p>ฉันนั้น     นี้ก็เพราะว่าบุคคลนี้มีสัมผัสเป็นทุกข์  ก็บุคคลนี้รับจีวร  บิณฑบาต</p><p>เสนาสนะ    คิลานปัจจัยเภสัชบริขาร    ของคนเหล่าใด    ทานของคนเหล่านั้น</p><p>ย่อมไม่มีผลมาก  ย่อมไม่มีอานิสงส์มาก   ผ้าที่มีราคาน้อย   แม้ฉันใด   บุคคลนี้</p><p>ก็อุปไมยฉันนั้น   นี้ก็เพราะบุคคลนี้มีราคาน้อย    หากว่าพระเถระเห็นปานนี้จะ </p><p>ว่ากล่าวในท่ามกลางสงฆ์     ภิกษุทั้งหลายก็จะกล่าวกับพระเถระผู้นั้นนั่นอย่างนี้ </p><p>ว่า    ประโยชน์อะไรด้วยคำกล่าวของท่านผู้โง่เขลาเบาปัญญา    ถึงแม้ท่านจะ</p><p>สำคัญว่าควรกล่าวก็ดี     พระเถระนั้นโกรธไม่พอใจก็จะเปล่งวาจาชนิดที่จะเป็น</p><p>เหตุให้สงฆ์ยกวัตร    ดุจคนเอาผ้าไปโยนทิ้งเสียที่กองหยากเยื่อฉะนั้น   บุคคลผู้</p><p>เปรียบด้วยผ้าป่าน ๓ จำพวกเหล่านี้    มีปรากฏอยู่ในภิกษุทั้งหลาย. </p><p>            <strong>อรรถกถาบุคคล  ๓  จำพวกที่อุปมาด้วยผ้าป่าน</strong></p><p>         บุคคล ๓ จำพวกเหล่านั้นท่านเรียกว่า  <strong>โปตฺถกูปมา</strong> แปลว่า ผู้เปรียบ</p><p>ด้วยผ้าป่าน  ด้วยอุปมาใด   เพื่อจะแสดงคำอุปมานั้นก่อน   ท่านจึงกล่าวคำว่า</p><p><strong>" ตโย  โปตฺถกา"</strong>  เป็นต้น.  บรรดาบททั้งหลายเหล่านั้น  บทว่า  <strong>"นโว"</strong>   ได้ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 309</p><p>แก่  ผ้าที่ทอใหม่.  บทว่า  <strong>"โปตฺถโก"</strong>  ได้แก่  ผ้าที่ทอดด้วยเปลือกป่าน. บทว่า  </p><p><strong>"ทุพฺพณฺโณ"</strong>  ได้แก่  ผ้าที่มีสีทราม. บทว่า  <strong>"ทุกฺขสมฺผสฺโส"</strong>  ได้แก่ ผ้า</p><p>ที่มีสัมผัสกระด้าง.  บทว่า   <strong>"อปฺปคฺโฆ"</strong>  ได้แก่ผ้าที่มีราคาไม่แพง   คือมีราคา</p><p>ประมาณหนึ่งกหปาปณะ  (หนึ่งกหาปณะ = ๔ บาท)  บทว่า  <strong>"มชฺฌิโม"</strong>   ได้</p><p>แก่  ผ้ากลางเก่ากลางใหม่  อธิบายว่า    ผ้านั้นล่วงเลยความเป็นของใหม่แต่ยังไม่</p><p>ถึงความเป็นของเก่าคร่ำคร่า     แม้ในเวลาใช้สอยก็มีสีไม่สวยมีสัมผัสไม่สบายมี</p><p>ค่าน้อย      เมื่อตีราคาขายแพงก็ได้ราคาเพียงครึ่งหนึ่ง    แต่ในเวลาที่ผ้านั้นเก่า</p><p>แล้ว ก็มีราคาเพียงหนึ่งมาสก  (๑๐ สตางค์)  หรือเพียง ๑ กากณิก  (กากณิกา =</p><p>ราคาเนื้อที่กากลืนกินครั้งหนึ่งเป็นราคาที่ต่ำที่สุดในสมัยนั้น)  บทว่า   <strong>"อุกฺขลิ-</strong></p><p><strong>ปริมชฺชน"</strong> ได้แก่  ผ้าเช็ดหม้อข้าว.  บทว่า  "นโว"  ความว่า  ว่าโดยการ</p><p>อุปสมบท  นับแต่ ๕ พรรษาลงมาภิกษุนั้นแม้มีอายุ  ๖๐  ปี  ก็ชื่อว่า  นวะ  คือ</p><p>ผู้ใหม่ทั้งนั้น.   บทว่า   <strong>"ทุพฺพณฺณตาย"</strong>  ความว่า   เพราะมีวรรณะไม่งาม</p><p>ด้วยวรรณะแห่งสรีระบ้าง   ด้วยวรรณะแห่งคุณงามความดีบ้าง.    ก็วรรณะแห่ง</p><p>สรีระของผู้ทุศีลผู้นั่งในท่ามกลางบริษัทย่อมไม่รุ่งเรือง     เพราะความที่ตนไม่มี</p><p>อำนาจ    สำหรับในวรรณะคือคุณงามความดีของผู้ทุศีลนั้น   ก็ไม่จำเป็นต้อง</p><p>กล่าวถึงเลย.   ข้อว่า   <strong>"เย  โข  ปนสฺส"</strong>  ความว่า   ก็ชนเหล่าใดแล   เป็นผู้</p><p>อุปัฏฐาก   หรือเป็นญาติ   และเป็นมิตร    เป็นต้นของผู้ทุศีลนั้น   เขาย่อมเสพ</p><p>บุคคลคนหนึ่ง.  บทว่า   <strong>"เตสนฺต"</strong>  ความว่า  การเสพนั้นแห่งบุคคลเหล่านั้น</p><p>ย่อมไม่เป็นไปเพื่อประโยชน์เกื้อกูล    ย่อมเป็นไปเพื่อความทุกข์ตลอดกาลนาน</p><p>เหมือนพวกมิจฉาทิฏฐิผู้เสพครูทั้ง ๖     หรือเหมือนโกกาลิกภิกษุเป็นต้นผู้เสพ</p><p>พระเทวทัต  ฉันนั้น.   บทว่า  <strong>"มชฺฌิโม"</strong>  ความว่า     ว่าโดยการอุปสมบท</p><p>นับตั้งแต่  ๕ พรรษาจนถึง ๙<sup>๑</sup>  พรรษา  ชื่อว่า  มัชฌิมภิกษุ.  บทว่า  <strong>"เถโร"</strong></p><p>๑. ในที่อื่นตั้งแต่  ๕-๑๐  พรรษา. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 310</p><p>ความว่า    ตั้งแต่  ๑๐  พรรษาไปชื่อว่า   พระเถระ.   บทว่า    <strong>"เอวมาหสุ"</strong>  ได้ </p><p>แก่  ย่อมกล่าวอย่างนี้  ข้อว่า   <strong>"กินฺนุ  โข  ตุยฺห"</strong>  ความว่า  มีคำที่ท่านอธิบาย</p><p>ไว้ว่า  จะมีประโยชน์อะไรแก่ท่าน  ด้วยคำกล่าวของคนพาล.  บทว่า  <strong>"ตถารูป"</strong></p><p>ได้แก่  อันเป็นเหตุอุกเขปนียกรรม   ที่มีชาติอย่างนั้น    มีสภาวะอย่างนั้น.</p><p>         <strong>บรรดาบุคคลเหล่านั้น     บุคคลเปรียบด้วยผ้าแคว้นกาสี</strong></p><p><strong>๓ จำพวก  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         [๙๖]   <strong>ผ้าแคว้นกาสี  ๓  ชนิด คือ</strong></p><p>         ๑.   ผ้ากาสีแม้อย่างใหม่ก็มีสีงาม   นุ่งห่มสบายและมีราคามาก</p><p>         ๒.   ผ้ากาสีแม้กลางเก่ากลางใหม่ก็มีสีงาม   นุ่งห่มสบายและมีราคามาก</p><p>         ๓.   ผ้ากาสีแม้อย่างเก่าก็มีสีงาม       นุ่งห่มสบายและมีราคามาก     คน</p><p>ทั้งหลายย่อมเอาผ้ากาสีแม้เก่าแล้ว   ไปใช้สำหรับห่อรัตนะบ้าง   หรือเก็บผ้ากาสี</p><p>นั้นไว้ในโถหอมบ้าง. </p><p>         [๙๗]  <strong> บุคคลเปรียบด้วยผ้าแคว้นกาสี  ๓ จำพวก   เหล่านี้    มี</strong></p><p><strong>ปรากฏอยู่ในภิกษุทั้งหลาย  ฉันนั้นเหมือนกัน</strong></p><p>         <strong>บุคคล  ๓  จำพวก  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         ๑.   แม้หากว่าภิกษุใหม่มีศีล   มีธรรมอันงาม   แม้ฉันใด   บุคคลเหล่า</p><p> นี้  ก็อุปไมย  ฉันนั้น  นี้ก็เพราะบุคคลนี้มีวรรณะงาม  ส่วนคนเหล่าใด  ย่อม</p><p>สมาคม  ย่อมคบ  ย่อมเข้าใกล้  ย่อมเอาอย่างบุคคลนี้  การเสพนั้นย่อมเป็นไป</p><p>เพื่อประโยชน์เกื้อกูล   เพื่อความสุขแก่คนเหล่านั้นตลอดกาลนาน    ผ้ากาสีนั้น           </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 311</p><p>นุ่งห่มสบาย  แม้ฉันใด  บุคคลนี้ก็มีอุปไมย  ฉันนั้น   นี้ก็เพราะบุคคลนี้มีสัมผัส- </p><p>สบาย    ก็บุคคลนี้รับจีวร   บิณฑบาต    เสนาสนะ    คิลานปัจจัยเภสัชบริขาร</p><p>ของคนเหล่าใด   ทานของคนเหล่านั้น   ย่อมมีผลมาก  ย่อมมีอานิสงส์มาก  ผ้า</p><p>กาสีนั้น    ย่อมมีราคามาก  แม้ฉันใด   บุคคลนี้ก็มีอุปไมย  ฉันนั้น    นี้ก็เพราะ</p><p>บุคคลนี้มีราคามาก</p><p>         ๒.   แม้หากว่าภิกษุชั้นมัชฌิมะ  ฯลฯ</p><p>         ๓.   แม้หากว่าภิกษุชั้นพระเถระ   มีศีล   มีธรรมอันงาม    ผ้ากาสีนั้น</p><p>สีงาม    แม้ฉันใด    บุคคลนี้ก็อุปไมยฉันนั้น    นี้ก็เพราะบุคคลนี้มีวรรณะงาม</p><p>ส่วนคนเหล่าใด   ย่อมสมาคม   ย่อมคบ   ย่อมเข้าใกล้    ย่อมเอาอย่างบุคคลนี้</p><p>การเสพนั้นย่อมเป็นไปเพื่อประโยชน์เกื้อกูลเพื่อความสุขแก่คนเหล่านั้นตลอด</p><p>กาลนาน  ผ้ากาสีนั้นมีสัมผัสสบาย   แม้ฉันใด   บุคคลนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น   นี้ก็</p><p>เพราะบุคคลนี้รับจีวร  บิณฑบาต   เสนาสนะ   คิลานปัจจัยเภสัชบริขาร    ของ</p><p>คนเหล่าใด   ทานของคนเหล่านั้น   ย่อมมีผลมาก   มีอานิสงส์มาก   ผ้ากาสีนั้น</p><p>มีราคามาก  แม้ฉันใด  บุคคลนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น    นี้ก็เพราะบุคคลนี้มีค่ามาก</p><p>หากว่าพระเถระเห็นปานนี้จะว่ากล่าวในท่ามกลางสงฆ์   ภิกษุทั้งหลายก็จะกล่าว</p><p>กับพระเถระผู้นั้นอย่างนี้ว่า ขอท่านผู้มีอายุทั้งหลายจงเงียบเสียง  พระเถระกล่าว</p><p>ธรรมและวินัย  ถ้อยคำของพระเถระนั้น  ย่อมถึงซึ่งความเป็นของควรเก็บไว้ใน</p><p>หทัย   ดุจผ้ากาสีนั้น   อันบุคคลควรเก็บไว้ในโถของหอมฉะนั้น   บุคคลเปรียบ</p><p>ด้วยผ้าแคว้นกาสี ๓ จำพวกเหล่านี้   มีปรากฏอยู่ในภิกษุทั้งหลาย.</p><p>                   <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบด้วยผ้าแคว้นกาสี  ๓  จำพวก</strong></p><p>         ผ้าเนื้อละเอียดที่เขาทอด้วยด้ายที่เขาถือเอาฝ้าย ๓ ชนิด    แล้วกรอเข้า</p><p>ด้วยกันว่า   ผ้าแคว้นกาสี.   ผ้านั้นที่ทอใหม่นับค่ามิได้    ที่ใช้สอยกลางเก่ากลาง </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 312</p><p>ใหม่มีราคาพันบ้าง  ๓๐ พันบ้าง แต่ในเวลาที่เก่าแล้วยังมีราคาถึง  ๘ พันก็มี  ๑๐ </p><p>พันก็มี. </p><p>         สองบทว่า  <strong>"เตสนฺต  โหติ"</strong>  ความว่า การเสพนั้นของบุคคลเหล่านั้น</p><p>ย่อมเป็นไปเพื่อประโยชน์เกื้อกูล    เพื่อความสุขตลอดกาลนาน   เหมือนบุคคล</p><p>ทั้งหลายผู้เสพพระสัมมาสัมพุทธเจ้าเป็นต้น       เพราะว่าสัตว์ทั้งหลายผู้อาศัย</p><p>พระสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์เดียว    แล้วหลุดพ้นจากอาสวกิเลสจนถึงสมัยทุก</p><p>วันนี้นับประมาณมิได้   สัตว์ทั้งหลายที่อาศัยพระสารีบุตร  พระมหาโมคคัลลาน-</p><p>เถระและพระอสีติมหาสาวก   แล้วไปสู่สวรรค์ก็หาประมาณมิได้เหมือนกัน   แม้</p><p>สัตว์ผู้ดำเนินไปตามทิฏฐานุคติ  คือ   ตามเยี่ยงอย่างของพระอริยะเหล่านั้นจนถึง</p><p>สมัยทุกวันนี้ก็หาประมาณมิได้เหมือนกัน.</p><p>         สองบทว่า    <strong>"อาเธยฺย  คจฺฉติ"</strong>    ความว่า   คำของพระเถระนั้นอาศัย</p><p>อรรถย่อมถึงซึ่งความเป็นของอันบุคคลพึงเก็บรักษาไว้  คือ  วางไว้บนศีรษะอัน</p><p>เป็นอวัยวะอันสูงสุด   และในหัวใจ   เหมือนกันกับผ้าแคว้นกาสี  อันนับค่ามิได้</p><p>ย่อมถึงซึ่งความเป็นของบุคคลพึงเก็บรักษาไว้     คือวางไว้ในโถสำหรับใส่ของ</p><p>หอม   ฉะนั้น.</p><p>         คำที่เหลือในที่นี้    บัณฑิตพึงทราบตามแนวแห่งนัยที่ได้กล่าวไว้แล้วใน</p><p>หนหลังนั่นแหละ.</p><p>         [๙๘]  <strong>๑.  สุปปเมยยบุคคล     บุคคลผู้ประมาณได้ง่าย    เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    เป็นผู้ฟุ้งซ่าน    เป็นผู้มีมานะฟูขึ้นดุจไม้อ้อ</p><p>เป็นผู้กลับกลอก    เป็นผู้ปากกล้า     เป็นผู้มีวาจาเกลื่อนกล่น      มีสติหลงลืม</p><p>ไม่มีสัมปชัญญะ     มีจิตไม่ตั้งมั่น  มีจิตหมุนไปผิด   มีอินทรีย์เปิดเผย  นี้เรียกว่า</p><p><strong>บุคคลผู้ประมาณได้ง่าย. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 313</p><p>                 <strong> ๒.  ทุปปเมยยบุคคล   บุคคลผู้ประมาณได้ยาก   เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong>  </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้ไม่ฟุ้งซ่าน  เป็นผู้ไม่มีมานะฟูขึ้นดุจไม้</p><p>อ้อ  ไม่เป็นผู้กลับกลอก  ไม้เป็นผู้ปากกล้า  ไม่เป็นผู้มีวาจาเกลื่อนกล่น  มีสติ</p><p>ตั้งมั่น   มีสัมปชัญญะ     มีจิตตั้งมั่น    มีจิตเป็นสมาธิ   มีอินทรีย์อันสำรวมแล้ว</p><p>นี้เรียกว่า  <strong>บุคคลผู้ประมาณได้ยาก.</strong></p><p>                  <strong>๓.  อัปปเมยยบุคคล   บุคคลผู้ประมาณไม่ได้    เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong>   </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    รู้ยิ่งด้วยตนเองแล้ว    ทำให้แจ้งแล้ว    เข้าถึง</p><p>แล้ว   ซึ่งเจโตวิมุตติ    ซึ่งปัญญาวิมุตติ   อันหาอาสวะมิได้   เพราะความสิ้นไป</p><p>แห่งอาสวะทั้งหลายแล้ว   สำเร็จอิริยาบถอยู่ในทิฏฐธรรม   นี้เรียกว่า   <strong>บุคคลผู้</strong></p><p><strong>ประมาณไม่ได้.</strong></p><p>                          <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ประมาณได้ง่าย  เป็นต้น</strong></p><p>         ผู้ใด    อันเขาพึงประมาณได้โดยง่าย     เพราะเหตุนั้นผู้นั้นจึงชื่อว่า</p><p><strong>สุปฺปเมยฺโย</strong>   แปลว่า   ผู้ประมาณได้โดยง่าย.</p><p>         บทว่า   <strong>"อิธ"</strong>  ได้แก่ ในสัตว์โลกนี้.</p><p>         บทว่า   <strong>"อุทฺธโต"</strong>   ได้แก่ ผู้ประกอบด้วยความฟุ้งซ่าน</p><p>         บทว่า   <strong>"อุนฺนโฬ"</strong>  ได้แก่  ผู้มีมานะเพียงดังไม้อ้ออันบุคคลยกขึ้น</p><p>แล้ว   อธิบายว่า   ผู้ยกมานะอันเปล่าแล้วดำรงอยู่.</p><p>         บทว่า   <strong>"จปโล"</strong>  ได้แก่ ผู้ประกอบด้วยความหวั่นไหว  มีการประดับ</p><p>บาตรเป็นต้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 314</p><p>         บทว่า   <strong>"มุขโร"</strong>  ได้แก่  ผู้มีปากกล้า. </p><p>         บทว่า   <strong>"วิกิณฺณวาโจ"</strong>   ได้แก่  ผู้มีวาจาอันบุคคลอื่นสังเกตไม่ได้.</p><p>         บทว่า   <strong>"อุสมาหิโต"</strong>   ได้แก่  ผู้เว้นจากความเป็นผู้มีจิตตั้งมั่น.</p><p>         บทว่า   <strong>"วิพฺภนฺตจิตฺโต"</strong>  ได้แก่ ผู้มีจิตอันหมุนไป  คือว่า  ผู้มีส่วน</p><p>เปรียบด้วยแม่โคที่หมุนไป   และแม่เนื้อที่หมุนไป.</p><p>         บทว่า   <strong>"ปากฏินฺทฺริโย"</strong>   ได้แก่  ผู้มีอินทรีย์อันเปิดเผย.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>   ความว่า  บุคคลนี้    คือ    ผู้เห็นปานนี้</p><p>ท่านเรียกว่า   <strong>สุปฺปเมยฺโย</strong>   เหมือนอย่างว่า   ใคร ๆ ย่อมถือประมาณแห่งน้ำ</p><p>มีจำนวนเล็กน้อยได้    ฉันใด ใคร ๆ ก็ย่อมถือประมาณบุคคลผู้ประกอบด้วยองค์</p><p>ที่มิใช่คุณได้โดยง่ายฉันนั้นเหมือนกัน       เพราะฉะนั้นบุคคลนี้ท่านจึงเรียกว่า</p><p><strong>สุปฺปเมยฺโย  ผู้ประมาณได้โดยง่าย.</strong></p><p>         บุคคลใด    อันเขาพึงประมาณได้โดยยากเหตุนั้นบุคคลนั้นจึงเรียกว่า</p><p><strong>ทุปฺปเมยฺโย</strong>   แปลว่า   ผู้ประมาณได้โดยยาก.   การงานที่มีจิตฟุ้งซ่านเป็นต้น</p><p>บัณฑิตพึงทราบด้วยสามารถแห่งนัยอันตรงกันข้ามจากคำที่กล่าวแล้ว.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>    ความว่า   บุคคลนี้   คือ   ผู้เห็นปานนี้</p><p>ท่านเรียกว่า  <strong>ทุปฺปเมยฺโย.</strong>   เหมือนอย่างว่า   ใคร ๆ ย่อมประมาณน้ำในมหา-</p><p>สมุทรได้โดยยาก  ฉันใด   ใคร ๆ ก็ย่อมถือประมาณแห่งบุคคลผู้ประกอบด้วย</p><p>องค์แห่งคุณเหล่านี้ได้โดยยาก ฉันนั้นเหมือนกัน คือ  ย่อมถึงซึ่งภาวะอันใคร ๆ</p><p>พึงกล่าวว่า  "ผู้นี้เป็นพระอนาคามี หรือว่าเป็นพระขีณาสพหนอ"   เพราะฉะนั้น</p><p>บุคคลนี้ท่านจึงเรียกว่า  <strong>ทุปฺปเมยฺโย  ผู้ประมาณได้ยาก.</strong></p><p>         ข้อว่า   <strong>"น  สกฺกา  ปเมตุ"</strong>   ความว่า   บุคคลใดอันใคร ๆ  ไม่อาจ</p><p>เพื่อประมาณได้    เหมือนอย่างว่าใคร ๆ ไม่อาจเพื่อประมาณอากาศได้   ฉันใด </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 315</p><p>ใคร ๆ  ก็ไม่อาจเพื่อถือประมาณแห่งพระขีณาสพได้   ฉันนั้น   เพราะเหตุนั้น </p><p>บุคคลนี้ท่านเรียกว่า  <strong>อปฺปเมยฺโย  ผู้อันใคร ๆ  ประมาณไม่ได้.</strong></p><p>         [๙๙]  <strong>๑.  บุคคล   ไม่ควรสมาคม   ไม่ควรคบ   ไม่ควรเข้าใกล้</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    เป็นผู้เสื่อมจากศีล   จากสมาธิ    จากปัญญา</p><p>บุคคลเห็นปานนี้ไม่ควรสมาคม   ไม่ควรคบ  ไม่ควรเข้าใกล้  ควรเว้นจากความ</p><p>เอ็นดู   เว้นจากความอนุเคราะห์</p><p>                  <strong> ๒.  บุคคล  ควรสมาคม  ควรคบ  ควรเข้าใกล้  เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้เสมอกันด้วยศีล   ด้วยสมาธิ  ด้วยปัญญา</p><p>บุคคล  เห็นปานนี้   ควรสมาคม   ควรคบ  ควรเข้าใกล้  ข้อนั้นเพราะเหตุไร   ?</p><p>เพราะว่า   ศีลกถาแห่งสัตบุรุษทั้งหลาย   ผู้ถึงความเป็นผู้เสมอกันด้วยศีล   จักมี</p><p>แก่เราทั้งหลาย   ทั้งกถานั้น   จักเป็นความผาสุกแก่เราทั้งหลาย   (คือจักไม่เดือด</p><p>ร้อน)   สมาธิกถาแห่งสัตบุรุษทั้งหลายผู้ถึงความเป็นผู้เสมอกันด้วยสมาธิ   จักมี</p><p>แก่เราทั้งหลาย    ทั้งกถานั้นจักเป็นความผาสุกแก่เราทั้งหลาย     และกถานั้นจัก</p><p>เป็นไปแก่เราทั้งหลาย   (คือจักไม่เดือดร้อน)   ปัญญากถาของสัตบุรุษทั้งหลาย</p><p>ผู้ถึงความเป็นผู้เสมอกันด้วยปัญญา     จักมีแก่เราทั้งหลาย     ทั้งกถานั้นจักเป็น</p><p>ความผาสุกแก่เราทั้งหลาย     และกถานั้นจักเป็นไปแก่เราทั้งหลาย     (คือจักไม่</p><p>เดือดร้อน)   เพราะฉะนั้นบุคคลเห็นปานนี้   ควรสมาคม  ควรคบ  ควรเข้าใกล้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 316</p><p>                    <strong>๓.  บุคคล   ที่ควรสักการะ  เคารพ  สมาคม  คบหา </strong></p><p><strong>เข้าใกล้   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นผู้ยิ่งด้วยศีล   สมาธิ  ปัญญา  บุคคลเห็น</p><p>ปานนี้ควรสักการะ   เคารพ   สมาคม   คบหา   เข้าใกล้   ข้อนั้นเพราะเหตุไร ?</p><p>         เพราะว่าเราจักได้บำเพ็ญศีลขันธ์ที่ยังไม่บริบูรณ์ให้บริบูรณ์    หรือเรา</p><p>จักได้ถือเอาตามซึ่งศีลขันธ์ที่บริบูรณ์ด้วยปัญญาในที่นั้น ๆ เราจักได้บำเพ็ญ</p><p>สมาธิขันธ์ที่ยังไม่บริบูรณ์ให้บริบูรณ์    หรือเราจักได้ถือเอาตามซึ่งสมาธิขันธ์ที่</p><p>บริบูรณ์ด้วยปัญญาในที่นั้น   ๆ  เราจักบำเพ็ญปัญญาขันธ์ที่ยังไม่บริบูรณ์ให้บริ-</p><p>บูรณ์ด้วยปัญญาในที่นั้น ๆ เพราะฉะนั้นบุคคลเห็นปานนี้   ควรสักการะ เคารพ</p><p>สมาคม   คบหา   เข้าใกล้.</p><p>                            <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ไม่ควรซ่องเสพเป็นต้น</strong></p><p>         บทว่า   <strong>"น เสวิตพฺโพ"</strong>   ได้แก่  ผู้อันใคร ๆ ไม่ควรเข้าไปหา.</p><p>         บทว่า   <strong>"น  ภชิตพฺโพ"</strong>   ได้แก่  ผู้อันใคร ๆ ไม่พึงติดต่อ.</p><p>         บทว่า   <strong>"น  ปยิรุปาสิตพฺโพ"</strong>    ได้แก่   ผู้อันใคร ๆ ไม่ควรเข้าไป</p><p>นั่งใกล้บ่อย ๆ  ด้วยสามารถเข้าไปนั่งในสำนัก.    บัณฑิตพึงทราบความเป็นคน</p><p>เลวด้วยการถือเอาการเปรียบเทียบในคำเป็นต้นว่า     <strong>"หีโน โหติ  สีเลน".</strong></p><p>ก็บุคคลใดรักษาศีล ๕ เขาผู้นั้นอันบุคคลผู้รักษาศีล  ๑๐  ไม่พึงเสพ  ส่วนบุคคล</p><p>ใดรักษาศีล  ๑๐  เขาผู้นั้นอันบุคคลผู้รักษาจตุปาริสุทธิศีลไม่พึงเสพ.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"อญฺตฺร  อนุทยา    อญฺตฺร   อนุกมฺปา"</strong>   ความว่า เว้นจาก</p><p>ความเอ็นดูและความอนุเคราะห์   อธิบายว่า   ก็บุคคลผู้เห็นปานนี้    อันใคร ๆ</p><p>ไม่ควรช่องเสพเพื่อประโยชน์ของตนเอง     แต่ว่าการเข้าไปหาเขาด้วยสามารถ</p><p>แห่งความเอ็นดูและความอนุเคราะห์ก็สมควร. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 317</p><p>         ข้อว่า   <strong>"สทิโส   โหติ"</strong>   ได้แก่  เป็นผู้เสมอกัน. </p><p>         ข้อว่า   <strong>"สีลสามญฺคตาน   สต"</strong>     ความว่า    สัตบุรุษทั้งหลายถึง</p><p>ความเป็นผู้เสมอกันด้วยศีล.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"สีลกถา จ  โน  ภวิสฺสติ"</strong>  ความว่า  ถ้อยคำที่ปรารภศีลนั้น</p><p>จักมีแก่พวกเราผู้มีศีลเสมอกันอย่างนี้.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"สา จ  โน ผาสุ  ภวิสฺสติ"</strong>   ความว่า  ก็ศีลกถานั้น (การพูด</p><p>ถึงศีล)   จักเป็นการอยู่ผาสุก   จักเป็นการอยู่อย่างสบายแก่พวกเรา.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"สา จ โน  ปวตฺตินี  ภวิสฺสติ"</strong>    ความว่า  ถ้อยคำ ของ</p><p>พวกเราผู้กล่าวอยู่จักเป็นไปแม้ตลอดวันตลอดคืนก็จะไม่ทำให้สะเทือนใจ   จริง</p><p>อยู่เมื่อบุคคลทั้งสองมีศีลเสมอกัน     เมื่อคนหนึ่งกล่าวพรรณนาถึงศีล     อีกคน</p><p>หนึ่งย่อมยินดี    เพราะเหตุนั้นถ้อยคำของเขาเหล่านั้นย่อมจะมีความผาสุกและ</p><p>เป็นไปตลอด  ไม่ขัดกัน.  ก็เมื่อมีผู้ทุศีลอยู่    ถ้อยคำที่กล่าวพูดถึงศีลกับบุคคลผู้</p><p>ทุศีล   ย่อมเป็นถ้อยคำที่กล่าวยาก     เพราะฉะนั้นศีลกถาก็ย่อมมีไม่ได้     ความ</p><p>ผาสุกก็มีไม่ได้  ความเป็นไปไม่ได้ตลอด.   แม้ถ้อยคำที่กล่าวถึงสมาธิและปัญญา</p><p>ก็มีนัยนี้เหมือนกัน.  ก็ภิกษุ ๒ รูป   ผู้ได้สมาธิย่อมกล่าวพรรณนาคุณของสมาธิ</p><p>ผู้มีปัญญาก็ย่อมกล่าวพรรณนาคุณแห่งปัญญา    เขาทั้งสองเหล่านั้นย่อมไม่รู้สึก</p><p>ถึงการก้าวล่วงตลอดราตรีหรือตลอดวัน.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"สกฺกตฺวา  ครุ  กตฺวา"</strong>    ได้แก่  กระทำสักการะ    หรือทำ</p><p>ความเคารพ.</p><p>         สองบทว่า   <strong>"อธิโก  โหติ"</strong>    ได้แก่  เป็นผู้ยิ่ง.</p><p>         บทว่า   <strong>"สีลกฺขนฺธ"</strong>   ได้แก่  กองแห่งศีล. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 318</p><p>         บทว่า   <strong>"ปริปูเรสฺสามิ"</strong>     ความว่า   เราอาศัยบุคคลผู้มีศีลอันยิ่งนั้น </p><p>แล้วจักกระทำศีลขันธ์ที่ยังไม่บริบูรณ์ให้บริบูรณ์ .</p><p>         ในคำว่า  <strong>"ตตฺถ  ตตฺถ  ปญฺาย อนุคฺคเหสฺสามิ"</strong>   นี้   พึงทราบ</p><p>เนื้อความว่า  บุคคลเว้นธรรมอันไม่เป็นอุปการะ   อันไม่เป็นสัปปายะแก่ศีลแล้ว</p><p>จึงเสพธรรมอันมีอุปการะอันมีสัปปายะแก่ศีล  ชื่อว่า   ย่อมถือเอาศีลขันธ์ในที่นี้  </p><p>ด้วยปัญญา.   แม้ในสมาธิขันธ์และปัญญาขันธ์ทั้งหลาย   ก็นัยนี้เหมือนกัน.</p><p>         [๑๐๐]  <strong>๑.  บุคคลที่ควรรังเกียจ   ไม่ควรสมาคม   ไม่ควรคบ </strong></p><p><strong>ไม่ควรเข้าใกล้  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้ทุศีล  มีธรรมอันลามก  ผู้ประกอบด้วย</p><p>กายกรรมเป็นต้น   อันไม่สะอาด   และมีสมาจารอันผู้อื่นหรือตนพึงระลึกได้ด้วย</p><p>ความระแวง   ผู้มีการงานอันปกปิด    ผู้มีใช่สมณะแต่ปฏิญาณว่าตนเป็นสมณะ</p><p>มิใช่ผู้ประพฤติพรหมจรรย์แต่ปฏิญาณว่าคนประพฤติพรหมจรรย์  ผู้เน่าใน  ผู้</p><p>อันราคะชุ่มแล้ว   ผู้รุงรัง   บุคคลเห็นปานนี้   ควรรังเกียจ  ไม่ควรสมาคม   ไม่</p><p>ควรคบ  ไม่ควรเข้าใกล้    ข้อนั้นเพราะเหตุไร ?   เพราะว่า    ถึงแม้บุคคลผู้คบ </p><p>จะไม่เอาอย่างบุคคลนี้     แต่กิตติศัพท์อันลามก    ก็ย่อมฟุ้งขจรไปสู่บุคคลผู้คบ</p><p>นั้นว่า  บุรุษบุคคล    ผู้มีมิตรชั่ว   มีสหายชั่ว      คบคนชั่ว   ดังนี้    งูที่เปื้อน.</p><p>คูถแม้จะไม่กัดคนก็จริง   ถึงอย่างนั้น   ย่อมเปื้อนบุคคลผู้นั้น   ชื่อแม้ฉันใด  ถึง</p><p>บุคคลผู้คบนั้นจะไม่เอาอย่างบุคคลเช่นนี้ก็จริง   ถึงอย่างนั้น    กิตติศัพท์อันลามก</p><p>ย่อมฟุ้งไปแก่บุคคลนั้นว่า    บุรุษบุคคล  ผู้มีมิตรชั่ว  มีสหายชั่ว    คบคนชั่ว </p><p>ดังนี้   เพราะฉะนั้น   บุคคลเห็นปานนี้จึงควรรังเกียจ  ไม่ควรสมาคม    ไม่ควร</p><p>คบ   ไม่ควรเข้าใกล้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 319</p><p>                   <strong>๒.  บุคคล  ที่ควรเฉย ๆ เสีย ไม่ควรสมาคม  ไม่ควร </strong></p><p><strong>คบ  ไม่ควรเข้าใกล้   เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้มักโกรธ   มากด้วยความคับแค้น   ถูก</p><p>เขาว่าเพียงเล็กน้อย   ก็ย่อมข้อง  ย่อมกำเริบ     ย่อมแสดงอาการผิดปกติ    ย่อม</p><p>กระด้าง   ย่อมแสดงความโกรธ   ความคิดประทุษร้ายและอาการไม่ชอบใจ  ให้</p><p>ปรากฏเหมือนแผลเรื้อรัง   ถูกไม้หรือกระเบื้องกระทบ   ย่อมมีน้ำเลือดน้ำหนอง</p><p>ไหลออกมากมาย  ชื่อแม้ฉันใด  บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้มักโกรธ  มากไป</p><p>ด้วยความคับแค้น   ถูกเขาว่า   แม้เพียงเล็กน้อยก็ย่อมข้อง    ย่อมกำเริบ    ย่อม</p><p>แสดงอาการผิดปกติ   ย่อมกระด้าง    ย่อมแสดงความโกรธ    ความคิดประทุษ-</p><p>ร้ายและอาการไม่ชอบใจให้ปรากฏ   ก็ฉันนั้น    ใบมะพลับแห้งถูกไม้หรือกระ-</p><p>เบื้องกระทบแล้ว     ย่อมมีเสียงดังจิจิฏะ    จิฏะจิฏะเกินประมาณ    ชื่อแม้ฉันใด</p><p>บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้มักโกรธ    มากไปด้วยความคับแค้น    ถูกเขาว่า</p><p>แม้เพียงเล็กน้อย  ย่อมข้อง   ย่อมกำเริบ   ย่อมแสดงอาการผิดปกติ   ย่อมกระด้าง</p><p>ย่อมแสดงความโกรธความคิดประทุษร้ายและอาการไม่ชอบใจให้ปรากฏ   ก็ฉัน</p><p>นั้น    หลุมคูถ  ถูกไม้หรือกระเบื้องกระทบ  ย่อมมีกลิ่นเหม็นเกินประมาณ   ชื่อ</p><p>แม้ฉันใด   บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้ควรโกรธ    มากไปด้วยความคับแค้น</p><p>ถูกเขาว่าแม้เพียงเล็กน้อย   ก็ย่อมข้อง    ย่อมกำเริบ    ย่อมแสดงอาการผิดปกติ</p><p>ย่อมกระด้าง   ย่อมแสดงความโกรธความคิดประทุษร้ายและอาการไม่ชอบใจให้</p><p>ปรากฏ  ก็ฉันนั้น   บุคคลเห็นปานนี้   ควรวางเฉยเสีย  ไม่ควรสมาคม    ไม่ควร</p><p>คบ  ไม่ควรเข้าใกล้   ข้อนั้น    เพราะเหตุไร ?    เพราะว่า    เขาจะพึงด่าเราบ้าง</p><p>พึงว่าเราบ้าง  พึงกระทำความฉิบหายแก่เราบ้าง   เพราะฉะนั้นบุคคลเห็นปานนี้</p><p>จึงควรไม่วางเฉยเสีย   ไม่ควรสมาคม  ไม่ควรคบ  ไม่ควรเข้าใกล้ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 320</p><p>                        <strong>๓.  บุคคล  ที่ควรสมาคม  ควรคบ  ควรเข้าใกล้ เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้มีศีล  มีธรรมอันงาม   บุคคลเห็นปานนี้</p><p>ควรสมาคม   ควรคบ   ควรเข้าใกล้   ข้อนั้น    เพราะเหตุไร  ?    เพราะว่า  ถึง</p><p>แม้ว่าบุคคลผู้คบไม่เอาอย่างบุคคลเห็นปานนี้   แต่กิตติศัพท์อันงามก็ย่อมฟุ้งขจร</p><p>ไปสู่บุคคลผู้คบนั้นว่า บุรุษบุคคล  มีมิตรดี  มีสหายดี  คบคนดี  ดังนี้  เพราะฉะนั้น</p><p>บุคคลเห็นปานนี้   ควรสมาคม   ควรคบ   ควรเข้าใกล้.</p><p>                               <strong>อรรถกถาบุคคลที่ควรรังเกียจเป็นต้น</strong></p><p>         บทว่า   <strong>"ชิคุจฺฉิตพฺโพ"</strong>  ได้แก่ บุคคลที่เขารังเกียจเหมือนกับคูถ.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"อถ   โข  น "</strong>    แก้เป็น   อถ  โข  อสฺส   แปลว่า   ครั้งนั้นแล</p><p>กิตติศัพท์ก็ย่อมมี.</p><p>         บทว่า   <strong>"กิตฺติสทฺโท"</strong>  ได้แก่ เสียงที่พูดกัน.   บัณฑิตพึงเห็นผู้ทุศีล</p><p>เหมือนหลุมคูถ  ในข้อว่า  <strong>"เอวเมว"</strong>   นี้.  พึงเห็นบุคคลผู้ทุศีล   เหมือนกับงู </p><p>ที่น่ารังเกียจที่ตกไปในหลุมคูถ.  พึงเห็นภาวะ  คือ การไม่ทำตามกิริยาของบุคคล</p><p>ผู้เสพซึ่งบุคคลผู้ทุศีลนั้นเหมือนกับงูที่บุคคลยกขึ้นจากหลุมคูถ    แม้เขายกขึ้นสู่</p><p>สรีระแห่งบุรุษแต่ยังไม่กัด.   พึงทราบการฟุ้งขจรไปแห่งกิตติศัพท์อันลามกของ</p><p>บุคคลผู้เสพผู้ทุศีล  เหมือนกับงูที่มีสรีระเปื้อนคูถแล้วก็ไป</p><p>         บทว่า   <strong>"ตินฺทุกาลาต"</strong>    ได้แก่ ใบแห้งของต้นมะพลับ.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"ภิยฺโยโส  มตฺตาย  จิจฺจิฏายติ"</strong>   ความว่า   ก็ใบแห่งต้น</p><p>มะพลับนั้นเมื่อถูกเผาอยู่แม้ตามธรรมดาย่อมมีเสียงสะเก็ดระเบิดดัง   จิฏิจิฏะ</p><p>อธิบายว่า   เมื่อมีอะไร ๆ มากระทบแล้วย่อมมีเสียงดังมาก. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 321</p><p>         ข้อว่า  <strong>"เอวเมว"</strong>    ความว่า     บุคคลผู้มักโกรธแม้ตามธรรมดาของ </p><p>ตนก็เป็นผู้ดุร้าย    เพราะเขามีจิตฟุ้งซ่าน    และย่อมประพฤติฉันที่นั้นนั่นแหละ.</p><p>อนึ่งเมื่อผู้อื่นกล่าวคำเล็กน้อย     คนผู้มักโกรธนั้นก็กระทำความดุร้ายเพราะตน</p><p>เป็นผู้มีความฟุ้งซ่านหนักขึ้นว่า   "บุคคลนี้   ย่อมกล่าวอย่างนี้กะบุคคลชื่อผู้เช่น</p><p>กันด้วยเรา". </p><p>         บทว่า  <strong>"คูถกูโป"</strong>  ได้แก่   หลุมอันเต็มไปด้วยคูถ     อีกอย่างหนึ่ง</p><p>ได้แก่  กองแห่งคูถนั่นเอง.   ก็บัณฑิตพึงทราบการเปรียบเทียบด้วยความอุปมา</p><p>ในคำว่า   <strong>"คูถกูโป"</strong>   นี้   โดยนัยก่อนนั่นแหละ  เพราะฉะนั้นบุคคลผู้เห็นปาน</p><p>นี้อันบุคคลพึงวางเฉย   ไม่ควรซ่องเสพ    บุคคลผู้มักโกรธนั้น     เมื่อผู้อื่นเสพ</p><p>มากเกินไปบ้าง   เข้าไปหามากเกินไปบ้าง   ย่อมโกรธทั้งนั้น    แม้เมื่อผู้อื่นหลีก</p><p>ไปก็โกรธอีกนั่นแหละว่า    "ประโยชน์อะไร    กับบุคคลผู้นี้เล่า"    ฉะนั้น     เขา</p><p>(ผู้มักโกรธนั้น)   บุคคลพึงวางเฉยเสีย  ไม่ควรซ่องเสพ    เหมือนไฟไหม้ฟาง.</p><p>ข้อนี้มีคำอธิบายไว้อย่างไร ?     มีคำอธิบายว่า    ผู้ใดเข้าไปใกล้ไฟไหม้ฟางมาก</p><p>เกินไปย่อมเร่าร้อน   สรีระของตนก็ย่อมจะถูกไฟไหม้    ผู้ใดไม่ถอยห่างออกมา</p><p>ก็ย่อมเร่าร้อน   ความเย็นย่อมไม่เกิดแก่เขา    เมื่อผู้นั้นไม่เข้าไปใกล้ไม่หลีกไป</p><p>เพ่งอยู่ด้วยความวางเฉย     ความเย็นของผู้นั้นย่อมมี      แม้กายเขาก็ไม่ถูกไหม้</p><p>เพราะฉะนั้น     บุคคลผู้มักโกรธนั้น    อันบุคคลพึงวางเฉย    ไม่ควรซ่องเสพ</p><p>ไม่ควรเข้าไปนั่งใกล้ดุจไฟไหม้ฟาง   ฉะนั้นแล.</p><p>         บทว่า   <strong>"กลฺยาณมิตฺโต"</strong>   ได้แก่  มีมิตรสะอาด.</p><p>         บทว่า   <strong>"กลฺยาณสหาโย"</strong>   ได้แก่  มีสหายสะอาด</p><p>         บทว่า   <strong>"สหาโย"</strong>   ได้แก่  ผู้ไปพร้อมกัน  คือ  เที่ยวไปด้วยกัน.</p><p>         บทว่า   <strong>"กลฺยาณสมฺปวงฺโก"</strong>   ได้แก่  ผู้ร่วมวง  ในบุคคลผู้สะอาด</p><p>ผู้มีธรรมเจริญ. อธิบายว่า  ผู้มีใจน้อมไป  คือ  ยินดี  พอใจในมิตรผู้มีกัลยาณ-</p><p>ธรรมนั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 322</p><p>         [๑๐๑]  ๑.  <strong>บุคคล  ผู้มีปกติกระทำให้บริบูรณ์ในศีล  มีปกติ </strong></p><p><strong>กระทำแต่พอประมาณในสมาธิ       มีปกติกระทำแต่พอประมาณใน</strong></p><p><strong>ปัญญา  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         พระโสดาบัน     พระสกทาคามี    เหล่านี้    เรียกว่า    มีปกติกระทำให้</p><p>บริบูรณ์ในศีล    มีปกติกระทำแต่พอประมาณในสมาธิ    มีปกติกระทำแต่พอ</p><p>ประมาณในปัญญา.</p><p>                     ๒.  <strong>บุคคล  ผู้มีปกติกระทำให้บริบูรณ์ในศีล  และมี</strong></p><p><strong>ปกติกระทำให้บริบูรณ์  ในสมาธิ  มีปกติกระทำแต่พอประมาณใน</strong></p><p><strong>ปัญญา  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         พระอนาคามีนี้เรียกว่า   บุคคลมีปกติทำให้บริบูรณ์ในศีล   และมีปกติ</p><p>ทำให้บริบูรณ์ในสมาธิ   มีปกติทำแต่พอประมาณในปัญญา.</p><p>                     ๓.  <strong>บุคคลผู้มีปกติทำให้บริบูรณ์ในศีล  ในสมาธิและ</strong></p><p><strong>ในปัญญา  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         พระอรหันต์   นี้เรียกว่า  บุคคลมีปกติกระทำให้บริบูรณ์ในศีล  สมาธิ </p><p>และปัญญา. </p><p> </p><p>                  <strong>อรรถกถาบุคคลผู้มีปกติทำให้บริบูรณ์ในศีล  เป็นต้น</strong></p><p>         ข้อว่า  <strong>"สีเลสุ  ปริปูริการิโน"</strong>    ความว่า   พระอริยสาวกทั้งหลาย</p><p>เหล่านี้   เพราะความที่ท่านไม่ก้าวล่วงมหาศีลสิกขาบท   คือ   อาบัติปาราชิก  </p><p>อันเป็นเบื้องต้นแห่งมรรคพรหมจรรย์ คือ อันเป็นอาทิพรหมจรรย์ และเพราะ</p><p>เหตุที่ท่านออกจากอาบัติเล็ก ๆ  น้อย ๆ ที่ท่านต้อง  พระอริยสาวกเหล่านั้นย่อม </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 323</p><p>กระทำสิกขาบทที่ตนควรการทำให้บริบูรณ์  คือให้สมบูรณ์   ในศีลทั้งหลาย </p><p>เพราะฉะนั้น  พระอริยสาวกเหล่านั้นอันบัณฑิตย่อมเรียกว่า  <strong>"สีเลสุ  ปริปูริ-</strong></p><p><strong>การิโน"</strong>   ซึ่งแปลว่า  ผู้มีปกติกระทำให้บริบูรณ์ในศีลทั้งหลาย.    ก็เพราะเหตุ</p><p>ที่ท่านยังถอนกามราคะและพยาบาททั้งหลาย     อันเป็นข้าศึกต่อสมาธิและโมหะ</p><p>อันปกปิดซึ่งสัจธรรม   อันเป็นข้าศึกต่อปัญญาไม่ได้   ท่านเหล่านั้นแม้เจริญอยู่</p><p>ซึ่งสมาธิและปัญญา     ย่อมกระทำกิจอันบุคคลพึงกระทำพอประมาณพอสมควร</p><p>ได้เพียงบางส่วนในสมาธิและปัญญาทั้งหลายเหล่านั้น   เพราะฉะนั้น   พระอริย-</p><p>สาวกเหล่านั้นท่านจึงเรียกว่า    <strong>"สมาธิสฺมึ  ปญฺาย  จ  มตฺตโส  การิโน"</strong> </p><p> ซึ่งแปลความว่า    ผู้กระทำพอประมาณในสมาธิและปัญญา.    บัณฑิตพึงทราบ</p><p>เนื้อความในนัยทั้งสอง   แม้นอกจากนี้โดยอุบายนี้.</p><p>         แม้ในนัยทั้งสองนั้น    นัยแห่งพระสูตรอื่นอีก   คือ</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า  "ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้ </p><p>เป็นผู้กระทำให้บริบูรณ์ในศีลทั้งหลาย  เป็นผู้กระทำพอประมาณในสมาธิ  เป็น</p><p>ผู้กระทำแต่พอประมาณในปัญญา    เธอนั้นย่อมต้องอาบัติบ้าง     ย่อมออกจาก</p><p>อาบัติอันเป็นสิกขาบทน้อยใหญ่บ้าง  ข้อนั้นเป็นเพราะเหตุแห่งอะไร ?   ก็เพราะ</p><p>ว่า  ภิกษุทั้งหลาย  ความเป็นไปไม่ได้   เราได้กล่าวไว้แล้ว  แต่ก็สิกขาบทเหล่า</p><p>ใดแล   อันเป็นอาทิพรหมจรรย์    อันสมควรแก่พรหมจรรย์   บรรดาสิกขาบท</p><p>อันเป็นผู้มีปกติมั่นคง    มีปกติตั้งมั่น   สมาทานแล้วย่อมศึกษาในสิกขาบททั้ง</p><p>หลาย   เธอนั้นชื่อว่า   <strong>พระโสดาบัน</strong>   เพราะการสิ้นไปรอบแห่งสังโยชน์ทั้ง ๓</p><p>เป็นผู้ไม่ตกไปสู่อบายเป็นธรรมดา   เป็นผู้เที่ยง   เป็นผู้มีการจะตรัสรู้พร้อมใน</p><p>ภายหน้า. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 324</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย    ก็ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้   เป็นผู้มีปกติทำให้บริบูรณ์ </p><p>ในศีลทั้งหลาย  ฯลฯ  เธอนั้นชื่อว่า   <strong>พระสกทาคามี</strong>    เพราะความสิ้นไปรอบ</p><p>เเห่งสังโยชน์ ๓ และเพราะการกระทำราคะ  โทสะ  โมหะ   ให้เบาบาง  เธอมา</p><p>สู่โลกนี้อีกคราวเดียวเท่านั้น     ย่อมกระทำซึ่งที่สุดแห่งทุกข์ได้.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย     ก็ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้      เป็นผู้มีปกติกระทำให้</p><p>บริบูรณ์ในศีลทั้งหลาย   กระทำให้บริบูรณ์ในสมาธิ   แต่กระทำพอประมาณใน</p><p>ปัญญา    เธอยังศึกษาอยู่ในสิกขาบททั้งหลาย    เธอนั้นชื่อว่า    <strong>พระอนาคามี</strong></p><p>เพราะการสิ้นไปรอบแห่งโอรัมภาคิยสังโยชน์ทั้ง  ๕  เป็นผู้ไม่กลับมาจากเทวโลก</p><p>นั้น.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ก็ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้   เป็นผู้กระทำให้บริบูรณ์ใน</p><p>ศีลทั้งหลาย เป็นผู้กระทำให้บริบูรณ์ในสมาธิ  เป็นผู้กระทำให้บริบูรณ์ในปัญญา</p><p>เธอย่อมศึกษาสิกขาบทนี้อยู่ใหญ่  ฯลฯ  ย่อมศึกษาในสิกขาบททั้งหลายเธอนั้นชื่อ</p><p>ว่า  ผู้เข้าถึงอยู่  เพราะความสิ้นไปแห่งอาสวกิเลสทั้งหลายดังนี้  <strong>(พระอรหันต์).</strong></p><p>         [๑๐๒]   <strong>ในศาสดาเหล่านั้น  ศาสดา ๓ จำพวก  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         ๑.   ศาสดาบางคนในโลกนี้   ย่อมบัญญัติการละกาม   แต่ไม่บัญญัติการ</p><p>ละรูป   ไม่บัญญัติการละเวทนา</p><p>         ๒.   ศาสดาบางคนในโลกนี้    ย่อมบัญญัติการละกามด้วย  ย่อมบัญญัติ</p><p>การละรูปด้วย  แต่ไม่บัญญัติการละเวทนา</p><p>         ๓.   ศาสดาบางคนในโลกนี้   ย่อมบัญญัติการละกามด้วย   ย่อมบัญญัติ</p><p>การละรูปด้วย   ย่อมบัญญัติการละเวทนาด้วย</p><p>         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 325</p><p>         บรรดาศาสดา ๓  จำพวกนั้น  ศาสดานี้ใด   บัญญัติการละกาม  แต่ไม่ </p><p>บัญญัติการละรูป   ไม่บัญญัติการละเวทนา  พึงเห็นว่าศาสดานั้น<strong>เป็นศาสดาผู้</strong></p><p><strong>ได้รูปาวจรสมาบัติ</strong>  โดยการบัญญัตินั้น   (จำพวกที่ ๑)</p><p>         ศาสดานี้ใด    บัญญัติการละกามด้วย    บัญญัติการละรูปด้วย    แต่ไม่</p><p>บัญญัติการละเวทนา       พึงเห็นว่าศาสดานั้น<strong>เป็นศาสดาผู้ได้อรูปาวจร-</strong></p><p><strong>สมาบัติ</strong>   โดยการบัญญัตินั้น  (จำพวกที่ ๒)</p><p>         ศาสดานี้ใด  บัญญัติการละกามด้วย   บัญญัติการละอรูปด้วย   บัญญัติ</p><p>การละเวทนาด้วย  พึงเห็นว่าศาสดานั้น<strong>เป็นศาสดาผู้เป็นสัมมาสัมพุทธเจ้า</strong></p><p>โดยการบัญญัตินั้น   (จำพวกที่ ๓)</p><p>         เหล่านี้เรียกว่า     ศาสดา  ๓ จำพวก.</p><p>         [๑๓]  <strong>บรรดาศาสดาเหล่านั้น   ศาสดา   ๓    จำพวก    แม้อื่นอีก  </strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ๑.  ศาสดาบางคนในโลกนี้   ย่อมบัญญัติในในทิฏฐธรรม  (คืออัตภาพ</p><p>นี้)   โดยความเป็นของมีจริง     โดยความเป็นของยั่งยืน     และย่อมบัญญัติตน</p><p>ในอภิสัมปรายธรรม   (คืออัตภาพอื่น)   โดยความเป็นของมีจริง  โดยความเป็น</p><p>ของยั่งยืน  <strong>พวกที่  ๑.</strong></p><p>         ๒.  ศาสดาบางคนในโลกนี้   ย่อมบัญญัติตนในทิฏฐธรรม  โดยความ</p><p>เป็นของมีจริง     โดยความเป็นของยั่งยืน    แต่ไม่บัญญัติตนในภายหน้า    โดย</p><p>ความเป็นของมีจริง   โดยความเป็นของยั่งยืน   <strong>พวกที่  ๒.</strong></p><p>         ๓.  ศาสดาบางคนในโลกนี้  ย่อมไม่บัญญัติในในทิฏฐธรรม   โดยความ</p><p>เป็นของมีจริง   โดยความเป็นของยั่งยืน   และย่อมไม่บัญญัติคนในภายหน้า</p><p>โดยความเป็นของมีจริง   โดยความเป็นของยั่งยืน   <strong>พวกที่  ๓. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 326</p><p>                                        <strong>ศาสดาอีก  ๓  จำพวก</strong></p><p>         ๑.  บรรดาศาสดาเหล่านั้น  ศาสดานี้ใด  ย่อมปฏิบัติตนในทิฏฐธรรม </p><p>โดยความเป็นของมีจริง    โดยความเป็นของยั่งยืน    และบัญญัติตนในภายหน้า</p><p>โดยความเป็นของมีจริง   โดยความเป็นของยั่งยืน   พึงเห็นว่า   ศาสดานั้นเป็น</p><p>ศาสดาผู้มีวาทะว่าเที่ยง   โดยการบัญญัตินั้น</p><p>         ๒.  ศาสดานี้ใด   ย่อมบัญญัติตนในทิฏฐธรรม  และย่อมไม่บัญญัติตน</p><p>ภายหน้า    โดยความเป็นของมีจริง  โดยความเป็นของยั่งยืน  พึงเห็นว่า  ศาสดา</p><p>นั้นเป็นศาสดาผู้มีวาทะว่าขาดสูญ    โดยการบัญญัตินั้น</p><p>         ๓.  ศาสดานี้ใด   ย่อมไม่บัญญัติตนในทิฏฐธรรม  โดยความเป็นของมี</p><p>จริง  โดยความเป็นของยั่งยืน   และย่อมไม่บัญญัติตนในภายหน้า  โดยความเป็น</p><p>ของมีจริง   โดยความเป็นของยั่งยืน    พึงเห็นว่าศาสดานั้น       เป็นศาสดาผู้เป็น</p><p>พระสัมมาสัมพุทธเจ้า    โดยการบัญญัตินั้น</p><p>         เหล่านี้เรียกว่าศาสดา ๓  จำพวก   แม้อื่นอีก.</p><p>                                              <em>จบติกนิทเทส</em></p><p>                                    <strong>อรรถกถาศาสดา  ๓  จำพวก</strong></p><p>         สองบทว่า   <strong>"ปริญฺ  ปญฺเปติ"</strong>   ได้แก่ ย่อมบัญญัติการละ  คือ</p><p>การก้าวล่วง.</p><p>         ข้อว่า    <strong>"ตตฺร"</strong>   ได้แก่  ในศาสดา ๓ จำพวกนั้น.</p><p>         สองบทว่า   <strong>"เตน  ทฏฺพฺโพ"</strong>    ความว่า   ศาสดานั้น   บัณฑิตพึง</p><p>เห็นว่า    เป็นผู้มีปกติได้รูปาวจรสมาบัติด้วยบัญญัตินั้น.    แม้ในวาระที่   ๒   ก็ </p><p>นัยนี้เหมือนกัน. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 327</p><p>         ข้อว่า  <strong>" สมฺมาสมฺพุทฺโธ   สตฺถา  เตน  ทฏฺพฺโพ"</strong>     ความว่า </p><p>พระศาสดาองค์ที่  ๓  ผู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้านี้     บัณฑิตพึงเห็นด้วยการ</p><p>บัญญัติ   อันไม่สาธารณะกับเดียรถีย์นั้น.  จริงอยู่   พวกเดียรถีย์เมื่อบัญญัติการ</p><p>ละกามทั้งหลาย    ย่อมกล่าวอ้างถึงรูปภพ   เมื่อบัญญัติการละรูปทั้งหลาย   ย่อม</p><p>กล่าวอ้างถึงอรูปภพ     เมื่อบัญญัติการละเวทนาทั้งหลาย    ย่อมกล่าวอ้างถึง</p><p>อสัญญภพ   เมื่อเขาจะบัญญัติโดยชอบพึงบัญญัติอย่างนี้    ชื่อว่าย่อมไม่สามารถ</p><p>เพื่อบัญญัติได้โดยชอบ. ส่วนพระสัมมาสัมพุทธเจ้า   ย่อมบัญญัติการละ (ปหาน-</p><p>ปริญญา)   กามทั้งหลายด้วยอนาคามิมรรค      ย่อมบัญญัติการละรูปและเวทนา</p><p>ทั้งหลายด้วยอรหัตมรรค.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"อิเม  ตโย  สตฺถาโร"</strong>   ความว่า  ชนทั้ง ๒ จำพวกนี้  เป็น</p><p>ศาสดาภายนอกพระพุทธศาสนา    กับพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ๑ จำพวก   ฉะนั้น</p><p>ในโลกนี้   จึงมีศาสดา ๓ จำพวก.</p><p>         ในนิทเทสแห่งศาสดาพวกที่  ๒</p><p>         สองบทว่า  <strong>"ทิฏเว   ธมฺเม"</strong>   ได้แก่  ในอัตภาพนี้เท่านั้น.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"อตฺตาน  สจฺจโต   เถตโต    ปญฺเปติ"</strong>   ความว่า  ย่อม</p><p>บัญญัติ    โดยความมีจริง   โดยความเป็นของยั่งยืนว่า   ชื่อว่า   อัตตาอันหนึ่ง</p><p>เป็นของเที่ยง   เป็นของยั่งยืน   เป็นของแน่นอน   มีอยู่.</p><p>         บทว่า  <strong>"อภิสมฺปรายญฺเจ"</strong>  ได้แก่ ย่อมบัญญัติในอัตภาพแม้อื่นอีก</p><p>เหมือนกันนั่นแหละ.</p><p>         คำที่เหลือในที่นี้      บัณฑิตพึงทราบโดยนัยแห่งคำที่กล่าวไว้แล้วเทียว     </p><p>ดังนี้แล.</p><p>               <em>จบอรรถกถาติกนิทเทส  ว่าด้วยบุคคล  ๓  จำพวก  เพียงนี้ </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 328</p><p>                                            <strong>จตุกกนิทเทส</strong> </p><p>                                    <strong>ว่าด้วยบุคคล  ๔  จำพวก</strong></p><p>         [๑๐๔]  ๑.  <strong>อสัปปุริสบุคคล   บุคคลผู้เป็นอสัตบุรุษเป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้ฆ่าสัตว์  ลักทรัพย์  ประพฤติผิดในกาม</p><p>พูดเท็จ   ดื่มสุราเมรัยอันเป็นที่ตั้งแห่งความประมาท   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้เป็น</strong></p><p><strong>อสัตบุรุษ</strong></p><p>                     ๒.  <strong>อสัปปุริเสนอสัปปุริสตรบุคคล     บุคคลผู้เป็น</strong></p><p><strong>อสัตบุรุษยิ่งกว่าอสัตบุรุษ  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ฆ่าสัตว์ด้วยตนเองด้วย  ชักชวนผู้อื่นให้ฆ่าสัตว์</p><p>ด้วย  ลักทรัพย์ด้วยตนเองด้วย  ชักชวนผู้อื่นให้ลักทรัพย์ด้วย  ประพฤติผิดใน</p><p>กามด้วยตนเองด้วย   ชักชวนผู้อื่นให้ประพฤติผิดในกามด้วย    พูดเท็จด้วยตน</p><p>เองด้วย       ชักชวนผู้อื่นให้พูดเท็จด้วย      ดื่มสุราเมรัยอันเป็นที่ตั้งแห่งความ</p><p>ประมาทด้วยตนเองด้วย    ชักชวนผู้อื่นให้ดื่มสุราเมรัยอันเป็นที่ตั้งแห่งความ</p><p>ประมาทด้วย   บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้เป้นอสัตบุรุษยิ่งกว่าอสัตบุรุษ.</strong></p><p>                    ๓.  <strong>สัปปุริสบุคคล  บุคคลผู้เป็นสัตบุรุษ  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    เป็นผู้เว้นขาดจากการฆ่าสัตว์     เว้นขาดจาก</p><p>การลักทรัพย์     เว้นขาดจากการประพฤติผิดในกาม     เว้นขาดจากการพูดเท็จ</p><p>เว้นขาดจากการดื่มสุราเมรัยอันเป็นที่ตั้งแห่งความประมาท       บุคคลนี้เรียกว่า</p><p><strong>ผู้เป็นสัตบุรุษ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 329</p><p>                       ๔.  <strong>สัปปุริเสนสัปปุริสตรบุคคล  บุคคลผู้เป็นสัตบุรุษ </strong></p><p><strong>ยิ่งกว่าสัตบุรุษ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    เป็นผู้เว้นขาดจากการฆ่าสัตว์ด้วยตนเองด้วย</p><p>ชักชวนผู้อื่นให้เว้นจากการฆ่าสัตว์ด้วยเว้นขาดจากการลักทรัพย์ด้วยตนเองด้วย</p><p>ชักชวนผู้อื่นให้เว้นจากการลักทรัพย์ด้วย     เว้นขาดจากการประพฤติผิดในกาม</p><p>ด้วยตนเองด้วย   ชักชวนผู้อื่นให้เว้นขาดจากการประพฤติผิดในกามด้วย    เว้น</p><p>ขาดจากการพูดเท็จด้วยตนเองด้วย   ชักชวนผู้อื่นให้เว้นขาดจากการพูดเท็จด้วย</p><p>เว้นขาดจากการดื่มสุราเมรัย   อันเป็นที่ตั้งแห่งความประมาทด้วยตนเองโดย</p><p>ชักชวนผู้อื่นให้เว้นขาดจากการดื่มสุราเมรัย   อันเป็นที่ตั้งแห่งความประมาทด้วย</p><p>บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้เป็นสัตบุรุษยิ่งกว่าสัตบุรุษ.</strong></p><p>                                    <strong>อรรถกถาจตุกกนิทเทส</strong></p><p>                                  <strong>อธิบายบุคคล  ๔  จำพวก</strong></p><p>                     <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เป็นอสัตบุรุษเป็นต้น</strong></p><p>         บทว่า   <strong>"อสปฺปุริโส"</strong>  ได้แก่  บุรุษผู้ลามก  คือ  บุรุษผู้ไม่มีธรรม.</p><p>พึงทราบวิเคราะห์ต่าง ๆ  ดังต่อไปนี้.</p><p>         บุคคลใด   ย่อมยังสัตว์มีปราณ  คือ  ชีวิตให้ตกล่วงไป   เพราะเหตุนั้น</p><p>บุคคลนั้นชื่อว่า   <strong>ปาณาติปาตี</strong>   ผู้ยังสัตว์มีปราณคือชีวิตให้ตกล่วงไป.</p><p>         บุคคลใด   ย่อมถือเอาสิ่งของที่เจ้าของเขามิได้ให้  เพราะเหตุนั้น  บุคคล</p><p>นั้นชื่อว่า  <strong>อทินฺนาทายี</strong>   ผู้ถือเอาสิ่งของที่เจ้าของเขามิได้ให้.</p><p>         บุคคลใด   ย่อมประพฤติผิดในกามทั้งหลาย  เพราะเหตุนั้น   บุคคลนั้น </p><p>ชื่อว่า  <strong>กาเมสุมิจฉาจารี</strong>   ผู้ประพฤติผิดในกามทั้งหลาย. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 330</p><p>         บุคคลใด   ย่อมกล่าวคำเท็จ  เพราะเหตุนั้น   บุคคลนั้นชื่อว่ามุสาวาท  </p><p>ผู้กล่าวคำเท็จ.</p><p>         บุคคลใด   ย่อมตั้งอยู่ในความประมาทด้วยการดื่มน้ำเมา คือ สุรา และ</p><p>เมรัย  เพราะเหตุนั้น    บุคคลนั้นชื่อว่า  <strong>สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺายี</strong>   ผู้ตั้งอยู่</p><p>ในความประมาทด้วยการดื่มน้ำเมาคือสุราและเมรัย.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"ปาณาติปาเต  สมาทเปติ"</strong>   ความว่า    คนเองย่อมยังสัตว์มี</p><p>ชีวิตให้ตกล่วงไปโดยประการใด  ย่อมยังผู้อื่นให้ยึดถือเอาการยังสัตว์ที่มีชีวิตให้</p><p>ตกล่วงไปนั้น    โดยประการนั้น.  แม้ในคำที่เหลือทั้งหลาย   ก็มีนัยนี้เหมือนกัน.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>  ความว่า  บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้  ท่าน</p><p>เรียกว่า   <strong>อสปฺปุริเสน   อสปฺปุริสตโร</strong>   ซึ่งแปลว่า   ผู้เป็นอสัตบุรุษยิ่งกว่า</p><p>อสัตบุรุษ      เพราะเหตุที่ตนประกอบด้วยความเป็นผู้ทุศีลอันตนกระทำเองด้วย</p><p>และตนก็เป็นทายาทแห่งกรรมกึ่งหนึ่งจากกรรมที่ตนชักชวนให้ผู้อื่นกระทำด้วย.</p><p>         บทว่า   <strong>"สปฺปุรโส"</strong>  ได้แก่  อุดมบุรุษคือบุรุษผู้สูงที่สุด.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"สฺปฺปุริเสน  สปฺปุริสตโร"</strong>  ความว่า   ผู้ประกอบพร้อม</p><p>ด้วยความเป็นผู้มีศีลดีที่ตนแองกระทำแล้วนั่นแหละด้วย      และเพราะเหตุที่ตน</p><p>เป็นทายาทแห่งกรรมกึ่งหนึ่งจากกรรมที่ตนชักชวนให้ผู้อื่นกระทำด้วย     จึงชื่อ</p><p>ว่า  <strong>อุตฺตมปฺปุริเสน    อุตฺตมปฺปุริสตโร</strong>    ซึ่งแปลว่า   ผู้เป็นอุดมบุรุษยิ่ง</p><p>กว่าอุดมบุรุษ. </p><p>        [๑๐๕]  <strong> ๑.  ปาปบุคคล   บุคคลผู้ลามก  เป็นไฉน ?</strong></p><p>        บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นผู้ฆ่าสัตว์  ลักทรัพย์  ประพฤติผิดในกาม</p><p>พูดเท็จ  พูดส่อเสียด  พูดคำหยาบ   พูดเพ้อเจ้อ   โลภอยากได้ของเขา  พยาบาท</p><p>ปองร้ายเขา   เห็นผิดจากคลองธรรม   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้ลามก. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 331</p><p>                    <strong> ๒.  ปาเปนปาปตรบุคคล  บุคคลผู้ลามกยิ่งกว่าลามก</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ฆ่าสัตว์ด้วยตนเองด้วย    ชักชวนผู้อื่นให้ฆ่า</p><p>สัตว์ด้วย   ลักทรัพย์ด้วยตนเองด้วย  ชักชวนผู้อื่นให้ลักทรัพย์ด้วย   ประพฤติผิด</p><p>ในกามด้วยตนเองด้วย  ชักชวนผู้อื่นให้ประพฤติผิดในกามด้วย   พูดเท็จด้วย</p><p>เองด้วย  ชักชวนผู้อื่นให้พูดเท็จด้วย  พูดส่อเสียดด้วยตนเองด้วย   ชักชวนผู้อื่น</p><p>ให้พูดส่อเสียดด้วย    พูดคำหยาบด้วยตนเองด้วย    ชักชวนผู้อื่นให้พูดคำหยาบ</p><p>ด้วย   พูดเพ้อเจ้อด้วยตนเองด้วย   ชักชวนผู้อื่นให้พูดเพ้อเจ้อด้วย    โลภอยาก</p><p>ได้ของเขาด้วยตนเองด้วย  ชักชวนผู้อื่นให้โลภอยากได้ของเขาด้วย    พยาบาท</p><p>ปองร้ายเขาด้วยคนเองด้วย   ชักชวนผู้อื่นให้พยาบาทปองร้ายเขาด้วย    เห็นผิด</p><p>จากคลองธรรมด้วยคนเองด้วย        ชักชวนผู้อื่นให้เห็นผิดจากคลองธรรมด้วย</p><p>บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้ลามกยิ่งกว่าลามก.</strong></p><p>                     <strong>๓.  กัลยาณบุคคล   บุคคลผู้เป็นคนดี เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    เป็นผู้เว้นขาดจากการฆ่าสัตว์    จากการลัก</p><p>ทรัพย์ จากการประพฤติผิดในกาม  จากการพูดเท็จ   จากการพูดส่อเสียด   จาก</p><p>การพูดคำหยาบ  จากการพูดเพ้อเจ้อ  เป็นผู้ไม่โลภอยากได้ของเขา   ไม่พยาบาท</p><p>ปองร้ายเขา   เห็นชอบตามทำนองคลองธรรม   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้เป็นคนดี.</strong></p><p>                     <strong>๔.  กัลยาเณนกัลยาณตรบุคคล   บุคคลผู้เป็นคนดียิ่ง</strong></p><p><strong>กว่าคนดี    เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     เป็นผู้เว้นขาดจากการฆ่าสัตว์ด้วยตนเองด้วย</p><p>ชักชวนผู้อื่นให้เว้นจากการฆ่าสัตว์ด้วย       เป็นผู้เว้นขาดจากการลักทรัพย์ด้วย </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 332</p><p>ตนเองด้วย    ชักชวนผู้อื่นให้เว้นจากการลักทรัพย์ด้วย   เป็นผู้เว้นขาดจากการ  </p><p>ประพฤติผิดในกามด้วยตนเองด้วย    ชักชวนผู้อื่นให้เว้นจากการประพฤติผิดใน</p><p>กามด้วย  เป็นผู้เว้นขาดจากการพูดเท็จด้วยคนเองด้วย   ชักชวนผู้อื่นให้เว้นจาก</p><p>การพูดเท็จด้วย   เป็นผู้เว้นขาดจากการพูดส่อเสียดด้วยตนเองด้วย  ชักชวนผู้อื่น</p><p>ให้เว้นจากการพูดส่อเสียดด้วย   เป็นผู้เว้นขาดจากการพูดคำหยาบด้วยตนเองด้วย</p><p>ชักชวนผู้อื่นให้เว้นจากการพูดคำหยาบด้วย     เป็นผู้เว้นจากการพูดเพ้อเจ้อ</p><p>ด้วยตนเองด้วย   ชักชวนผู้อื่นให้เว้นจากพูดเพ้อเจ้อด้วย  เป็นผู้ไม่โลภอยากได้</p><p>ของเขาด้วยตนเองด้วย  ชักชวนผู้อื่นไม่ให้โลภอยากได้ของเขาด้วย   ไม่พยาบาท</p><p>ปองร้ายเขาด้วยตนเองด้วย    ชักชวนผู้อื่นไม่ให้พยาบาทปองร้ายเขาด้วย   เป็น</p><p>ผู้เห็นชอบตามทำนองคลองธรรมด้วยตนเองด้วย   ชักชวนผู้อื่นให้เห็นชอบตาม </p><p>ทำนองคลองธรรมด้วย  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้เป็นคนดียิ่งกว่าคนดี.</strong></p><p>                          <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ลามกเป็นต้น</strong></p><p>         บทว่า   <strong>"ปาโป"</strong>    ความว่า    ผู้ประกอบด้าวบาป  ๑     ประการ  คือ</p><p>อกุศลกรรมบถ ๑๐ประการ.</p><p>         บทว่า   <strong>"กลฺยาโณ"</strong>   ความว่า   ผู้ประกอบด้วยกัลยาณธรรม   กล่าว</p><p>คือ    กุศลกรรมบถ  ๑๐ ประการ   เป็นผู้บริสุทธิ์    เป็นผู้เจริญ.    คำที่เหลือใน</p><p>ที่นี้มีอรรถอันตื้น   เพราะเหตุว่ามีนัยที่ได้กล่าวไว้แล้วในหนหนหลังนั่นเทียว.                    </p><p>         [๑๐๖]  <strong>๑.  ปาปธัมมบุคคคล    บุคคลผู้มีธรรมลามก    เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้ฆ่าสัตว์   ลักทรัพย์  ฯลฯ   เห็นผิดจาก</p><p>ทำนองคลองธรรม   บุคคลนี้เรียกว่า    <strong>ผู้มีธรรมลามก. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 333</p><p>                   <strong>๒.  ปาปธัมเมนปาปธัมมตรบุคคล    บุคคลผู้มีธรรม</strong></p><p><strong>ลามกยิ่งกว่าบุคคลผู้มีธรรมลามก   เป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ฆ่าสัตว์ด้วยตนเองด้วย ชักชวนผู้อื่นให้ฆ่าสัตว์</p><p>ด้วย  ลักทรัพย์ด้วยตนเองด้วย   ชักชวนผู้อื่นให้ลักทรัพย์ด้วย  ฯลฯ เห็นผิดจาก</p><p>ทำนองคลองธรรมด้วยตนเองด้วย      ชักชวนผู้อื่นให้เห็นผิดจากทำนองคลอง-</p><p>ธรรมด้วย   บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้มีธรรมลามกยิ่งกว่าบุคคลผู้มีธรรมลามก.</strong></p><p>                   <strong>๓.  กัลยาณธัมมบุคคล    บุคคลผู้มีธรรมงาม    เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นผู้เว้นขาดจากการฆ่าสัตว์  จากการลักทรัพย์</p><p>ฯลฯ มีความเห็นชอบตามทำนองคลองธรรม  บุคคลนี้เรียกว่า ผู้มีธรรมงาม.</p><p>                   <strong>๔.  กัลยาณธัมเมนกัลยาณธัมมตรบุคคล    บุคคลผู้มี </strong></p><p><strong>ธรรมงามยิ่งกว่าบุคคลผู้มีธรรมงาม  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นผู้เว้นขาดจากการฆ่าสัตว์ด้วยตนเองด้วย</p><p>ชักชวนผู้อื่นให้เว้นขาดจากการฆ่าสัตว์ด้วย ฯลฯ   เห็นชอบตามทำนองคลอง-</p><p>ธรรมด้วยตนเองด้วย     ชักชวนผู้อื่นให้เห็นชอบตามทำนองคลองธรรมด้วย</p><p>บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้มีธรรมงามยิ่งกว่าบุคคลผู้มีธรรมงาม.</strong></p><p>                           <strong>อรรถกถาบุคคลผู้มีธรรมลามกเป็นต้น</strong></p><p>         ธรรมอันลามกของบุคคลนั้นมีอยู่    เพราะเหตุนั้น    บุคคลนั้นชื่อว่า</p><p><strong>ปาปธมฺโม</strong>   แปลว่า    ผู้มีธรรมอันลามก.     ธรรมอันงามของบุคคลนั้นมีอยู่</p><p>เพราะเหตุนั้น  บุคคลนั้น   ชื่อว่า <strong>กลฺยาณธมฺโม</strong>   แปลว่า  ผู้มีธรรมอันงาม.</p><p>คำที่เหลือในที่นี้มีเนื้อความง่ายทั้งนั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 334</p><p>         [๑๐๗]  <strong>๑.  สาวัชชบุคคล  บุคคลผู้มีโทษ  เป็นไฉน ?</strong>   </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นผู้ประกอบด้วยกายกรรมที่มีโทษ    ประ-</p><p>กอบด้วยวจีกรรมที่มีโทษ  ประกอบด้วยมโนกรรมที่มีโทษ     บุคคลนี้เรียกว่า</p><p><strong>ผู้มีโทษ.</strong></p><p>                      <strong>๒.  วัชชพหุลบุคคล  บุคคลผู้มีโทษมาก  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้      เป็นผู้ประกอบด้วยกายกรรมที่มีโทษมาก</p><p>ประกอบด้วยกายกรรมที่ไม่มีโทษน้อย        ประกอบด้วยวจีกรรมที่มีโทษมาก</p><p>ประกอบด้วยวจีกรรมที่ไม่มีโทษน้อย    ประกอบด้วยมโนกรรมที่มีโทษมาก</p><p>ประกอบด้วยมโนกรรมที่ไม่มีโทษน้อย  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้มีโทษมาก.</strong></p><p>                      <strong>๓.  อัปปสาวัชชบุคคล  บุคคลผู้มีโทษน้อย เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ประกอบด้วยกายกรรมที่ไม่มีโทษมาก</p><p>ประกอบด้วยกายกรรมที่มีโทษน้อย         ประกอบด้วยวจีกรรมที่ไม่มีโทษมาก </p><p>ประกอบด้วยวจีกรรมที่มีโทษน้อย       ประกอบด้วยมโนกรรมที่ไม่มีโทษมาก</p><p>ประกอบด้วยมโนกรรมที่มีโทษน้อย  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้มีโทษน้อย.</strong></p><p>                      <strong>๔.  อนวัชชบุคคล  บุคคลผู้ไม่มีโทษ  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  ประกอบด้วยกายกรรมที่หาโทษมิได้   ประกอบ</p><p>ด้วยวจีกรรมที่หาโทษมิได้    ประกอบด้วยมโนกรรมที่หาโทษมิได้    บุคคลนี้</p><p>เรียกว่า  <strong>ผู้ไม่มีโทษ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 335</p><p>                              <strong>อรรถกถาบุคคลผู้มีโทษ  เป็นต้น</strong> </p><p>         บทว่า   <strong>"สาวชฺโช"</strong>   ได้แก่  มีโทษ.  สองบทว่า   <strong>"สาวชฺเชน  กาย-</strong></p><p><strong>กมฺเมน"</strong>   ได้แก่  ด้วยกายกรรม   อันมีโทษ   มีปาณาติบาตเป็นต้น.   แม้ใน</p><p>บททั้งหลายนอกจากนี้ก็มีนัยนี้เหมือนกัน.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย วุจฺจติ"</strong>   ความว่า บุคคลนี้  คือ ผู้เห็นปานนี้  ท่าน</p><p>เรียกว่า  <strong>สาวชฺโช</strong>  แปลว่า ผู้มีโทษ เพราะความที่กรรมอันประกอบด้วยไตรทวาร</p><p>เป็นของมีโทษ    ดุจประเทศที่เต็มไปด้วยของปฏิกูล   มีคูถและซากศพเป็นต้น.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"สาวชิเชน  พหุล"</strong>    ความว่า   กายกรรมของบุคคลใด</p><p>มีโทษเท่านั้นมาก  ที่ไม่มีโทษมีน้อย  บุคคลผู้นั้นชื่อว่าประกอบด้วยกายกรรมมี</p><p>โทษมีมาก   ที่ไม่มีโทษมีน้อย   ท่านจึงเรียกว่า   <strong>อปฺป   อนวชฺเชน</strong>   แปลว่า</p><p>กายกรรมที่ไม่มีโทษมีน้อย.  ในคำทั้งหลาย  นอกจากนี้   ก็มีนัยนี้นั่นแหละ.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>   ก็ใครเล่าที่เห็นปานนี้  ?</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>  ผู้ใด   ย่อมสมาทานอุโบสถศีล   ย่อมบำเพ็ญศีลในกาลบาง</p><p>         ครั้งบางคราว   ตามธรรมดาของชาวบ้าน  หรือตามธรรมดาของชาวนิคม ผู้นั้น</p><p>นั่นแหละ  ชื่อว่า  ประกอบด้วยกรรมอันมีโทษเป็นส่วนมาก    ที่ไม่มีโทษเป็น</p><p>ส่วนน้อย.</p><p>         สองบทว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>  ความว่า บุคคลนี้  คือ  ผู้เห็นปานนี้   ท่าน</p><p>เรียกว่า  <strong>วชฺชพหุโล</strong>  แปลว่า  ผู้มากด้วยโทษ  เพราะเหตุที่โทษนั่นแหละเป็น</p><p>ของมีมาก  เพราะเป็นกรรมอันประกอบไว้ด้วยไตรทวาร.</p><p>         เหมือนอย่างว่า  ดอกไม้ทั้งหลาย  มีสีไม่สวย  ทั้งมีกลิ่นเหม็น  บุคคล</p><p>กระทำไว้ไห้เป็นกองมีอยู่ในประเทศแห่งหนึ่ง   วัตถุทั้งหลายมีแผ่นผ้าเป็นต้นที่</p><p>เขาโยนไป  พึงตกไปบนกองดอกไม้อันมีกลิ่นเหม็นนั้นในที่นั้น  ๆ ทำให้มีกลิ่น </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 336</p><p>เหม็นฉันใด  บุคคลนี้  คือ ผู้เห็นปานนี้  บัณฑิตพึงทราบฉันนั้น  (หรือ) เหมือน </p><p>อย่างว่า    วัตถุทั้งหลายมีแผ่นผ้าเป็นต้น     ที่เขากระทำให้เป็นกอง   พึงมีใน</p><p>ประเทศแห่งหนึ่ง  ดอกไม้ทั้งหลายมีดอกพุทราเป็นต้นที่มีสีไม่งาม  มีกลิ่นเหม็น</p><p>พึงตกไปบนกองแห่งผ้านั้นในที่นั้น  ๆ ฉันใด   บุคคลที่  ๓ นี้   คือ   ผู้เห็นปาน</p><p>นี้   บัณฑิตพึงทราบฉันนั้น.     แต่ว่าบุคคลที่  ๔ บัณฑิตพึงเห็นดุจถาดทองคำ</p><p>อันเต็มแล้วด้วยมธุรสทั้ง ๔  เพราะความที่กรรมอันประกอบด้วยไตรทวารเป็น</p><p>ของหาโทษมิได้.</p><p>         บรรดาบุคคล ๔ จำพวกเหล่านั้น    คือ  <strong>สาวชฺโช</strong>   ผู้มีโทษ ๑  <strong>วชฺช-</strong></p><p><strong>พหุโล</strong>    ผู้มีโทษมาก  ๑   <strong>อปฺปสาวชฺโช</strong>   ผู้มีโทษน้อย  ๑   <strong>อนวชฺโช</strong></p><p>ผู้ไม่มีโทษ  ๑.    บุคคลพวกที่   ๑     จัดเป็นอันธพาลปุถุชน   คือ   ปุถุชนผู้ทั้ง</p><p>บอดทั้งโง่.  พวกที่  ๒  จัดเป็นโลกิยปุถุชน   ผู้กระทำกุศลในระหว่างๆ.  พวกที่ ๓</p><p>ได้แก่   พระโสดาบัน    แม้พระสกทาคารี  พระอนาคามี  ก็สงเคราะห์ด้วยบุคคล</p><p>จำพวกที่  ๓.    พวกที่  ๔ ได้แก่  พระขีณาสพ.</p><p>         จริงอยู่พระขีณาสพนั้น   ชื่อว่า   <strong>อนวชฺโช</strong>   แปลว่า   ผู้ไม่มีโทษเลย</p><p>ข้อนี้เป็นนัยแห่งอรรถกถาอังคุตตรนิกาย. </p><p>         [๑๐๘]   <strong>๑.  บุคคลผู้อุคฆฏิตัญญู   เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         การบรรลุมรรคและผล   ย่อมมีแก่บุคคลใด    พร้อมกับเวลาที่ท่านยก</p><p>หัวข้อขึ้นแสดง  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>บุคคลผู้อุตฆฏิตัญูญู.</strong></p><p>                       <strong>๒.  บุคคลผู้วิปัญจิตัญญู  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         การบรรลุมรรคและผล    ย่อมมีแก่บุคคลใด    ในเมื่อท่านจำแนกเนื้อ</p><p>ความแห่งภาษิตโดยย่อ   ให้พิศดาร   บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>บุคคลผู้วิปัญจิตตัญญู. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 337</p><p>                     <strong>๓.  บุคคลผู้เนยยะ  เป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         การบรรลุมรรคและผลเป็นชั้น ๆ ไป    ย่อมมีแก่บุคคลใด   โดยเหตุ</p><p>อย่างนี้  คือ  โดยอุเทศ  โดยไต่ถาม  โดยทำไว้ในใจโดยแยบตาย   โดยสมาคม</p><p>โดยคบหา   โดยสนิทสนมกันกับกัลยาณมิตร บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>บุคคลผู้เนยยะ.</strong></p><p>                     <strong>๔.  บุคคลผู้ปทปรมะ  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลใด  ฟังพุทธพจน์ก็มาก  กล่าวก็มาก  จำทรงไว้ก็มาก  บอกสอน</p><p>ก็มาก   แต่ไม่มีการบรรลุมรรคผลในชาตินั้น   บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>บุคคลผู้ปท-</strong></p><p><strong>ปรมะ.</strong></p><p>                         <strong>อรรถกถาบุคคล  ผู้อุคฆฏิตัญญู  เป็นต้น</strong></p><p>         การยกญาณ  คือปัญญาขึ้น  ชื่อว่า <strong>อุคฺฆฏิต</strong>   ซึ่งแปลว่า  มีปัญญาอัน</p><p>เฉียบแหลม ในคำว่า <strong>อุคฺฆฏิตญฺญู</strong>   นี้. อธิบายว่า  ย่อมรู้ธรรมเพียงสักว่า  อัน</p><p>ท่านยกหัวข้อขึ้นแสดงเท่านั้นด้วยญาณ.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"สห  อุทาหฏเวลาย"</strong>   ได้แก่  ในการนำหัวข้อมาตั้งไว้  คือ</p><p>ในขณะสักว่า  นำอุเทศนาตั้งไว้เท่านั้น.</p><p>         บทว่า   <strong>"ธมฺมาภิสมโย"</strong>   ได้แก่    การตรัสรู้สัจธรรมทั้ง ๔ พร้อม</p><p>ด้วยญาณ  คือ  ปัญญา.</p><p>         ลองบทว่า   <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>  ความว่า  บุคคลนี้  เป็นผู้สามารถส่งญาณ</p><p>คือ  ปัญญาไปตามกระแสแห่งพระธรรมเทศนา   ตามที่ท่านตั้งบทมาติกาโดยย่อ</p><p>มีนัยเป็นต้นว่า   <strong>"จตฺตาโร   สติปฏฺานา"</strong>  แล้วจึงถือเอาพระอรหัตได้   ท่าน</p><p>จึงเรียกผู้นี้ว่า   <strong>อุคฆฏิตัญญู</strong>   ซึ่งแปลว่า   ผู้เฉียบแหลม   เพียงยกหัวข้อธรรม</p><p>ขึ้นแสดงเท่านั้นก็รู้ทันที.  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 338</p><p>         บุคคลใดย่อมรู้อรรถ   ที่ท่านอธิบายทำให้พิศดารนั่นแหละ  เพราะเหตุ </p><p>นั้นบุคคลนั้นจึงชื่อว่า  <strong>วิปัญจิตัญญู</strong>   แปลว่า   ผู้รู้อรรถอันท่านอธิบายแล้ว</p><p>         สองบทว่า   <strong>"อย  วุจิจติ"</strong>    ความว่า  บุคคลนี้  คือ  ผู้มีความสามารถ</p><p>เพื่อบรรลุพระอรหัต      ในเมื่อมีผู้อื่นตั้งบทมาติกาไว้โดยย่อแล้วจำแนกเนื้อ</p><p>ความโดยพิศดาร   ท่านจึงเรียกว่า   <strong>วิปัญจิตตัญญู.</strong></p><p>                                  <strong>วิเคราะห์ศัพท์  เนยยบุคคล</strong></p><p>         <strong>อุทฺเทสาทีหิ  เนตพฺโพติ  เนยฺโย</strong>   บุคคลใด   อันผู้อื่นพึงแนะนำ</p><p>ด้วยบททั้งหลายมีอุเทศเป็นต้น      เพราะเหตุนั้น   บุคคลนั้นจึงชื่อว่า   เนยฺโย</p><p>ผู้อันบุคคลพึงแนะนำไป.</p><p>         สองบทว่า <strong>"อนุปุพฺเพน  ธมฺมาภิสมโย"</strong>  ได้แก่ การบรรลุพระ-</p><p>อรหัตตามลำดับ.</p><p>                          <strong>วิเคราะห์ศัพท์  ปทปรมบุคคล</strong></p><p>         <strong>พฺยญฺชนปทเมว  ปรม  อสฺสาติ  ปทปรโม</strong>   บทแห่งพยัญชนะนั่น</p><p>เทียว  เป็นอย่างยิ่งของบุคคลนั้นมีอยู่    เพราะเหตุนั้น    บุคคลนั้นชื่อว่า  <strong>ปท-</strong></p><p><strong>ปรโม</strong>   ผู้มีบทอย่างยิ่ง.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"น  ตาย ชาติยา  ธมฺมาภิสมโย   โหติ"</strong>  อธิบายว่า ปทปรม-</p><p>บุคคลนั้น   ไม่สามารถเพื่อจะทำฌาน   วิปัสสนา  มรรค  ผล  ให้เกิดขึ้นได้ด้วย</p><p>อัตภาพนั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 339</p><p>         [๑๐๙] <strong> ๑.  บุคคลผู้โต้ตอบถูกต้องแต่ไม่ว่องไว   เป็นไฉน ?</strong>  </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ถูกเขาถามปัญหา     ย่อมแก้ได้ถูกต้องแต่ไม่</p><p>ว่องไว   บุคคลนี้เรียกว่า   ผู้โต้ตอบถูกต้องแต่ไม่ว่องไว</p><p>                      <strong>๒.  บุคคลผู้โต้ตอบว่องไวแต่ไม่ถูกต้อง เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ถูกเขาถามปัญหาย่อมแก้ได้ว่องไว   แต่แก้ไม่</p><p>ถูกต้อง   บุคคลนี้เรียกว่า   ผู้โต้ตอบว่องไวแต่ไม่ถูกต้อง</p><p>                      <strong>๓.  บุคคลผู้โต้ตอบถูกต้องและว่องไว  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     ถูกเขาถามปัญหา    ย่อมแก้ได้ถูกต้องและแก้</p><p>ได้ว่องไว   บุคคลนี้เรียกว่า   ผู้โต้ตอบถูกต้องและว่องไว.</p><p>                      <strong>๔.  บุคคลผู้โต้ตอบไม่ถูกต้องและไม่ว่องไว  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ถูกเขาถามปัญหา     ย่อมแก้ไม่ถูกต้องและไม่</p><p>ว่องไว  บุคคลนี้เรียกว่า   ผู้โต้ตอบไม่ถูกต้องและไม่ว่องไว.</p><p>      <strong>อรรถกถาบุคคลผู้โต้ตอบถูกต้องแต่ไม่ว่องไว  เป็นต้น</strong></p><p>         ญาณ  คือปัญญาก็ดี   ถ้อยคำที่ตั้งขึ้นเพราะญาณก็ดี    เรียกว่า  ปฏิภาณ</p><p>คือ  ความเฉียบแหลมในการโต้ตอบ.   ปฏิภาณนั้นพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงพระ</p><p>ประสงค์เอาในคำว่า  <strong>ยุตฺตปฏิภาโณ</strong>   นี้.</p><p>         ปฏิภาณ    อันสมควรแก่เหตุและสมควรแก่ผล    ของบุคคลนั้นมีอยู่</p><p>เพราะเหตุนั้น     บุคคลนั้นชื่อว่า    <strong>ยุตฺตปฏิภาโณ</strong>    ผู้มีปฏิภาณอันถูกต้อง.</p><p>ปฏิภาณอันไม่ว่องไวของบุคคลนั้นมีอยู่    เพราะความที่ตนเป็นผู้ไม่สามารถเพื่อ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 340</p><p>จะโต้ตอบปัญหาได้โดยรวดเร็ว   ในขณะที่เขาถามปัญหานั่นแหละ  เพราะเหตุนั้น </p><p>บุคคลนั้นชื่อว่า   <strong>โนมุตฺตปฏิภาโณ</strong>   แปลว่า  ผู้มีปฏิภาณอันไม่ว่องไว. บุคคล</p><p>ที่เหลือบัณฑิตพึงทราบโดยนัยนี้.</p><p>         ก็ในบุคคลเหล่านี้   <strong>บุคคลจำพวกที่  ๑</strong>   พิจารณาปัญหาสิ้นเวลาเพียง</p><p>เล็กน้อยแล้วจึงเพ่งปัญหาได้ถูกต้องนั่นเทียว     เหมือนพระจูพนาคเถระผู้ทรง</p><p>พระไตรปิฎก   ได้ยินว่า   พระเถระนั้นถูกเขาถามปัญหา   ท่านกำหนดปัญหา</p><p>ได้ถูกต้องและเหมาะสมทีเดียว.</p><p>         <strong>บุคคลจำพวกที่   ๒</strong>  ย่อมห้ามปัญหาในระหว่างที่เขาถามนั่นแหละ</p><p>ด้วยถ้อยคำอย่างใดอย่างหนึ่ง    แม้ท่านพิจารณาปัญหาแล้วก็ยังตีความหมาย</p><p>ปัญหาได้ไม่เหมาะสม    เหมือนพระติสสเถระ   ผู้ฉลาดเพียงนิกาย  ๔     นัยว่า</p><p>พระเถระนั้น     ถูกเขาถามปัญหาแล้ว    ท่านรอคอยแม้การสิ้นสุดลงแห่งปัญหา</p><p>แล้วท่านก็ตอบส่ง ๆ ไป    ก็เนื้อความแห่งถ้อยคำที่ท่านพิจารณาอยู่ย่อมไม่สอด</p><p>คล้องในที่ไหน ๆ.</p><p>         <strong>บุคคลจำพวกที่  ๓</strong>  ท่านเพ่งเนื้อความอันสมควรแก่เวลาแห่งปัญหา</p><p>นั่นแหละ  ย่อมตอบค่ำถามใน ณ นั้นนั่นแหละ   เหมือนพระจูฬาภัยเถระ   ผู้</p><p>ทรงพระไตรปิฎก   ได้ยินว่า  พระเถระนั้น    ถูกเขาถามปัญหาแล้วย่อมตอบได้</p><p>โดยรวดเร็ว   มีเหตุผลอันถูกต้องและเหมาะสมด้วย.</p><p>         <strong>บุคคลจำพวกที่  ๔</strong>  ถูกเขาถามปัญหาแล้วย่อมไม่เพ่งปัญหาให้ถูก</p><p>ต้องได้  ทั้งยังไม่อาจเพื่อจะห้ามด้วยถ้อยคำอย่างใดอย่างหนึ่ง      เป็นดุจบุคคล </p><p>ผู้จมลงในความมืดทึบอันยิ่งเหมือนพระโลลุทายี. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 341</p><p>         [๑๑๐]   <strong>บุคคลผู้เป็นธรรมกถึก  ๔  จำพวก  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         ๑.  ธรรมกถึกบางคนในโลกนี้  ย่อมกล่าวน้อยและกล่าวคำไม่ประกอบ </p><p>ด้วยประโยชน์  ทั้งบริษัทก็ไม่รู้คำนั้นว่าประกอบด้วยประโยชน์หรือไม่ประกอบ</p><p>ด้วยประโยชน์  ธรรมกถึกเช่นนี้  ย่อมถึงซึ่งอันนับว่าธรรมกถึกของบริษัทเห็น</p><p>ปานนี้เท่านั้น</p><p>         ๒.  ธรรมกถึกบางคนในโลกนี้   ย่อมกล่าวน้อยและกล่าวคำที่ประกอบ</p><p>ด้วยประโยชน์     และบริษัทรู้คำนั้นว่าประกอบด้วยประโยชน์  หรือไม่ประกอบ</p><p>ด้วยประโยชน์  ธรรมกถึกเช่นนี้  ย่อมถึงซึ่งอันนับว่าเป็นธรรมกถึกของบริษัท</p><p>เห็นปานนี้เท่านั้น</p><p>         ๓.  ธรรมกถึกบางคนในโลกนี้   ย่อมกล่าวมากและกล่าวคำไม่ประกอบ</p><p>ด้วยประโยชน์     ทั้งบริษัทก็ไม่รู้คำนั้นว่าประกอบด้วยประโยชน์   หรือไม่</p><p>ประกอบด้วยประโยชน์   ธรรมกถึกเช่นนี้   ย่อมถึงซึ่งอันนับว่าธรรมกถึก  ของ</p><p>บริษัทเห็นปานนี้เท่านั้น</p><p>         ๔.  ส่วนธรรมกถึกบางคนในโลกนี้    ย่อมกล่าวมาก    และกล่าวคำที่</p><p>ประกอบด้วยประโยชน์    ทั้งบริษัทก็รู้คำนั้นว่าประกอบด้วยประโยชน์    หรือไม่</p><p>ประกอบด้วยประโยชน์     ธรรมกถึกเช่นนี้       ย่อมถึงซึ่งอันนับว่าธรรมกถึก</p><p>ของบริษัทเห็นปานนี้เท่านั้น</p><p>         <strong>เหล่านี้เรียกว่า  บุคคลผู้เป็นธรรมกถึก  ๔  จำพวก.</strong></p><p>                           <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เป็นธรรมกถึก  ๔  จำพวก</strong></p><p>         สองบทว่า   <strong>"อปฺปญฺจ   ภาสติ"</strong>   ความว่า   ย่อมกล่าวเพียงเล็กน้อย</p><p>แก่บริษัทผู้มาถึงแล้ว. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 342</p><p>         บทว่า   <strong>"อสหิตญฺจ"</strong>    ความว่า   ก็แลเมื่อกล่าว ก็ย่อมไม่กล่าวให้ </p><p>เหมาะสมแก่เหตุผล.</p><p>         ข้อว่า    <strong>"ปริสา จสฺส   อกุสลา   โหติ"</strong>    อธิบายว่า    ก็บริษัทผู้นั่ง</p><p>ประชุมกันเพื่อจะฟังธรรมมีอยู่     ภิกษุผู้ธรรมกถึกนั้น    ย่อมไม่รู้ถ้อยคำที่ควร</p><p>และไม่ควร  มีเหตุหรือไม่มีเหตุ    สละสลวยหรือไม่สละสลวย.</p><p>         บทว่า   <strong>"เอวรูโป"</strong>   ความว่า  ผู้นี้  คือ  พระธรรมกถึกผู้โง่    ผู้มีชาติ</p><p>อย่างนั้นย่อมได้ชื่อว่า     ธรรมกถึกของบริษัทผู้โง่เขลา     ผู้มีชาติอย่างนั้นนั่น</p><p>เทียว.  บัณฑิตพึงทราบเนื้อความในทุก ๆ บทโดยนัยนี้.    ก็ในพระธรรมกถึก</p><p>เหล่านี้.    พระธรรมกถึก  ๒  พวกเท่านั้น  ชื่อว่า   เป็นพระธรรมกถึกโดยสภาวะ</p><p>ส่วนพระธรรมกถึกนอกจากนี้   ท่านกล่าวไว้อย่างนั้น    เพราะอยู่ในระหว่างแห่ง</p><p>พระธรรมกถึกทั้งหลาย.</p><p>         <strong>บุคคลเปรียบด้วยวลาหก ๔  อย่าง เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         [๑๑๑]   <strong>วลาหก  ๔  อย่าง</strong></p><p>                                   ฟ้าร้อง  ฝนไม่ตก ๑</p><p>                                   ฝนตก  ฟ้าไม่ร้อง ๑</p><p>                                   ฟ้าร้อง  ฝนตก ๑</p><p>                                   ฟ้าไม่ร้อง  ฝนไม่ตก ๑</p><p>         [๑๑๒]   <strong>บุคคลเปรียบด้วยวลาหก ๔   อย่างนี้    มีปรากฏอยู่ใน</strong></p><p><strong>โลก  ก็อย่างนั้นเหมือนกัน. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 343</p><p>         <strong>บุคคล  ๔  จำพวก  เป็นไฉน ?</strong>  </p><p>                           บุคคลเหมือนฟ้าร้อง   ฝนไม่ตก ๑</p><p>                           บุคคลเหมือนฝนตก   ฟ้าไม่ร้อง ๑</p><p>                           บุคคลเหมือนฟ้าร้อง  ฝนตก ๑</p><p>                           บุคคลเหมือนฟ้าไม่ร้อง   ฝนไม่ตก ๑</p><p>                   ๑.  บุคคลเหมือนฟ้าร้อง   ฝนไม่ตก  เป็นไฉน ?</p><p>          บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้พูด  แต่ไม่ทำ  อย่างนี้เป็นคนเหมือนฟ้า</p><p>ร้องฝนไม่ตก  ฟ้านั้นร้องแต่ฝนไม่ตก  แม้ฉันใด  บุคคลนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น.</p><p>                   ๒.  บุคคลเหมือนฝนตก   ฟ้าไม่ร้อง เป็นไฉน ?</p><p>          บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นคนทำ  แต่ไม่พูด  อย่างนี้เป็นคนเหมือน</p><p>ฝนตกฟ้าไม่ร้อง  ฝนตกฟ้าไม่ร้อง  แม้ฉันใด  บุคคลนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น.</p><p>                   ๓.  บุคคลเหมือนฟ้าร้อง  ฝนตก  เป็นไฉน ?</p><p>          บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้พูดด้วย  ทำด้วย  อย่างนี้เป็นคนเหมือน</p><p>ฟ้าร้องฝนตก   ฟ้าร้องฝนตก  แม้ฉันใด  บุคคลนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น.</p><p>                   ๔.  บุคคลเหมือนฟ้าไม่ร้อง  ฝนไม่ตก   เป็นไฉน ?</p><p>          บุคคลบางคนในโลกนี้  ไม่พูด ไม่ทำ  อย่างนี้เป็นคนเหมือนฟ้าไม่ร้อง</p><p>ฝนไม่ตก  ฟ้าไม่ร้องฝนไม่ตก  แม้ฉันใด  บุคคลผู้นี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น.</p><p>          บุคคลเปรียบด้วยวลาหก  ๔  อย่างเหล่านี้   มีปรากฏอยู่ในโลก. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 344</p><p>                     <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบเทียบด้วยลวาหก  ๔  อย่าง</strong></p><p>         บทว่า   <strong>"วลาหกา"</strong>    แปลว่า   ก้อนเมฆ. </p><p>         บทว่า   <strong>"คชฺชิตา"</strong>   แปลว่า  ฟ้าคำรามแล้ว.   บัณฑิตพึงทราบวินิจฉัย</p><p>ในข้อนี้ว่า   ขึ้นชื่อว่าฟ้าคำรามแล้วฝนไม่ตกย่อมเป็นบาป    เพราะว่ามนุษย์ทั้ง</p><p>หลายคิดว่า   เมื่อใดฟ้าร้องแล้ว   ฝนก็จักงาม   จึงพากันนำพืชออกหว่าน   ครั้น</p><p>เมื่อฝนไม่ตก  พืชที่มีอยู่ในนานก็ฉิบหายไปในนานั่นแหละ    พืชที่มีอยู่ในบ้านก็</p><p>ฉิบหายไปในบ้านนั่นแหละ     เพราะฉะนั้นคราวนั้นนั้นแหละทุพภิกขภัยย่อมมี</p><p>จึงชื่อว่าเป็นบาป.</p><p>         แม้ภาวะที่ฟ้าไม่ร้อง   แต่ฝนตกก็เป็นบาปนั่นแหละ     เพราะว่ามนุษย์</p><p>ทั้งหลายย่อมกระทำการหว่านพืชในนาลุ่มนั่นเทียวด้วยคิดว่า   เวลานี้ฝนจักแล้ง</p><p>ทีนั้นฝนก็เกิดตกขึ้น    ได้ยังพืชทั้งหลายให้ถึงมหาสมุทร    ในกาลนี้ทุพภิกขภัย</p><p>นั่นแหละย่อมมี.  แต่ว่าภาวะที่ฟ้าร้องแล้วฝนตก  นับว่าเป็นความเจริญ   เพราะ</p><p>ว่าเวลานั้น  เป็นเวลาที่มีภิกษาหาได้ง่าย.   ภาวชะที่ฟ้าไม่ร้อง    ฝนก็ไม่ตก   ชื่อว่า</p><p>เป็นบาปหนักทีเดียว.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"ภาสิตา  โหติ  โน  กตฺตา"</strong>    ความว่า  บุคคลกล่าวว่า  "บัดนี้</p><p>ข้าพเจ้าจักบำเพ็ญคันถธุระ   หรือจักบำเพ็ญวิปัสสนาธุระ   นั่นแหละ   แต่ว่าไม่</p><p>ถือเอาอุเทศและไม่เจริญกรรมฐาน.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"กตฺตา โหติ  โน  ภาสิตา"</strong>   ความว่า    บุคคลไม่กล่าวว่า</p><p>บัดนี้ข้าพเจ้าจักบำเพ็ญคันถธุระ   หรือจักบำเพ็ญวิปัสสนาธุระ    แต่เมื่อถึงเวลา</p><p>แล้ว     เขาย่อมยังประโยชน์นั้นให้สำเร็จ.      บัณฑิตพึงทราบบุคคลนอกจากนี้</p><p>โดยนัยนี้   ก็คำนั้นแม้ทั้งหมดท่านกล่าวไว้สำหรับบุคคลผู้ถวายปัจจัยเท่านั้น</p><p>จริงอยู่ทายกคนหนึ่ง    นิมนต์พระสงฆ์ด้วยกล่าวว่า     "ข้าพเจ้าจักถวายทานใน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 345</p><p>วันโน้น"     ครั้นถึงเวลาแล้วก็ไม่กระทำ   ผู้นี้ย่อมเสื่อมจากบุญ    แม้ภิกษุสงฆ์ก็ </p><p>ย่อมเสื่อมจากลาภ  (เปรียบได้กับฟ้าร้องฝนไม่ตก)  ทายกอีกคนหนึ่ง   ไม่นิมนต์</p><p>พระสงฆ์เลยคิดว่า    "เราจักทำสักการะ     แล้วจักนำพระมา"     เขาย่อมไม่ได้</p><p>พระสงฆ์    เพราะพระสงฆ์ทั้งหมดถูกผู้อื่นนิมนต์ไปในที่อื่นเสียแล้ว   บุคคลนี้ </p><p>ย่อมเสื่อมจากบุญ   แม้สงฆ์ก็เสื่อมจากลาภนั้น    (เปรียบได้กับฝนตกฟ้าไม่ร้อง)</p><p>ฝ่ายทายกอีกพวกหนึ่ง     นิมนต์สงฆ์ก่อนแล้วจัดแจงสักการะในภายหลังแล้วจึง</p><p>ถวายทาน   ผู้นี้ชื่อว่า   ย่อมทำกิจที่ถูกต้อง   (เปรียบได้กับฟ้าร้องฝนตก)   อีก</p><p>พวกหนึ่ง  สงฆ์ก็ไม่นิมนต์    ทานก็ไม่ถวาย  ผู้นี้บัณฑิตพึงทราบว่าเป็นบาป-</p><p>บุคคล  (เปรียบได้กับฟ้าไม่รู้องฝนไม่ตก)</p><p>         <strong>บรรดาบุคคลเหล่านั้น  บุคคลเปรียบด้วยหนู  ๔  จำพวก  เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong></p><p>         [๑๑๓]  <strong>หนู  ๔  จำพวก. </strong></p><p>                                หนูที่ขุดรูไว้   แต่ไม่อยู่  ๑</p><p>                                หนูที่อยู่   แต่มิได้ขุดรู  ๑</p><p>                                หนูที่ขุดรูด้วย  อยู่ด้วย ๑</p><p>                                หนูที่ทั้งไม่ขุดรู  ทั้งไม่อยู่ ๑</p><p>         [๑๑๔]  <strong>บุคคลเปรียบด้วยหนู  ๔  จำพวก   เหล่านี้   มีปรากฏอยู่</strong></p><p><strong>ในโลก  ก็ฉันนั้นเหมือนกัน </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 346</p><p>         <strong>บุคคล  เปรียบด้วยหนู  ๔  จำพวกเป็นไฉน  ?</strong> </p><p>                            บุคคลเป็นผู้ทำที่อยู่   แต่ไม่อยู่ ๑</p><p>                            บุคคลเป็นผู้อยู่    แต่ไม่ทำที่อยู่ ๑</p><p>                            บุคคลเป็นผู้ทำที่อยู่   และอยู่ด้วย ๑</p><p>                            บุคคลทั้งไม่ทำที่อยู่   ทั้งไม่อยู่ด้วย ๑</p><p>                 ๑.  <strong>บุคคลเป็นผู้ทำที่อยู่  แต่ไม่อยู่  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  ย่อมเรียนธรรม คือ สุตตะ  เคยยะ  เวยยากรณะ</p><p>คาถา  อุทาน  อิติวุตตกะ  ชาดก   อัพภูตธรรม เวทัลละ   บุคคลนั้นไม่รู้ตามความ</p><p>เป็นจริงว่า  นี้ทุกข์   นี้ทุกขสมุทัย    นี้ทุกขนิโรธ    นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา</p><p>บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า   เป็นผู้ทำที่อยู่แต่ไม่อยู่    หนูนั้นทำรังไว้แต่ไม่อยู่    ฉันใด</p><p>บุคคลนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น.</p><p>                 ๒.  <strong>บุคคลเป็นผู้อยู่  แต่ไม่ทำที่อยู่  เป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         บุคคลบางในโลกนี้     ย่อมไม่เล่าเรียนธรรม   คือ   สุตตะ   เคยยะ</p><p>เวยยากรณะ คาถา อุทา   อิติวุตตกะ   ชาดก   อัพภูตธรรม  เวทัลละ  บุคคลรู้อยู่</p><p>ตามความเป็นจริงว่า  นี้ทุกข์  นี้ทุกขสมุทัย  นี้ทุกขนิโรธ  นี้ทุกขนิโรธคามินี-</p><p>ปฏิปทา   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  เป็นผู้อยู่แต่ไม่ทำที่อยู่  หนูที่เป็นผู้อยู่แต่ไม่ทำรัง</p><p>นั้น   แม้ฉันใด  บุคคลนี้มีอุปไมยฉันนั้น.</p><p>                 ๓.  <strong>บุคคลเป็นผู้ทำที่อยู่  และอยู่ด้วย  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนโนโลกนี้  ย่อมเล่าเรียนธรรม  คือ  สุตตะ  เคยยะ  เวยยา-</p><p>กรณะ  คาถา อุทาน อิติวุตตกะ   ชาดก  อัพภูตธรรม   เวทัลละ  บุคคลนั้นย่อม </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 347</p><p>รู้ตามความเป็นจริงว่า  นี้ทุกข์ นี้ทุกขสมุทัย นี้ทุกขนิโรธ  นี้ทุกขนิโรธคามินี- </p><p>ปฏิปทา   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  เป็นผู้ทำที่อยู่และอยู่ด้วย   หนูที่ทำรังอยู่  และอยู่</p><p>ด้วยนั้น   แม้ฉันใด  บุคคลนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น.</p><p>                   ๔.  <strong>บุคคลผู้ทั้งไม่ทำที่อยู่ทั้งไม่อยู่ด้วย  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ย่อมไม่เล่าเรียนธรรม   คือ   สุตตะ   เคยยะ</p><p>เวยยากรณะ   คาถา  อุทาน  อิติวุตตกะ  ชาดก  อัพภูตธรรม  เวทัลละ   บุคคลนั้น</p><p>ไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า   นี้ทุกข์   นี้ทุกขสมุทัย   นี้ทุกขนิโรธ  นี้ทุกขนิโรธคามินี-</p><p>ปฏิปทา   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  ทั้งไม่ทำที่อยู่   ทั้งไม่อยู่ด้วย  หนูที่ทั้งไม่ทำรัง</p><p>ทั้งไม่อยู่ด้วยนั้น   แม้ฉันใด  บุคคลนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น.</p><p>         <strong>บุคคลเปรียบด้วยหนู  ๔  จำพวกเหล่านี้   มีปรากฏอยู่ในโลก.</strong></p><p>                          <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบด้วยหนู  ๔  จำพวก</strong></p><p>         ข้อว่า  <strong>"คาธ   กตฺตา  โน  วสิตา"</strong>   ความว่า  หนูจำพวกที่  ๑  ย่อม</p><p>ขุดรูให้เป็นที่อยู่อาศัยของตน    แต่ไม่อยู่ในรูนั้น    ไปอยู่เสียในที่แห่งหนึ่งนั้น</p><p>เทียว   เมื่อเป็นเช่นนี้    มันย่อมไปสู่อำนาจของอมิตร   มีแมวเป็นต้น .   บาลีว่า</p><p>"<strong>ขตฺตา</strong>  แปลว่า  ขุด"   ดังนี้บ้าง.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"วสิตา  โน  คาธ   กตฺตา"</strong> ความว่า  หนูพวกที่  ๒  ไม่ขุด</p><p>รูอยู่เอง  แต่อาศัยรูที่ผู้อื่นขุดไว้  เมื่อเป็นเช่นนี้  ก็ยังชื่อว่ารักษาชีวิตไว้ได้.  หนู</p><p>จำพวกที่ ๓ กระทำกิจแม้ทั้ง  ๒ อย่าง   ย่อมรักษาชีวิตไว้ได้.   หนูจำพวกที่  ๔</p><p>ไม่ทำกิจทั้ง ๒ อย่าง   มันย่อมถึงอำนาจของอมิตร. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 348</p><p>         ก็บรรดาบุคคลทั้งหลายที่ท่านอุปมาแล้วด้วยการเปรียบเทียบนี้  บุคคล </p><p>พวกที่  ๑ เรียนคำสั่งสอนของพระศาสดามีองค์  ๙  เหมือนกับหนูที่ขุดรูสำหรับ</p><p>อยู่ลึก  คือ  เหมือนหนูนั้นไม่อยู่ในรูลึกที่ตนขุดเอาไว้  แต่ไปอยู่ในที่ใดที่หนึ่ง</p><p>นั้นแหละ   ย่อมไปสู่อำนาจของอมิตร ฉันใด  บุคคลแม้นี้ส่งญาณไปด้วยสามารถ</p><p>แห่งการศึกษาเล่าเรียน     แต่มิได้แทงตลอดสัจธรรมทั้ง ๔      เมื่อประพฤติอยู่</p><p>เช่นนี้ในที่โลกามิสทั้งหลาย    เขาย่อมไปสู่อำนาจของอมิตรทั้งหลาย    กล่าวคือ</p><p>มัจจุมาร  กิเลสมาร  และเทวปุตตมาร   ฉันนั้น.</p><p>         บุคคลจำพวกที่   ๒   ไม่เรียนคำสอนของพระศาสดามีองค์ ๙  (คือ ๑.</p><p>สุตตะ,  ๒. เคยยะ,   ๓.  เวยยากรณะ,   ๔. คาถา,   ๕. อุทาน,   ๖. อิติวุตตกะ, </p><p>๗. ชาดก,    ๘. อัพภูตธรรม   ๙. เวทัลละ)   เปรียบเหมือนหนูนั้นไม่ขุดรูอยู่</p><p>คือ  เหมือนอย่างว่า   หนูนั้นอาศัยอยู่ในรูที่หนูอื่นขุดแล้ว    มันย่อมรักษาชีวิต</p><p>ไว้ได้   ฉันใด   ภิกษุผู้นี้ฟังธรรมกถาของผู้อื่น     แล้วก็แทงตลอดสัจธรรมทั้ง</p><p>๔  ก้าวล่วงอำนาจของมารทั้ง ๓ ได้  ฉันนั้น.  บัณฑิตพึงทราบการเปรียบเทียบ</p><p>อุปมาแม้ในบุคคลที่  ๓ ที่ ๔  โดยนัยนี้</p><p>         <strong>บรรดาบุคคลเหล่านั้น      บุคคลผู้เปรียบด้วยมะม่วง  ๔   ชนิด</strong></p><p><strong>เป็นไฉน   ?</strong></p><p>         [๑๑๕]  <strong>มะม่วง  ๔  ชนิด</strong></p><p>                             มะม่วงดิบ   แต่สีเป็นมะม่วงสุก  ๑</p><p>                             มะม่วงสุก   แต่สีเป็นมะม่วงดิบ  ๑</p><p>                             มะม่วงดิบ   สีก็เป็นมะม่วงดิบ   ๑</p><p>                             มะม่วงสุก    สีก็เป็นมะม่วงสุก   ๑ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 349</p><p>         [๑๑๖]   <strong>บุคคลเปรียบด้วยมะม่วง  ๔   ชนิด  มีปรากฏอยู่ในโลก </strong></p><p><strong>ฉันนั้นเหมือนกัน.</strong> </p><p>         <strong>บุคคล  ๔  จำพวก  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>                        บุคคลเช่นมะม่วงดิบ   แต่มีสีเป็นมะม่วงสุก  ๑</p><p>                        บุคคลเช่นมะม่วงสุก    แต่มีสีเป็นมะม่วงดิบ  ๑</p><p>                        บุคคลเช่นมะม่วงดิบ   มีสีก็เป็นมะม่วงดิบ    ๑</p><p>                        บุคคลเช่นมะม่วงสุก    มีสีก็เป็นมะม่วงสุก    ๑</p><p>                ๑.  <strong>บุคคล   ผู้เป็นเช่นมะม่วงดิบ   แต่มีสีเป็นมะม่วงสุก </strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   มีการก้าวไปข้างหน้า  ถอยหลังแลตรง  เหลียว</p><p>ซ้ายแลขวา   คู้เข้าเหยียดออก   ทรงสังฆาฏิบาตรและจีวร   น่าเสื่อมใส   บุคคล</p><p>นั้นไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า  นี้ทุกข์   นี้ทุกขสมุทัย  นี้ทุกขนิโรธ   นี้ทุกขนิโรธคา-</p><p>มินีปฏิปทา   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า   <strong>เป็นเช่นมะม่วงดิบ   แต่มีสีเป็นมะม่วงสุก</strong></p><p>มะม่วงดิบแต่มีสีเป็นมะม่วงสุกนั้น     แม้ฉันใด  บุคคลนี้ก็มีอุปไมย   ฉันนั้น.</p><p>                ๒.  <strong>บุคคลผู้เป็นเช่นมะม่วงสุก   แต่มีสีเป็นมะม่วงดิบ</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   มีการก้าวไปข้างหน้า   ถอยหลังแลตรง  เหลียว</p><p>ซ้ายแลขวา   คู้เข้าเหยียดออก   ทรงสังฆาฏิบาตรและจีวร  ไม่น่าเสื่อมใส   บุคคล</p><p>นั้นรู้ตามความเป็นจริงว่า  นี้ทุกข์   นี้ทุกขสมุทัย  นี้ทุกขนิโรธ   นี้ทุกขนิโรธคา-</p><p>มินีปฏิปทา    บุคคลอย่างนี้  ชื่อว่า <strong>เป็นเช่นมะม่วงสุก  แต่มีสีเป็นมะม่วงดิบ</strong></p><p>มะม่วงสุกแต่มีสีเป็นมะม่วงดิบนั้น    ฉันใด.   บุคคลนี้ก็มีอุปไมย   ฉันนั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 350</p><p>                  ๓.  <strong>บุคคลผู้เช่นมะม่วงดิบ   มีสีเป็นมะม่วงดิบ   เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   มีการก้าวไปข้างหน้า   ถอยหลังแลตรง  เหลียว</p><p>ซ้ายแลขวา   คู้เข้าเหยียดออก  ทรงสังฆาฏิบาตรและจีวร   ไม่น่าเลื่อมใส  บุคคล </p><p>นั้นไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า   นี้ทุกข์ ฯลฯ   ย่อมไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า  นี้ </p><p>ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา     บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า    <strong>เป็นเช่นมะม่วงดิบ  มีสี</strong></p><p><strong>ก็เป็นมะม่วงดิบ</strong>  มะม่วงดิบมีสีก็เป็นมะม่วงดิบนั้น   แม้ฉันใด บุคคลนี้ก็อุป-</p><p>ไมย  ฉันนั้น.</p><p>                  ๔.  <strong>บุคคลผู้เช่นมะม่วงสุก  มีสีก็เป็นมะม่วงสุก  เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน   ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   มีการก้าวไปข้างหน้า  ถอยหลังแลตรง  เหลียว</p><p>ซ้ายแลขวา  คู้เข้าเหยียดออก  ทรงผ้าสังฆาฏิบาตรและจีวร  น่าเลื่อมใส  บุคคล </p><p>นั้นรู้ตามความเป็นจริงว่า  นี้ทุกข์  ฯลฯ   ย่อมรู้ตามความเป็นจริงว่า  นี้ทุกข-</p><p>นิโรธคามินีปฏิปทา   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า   <strong>เป็นเช่นมะม่วงสุก   มีสีก็เป็น</strong></p><p><strong>มะม่วงสุก</strong>   มะม่วงสุกมีสีก็เป็นมะม่วงสุกนั้น  แม้ฉันใด  บุคคลนี้ก็มีอุปไมย ฉัน</p><p>นั้น</p><p>         <strong>บุคคลเปรียบด้วยมะม่วง  ๔  จำพวกเหล่านี้   มีปรากฏอยู่ใน</strong></p><p><strong>โลก.</strong></p><p>                     <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบด้วยมะม่วง  ๔  ชนิด</strong></p><p>         สองบทว่า  <strong>"อาม   ปกฺกวณฺณี"</strong>   ได้แก่  ผลมะม่วงที่ดิบในภายใน</p><p>แต่ภายนอกเหมือนมะม่วงสุก. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 351</p><p>         สองบทว่า   <strong>"ปกฺก   อามวณฺณี"</strong>    ได้แก่   ภายในสุก    แต่ภายนอก </p><p>เหมือนมะม่วงดิบ.   แม้ใน  ๒  บทที่เหลือ    ก็นัยนี้เหมือนกัน.   ในคำเปรียบ</p><p>เทียบด้วยผลมะม่วงนั้นคือ    ภาวะที่มะม่วงไม่สุก    คือเป็นของดิบย่อมมีฉันใด</p><p>แม้ในบุคคล ความเป็นปุถุชนเป็นเช่นมะม่วงดิบ ความเป็นพระอริยะก็เป็นเช่น</p><p>กับมะม่วงสุกฉันนั้น   บัณฑิตพึงทราบการเปรียบเทียบด้วยการอุปมาในบุคคลที่ </p><p>ท่านอุปมาแล้ว   โดยนัยนี้ว่า  เหมือนอย่างว่า  ความที่มะม่วงมีสีอันสุก  เช่นกับ</p><p>มะม่วงสุก  ในมะม่วงทั้งหลายเหล่านั้น    ฉันใด  แม้ในบุคคล    ความที่พระอริย-</p><p>เจ้าทั้งหลายมีวรรณะอันสุก  คือ  ความงาม   เช่นกับด้วยความงามของอิริยาบถ</p><p>ทั้งหลาย  มีการก้าวไปข้างหน้าเป็นต้น    ก็ฉันนั้น.</p><p>         <strong>บรรดาบุคคลเหล่านั้น    บุคคลเปรียบด้วยหม้อ  ๔  ชนิด  เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong></p><p>         [๑๑๗]  <strong>หม้อ  ๔  ชนิด</strong></p><p>                        หม้อเปล่าปิด  ๑       หม้อเต็มเปิด  ๑</p><p>                        หม้อเปล่าเปิด  ๑      หม้อเต็มปิด   ๑</p><p>         [๑๑๘]  <strong>บุคคลเปรียบด้วยหม้อ  ๔  ชนิด เหล่านี้  มีปรากฏอยู่</strong></p><p><strong>ในโลก  ฉันนั้นเหมือนกัน.</strong></p><p>         <strong>บุคคล  ๔  จำพวก   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>                        คนเปล่าปิด  ๑          คนเต็มเปิด  ๑</p><p>                        คนเปล่าเปิด ๑          คนเต็มปิด  ๑                                                 </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 352</p><p>                 ๑.  <strong>บุคคล  ที่เป็นคนเปล่าปิด    เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   มีการก้าวไปข้างหน้า  ถอยหลังแลตรง  เหลียว</p><p>ซ้ายแลขวา   คู้เข้าเหยียดออก   ทรงสังฆาฏิบาตรและจีวร  น่าเลื่อมใส   บุคคล</p><p>นั้นย่อมไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า    นี้ทุกข์  ฯลฯ    นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา</p><p>บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>เป็นคนเปล่าปิด</strong>   หม้อเปล่าปิดนั้น   แม้ฉันใด  บุคคลนี้ </p><p>ก็มีอุปไมย  ฉันนั้น.</p><p>                 ๒.  <strong>บุคคลที่เป็นคนเต็มเปิด    เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   มีการก้าวไปข้างหน้า  ถอยหลงแลตรง  เหลียว</p><p>ซ้ายแลขวา  คู้เข้าเหยียดออก  ทรงสังฆาฏิบาตรและจีวร   ไม่น่าเลื่อมใส  บุคคล</p><p>นั้นรู้ตามความเป็นจริงว่า   นี้ทุกข์  ฯลฯ   นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา   บุคคล</p><p>อย่างนี้เรียกว่า   <strong>เป็นคนเต็มเปิด</strong>   หม้อเต็มเปิดนั้น   แม้ฉันใด   บุคคลนี้ก็มี</p><p>อุปไมยฉันนั้น. </p><p>                 ๓.  <strong>บุคคลที่เป็นคนเปล่าเปิด  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   มีการก้าวไปข้างหน้า  ถอยหลังแลตรง เหลียว</p><p>ซ้ายแลขวา    คู้เข้าเหยียดออก    ทรงผ้าสังฆาฏิบาตรและจีวร    ไม่น่าเลื่อมใส</p><p>บุคคลนั้น   ไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า  นี้ทุกข์ ฯลฯ  นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา</p><p>บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>เป็นคนเปล่าเปิด</strong>  หม้อเปล่าเปิดนั้น    แม้ฉันใด  บุคคล</p><p>นี้ก็มีอุปไมย  ฉันนั้น.</p><p>                 ๔.  <strong>บุคคลที่เป็นคนเต็มปิด  เป็นไฉน   ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    มีการก้าวไปข้างหน้า  ถอยหลังแลตรง  เหลียว</p><p>ซ้ายแลขวา  คู้เข้าเหยียดออก  ทรงผ้าสังฆาฏิบาตรและจีวร   น่าเลื่อมใส   บุคคล </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 353</p><p>นั้น    รู้ตามความเป็นจริงว่า  นี้ทุกข์ ฯลฯ  นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา  บุคคล </p><p>อย่างนี้ชื่อว่า <strong>เป็นคนเต็มปิด</strong> หม้อเต็มปิดนั้น  แม้ฉันใด  บุคคลนี้ก็มีอุปไมย</p><p>ฉันนั้น.</p><p>         <strong>บุคคลเปรียบด้วยหม้อ ๔ จำพวกเหล่านี้   มีปรากฏอยู่ในโลก.</strong></p><p>                        <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบด้วยหม้อ  ๔  ชนิด</strong></p><p>         บทว่า   <strong>"กุมฺโภ"</strong>    แปลว่า  หม้อ.</p><p>         บทว่า   <strong>"ตุจฺโฉ"</strong>    ได้แก่  ภายในว่าง.</p><p>         บทว่า   <strong>"ปีหิโต"</strong>   ได้แก่  หม้อที่เขาปิดปากตั้งไว้.</p><p>         บทว่า   <strong>"ปูโร"</strong>      ได้แก่  ภายในเต็ม.</p><p>         บทว่า   <strong>"วิวโฏ"</strong>    ได้แก่  หม้อที่เขาเปิดปากตั้งไว้. ก็ในบรรดาบุคคล</p><p>ที่ท่านอุปมาแล้วในที่นี้   บัณฑิตพึงทราบว่า  ชื่อว่า   เป็นบุคคลผู้เปล่า  เพราะ</p><p>เว้นจากสาระ   คือคุณความดีอันมีในภายใน  และชื่อว่า  เป็นผู้ปิด  เพราะความ</p><p>เป็นผู้งามในภายนอก.  แม้ในบทที่เหลือก็มีนัยนี้เหมือนกัน.</p><p>         <strong>บรรดาบุคคลเหล่านั้น      บุคคลเปรียบด้วยห้วงน้ำ  ๔  ชนิด</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         [๑๑๙]  <strong>ห้วงน้ำ  ๔  ชนิด</strong></p><p>                         ห้วงน้ำตื้น    เงาลึก  ๑</p><p>                         ห้วงน้ำลึก    เงาตื้น  ๑</p><p>                         ห้วงน้ำตื้น    เงาตื้น   ๑</p><p>                         ห้วงน้ำลึก    เงาลึก   ๑ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 354</p><p>         [๑๒๐] <strong> บุคคลเปรียบด้วยห้วงน้ำ   ๔  ชนิด   มีปรากฏอยู่ในโลก</strong></p><p><strong>ก็ฉันนั้นเหมือนกัน</strong> </p><p>         <strong>บุคคลมี  ๔  จำพวก  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>                            คนตื้น   เงาลึก  ๑  </p><p>                            คนลึก   เงาตื้น  ๑</p><p>                            คนตื้น   เงาตื้น  ๑</p><p>                            คนลึก   เงาลึก  ๑</p><p>                 <strong>๑.  คนตื้น  เงาลึก เป็นไฉน  ?</strong>                       </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     มีการก้าวไปข้างหน้า    ถอยหลัง    แลตรง</p><p>เหลียวซ้ายแลขวา   คู้เข้าเหยียดออก    ทรงสังฆาฏิบาตรและจีวร    น่าเลื่อมใส</p><p>บุคคลนั้น  ไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า   นี้ทุกข์ ฯลฯ นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา</p><p>บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>คนตื้น  เงาลึก</strong>  ห้วงน้ำตื้นเงาลึกนั้น    แม้ฉันใด   บุคคล </p><p>นี้ก็มีอุปไมย   ฉันนั้น.</p><p>                 ๒.  <strong>คนลึก  เงาตื้น  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    มีการก้าวไปข้างหน้า    ถอยหลัง     แลตรง</p><p>เหลียวซ้ายแลขวา   คู้เข้าเหยียดออก  ทรงสังฆาฏิ   บาตรและจีวร  ไม่น่าเสื่อมใส</p><p>บุคคลนั้นรู้ตามความเป็นจริงว่า นี้ทุกข์  ฯลฯ  นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา  บุคคล</p><p>อย่างนี้ชื่อว่า   <strong>คนลึก   เงาตื้น</strong>  ห้วงน้ำลึกเงาตื้นนั้น  แม้ฉันใด   บุคคลนี้ก็มี</p><p>อุปไมย  ฉันนั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 355</p><p>                   ๓.  <strong>คนตื้น  เงาตื้น  เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    มีการก้าวไปข้างหน้า     ถอยหลัง    แลตรง</p><p>เหลียวซ้ายแลขวา   คู้เข้าเหยียดออก  ทรงสังฆาฏิ   บาตรและจีวร  ไม่น่าเลื่อมใส</p><p>บุคคลนั้นไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า   นี้ทุกข์ ฯลฯ    นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา</p><p>บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>คนตื้น  เงาตื้น</strong>  ห้วงน้ำตื้นเงาตื้นนั้น    แม้ฉันใด   บุคคลนี้</p><p>ก็มีอุปไมย  ฉันนั้น.</p><p>                   ๔.  <strong>คนลึก  เงาลึก  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     มีการก้าวไปข้างหน้า    ถอยหลัง    แลตรง</p><p>เหลียวซ้ายแลขวา   คู้เข้าเหยียดออก    ทรงสังฆาฏิบาตรและจีวร     น่าเลื่อมใส</p><p>บุคคลนั้นรู้ตามความเป็นจริงว่า  นี้ทุกข์  ฯลฯ ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา  บุคคล</p><p>อย่างนี้ชื่อว่า   <strong>คนลึก   เงาลึก</strong>   ห้วงน้ำลึกเงาลึกนั้น      แม้ฉันใด    บุคคลนี้ก็มี</p><p>อุปไมย  ฉันนั้น.</p><p>         <strong>บุคคลเปรียบด้วยห้วงน้ำ   ๔  จำพวกเหล่านี้   มีปรากฏอยู่ใน</strong></p><p><strong>โลก</strong> </p><p>                        <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบด้วยห้วงน้ำ  ๔  ชนิด</strong></p><p>         ก็เมื่อน้ำลึกมีประมาณแต่เข่า   แต่ห้วงน้ำมีพื้นน้ำไม่ปรากฏ   เพราะมีสี</p><p>น้ำอันเจือกัน   หรือเพราะเป็นน้ำขุ่น  ชื่อว่า  เป็นน้ำตื้น   มีเงาอันลึก.   ก็แม้น้ำ</p><p>ลึกประมาณ ๓ หรือ ๔ บุรุษ  ห้วงน้ำมีพื้นน้ำปรากฏ  เพราะเป็นน้ำใส  จึงชื่อ</p><p>ว่า   เป็นน้ำลึก  มีเงาอันตื้น.  ก็บัณฑิตพึงทราบห้วงน้ำทั้งสองนอกนี้  เพราะมี</p><p>เหตุเป็นแดนเกิดพร้อมทั้ง ๒ เหตุ.   แม้บุคคลผู้ประกอบด้วยอิริยาบถทั้งหลายมี </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 356</p><p>การก้าวไปข้างหน้าเป็นต้นอันเป็นเช่นกับด้วยความลึกซึ้งแห่งคุณธรรมทั้งหลาย </p><p>แต่เพราะความมีกิเลสหนา     และเพราะความไม่มีแห่งคุณธรรมอันลึกซึ้ง    จึง</p><p>ชื่อว่า เป็นเหมือนกับน้ำตื้น แต่มีเงาอันลึก  <strong>(อุตฺตาโน  คมฺภีโรภาโส  นาม).</strong></p><p>บุคคลที่เหลือ  บัณฑิตพึงทราบโดยนัยนี้.</p><p>         <strong>บรรดาบุคคลเหล่านั้น  บุคคลเปรียบด้วยโคถึก  ๔  จำพวก </strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         [๑๒๑]   <strong>โคถึก  ๔  จำพวก</strong></p><p>                             โคดุพวกของตน   ไม่ดุพวกอื่น  ๑.</p><p>                             โคดุพวกอื่น  ไม่ดุพวกของตน  ๑.</p><p>                             โคดุทั้งพวกของตน   ดุทั้งพวกอื่น ๑.</p><p>                             โคไม่ดุทั้งพวกของตน  ไม่ดุทั้งพวกอื่น  ๑.</p><p>         [๑๒๒]   <strong>บุคคลเปรียบด้วยโคถึก  ๔ จำพวก   เหล่านี้   มีปรากฏ</strong></p><p><strong>อยู่ในโลกฉันนั้นเหมือนกัน</strong></p><p>         <strong>บุคคล  ๔  จำพวก  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>                             คนดุพวกของตน  แต่ไม่ดุพวกอื่น  ๑.</p><p>                             คนดุพวกอื่น   แต่ไม่ดุพวกของตน  ๑.</p><p>                             คนดุทั้งพวกของตน  ดุทั้งพวกอื่น  ๑.</p><p>                             คนไม่ดุทั้งพวกของตน  ไม่ดุทั้งพวกอื่น  ๑. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 357</p><p>                    ๑.  <strong>บุคคล  ดุพวกของตน   ไม่ดุพวกอื่น  เป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ชอบเบียดเบียนบริษัทของตน    แต่ไม่เบียด-</p><p>เบียนบริษัทของผู้อื่น    บริษัทอย่างนี้ชื่อว่า    เปรียบด้วยโคที่ดุแต่ในพวกของ</p><p>ตน   ไม่ดุพวกอื่น  โคถึกที่ดุพวกของตน    ไม่ดุพวกอื่น   แม้ฉันใด    บุคคลนี้</p><p>ก็มีอุปไมย  ฉันนั้น.</p><p>                    ๒.  <strong>บุคคล   ดุพวกอื่น  ไม่ดุพวกของตน   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ชอบเบียดเบียนบริษัทของผู้อื่น  แต่ไม่เบียด-</p><p>เบียนบริษัทของตน     บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า    เปรียบด้วยโคที่ดุพวกอื่นแต่ไม่ดุ</p><p>พวกของตน    โคถึกที่ดุพวกอื่น  แต่ไม่ดุพวกของตน   แม้ฉันใด   บุคคลนี้ก็มี</p><p>อุปไมย  ฉันนั้น.</p><p>                    ๓.  <strong>บุคคล ดุทั้งพวกของตน   ดุทั้งพวกอื่น  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    เบียดเบียนทั้งบริษัทของตน   เบียดเบียนทั้ง</p><p>บริษัทของผู้อื่น   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  เปรียบด้วยโคที่ดุทั้งพวกของตน   ดุทั้งพวก</p><p>อื่น   โคถึกที่ดุทั้งพวกของตน   ดุทั้งพวกอื่น   แม้ฉันใด   บุคคลนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น.</p><p>                    ๔.  <strong>บุคคล   ไม่ดุทั้งพวกของตน   ไม่ดุทั้งพวกอื่น   เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ไม่เบียดเบียนทั้งบริษัทของตน   ไม่เบียดเบียน</p><p>ทั้งบริษัทของคนอื่น   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า    เปรียบด้วยโคที่ไม่ดุทั้งพวกของตน</p><p>และพวกอื่น    โคถึกที่ไม่ดุทั้งพวกของตน  ไม่ดุทั้งพวกอื่น   แม้ฉันใด   บุคคล</p><p>นี้ก็มีอุปไมย  ฉันนั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 358</p><p>         บุคคลเปรียบด้วยโคถึก  ๔   จำพวกเหล่านี้    มีปรากฏอยู่ใน </p><p>โลก</p><p>                   <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบเทียบด้วยโคถึก  ๔  จำพวก</strong></p><p>         พึงทราบโคถึกก่อน  โคตัวใด   ย่อมรบกวน  คือย่อมทำฝูงโคพวกตน</p><p>ให้กลัว   แต่สงบเสงี่ยม   มีปกติเป็นสุขในฝูงโคหมู่อื่น   โคตัวนี้   ชื่อว่าเป็นโค</p><p>ดุร้ายในพวกของตนแต่ไม่ดุร้ายในโคพวกอื่น  แม้บุคคลก็เช่นกัน   เบียดเบียน</p><p>ทิ่มแทงบริษัทของตน  มีการร้องเรียกด้วยถ้อยคำหยาบคาย  แต่เป็นผู้สงบเสงี่ยม</p><p>ประพฤติถ่อมตนในบริษัทผู้อื่น  ชื่อว่าเป็นเหมือนโคที่ดุร้ายในฝูงตน   แต่ไม่</p><p>ดุร้ายในโคฝูงอื่น ๆ  บุคคลแม้ที่เหลือ    บัณฑิตพึงทราบโดยนัยนี้.   ก็ในนิทเทส-</p><p>วาระในคำว่า   <strong>"อุพฺเพชิตา  โหติ"</strong>   นี้   ได้แก่  การกระทบกระทั่ง   การเสียด</p><p>แทง   คือการทำอาการให้ตกใจกลัวนั่นแหละ.</p><p>         <strong>บรรดาบุคคลเหล่านั้น    บุคคลเปรียบด้วยอสรพิษ  ๔  จำพวก</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         [๑๒๓]   <strong>อสรพิษ ๔   จำพวก</strong></p><p>                       อสรพิษมีพิษแล่นเร็ว   แต่มีพิษไม่ร้าย ๑.</p><p>                       อสรพิษมีพิษร้าย   แต่พิษไม่แล่นเร็ว ๑.</p><p>                       อสรพิษมีพิษแล่นเร็วด้วย   มีพิษร้ายด้วย ๑.</p><p>                       อสรพิษมีพิษไม่แล่นเร็วด้วย   มีพิษไม่ร้ายด้วย ๑. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 359</p><p>         [๑๒๔]  <strong>บุคคลเปรียบด้วยอสรพิษ ๔  จำพวก   เหล่านี้มีปรากฏ  </strong></p><p><strong>อยู่ในโลก    ฉันนั้นเหมือนกัน</strong> </p><p>         <strong>บุคคล  ๔  จำพวก  เป็นไฉน ?</strong></p><p>                        บุคคลมีพิษแล่นเร็ว   แต่มีพิษไม่ร้าย  ๑.</p><p>                        บุคคลมีพิษร้าย   แต่พิษไม่แล่นเร็ว ๑.</p><p>                        บุคคลมีพิษแล่นเร็วด้วย   มีพิษร้ายด้วย ๑.</p><p>                        บุคคลมีพิษไม่แล่นเร็วด้วย  มีพิษไม่ร้ายด้วย ๑.</p><p>                ๑.  <strong>บุคคล   มีพิษแล่นเร็ว แต่พิษไม่ร้าย  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมโกรธเนือง ๆ   แต่ความโกรธของเขานั้น </p><p>แล  ย่อมไม่นอนเนื่องอยู่ตลอดกาลยาวนาน  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า    ผู้มีพิษแล่น</p><p>เร็วแต่พิษไม่ร้าย   อสรพิษที่มีพิษแล่นเร็วแต่พิษไม่ร้ายนั้น    แม้ฉันใด   บุคคล</p><p>นี้ก็มีอุปไมย  ฉันนั้น.</p><p>                ๒.  <strong>บุคคล  มีพิษร้าย แต่พิษไม่แล่นเร็ว    เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมไม่โกรธเนือง ๆ    แต่ความโกรธของเขา</p><p>นั้นแล   ย่อมนอนเนื่องอยู่ตลอดกาลยาวนาน    บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า    มีพิษร้าย</p><p>แต่มีพิษไม่แล่นเร็ว  อสรพิษที่มีพิษร้ายแต่มีพิษไม่แล่นเร็ว  แม้ฉันใด   บุคคล</p><p>นี้ก็มีอุปไมย  ฉันนั้น.</p><p>                 ๓.  <strong>บุคคล  มีพิษแล่นเร็วด้วย  มีพิษร้ายด้วยเป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ย่อมโกรธเนือง ๆ และความโกรธของเขานั้น</p><p>แล  ย่อมนอนเนื่องอยู่ตลอดกาลยาวนาน    บุคคลเหล่านี้ชื่อว่า    มีพิษแล่นเร็ว </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 360</p><p>ด้วยมีพิษร้ายด้วย       อสรพิษที่มีพิษแล่นเร็วด้วยมีพิษร้ายด้วย       แม้ฉันใด </p><p>บุคคลนี้ก็มีอุปไมย  ฉันนั้น.</p><p>                      ๔.  <strong>บุคคล    มีพิษไม่แล่นเร็วด้วย     มีพิษไม่ร้ายด้วย</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ย่อมไม่โกรธเนือง ๆ  ทั้งความโกรธของเขานั้น</p><p>ไม่นอนเนื่องอยู่ตลอดกาลยาวนาน  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า    มีพิษไม่แล่นเร็วด้วย</p><p>มีพิษไม่ร้ายด้วย   อสรพิษที่มีพิษไม่แล่นเร็วด้วย   มีพิษไม่ร้ายด้วย   แม้ฉันใด</p><p>บุคคลนี้ก็มีอุปไมย  ฉันนั้น.</p><p>         <strong>บุคคลเปรียบด้วยอสรพิษ  ๔  จำพวกเหล่านี้    มีปรากฏอยู่ใน</strong></p><p><strong>โลก</strong></p><p>                    <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบด้วยอสรพิษ  ๔  จำพวก</strong></p><p>         พึงทราบ   อสรพิษก่อน.   พิษของงูใด    ย่อมแล่นมาโดยเร็ว  คือ  แผ่</p><p>ซ่านไปโดยเร็ว   แต่มีพิษไม่ร้ายทั้งไม่เบียดเบียนอยู่นาน   พิษของงูนี้    ชื่อว่า</p><p>มาแล้วเร็วแต่มีพิษไม่ร้าย.    ในบทที่เหลือทั้งปวง    ก็มีนัยนี้เหมือนกัน   และ</p><p>การจำแนกบุคคลก็มีเนื้อความอันง่ายทั้งนั้น.</p><p>         [๑๒๕]   <strong>๑.  บุคคล  ไม่ใคร่ครวญ   ไม่ไตร่ตรองแล้ว  พูดสรร-</strong></p><p><strong>เสริญคนที่ไม่ควรสรรเสริญ     เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    พูดสรรเสริญพวกเดียรถีย์   สาวกของเดียรถีย์</p><p>ผู้ปฏิบัติชั่วปฏิบัติผิด  ว่าเป็นผู้ปฏิบัติดีบ้าง  เป็นผู้ปฏิบัติชอบบ้าง  บุคคลอย่าง</p><p>นี้ชื่อว่า  ไม่ใคร่ครวญไม่ไตร่ตรองแล้ว   พูดสรรเสริญคนที่ไม่ควรสรรเสริญ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 361</p><p>                 <strong>๒.  บุคคล   ไม่ใคร่ครวญไม่ไตร่ตรองแล้ว  พูดติเตียน </strong></p><p><strong>คนที่ควรสรรเสริญ    เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   พูดติเตียนพระพุทธเจ้า    พระสาวกของพระ-</p><p>พุทธเจ้า   ผู้ปฏิบัติดีปฏิบัติชอบ    ว่าเป็นผู้ปฏิบัติชั่วบ้าง    เป็นผู้ปฏิบัติผิดบ้าง</p><p>บุคคลอย่างนี้ชื่อว่าไม่ใคร่ครวญไม่ไตร่ตรองแล้ว  พูดติเตียนคนที่ควรสรรเสริญ.</p><p>                 <strong>๓.  บุคคล   ไม่ใคร่ครวญ  ไม่ไตร่ตรองแล้ว  มีความ</strong></p><p><strong>เลื่อมใสในฐานะที่ไม่ควรเลื่อมใส  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     ยังความเลื่อมใสให้เกิดขึ้น    ในข้อปฏิบัติชั่ว</p><p>ปฏิบัติผิด   ว่าเป็นข้อปฏิบัติดีบ้าง  เป็นข้อปฏิบัติชอบบ้าง  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า</p><p>ไม่ใคร่ครวญไม่ไตร่ตรองแล้ว   มีความเลื่อมใสในฐานะที่ไม่ควรเลื่อมใส.</p><p>                 <strong>๔.  บุคคล   ไม่ใคร่ครวญแล้ว  ไม่ไตร่ตรองแล้ว   ไม่</strong></p><p><strong>เลื่อมใสในฐานะที่ควรเลื่อมใส  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้      ยังความไม่เลื่อมใสให้เกิดขึ้นในข้อปฏิบัติดี</p><p>ปฏิบัติชอบ   ว่าเป็นข้อปฏิบัติชั่วบ้าง  เป็นข้อปฏิบัติผิดบ้าง  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า</p><p>ไม่ใคร่ครวญไม่ไตร่ตรองแล้ว   ไม่เลื่อมใสในฐานะที่ควรเลื่อมใส.</p><p>         [๑๒๖]  <strong>๑.  บุคคล    ใคร่ครวญไตร่ตรองแล้ว   พูดติเตียนคน</strong></p><p><strong>ที่ควรติเตียน  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     ย่อมพูดติเตียนพวกเดียรถีย์    สาวกเดียรถีย์</p><p>ผู้ปฏิบัติชั่ว   ปฏิบัติผิด  ว่าเป็นผู้ปฏิบัติชั่วบ้าง   ว่าเป็นผู้ปฏิบัติผิดบ้าง   บุคคล</p><p>อย่างนี้ชื่อว่า  ใคร่ครวญไตร่ตรองแล้ว   พูดติเตียนคนที่ควรติเตียน. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 362</p><p>                <strong>๒.  บุคคล   ใคร่ครวญไตร่ตรองแล้ว    พูดสรรเสริญ  </strong></p><p><strong>คุณของคนที่ควรสรรเสริญ  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     ย่อมสรรเสริญพระพุทธเจ้า   พระสาวกของ</p><p>พระพุทธเจ้าผู้ปฏิบัติดีประพฤติชอบ     ว่าเป็นผู้ปฏิบัติดีบ้าง    ปฏิบัติชอบบ้าง</p><p>บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  ใคร่ครวญไตร่ตรองแล้ว    พูดสรรเสริญคุณของคนที่ควร</p><p>สรรเสริญ.</p><p>               <strong> ๓.  บุคคล  ใคร่ครวญไตร่ตรองแล้ว  ไม่เลื่อมใสใน</strong></p><p><strong>ฐานะที่ไม่ควรเลื่อมใส  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ยังความไม่เลื่อมใสให้เกิดขึ้น    ในข้อปฏิบัติ</p><p>ชั่ว  ในข้อปฏิบัติผิด   ว่าข้อปฏิบัตินี้ชั่วบ้าง    ข้อปฏิบัตินี้ผิดบ้าง   บุคคลอย่างนี้ </p><p>ชื่อว่า   ใคร่ครวญไตร่ตรองแล้ว   ไม่เลื่อมใสในฐานะที่ไม่ควรเลื่อมใส.</p><p>               <strong> ๔.  บุคคล    ใคร่ครวญไตร่ตรองแล้ว    เลื่อมใสใน</strong></p><p><strong>ฐานะที่ควรเลื่อมใส  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     ยังความเลื่อมใสให้เกิดขึ้น    ในข้อปฏิบัติดี</p><p>ปฏิบัติชอบ   ว่านี้เป็นข้อปฏิบัติดีบ้าง  นี้เป็นข้อปฏิบัติชอบบ้าง  บุคคลอย่างนี้</p><p>ชื่อว่า   ใคร่ครวญไตร่ตรองแล้ว   เลื่อมใสในฐานะที่ควรเลื่อมใส.</p><p>         [๑๒๗]  <strong>๑. บุคคล พูดติเตียนคนที่ควรติเตียน  จริงแท้ตามกาล</strong></p><p><strong>แต่ไม่พูดสรรเสริญคนที่ควรสรรเสริญจริงแท้ตามกาล  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ควรสรรเสริญก็มี  ควรติเตียนก็มี   ในคน ๒</p><p>คนนั้นผู้ใดควรติเตียน   ย่อมติเตียนผู้นั้น  จริงแท้ตามกาล   ผู้ใดควรสรรเสริญ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 363</p><p>ย่อมไม่พูดสรรเสริญผู้นั้น    จริงแท้ตามกาล    บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า    พูดติเตียน </p><p>คนที่ควรติเตียนจริงแท้ตามกาล แต่ไม่พูดสรรเสริญคนที่ควรสรรเสริญ จริงแท้</p><p>ตามกาล.</p><p>                 <strong> ๒.  บุคคล   สรรเสริญคนที่ควรสรรเสริญ  จริงแท้ตาม</strong></p><p><strong>กาล แต่ไม่พูดติเตียนคนที่ควรติเตียนจริงแท้ตามกาล  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ควรสรรเสริญก็มี  ควรติเตียนก็มี  ใน ๒ คน</p><p>นั้น     ผู้ใดควรสรรเสริญ   ย่อมพูดสรรเสริญผู้นั้น  จริงแท้ตามกาล   ผู้ใดควร</p><p>ติเตียน   ย่อมไม่พูดติเตียนผู้นั้น    จริงแท้ตามกาล    บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า    พูด</p><p>สรรเสริญคนที่ควรสรรเสริญจริงแท้ตามกาล    แต่ไม่พูดติเตียนคนที่ควรติเตียน</p><p>จริงแท้ตามกาล. </p><p>                 <strong>๓.  บุคคล   พูดติเตียนคนที่ควรติเตียน   จริงแท้ตามกาล</strong></p><p><strong>และพูดสรรเสริญคนที่ควรสรรเสริญจริงแท้ตามกาล  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ควรสรรเสริญก็มี  ควรติเตียนก็มี ใน  ๒ คน</p><p>นั้น  ผู้ใดควรติเตียน  ย่อมพูดติเตียนผู้นั้นจริงแท้ตามกาล  ผู้ใดควรสรรเสริญ</p><p>ย่อมพูดสรรเสริญบุคคลผืนนั้นจริงแท้ตามกาล    เป็นผู้รู้กาลเพื่อจะแก้ปัญหานั้น</p><p>ในที่นั้น     บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  พูดติเตียนคนที่ควรติเตียนจริงแท้ตามกาล   และ</p><p>พูดสรรเสริญคนที่ควรสรรเสริญจริงแท้ตามกาล.</p><p>                 <strong>๔.  บุคคล   ไม่พูดติเตียนคนที่ควรติเตียน  จริงแท้ตาม</strong></p><p><strong>กาล ทั้งไม่พูดสรรเสริญคนที่ควรสรรเสริญจริงแท้ตามกาล เป็นไฉน ? </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 364</p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ควรสรรเสริญก็มี  ควรติเตียนก็มี  ใน ๒  คน </p><p>นั้น  ผู้ใดควรติเตียน  ย่อมไม่พูดติเตียนผู้นั้นจริงแท้ตามกาล   ผู้ใดควรสรร-</p><p>เสริญ  ย่อมไม่พูดสรรเสริญผู้นั้นจริงแท้ตามกาล  เป็นผู้วางเฉย   มีสติ   มีสัมป-</p><p>ชัญญะ    บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  ไม่พูดติเตียนคนที่ควรติเตียนจริงแท้ตามกาล  ทั้ง</p><p>ไม่พูดสรรเสริญคนที่ควรสรรเสริญจริงแท้ตามกาล.</p><p>                     <strong>อรรถกถาบุคคลพูดติเตียนคนที่ควรติเตียนจริงแท้</strong></p><p>                                        <strong>ตามกาล  ฯลฯ  เป็นต้น</strong></p><p>         บทว่า  <strong>"อนนุวิจฺจ"</strong>   ได้แก่ ไม่พิจารณา คือ  ไม่สำรวจ.</p><p>         บทว่า  <strong>"อปริโยคาเหตฺวา"</strong>   ได้แก่ ไม่ให้ถือเอาซึ่งคุณทั้งหลายด้วย</p><p>ปัญญา. </p><p>         สองบทว่า   <strong>"ภูต  ตจฺฉ"</strong>  ได้แก่   ที่ชื่อว่าเป็นจริง   เพราะเป็นของมี</p><p>อยู่  ชื่อว่า  เป็นของแท้   เพราะเป็นของไม่วิปริต.</p><p>         บทว่า  <strong>"กาเลน"</strong>   ได้แก่   ตามกาลอันควรและเหมาะสม.</p><p>         ข้อว่า   <strong>"ตตฺร   กาลญฺญู   โหติ"</strong>   ความว่า  คำนี้ใด  ท่านกล่าวไว้ว่า</p><p><strong>"กาเลน"</strong>   ก็บุคคลใดเป็นกาลัญญู  คือเป็นผู้รู้จักกาล   เพื่อประโยชน์แก่การ</p><p>พยากรณ์ปัญหานั้นว่า  กาลนี้เมื่อข้าพเจ้าถูกเขาถามปัญหาไม่ควรกล่าว  ในกาลนี้</p><p>ควรกล่าว" เพราะเหตุนี้ผู้นี้   จึงชื่อว่า   ย่อมกล่าวตามกาล.</p><p>         สองบทว่า   <strong>"อุเปกฺโข  วิหรติ"</strong>  ได้แก่   เป็นผู้ตั้งอยู่ในอุเบกขาอัน</p><p>มีความเป็นกลาง.   ในคำทุก ๆ บทที่เหลือมีเนื้อความตื้นทั้งนั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 365</p><p>         [๑๒๘]  ๑.  <strong>บุคคล   ผู้ดำรงชีพอยู่ด้วยแห่งความหมั่น</strong>  <strong>มิใช่</strong></p><p><strong>ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งบุญ  เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         อาชีพของบุคคลใด   ย่อมเจริญรุ่งเรืองเพราะความหมั่น    ความขยัน</p><p>ความเพียรพยายาม   มิได้บังเกิดแต่บุญ  บุคคลนี้เรียกว่า  ผู้ดำรงชีพอยู่ด้วยผล</p><p>แห่งความหมั่น   มิใช่ดำรงอยู่ด้วยผลแห่งบุญ.</p><p>                      ๒.  <strong>บุคคลผู้ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งบุญ</strong>     <strong>มิใช่ดำรง-</strong></p><p><strong>ชีพอยู่ด้วยผลแห่งความหมั่น    เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         เทวดาชั้นสูง ๆ ขึ้นไป   ตลอดถึงเทวดาเหล่าปรนิมมิตวสวัตดี   ชื่อว่าผู้</p><p>ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งบุญ   มิใช่ผู้ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งความหมั่น.</p><p>                      ๓.  <strong>บุคคล   ผู้ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งความหมั่นด้วย</strong></p><p><strong>ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งบุญด้วย    เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         อาชีพของบุคคลใด    ย่อมเจริญรุ่งเรืองเพราะความหมั่น    ความขยัน</p><p>ความเพียร   ความพยายามด้วย   เพราะบุญด้วย  บุคคลนี้เรียกว่า ผู้ดำรงชีพอยู่</p><p>ด้วยผลแห่งความหมั่นด้วย   ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งบุญด้วย.</p><p>                      ๔.  <strong>บุคคล  ผู้มิใช่ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งความหมั่น</strong></p><p><strong>ด้วย  มิใช่ดำรง  พอยู่ด้วยผลแห่งบุญด้วย  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         สัตว์นรกทั้งหลาย   ชื่อว่าผู้มีใช่ผู้ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งความหมั่น</p><p>ด้วย   มิใช่ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งบุญด้วย. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 366</p><p>            <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ดำรงชีพอยู่ด้วยผลแห่งความหมั่น ฯลฯ  เป็นต้น</strong> </p><p>         ผู้ใด  ให้เวลาล่วงไปตลอดวันด้วยความหมั่น  คือ ความเพียรนั่นแหละ</p><p>ได้วัตถุอย่างใดอย่างหนึ่งอันสักว่าเป็นผลอันไหลออกของความหมั่นนั้นแล้วสำเร็จ</p><p>การเลี้ยงชีพอยู่    ก็บุคคลอาศัยความหมั่นนั้นแล้วไม่ได้ผลแห่งบุญอย่างใดเอย่าง</p><p>หนึ่งตามที่ท่านหมายเอาบุคคลผู้นั้น  แล้วกล่าวคำเป็นต้นว่า  <strong>"ยสฺส  ปุคฺคลสฺส</strong></p><p><strong>อุฏฺหโต"</strong>   ดังนี้.</p><p>         บทว่า   <strong>"ตตูปรเทว"</strong> ได้แก่  เทวดาทั้งหลาย    ในเบื้องบนจากนั้น </p><p>มีพวกพรหมเป็นต้น จริงอยู่  ชื่อว่า  กิจ  คือการงาน   ด้วยความขยันหมั่นเพียร</p><p>ย่อมไม่มีแก่เทพเหล่านั้น    พวกเทพเหล่านั้นอาศัยผลบุญเท่านั้นเป็นอยู่.</p><p>         คำว่า   <strong>"ปุญฺโต"</strong>   นี้กล่าวหมายถึงชนทั้งหลายผู้มีบุญ   มีกษัตริย์</p><p>มหาศาล  พราหมณมหาศาล  และเทวดาทั้งหลาย   ตั้งแต่ภุมมเทวดาจนถึงเทวดา</p><p>ชั้นนิมมานรดีเป็นที่สุด    เพราะว่าเทวดาและมนุษย์เหล่านั้นแม้ทั้งปวง    ย่อม</p><p>เสวยผลแห่งความเพียร   และผลแห่งบุญ   ส่วนสัตว์นรกทั้งหลาย    ย่อมไม่อาจ</p><p>เพื่อทำอาชีพให้เกิดขึ้นด้วยความเพียรได้เลย   ทั้งอาชีพอะไร ๆ  ที่จะเกิดขึ้นแก่</p><p>สัตว์นรกเหล่านั้น   ด้วยผลแห่งบุญก็ไม่มี.</p><p>         [๑๒๙]  <strong>๑.  ตโมตมปรายนบุคคล   บุคคล  บุคคลผู้มืดมา  มืดไป</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     เป็นผู้เกิดมา     ในตระกูลต่ำ     คือตระกูล</p><p>คนจัณฑาล   ตระกูลนายพราน   ตระกูลช่างสาน  ตระกูลช่างหนัง   ตระกูลคน</p><p>เทดอกไม้   ซึ่งขัดสนมีข้าวน้ำโภชนะน้อยมีความเป็นอยู่ฝืดเคือง    มีอาหารที่จะ</p><p>พึงกิน   มีผ้านุ่งห่มหาได้ยาก   และบุคคลนั้นเป็นผู้มีผิวพรรณขี้ริ้ว  ไม่น่าดูเป็น </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 367</p><p>คนเตี้ย มีอาพาธมาก  เป็นคนบอด คนมือเท้ากุด  คนกระจอก  หรือเป็นคนง่อย </p><p>มักไม่ได้ข้าว น้ำ  ผ้า  ยาน ดอกไม้  ของหอม  เครื่องลูบไล้ ที่นอน  ที่อยู่อาศัย</p><p>วัตถุเป็นอุปกรณ์แห่งประทีป เขาย่อมประพฤติทุจริตทางกาย ประพฤติทุจริตทาง</p><p>วาจา  ประพฤติทุจริตทางใจ    ครั้นเขาประพฤติทุจริตทางกาย  วาจา  ใจแล้ว</p><p>เบื้องหน้าแต่ตายเพราะความแตกแห่งกาย ย่อมเข้าถึงอบาย  ทุคติ  วินิบาต  นรก</p><p>บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>ผู้มืดมา   มืดไป.</strong></p><p>                <strong>๒.  ตโมโชติปรายบุคคล   บุคคลผู้มืดมา  สว่างไป</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้เกิดมา    ในตระกูลต่ำ    คือตระกูล-</p><p>จัณฑาล   ตระกูลนายพราน   ตระกูลช่างสาน   ตระกูลช่างหนัง     ตระกูลคนเท</p><p>ดอกไม้     ซึ่งขัดสน   มีข้าวน้ำโภชนะน้อย    มีความเป็นอยู่ฝืดเคือง   มีอาหาร</p><p> ที่จะพึงกิน  มีผ้านุ่งห่มหาได้ยาก  และบุคคลนั้นเป็นผู้มีผิวพรรณขี้ริ้ว  ไม่น่าดู</p><p>เป็นคนเตี้ย      มีอาพาธมาก     เป็นคนบอด        คนมือเทากุด    คนกระจอก</p><p>หรือเป็นคนง่อย   มักไม่ได้ข้าว  น้ำ  ผ้า  ยาน  ดอกไม้  ของหอม  เครื่องลูบไล้</p><p>ที่นอน   ที่อยู่อาศัย วัตถุเป็นอุปกรณ์แก่ประทีบ  เขาย่อมประพฤติสุจริตทางกาย</p><p>ประพฤติสุจริตทางวาจา  ประพฤติสุจริตทางใจ   ครั้นเขาประพฤติสุจริตทางกาย </p><p>วาจา      ใจแล้ว     เบื้องหน้าแต่ตายเพราะความแตกแห่งกาย     ย่อมเข้าถึงสุคติ</p><p>โลกสวรรค์  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>ผู้มืดมา  สว่างไป.</strong></p><p>                 <strong>๓.  โชติตมปรายนบุคคล    บุคคลผู้สว่างมา   มืดไป</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    เป็นผู้เกิดมาแล้ว      ในตระกูลสูง    คือ</p><p>ตระกูลขัตติยมหาศาล    ตระกูลพราหมณมหาศาล    ตระกูลคหบดีมหาศาล  ซึ่งมี </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 368</p><p>อำนาจวาสนามาก  มีทรัพย์มาก   มีโภคะมาก   มีทองและเงินเพียงพอ   มีอุป- </p><p>กรณ์เครื่องปลื้มใจเพียงพอ    มีทรัพย์และข้าวเปลือกเพียงพอ     และบุคคลนั้น </p><p>เป็นผู้มีรูปงามน่าดู  น่าชม  น่าเลื่อมใสประกอบด้วยเป็นผู้มีสรีระมีสีราวกับทอง</p><p>มีปกติได้ข้าว น้ำ  ผ้า  ยานดอกไม้    ของหอม  เครื่องลูบไล้    ที่นอน  ที่อยู่อาศัย</p><p>วัตถุเป็นอุปกรณ์แก่ประทีป  เขาย่อมประพฤติทุจริตทางกาย ประพฤติทุจริต ทาง</p><p>วาจา   ประพฤติทุจริตทางใจ   ครั้นเขาประพฤติทุจริตทางกาย   วาจา    ใจแล้ว</p><p>เบื้องหน้าแต่ตาย  เพราะความแตกแห่งร่างกาย  ย่อมเข้าถึงอบาย  ทุคติ   วินิบาต</p><p>นรก  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>ผู้สว่างมา  มืดไป.</strong></p><p>                     <strong>๔.  โชติโชติปรายนบุคคล  บุคคลผู้สว่างมา  สว่างไป</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     เป็นผู้เกิดมาแล้วในตระกูลสูง    คือตระกูล</p><p>ขัตติยมหาศาล   ตระกูลพราหมณมหาศาล    หรือตระกูลคหบดีมหาศาล   ซึ่ง</p><p>มีอำนาจวาสนา  มีโภคะมาก   มีทองและเงินเพียงพอ     มีทรัพย์และข้าวเปลือก</p><p>เพียงพอ   และบุคคลนั้นเป็นผู้มีรูปงาม  น่าดู  น่าชม  น่าเลื่อมใส  ประกอบด้วย</p><p>ความเป็นผู้มีสรีระราวกับทอง      มีปกติได้ข้าว น้ำ ผ้า ยาน  ดอกไม้  ของหอม</p><p>เครื่องลูบไล้  ที่นอน ที่อยู่อาศัย วัตถุเป็นอุปกรณ์แก่ประทีป   เขาย่อมประพฤติ</p><p>สุจริตทางกาย  ประพฤติสุจริตทางวาจา ประพฤติสุจริตทางใจ ครั้นเขาประพฤติ</p><p>สุจริตทางกาย   วาจา   ใจ     แล้ว     เบื้องหน้าแต่ตายเพราะความแตกแห่งกาย</p><p>ย่อมเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า   <strong>ผู้สว่างมา   สว่างไป.</strong></p><p>         [๑๓๐]  <strong>๑. โอณโตณตบุคคล บุคคลผู้ต่ำมา  ต่ำไปเป็นไฉน  ?</strong></p><p>         ฯลฯ  บุคคลอย่างนี้  ชื่อว่า  <strong>ผู้ต่ำมา  ต่ำไป</strong>  (เหมือนบุคคลพวกที่ ๑</p><p>ข้อ ๑๒๙) </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 369</p><p>                 <strong>๒.  โอณตุณณตบุคคล   บุคคลผู้ต่ำมา   สูงไปเป็นไฉน ?</strong></p><p>         ฯลฯ  บุคคลอย่างนี้  ชื่อว่า <strong>ผู้ต่ำมา สูงไป</strong>  (เหมือนบุคคลพวกที่ ๒</p><p>ข้อ ๑๒๙) </p><p>                 <strong>๓.  อุณณโตณตบุคคล   บุคคลผู้สูงมาต่ำไป เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ฯลฯ  บุคคลอย่างนี้  ชื่อว่า <strong>ผู้สูงมาต่ำไป</strong>  (เหมือนบุคคลพวกที่  ๓</p><p>ข้อ   ๑๒๙)</p><p>                 <strong>๔.  อุณณตุณณตบุคคล   บุคคลผู้สูงมาสูงไป  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         ฯลฯ  บุคคลอย่างนี้ ชื่อว่า <strong>ผู้สูงมา สูงไป</strong> (เหมือนบุคคลพวกที่   ๔</p><p>ข้อ  ๑๒๙)</p><p>                            <strong>อรรถกถาบุคคลผู้มืดมามืดไปเป็นต้น</strong></p><p>         บุคคลใด   ประกอบด้วยความมืด    เป็นต้นว่า   เกิดมาในตระกูลต่ำ</p><p>เป็นต้น   เพราะเหตุนั้น    ผู้นั้น   จึงชื่อว่า   <strong>ตโม</strong>   แปลว่า  ผู้มืด.   บุคคลชื่อว่า</p><p><strong>ตมปรายโน</strong>  คือ   ผู้มีความมืดเป็นไปในเบื้องหน้า      เพราะการเข้าถึงความ</p><p>มืดในนรกอีก  ด้วยทุจริตทั้งหลาย   มีกายทุจริตเป็นต้น.</p><p>         บทว่า   <strong>"เนสาทกุเล"</strong>  ได้แก่   ตระกูลนายพรานเนื้อเป็นต้น.    คำว่า</p><p><strong>"เวนกุเล"</strong>   ได้แก่   ตระกูลช่างจักสาน.   คำว่า  <strong>"ปุกฺกกกุสกุเล"</strong>   ได้แก่   ตระกูล</p><p>บุคคลผู้ทิ้งดอกไม้.   คำว่า  <strong>"กสิรวุตฺติเก"</strong>   แปลว่า   มีความเป็นอยู่ฝืดเคือง.</p><p>บทว่า  <strong>"ทุพฺพณฺโณ"</strong>      ได้แก่ ผู้มีผิวพรรณดุจตอไม้ที่ถูกไฟไหม้   เหมือน</p><p>ปีศาจคลุกฝุ่น  เล่นฝุ่น.  บทว่า   <strong>"ทุทฺทสฺสิโก"</strong>   ได้แก่ใคร ๆ   เห็นไม่เป็นที่ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 370</p><p>ชอบใจแม้แต่มารดาผู้บังเกิดกล้าของตน.  คำว่า  <strong>"โอโฏฏิมโก"</strong>  แปลว่า  เป็น </p><p>คนเตี้ย.   บทว่า  <strong>"กาโณ"</strong>   ได้แก่  มีตาบอดข้างหนึ่ง  หรือสองข้าง.   บทว่า</p><p><strong>"กุณี"</strong>   ได้แก่  มีมือง่ายข้างหนึ่ง  หรือสองข้าง.  บทว่า   <strong>"ขญฺโช"</strong>  ดังที่</p><p>เท้าเขยกข้างหนึ่ง    หรือสองข้าง.    บทว่า   <strong>"ปกฺขหโต"</strong>  ได้แก่  ผู้ถูกโรค</p><p>กำจัดไปแถบหนึ่ง  คือ  เป็นผู้ง่อยเปลี้ย.  บทว่า   <strong>"ปทีเปยฺยสฺส"</strong>  ได้แก่  อุป-</p><p>กรณ์แห่งประทีป  มีน้ำมันและตะเกียงเป็นต้น.</p><p>         ในคำว่า   <strong>"เอว ปุคฺคโล  ตโม  โหติ  ตมปรายโน"</strong>  นี้ท่านอธิบาย </p><p>ไว้ว่า  บุคคลพวกหนึ่งไม่เห็นแสงสว่างในภายนอก  ทำกาละ  คือ  ตายในท้อง</p><p>มารดานั่นแหละแล้วเกิดในอบายทั้งหลาย   เขาย่อมท่องเที่ยวไปตลอดกัปทั้งสิ้น </p><p>ชื่อว่า <strong>ตโม ตมปรายโน</strong>  คือ  ผู้มืดมามืดไปนั่นเทียว   และเขาผู้นั้นพึงเป็น</p><p>กุหกบุคคล  คือ บุคคลผู้หลอกลวง  ก็การบังเกิดของกุหกบุคคลนั้น    มีสภาวะ</p><p>เห็นปานนี้   อนึ่งในอธิการนี้   ท่านแสดงการวิบัติแห่งการมา    และความวิบัติ</p><p>แห่งปัจจัยที่เกิดขึ้นในเบื้องต้นของเขา  ด้วยคำว่า  <strong>"นีเจ  กุเล  ปจฺจาชาโต  โหติ </strong></p><p><strong>จณฺฑาลกุเล วา"</strong>   ดังนี้เป็นต้น    ซึ่งแปลความว่า    ผู้เกิดมาแล้วในตระกูลต่ำ</p><p>หรือตระกูลจัณฑาล.   ท่านแสดงความวิบัติแห่งปัจจัยของกุหกบุคคลนั้น    ด้วย</p><p>คำเป็นต้นว่า  <strong>"ทลิทฺเท"</strong>   แปลว่า ขัดสน.   ท่านแสดงความวิบัติแห่งอุบายเป็น</p><p>เครื่องเลี้ยงชีพของเขา  ด้วยตาเป็นต้นว่า   <strong>"กสิรวุตฺติเก"</strong>  แปลว่า   ผู้เป็นอยู่</p><p>ลำบาก.  ท่านแสดงความวิบัติแห่งรูปของเขา   ด้วยคำเป็นต้นว่า   <strong>"ทุพฺพณฺโณ"</strong></p><p>แปลว่า  มีวรรณะทราม.  ท่านแสดงความประกอบพร้อมด้วยเหตุแห่งทุกข์ของ</p><p>เขาด้วยคำเป็นต้นว่า  <strong>"พหฺวาพาโธ"</strong>  แปลว่า มีอาพาธมาก.  ท่านแสดงความ</p><p>วิบัติด้วยเหตุแห่งความสุข  และความวิบัติแห่งเครื่องอุปโภค   ด้วยคำเป็นต้นว่า</p><p><strong>"น ลาภี"</strong>  แปลว่าไม่มีลาภ.  ท่านแสดงความประกอบเหตุแห่งความมีความมืด </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 371</p><p>เป็นที่ไปในเบื้องหน้า   ด้วยคำเป็นต้นว่า   <strong>"กาเยน  ทุจฺจริต"</strong>   แปลว่า  มีกาย  </p><p>ทุจริตเป็นต้น . ท่านแสดงความเข้าถึงความมืดในภพเบื้องหน้า  ด้วยคำเป็นต้น</p><p>ว่า  <strong>"กายสฺส  เภทา"</strong>    แปลว่า    เพราะกายแตกทำลาย.   บัณฑิตพึงทราบ</p><p>ธรรมฝ่ายขาว   โดยนัยตรงข้ามกับคำที่กล่าวแล้ว.</p><p>         อีกประการหนึ่ง  ในอธิการนี้   ท่านกล่าวคำอธิบายไว้ว่า   บุคคลประ-</p><p>กอบด้วยความรุ่งเรืองมีการเกิดในภายหลัง   เพราะความถึงพร้อมด้วยตระกูล ๓</p><p>อย่าง คือ  กษัตริย์มหาศาล  พราหมณมหาศาล   และ   คหบดีมหาศาล  ชื่อว่า</p><p>โชติ   ผู้รุ่งเรือง   คือผู้สว่างมา  และชื่อว่า   <strong>โชติปรายโน</strong>   แปลว่า   ผู้สว่างไป</p><p>ข้างหน้า   เพราะความเข้าถึงความเป็นผู้สว่าง    คือ   การอุบัติขึ้นในภพสวรรค์</p><p>ด้วยสุจริตทั้งหลายมีกายสุจริตเป็นต้น.</p><p>         บัณฑิต  พึงทราบวินิจฉัยในคำว่า  <strong>"ขตฺติยมหาสาลกุเล   วา"</strong>   เป็น</p><p>ต้น  บทว่า  <strong>"ขตฺติยมหาสาลา"</strong>  ได้แก่กษัตริย์ผู้มีทรัพย์อันเป็นสาระมาก คือ</p><p>ว่า  กษัตริย์ผู้ถึงพร้อมด้วยสาระแห่งสมบัติมาก.   ก็กษัตริย์เหล่าใด   มีพระราช-</p><p>ทรัพย์อย่างต่ำประมาณร้อยโกฏิอันเป็นทุนนอน  และได้ตั้งขุมทรัพย์ไว้ ๓ หม้อ</p><p>กระทำให้เป็นกองในท่ามกลางเรือนเพื่อประโยชน์แก่การใช้สอย     กษัตริย์</p><p>เหล่านั้นชื่อว่า  <strong>ขัตติยมหาศาล.</strong> พราหมณ์เหล่าใดมีทุนทรัพย์ประมาณ  ๘๐  โกฏิ</p><p>ตั้งขุมทรัพย์ไว้หม้อครึ่งสำหรับใช้สอยในบ้าน      พราหมณ์เหล่านั้นชื่อว่า</p><p><strong>พราหมณมหาศาล.</strong>  คหบดีเหล่าใด    มีทุนทรัพย์ ๔๐  โกฏิ  ตั้งขุมทรัพย์ไว้</p><p>หนึ่งหม้อ    กระทำให้เป็นกองในท่ามกลางเรือนเพื่อต้องการใช้สอยในบ้าน</p><p>คหบดีเหล่านั้น   ชื่อว่า  <strong>คหบดีมหาศาล.</strong>  อธิบายว่าบุคคลผู้รุ่งเรืองคือผู้สว่าง</p><p>มานั้น     เกิดในตระกูลแห่งชนเหล่านั้น.</p><p>         บทว่า   <strong>"อฑฺเฒ"</strong>  ได้แก่ ความเป็นอิสระ  ชื่อว่ามีทรัพย์มาก  เพราะ</p><p>มีทรัพย์อันเป็นทุนนอนมาก.    ชื่อว่ามีโภคะมาก    เพราะมีเครื่องอุปโภค    มี </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 372</p><p>ภาชนะเงินเป็นต้นมาก.   ชื่อว่า   มีทองเงินมาก     เพราะมีทองและเงินอันเป็น </p><p>ต้นทุนเก็บไว้มาก ๆ  ชื่อว่า มีอุปกรณ์แห่งทรัพย์เป็นเครื่องปลื้มใจ คือมีเหตุแห่ง</p><p>ความยินดีมาก.  ชื่อว่า   <strong>มีทรัพย์   และธัญญาหารมาก</strong>  เพราะมีวัตถุทั้งหลาย</p><p>มีโคและทรัพย์เป็นต้นด้วย  มีธัญญาหาร  ๗  ชนิดด้วย   มาก.</p><p>         คำว่า  <strong>"อภิรูโป"</strong>  แปลว่า  มีรูปงาม.</p><p>         คำว่า  <strong>"ทสฺสนีโย"</strong>   แปลว่า  น่าทัศนา  คือ  สมควรแล้วแก่อันใคร ๆ</p><p>จะละการงานอย่างอื่นแล้วมองดูแม้ตลอดวัน.</p><p>         คำว่า  <strong>"ปาสาทิโก"</strong>   แปลว่า   นำมาซึ่งความเลื่อมใสแห่งจิต   ด้วย</p><p>การเห็นนั่น  แหละ.</p><p>         คำว่า  <strong>"ปรมาย"</strong>    แปลว่า   สูงที่สุด.</p><p>         บทว่า  <strong>"วณฺณโปกฺขรตาย"</strong>  ได้แก่ วรรณะแห่งสรีระ  สรีระท่าน</p><p>เรียกว่า  <strong>โปกฺขร</strong> อธิบายว่า  เพราะความถึงพร้อมด้วยวรรณะแห่งสรีระนั้น.</p><p>         บทว่า  <strong>"สมนฺนาคโต"</strong>   ได้แก่  เข้าถึงแล้ว.  บัณฑิตพึงทราบวินิจฉัย</p><p>ในคำ  <strong>"โอณโตณตา"</strong>  เป็นต้น  ชื่อว่า  ผู้ต่ำ  เพราะเว้นจากสมบัติในทิฏฐธรรมิก-</p><p>ภพหรือในสัมปรายิกภพ  อธิบายว่า  เป็นผู้ต่ำ    คือเป็นผู้ลามก.  ชื่อว่า  ผู้สูง</p><p>เพราะความเป็นสภาพตรงกันข้ามกับคนต่ำนั้น   อธิบายว่า  ผู้สูง  คือ เป็นผู้เลิศ.</p><p>คำที่เหลือในที่นี้บัณฑิตพึงทราบโดยนัยที่กล่าวแล้วในคำว่า ผู้มืด เป็นต้น.   อีก</p><p>อย่างหนึ่ง บทว่า  <strong>"โอณโตณโต"</strong>  ความว่า  บัดนี้   คือชาตินี้เป็นผู้ต่ำ  แม้ต่อไป</p><p>คือชาติต่อไป  ก็จะเป็นผู้ต่ำนั่นแหละ.  บทว่า   <strong>"โอณตุณฺณโต"</strong>  ความว่า ชาติ</p><p>นี้เป็นผู้ต่ำ  แต่ชาติต่อไปจักเป็นผู้สูง.  บทว่า  <strong>"อุณฺณโตณโต"</strong>  ความว่า ชาติ</p><p>นี้เป็นผู้สูง  แต่ชาติต่อไปจักเป็นผู้ต่ำ.   บทว่า   <strong>"อุณฺณโตณฺณโต"</strong>   ความว่า</p><p>ชาตินี้เป็นผู้สูง   แม้ชาติต่อไปก็จักเป็นผู้สูง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 373</p><p>         <strong>บรรดาบุคคลเหล่านั้น   บุคคลเปรียบด้วยต้นไม้  ๔   ชนิด เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong> </p><p>        [๑๓๑]  <strong>ต้นไม้  ๔  ชนิด คือ</strong> </p><p>                           ไม้มีกระพี้  แต่บริวารมีแก่น  ๑</p><p>                           ไม้มีแก่น   แต่บริวารมีกระพี้ ๑</p><p>                           ไม้มีกระพี้  บริวารก็มีกระพี้ ๑</p><p>                           ไม้มีแก่น    บริวารก็มีแก่น ๑</p><p>        [๑๓๒]  <strong>บุคคลเปรียบด้วยต้นไม้   ๔  จำพวก  เหล่านี้    มีปรากฏ</strong></p><p><strong>อยู่ในโลก   ก็ฉันนั้นเหมือนกัน</strong></p><p>        <strong>บุคคล  ๔  จำพวก   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>                           บุคคลมีกระพี้    แต่บริวารมีแก่น  ๑</p><p>                           บุคคลมีแก่น   แต่บริวารมีกระพี้  ๑  </p><p>                           บุคคลมีกระพี้   บริวารก็มีกระพี้   ๑</p><p>                           บุคคลมีแก่น   บริวารก็มีแก่น  ๑</p><p>                   ๑.  <strong>บุคคลมีกระพี้    แต่บริวารมีแก่น   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นคนทุศีล  มีธรรมอันลามก แต่บริษัทของ</p><p>บุคคลนั้น    เป็นคนมีศีล   มีธรรมอันงาม   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  บุคคลมีกระพี้ </p><p>แต่บริวารมีแก่น   ต้นไม้นั้นมีกระพี้    แต่บริวารมีแก่น    แม้ฉันใด  บุคคลนี้</p><p>ก็อุปไมย  ฉันนั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 374</p><p>                 ๒.  <strong>บุคคลมีแก่น  แต่บริวารมีกระพี้   เป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้มีศีล   มีธรรมอันงาม  ส่วนบริษัทของ</p><p>บุคคลนั้นเป็นผู้ทุศีล  มีธรรมอันลามก  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า   บุคคลมีแก่น   แต่</p><p>บริวารมีกระพี้    ต้นไม้นั้นมีแก่น   แต่บริวารมีกระพี้   แม้ฉันใด  บุคคลนี้  ก็อุปไมย</p><p>ฉันนั้น.</p><p>                 ๓.  <strong>บุคคลมีกระพี้  บริวารก็มีกระพี้   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    เป็นผู้ทุศีล   มีธรรมอันลามก    แม้บริษัทของ</p><p>บุคคลนั้นก็เป็นผู้ทุศีล   มีธรรมอันลามก   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  บุคคลมีกระพี้</p><p>บริวารก็มีกระพี้    ต้นไม้มีกระพี้   บริวารก็มีกระพี้นั้น    แม้ฉันใด    บุคคลนี้</p><p>ก็อุปไมย  ฉันนั้น.</p><p>                 ๔.  <strong>บุคคลมีแก่น   บริวารก็มีแก่น  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้มีศีล   มีธรรมอันงาม    ฝ่ายบริษัทของ</p><p>บุคคลนั้นก็เป็นผู้มีศีล  มีธรรมอันงาม  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า บุคคลมีแก่น  บริวาร</p><p>ก็มีแก่น  ต้นไม้มีแก่น  บริวารก็มีแก่นนั้น  ฉันใด  บุคคลนี้ก็อุปไมย ฉันนั้น</p><p>         <strong>บุคคลเปรียบด้วยต้นไม้   ๔   จำพวกเหล่านี้     มีปรากฏอยู่ใน</strong></p><p><strong>โลก.</strong></p><p>                      <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบด้วยต้นไม้  ๔  จำพวก</strong></p><p>         พึงทราบต้นไม้มีกระพี้    บริวารมีแก่นก่อน.      ต้นไม้เจริญที่สุดใน</p><p>ป่าตัวเองมีกระพี้    แต่บริวารมีแก่น.    คำที่เหลือ    พึงทราบโดยนัยนี้     ก็ใน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 375</p><p>บุคคลทั้งหลาย     บัณฑิตพึงทราบความที่บุคคลผู้เป็นเช่นกับต้นไม้มีกระพี้ </p><p>เพราะเว้นจากสาระคือศีล   และพึงทราบความที่บุคคลผู้เปรียบด้วยต้นไม้มีแก่น</p><p>เพราะประกอบด้วยสาระคือศีล.</p><p> </p><p>         [๑๓๓] <strong> ๑.  รุปัปปมาโณรูปัปปสันนบุคคล   บุคคลผู้ถือรูปเป็น</strong></p><p><strong>ประมาณ  เลื่อมใสในรูปเป็นไฉน   ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เห็นรูปที่สูง  รูปที่ไม่อ้วนไม่ผอม  รูปที่มีอวัยวะ</p><p>สมส่วนหรือรูปที่งามพร้อมไม่มีที่ติ   ถือเอาเป็นประมาณในรูปนั้น     แล้วจึงยัง</p><p>ความเลื่อมใสให้เกิด   บุคคลนี้เรียกว่า   ผู้ถือรูปเป็นประมาณ   เลื่อมใสในรูป.</p><p>                      <strong>๒.  โฆสัปปมาโณโฆสัปปสันนบุคคล    บุคคลผู้ถือ</strong></p><p><strong>เสียงเป็นประมาณ  เลื่อมใสในเสียงเป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ถือเอาประมาณในเสียงนั้น   โดยการสรรเสริญ</p><p>คุณที่คนอื่นพูดในที่ลับหลัง    โดยการชมเชยที่คนอื่นนิพนธ์ขึ้น  โดยการยกย่อง</p><p>ที่คนอื่นพูดต่อหน้า  โดยการสรรเสริญที่ผู้อื่นนำไปพรรณนาต่าง ๆ กันไป  แล้ว</p><p>จึงยังความเลื่อมใสให้เกิด   บุคคลนี้เรียกว่า  ผู้ถือเสียงเป็นประมาณ  เลื่อมใสใน</p><p>เสียง.</p><p>                      <strong>๓.  ลูขัปปมาโณลูขัปปสันนบุคคล  บุคคลผู้ถือความ</strong></p><p><strong>เศร้าหมองเป็นประมาณ   เลื่อมใสในความเศร้าหมอง  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เห็นความเศร้าหมองแห่งจีวร  เห็นความเศร้า</p><p>หมองแห่งบาตร  เห็นความเศร้าหมองแห่งเสนาสนะ   หรือเห็นการทำทุกรกิริยา </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 376</p><p>มีอย่างต่าง ๆ ถือเอาประมาณในความเศร้าหมองนั้นแล้ว      จึงยังความเลื่อมใส </p><p>ให้เกิดขึ้น   นี้เรียกว่า   บุคคลผู้ถือความเศร้าหมองเป็นประมาณ    เลื่อมใสใน</p><p>ความเศร้าหมอง.</p><p>                     <strong>๔.  ธัมมัปปมาโณธัมมัปปสันนบุคคล    บุคคลผู้ถือ</strong></p><p><strong>ธรรมเป็นประมาณ    เลื่อมใสในธรรม  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เห็นศีล เห็นสมาธิ เห็นปัญญา ถือเอาธรรมนั้น</p><p>เป็นประมาณแล้ว   ยังความเลื่อมใสให้เกิดขึ้น    บุคคลนี้เรียกว่า  ผู้ถือธรรมเป็น</p><p>ประมาณ  เลื่อมใสในธรรม.</p><p>              <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ถือรูปเป็นประมาณ  เลื่อมใสในรูป  เป็นต้น</strong></p><p>         บุคคลใด   ย่อมกระทำรูปอันสมควรแก่สมบัติให้เป็นประมาณ   เพราะ</p><p>เหตุนั้น   บุคคลนั้นจึงชื่อว่า <strong>รูปปฺปมาโณ</strong> แปลว่า ผู้กระทำรูปให้เป็นประมาณ.</p><p>บุคคลใด     ย่อมยังความเลื่อมใสให้เกิดในรูปอันควรแก่สมบัตินั้น     เหตุนั้น</p><p>บุคคลนั้นจึงชื่อว่า  <strong>รูปปฺปสนฺโน</strong>  แปลว่า  ผู้เลื่อมใสในรูป.</p><p>         บุคคลใดย่อมกระทำเสียงอันเป็นกิตติศัพท์ให้เป็นประมาณ  เพราะเหตุ</p><p>นั้น  บุคคลนั้นจึงชื่อว่า   <strong>โฆสปฺปมาโณ</strong>  แปลว่า  ผู้ถือเสียงเป็นประมาณ.</p><p>         วินิจฉัยในคำว่า  "อาโรห   ว"  เป็นต้น  ก็คำว่า  "อาโรห"  ได้แก่</p><p>สูงขึ้นไป.  คำว่า   <strong>"ปริณาห"</strong>    ได้แก่ มีรูปสมบัติอันสมบูรณ์โดยรอบ  ปราศ-</p><p>จากความผอมและอ้วน.  บทว่า   <strong>"สณฺาน"</strong>  ได้แก่  ความเป็นของคงที่แห่ง</p><p>อวัยวะใหญ่น้อยทั้งหลาย   ในที่ที่ควรแล้ว   มีความยาว   สั้น และกลมเป็นต้น.</p><p>บทว่า  <strong>"ปริปูรึ"</strong>  ได้แก่  ความไม่บกพร่องของอวัยวะทั้งหลายมีประการตาม </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 377</p><p>ที่กล่าวแล้ว  หรือความเป็นผู้บริบูรณ์ด้วยลักษณะ.  บทว่า   <strong>"ปรวณฺณนาย"</strong> </p><p>ได้แก่   เพราะการพรรณนาคุณ    อันผู้อื่นเปล่งออกแล้วในที่ลับหลัง.   บทว่า</p><p><strong>"ปรโถมนาย"</strong>   ได้แก่  การสดุดี   (การยกย่อง)   ที่ผู้อื่นกล่าวได้ด้วยสามารถ</p><p>แห่งการชมเชย   มีการนิพนธ์ผูกเป็นคาถาไว้  เป็นต้น. บทว่า <strong> "ปรปสสนาย"</strong></p><p>ได้แก่   การสรรเสริญคุณที่ผู้อื่นกล่าวเฉพาะหน้า. บทว่า  <strong>"ปรวณฺณหาริกาย"</strong></p><p>ได้แก่  การนำการสรรเสริญคุณ   ที่ผู้อื่นให้เป็นไปด้วยอำนาจการชมเชยต่อ ๆ</p><p>กันไป.  บทว่า  <strong>"จีวรลูข"</strong>   ได้แก่ ความที่จีวรเป็นของเศร้าหมอง  โดยภาวะมี</p><p>สีไม่ดีเป็นต้น .  บทว่า  <strong>"ปตฺตลูข"</strong>    ได้แก่ ความที่ภาชนะเป็นของเศร้าหมอง</p><p>ด้วยสี  สัณฐาน  และพัสดุ.  บทว่า   <strong>"เสนาสนลูข"</strong>   ได้แก่  ความที่เสนา-</p><p>สนะเป็นของเศร้าหมอง    เพราะเว้นจากสมบัติของนักฟ้อนรำเป็นต้น.   บทว่า</p><p><strong>"วิวิธ"</strong>   ได้แก่  มีประการต่าง ๆ โดยความเป็นของอเจลก   (ชีเปลือย)   เป็น</p><p>ต้น.  บทว่า  <strong>"ทุกฺกรการก"</strong>   ได้แก่  การกระทำสรีระของตนให้เร่าร้อน.</p><p>         <strong>อปโร  นโย</strong>   อีกนัยหนึ่ง  ก็บุคคล ๔ จำพวกนี้  บุคคลผู้ถือประมาณ</p><p>ในรูปแล้วเลื่อมใส  ชื่อว่า รูปปฺปมาโณ แปลว่า ผู้ถือรูปเป็นประมาณ.  บทว่า</p><p><strong>"รูปปฺปสนฺโน"</strong>     แปลว่า  ผู้เลื่อมใสในรูป   ได้แก่  เป็นการกล่าวถึงเนื้อความ</p><p>ของบุคคลผู้ถือรูปเป็นประมาณนั้นนั่นแหละ.    บุคคลผู้ถือเสียงเป็นประมาณ</p><p>แล้วเลื่อมใส     ชื่อว่า     <strong>โฆสปฺปมาโณ</strong>    แปลว่า   ผู้ถือเสียงเป็นประมาณ.</p><p>บุคคลผู้ถือประมาณในจีวรที่เศร้าหมอง    และบาตรที่เศร้าหมองแล้วเลื่อมใส</p><p>ชื่อว่า  <strong>ลูขปฺปมาโณ</strong>  แปลว่า   ผู้ถือความเศร้าหมองเป็นประมาณ.   บุคคลผู้</p><p>ถือธรรมเป็นประมาณแล้วก็เลื่อมใส   ชื่อว่า  <strong>ธมฺมปฺปมาโณ</strong>  แปลว่า   ผู้ถือ</p><p>ธรรมเป็นประมาณ.    คำนอกจากนี้    เป็นการกล่าวถึงเนื้อความของบุคคล  </p><p>จำพวกเหล่านั้นนั่นแหละ. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 378</p><p>         ก็สัตว์โลกทั้งหมดแบ่งออกเป็น ๓ ส่วน    ที่ถือรูปเป็นประมาณมี  ๒ </p><p>ส่วน    ที่ไม่ถือมี ๑ ส่วน.   สัตว์โลกทั้งหมดแบ่งออกเป็น ๕ ส่วน   ที่ถือเสียง</p><p>เป็นประมาณมี  ๔ ส่วน   ที่ไม่ถือมี ๑ ส่วน.   สัตวโลกทั้งหมดแบ่งออกเป็น ๑๐</p><p>ส่วน   ที่ถือความเศร้าหมองเป็นประมาณมี  ๙  ส่วน   ที่ไม่ถือมี ๑ ส่วน.   สัตว์</p><p>โลกทั้งหมดแบ่งออกเป็นแสนส่วน    ส่วนเดียวเท่านั้น     ถือธรรมเป็นประมาณ</p><p>ส่วนที่เหลือไม่ถือธรรมเป็นประมาณ       โลกสันนิวาสนี้ถือประมาณ  ๔  อย่าง</p><p>อย่างนี้   ด้วยประการฉะนี้.</p><p>         ในโลกสันนิวาสมีประมาณ  ๔  อย่างนี้   ผู้ที่ไม่เลื่อมใสในพระพุทธเจ้า</p><p>ทั้งหลายมีประมาณน้อย   ที่เลื่อมใสมีมาก   เพราะว่าบุคคลผู้ถือรูปเป็นประมาณ</p><p>ชื่อว่า  รูปอันนำมาซึ่งความเลื่อมใส   ยิ่งกว่ารูปของพระพุทธเจ้า    ย่อมไม่มี.</p><p>         ผู้ที่ถือเสียงเป็นประมาณ  ชื่อว่า  เสียงอันนำมาซึ่งความเลื่อมใสยิ่งกว่า</p><p>เสียงประกาศเกียรติคุณของพระพุทธเจ้า   ย่อมไม่มี.</p><p>         ผู้ที่ถือความเศร้าหมองเป็นประมาณ  ชื่อว่า  ความเศร้าหมองอื่นอันนำ</p><p>ความเลื่อมใสมา  ที่ยิ่งกว่าความเศร้าหมองของพระผู้มีพระภาคเจ้า   ผู้เป็นพระ-</p><p>พุทธเจ้า  ผู้ละผ้าทั้งหลายที่เขาทอในแคว้นกาสี     ละภาชนะทองคำอันมีค่ามาก</p><p>และละปราสาทอันประกอบด้วยสมบัติทั้งปวงอันสมควรแก่ฤดูกาลทั้ง ๓     แล้ว</p><p>เสพผ้าบังสุกุลจีวร    บาตรอันสำเร็จด้วยศิลา    และเสนาสนะมีโคนไม้เป็นต้น</p><p>ย่อมไม่มี.</p><p>         ผู้ที่ถือธรรมเป็นประมาณ  ชื่อว่า  คุณมี  ศีลเป็นต้นอื่น    อันนำมาซึ่ง</p><p>ความเลื่อมใส   อันยิ่งกว่าคุณมีศีลเป็นต้น  ของพระตถาคต  ผู้มีศีลาที่คุณอันไม่ทั่ว</p><p>ไปในโลกนี้ตลอดเทวโลก  ย่อมไม่มี  ด้วยเหตุนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงดำรง</p><p>อยู่   เป็นเสมือนหนึ่งถือเอาโลกสันนิวาสมีประมาณ  ๔ นี้   ด้วยกำมือฉะนี้แล. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 379</p><p>         [๑๓๔]  <strong>๑.  บุคคล  ปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตน   ไม่ปฏิบัติเพื่อ </strong></p><p><strong>ประโยชน์คนอื่น  เป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยศีลด้วยตนเอง     แต่ไม่</p><p>ชักชวนคนอื่นให้ถึงพร้อมด้วยศีล   เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยสมาธิด้วยตนเอง  แต่ไม่</p><p>ชักชวนคนอื่นให้ถึงพร้อมด้วยสมาธิ  เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยปัญญาด้วยตนเอง  แต่</p><p>ไม่ชักชวนคนอื่นให้ถึงพร้อมด้วยปัญญา    เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติด้วยตนเอง</p><p>แต่ไม่ชักชวนผู้อื่นให้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติ เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติญาณทัสสนะ</p><p>ด้วยตนเอง  แต่ไม่ชักชวนผู้อื่นให้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติญาณทัสสนะ  บุคคลอย่าง</p><p>นี้ชื่อว่า  ปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตน    ไม่ปฏิบัติเพื่อประโยชน์คนอื่น.</p><p>                     <strong>๒.  บุคคล   ปฏิบัติเพื่อประโยชน์คนอื่น แต่ไม่ปฏิบัติ</strong></p><p><strong>เพื่อประโยชน์ตน   เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้ไม่เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยศีลด้วยตนเอง แต่ชักชวน</p><p>ผู้อื่นให้ถึงพร้อมด้วยศีล   ไม่เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยสมาธิด้วยตนเอง แต่ชักชวนคน</p><p>อื่นให้ถึงพร้อมด้วยสมาธิไม่เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยปัญญาด้วยตนเอง แต่ชักชวนคน</p><p>อื่นให้ถึงพร้อมด้วยปัญญา ไม่ถึงพร้อมด้วยวิมุตติด้วยตนเอง แต่ชักชวนคนอื่น</p><p>ให้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติ   ไม่เป็นผู้ถึงพร้อมวิมุตติญาณทัสสนะด้วยตนเอง   แต่</p><p>ชักชวนผู้อื่นให้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติญาณทัสสนะ    บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า   ปฏิบัติ </p><p>เพื่อประโยชน์คนอื่น    ไม่ปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตน.</p><p>                    <strong>๓.  บุคคล  ปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตนด้วย   เพื่อประ-</strong></p><p><strong>โยชน์คนอื่นด้วย  เป็นไฉน  ? </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 380</p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยศีลด้วยตนเองด้วย  ชักชวน </p><p>ถึงพร้อมด้วยศีลด้วย เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยสมาธิด้วยตนเองด้วย ชักชวนคนอื่นให้</p><p>ผู้อื่นให้ถึงพร้อมด้วยสมาธิด้วย        เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยปัญญาด้วยตนเองด้วย</p><p>ชักชวนคนอื่นให้ถึงพร้อมด้วยปัญญาด้วย     เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติด้วยตน</p><p>เองด้วย    ชักชวนผู้อื่นให้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติด้วย    เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติ-</p><p>ญาณทัสสนะด้วยตนเองด้วยชักชวนผู้อื่นให้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติญาณทัสสนะด้วย</p><p>บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า   ปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตนด้วย  เพื่อประโยชน์ผู้อื่นด้วย.</p><p>                     <strong>๔.  บุคคล  ไม่ปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตน    ไม่ปฏิบัติ </strong></p><p><strong>เพื่อประโยชน์คนอื่น  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ไม่เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยศีลด้วยตนเอง  ไม่ชักชวน</p><p>ผู้อื่นให้ถึงพร้อมด้วยศีลไม่เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยสมาธิด้วยตนเอง   ไม่ชักชวนผู้อื่น</p><p>ให้ถึงพร้อมด้วยสมาธิ  ไม่เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยปัญญาด้วยตนเอง  ไม่ชักชวนผู้อื่น</p><p>ให้ถึงพร้อมด้วยปัญญา ไม่เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติด้วยตนเอง    ไม่ชักชวนผู้อื่น</p><p>ให้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติ   ไม่เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติญาณทัสสนะด้วยตนเอง ไม่</p><p>ชักชวนผู้อื่นให้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติญาณทัสสนะ  บุคคลอย่างนี้   ชื่อว่า  ไม่ปฏิบัติ</p><p>เพื่อประโยชน์ตน  ไม่ปฏิบัติเพื่อประโยชน์คนอื่น.</p><p>                      <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตนเป็นต้น</strong></p><p>         วินิจฉัยในดีว่า     ผู้ปฏิบัติเพื่อประโยชน์แก่ตน    เป็นต้น.    บทว่า</p><p><strong>"สีลสมฺปนฺโน"</strong>  ได้แก่ ผู้ถึงพร้อมแล้ว  คือ  ผู้สมบูรณ์ด้วยศีล.     ในบุคคล</p><p>ผู้สมบูรณ์ด้วยสมาธิเป็นต้นก็มีนัยนี้เหมือนกัน.  ก็ในคำว่า  ผู้ถึงพร้อมแล้วด้วย </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 381</p><p>ศีลเป็นต้นนั้น   ศีล  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ทั้งโลกียศีล   และ   โลกุตตรศีล. </p><p>สมาธิและปัญญา     ก็เหมือนกัน.    วิมุตติ     ได้แก่  วิมุตติแห่งอรหัตตผล.</p><p>วิมุตติญาณทัสสนะ  ได้แก่ปัจจเวกขณญาณ มี ๑๙ อย่าง.</p><p>         พึงทราบวินิจฉัยในคำว่า  <strong>"โน  ปร"</strong>  เป็นต้น    ก็บุคคลกล่าวกับผู้อื่น</p><p>ว่า  แม้ท่านก็สมควรถึงพร้อมด้วยศีล   แต่ตนเองสมาทานศีลโดยวิธีใด   ย่อม</p><p>ไม่ชักชวน     ไม่ยังบุคคลอื่นให้ถือเอาโดยวิธีนั้น,  ในทุก ๆ บท  ก็มีนัยนี้เหมือน</p><p>กัน.  ก็บรรดาบุคคล ๔ จำพวกเหล่านั้น    บัณฑิตพึงทราบว่า   บุคคลพวกที่  ๑</p><p>ย่อมเป็นเช่นกันพระเถระ  ชื่อว่า  <strong>พกุละ.</strong>  พวกที่  ๒ เป็นเช่นกับ   <strong>พระอุปนันท-</strong></p><p><strong>ศากยบุตร</strong>     พวกที่  ๓ เป็นเช่นกับ     <strong>พระสารีบุตรเถระ</strong>  และ  <strong>พระ-</strong></p><p><strong>โมคคัลลานเถระ.</strong> พวกที่  ๔ เป็นเช่นกับ  <strong>พระเทวทัต.</strong></p><p>         [๑๓๕]  <strong>๑.  บุคคล  ทำตนให้เดือดร้อน   ขวนขวายประกอบ</strong></p><p><strong>สิ่งที่ทำตนให้เดือดร้อน  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นคนเปลือย  ไม่มีอาจาระ บริโภคอุจจาระซึ่ง</p><p>ติดที่มือ   คนเรียกให้มารับภิกษาไม่มา  คนบอกให้หยุดไม่หยุด ไม่ยินดีภิกษาที่เขา</p><p>รับก่อนแล้วนำมา  ไม่ยินดีภิกษาที่เขาทำอุทิศเพื่อตน  ไม่รับนิมนต์เขา  ไม่รับ</p><p>ภิกษาที่เขาคดจากหม้อแล้วก็ให้    ไม่รับจากหม้อข้าวหรือกระเช้า  ไม่รับภิกษาที่มี</p><p>ธรณีประตูเป็นระหว่างคั่น  ไม่รับภิกษาที่มีท่อนไม้เป็นระหว่างคั่น    ไม่รับภิกษา</p><p>ที่มีสากเป็นระหว่างคั้น  ไม่รับภิกษาของตนทั้ง  ๒   ซึ่งกำลังบริโภคอยู่    ไม่รับ</p><p>ภิกษาของหญิงมีครรภ์   ไม่รับภิกษาของหญิงที่กำลังให้ลูกดื่มน้ำนมอยู่  ไม่รับ</p><p>ภิกษาของหญิงผู้อยู่ในระหว่างบุรุษ   ไม่รับภิกษาในภัตที่เขาทำรวมกันไว้    ไม่ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 382</p><p>รับภิกษาในที่เขาเลี้ยงสุนัข    ไม่รับภิกษาในที่มีแมลงวันอยู่เป็นหมู่ ๆ  ไม่รับปลา </p><p>เนื้อ  ไม่ดื่มสุราเมรัย   น้ำส่าหมัก   บุคคลผู้นั้นเป็นผู้รับภิกษาในเรือนหลังเดียว</p><p>ยังอัตภาพให้เป็นไปด้วยข้าวเพียงคำเดียวบ้าง   เป็นผู้รับภิกษาในเรือนสองหลัง</p><p>ยังอัตภาพให้เป็นไปด้วยข้าวสองคำบ้าง  ฯลฯ   เป็นผู้รับภิกษาในเรือนเจ็ดหลัง</p><p>ยังอัตภาพให้เป็นไปด้วยข้าวเจ็ดคำบ้าง     ยังอัตภาพให้เป็นไปด้วยภิกษาอันเขา</p><p>จัดให้เป็นไปด้วยภิกษาอันเขาจัดไว้ให้ ๒ ที่บ้าง ฯลฯ ยังอัตภาพให้เป็นไปด้วย</p><p>ภิกษาอันเขาจัดไว้ให้ ๗ ที่บ้าง  ย่อมบริโภคอาหารวันละ ๑ ครั้งบ้าง.   ย่อมบริ-</p><p>โภคอาหารสองวันต่อครั้งบ้าง ฯลฯ  ย่อมบริโภคอาหารเจ็ดวันต่อครั้งบ้าง   เป็น</p><p>ผู้ขวนขวายประกอบในการบริโภคอาหารโดยปริยาย   กึ่งเดือนต่อครั้งบ้าง  เห็น</p><p>ปานนี้อยู่ด้วยประการฉะนี้   บุคคลผู้นั้นเป็นผู้มีผักเป็นภักษาบ้างเป็นผู้มีข้าวฟ่าง</p><p>เป็นภักษาบ้าง  เป็นผู้มีลูกเดือยเป็นภักษาบ้าง   เป็นผู้มีเศษหนังเป็นภักษาบ้าง</p><p>เป็นผู้มียางไม้เป็นภักษาบ้าง   เป็นผู้มีปลายข้าวเป็นภักษาบ้าง     เป็นผู้มีข้าวตัง</p><p>เป็นภักษาบ้าง   เป็นผู้มีน้ำข้าวเป็นภักษาบ้าง   เป็นผู้มีหญ้าเป็นภักษาบ้าง  เป็น</p><p>ผู้มีโคมัยเป็นภักษาบ้าง    ยังอัตภาพให้เป็นไปด้วยมูลผลาหารในป่า มีปกติบริโภค</p><p>ผลไม้ที่หล่นแล้ว    บุคคลผู้นั้นย่อมครองผ้าป่านบ้าง   ย่อมครองผ้าเจือป่านบ้าง</p><p>ย่อมครองผ้าที่เขาทิ้งจากซากศพบ้าง    ย่อมครองผ้าบังสุกุลบ้าง    ย่อมครองผ้า</p><p>เปลือกไม้บ้าง     ย่อมครองผ้าหนังเสือบ้าง     ย่อมครองผ้าหนังเสือผ่ากลางบ้าง</p><p>ย่อมครองผ้าคากรองบ้าง   ย่อมครองผ้าเปลือกไม้กรองบ้าง   ย่อมครองผ้าผลไม้</p><p>กรองบ้าง   ย่อมครองผ้ากัมพลที่ทำด้วยผมมนุษย์บ้าง   ย่อมครองผ้ากัมพลที่ทำ</p><p>ด้วยหนังสัตว์ร้ายบ้าง   ย่อมครองผ้าที่ทำด้วยปีกนกเค้าบ้าง   เป็นผู้ถอนผมและ</p><p>หนวด    ขวนขวายประกอบในการถอนผมและหนวดบ้าง    เป็นผู้ยืนอยู่โดยไม่</p><p>ต้องการที่นั่งบ้าง  เป็นผู้นั่งกระโหย่งประกอบความเพียรในการนั่งกระโหย่งบ้าง </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 383</p><p>เป็นผู้ทำการยืนและจงกรมเป็นต้นบนเหล็กแหลม   สำเร็จการนอนบนเหล็กแหลม </p><p>นั้นบ้าง  เป็นผู้ขวนขวายประกอบความเพียรในการลงน้ำลอยบาป มีเวลาเย็น</p><p>เป็นครั้งที่ ๓  อยู่บ้าง   เป็นผู้ขวนขวายประกอบในการยังกายให้ร้อนทั่วและให้</p><p>ร้อนรอบ มีประการมิใช่น้อยเห็นปานนี้ด้วยประการฉะนี้อยู่   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า</p><p>ทำคนให้เดือดร้อนและขวนขวายประกอบสิ่งที่ทำตนให้เดือดร้อน.</p><p>                     <strong>๒.  บุคคล  ทำให้ผู้อื่นเดือดร้อน  ขวนขวายประกอบ</strong></p><p><strong>สิ่งที่ทำผู้อื่นให้เดือดร้อน  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้ฆ่าแกะ   ฆ่าสุกร    ฆ่าเนื้อ   ฆ่านก  เป็น</p><p>พราน  เป็นชาวประมง    เป็นโจร    เป็นโจรผู้ฆ่าคน    เป็นคนฆ่าโค    เป็นผู้</p><p>รักษาเรือนจำ  ก็หรือว่าบุคคลบางพวกแม้เหล่าอื่นผู้มีการงานอันทารุณ  บุคคล</p><p>อย่างนี้ชื่อว่า  ทำผู้อื่นให้เดือดร้อนขวนขวายประกอบสิ่งที่ทำผู้อื่นให้เดือดร้อน.</p><p>                     <strong>๓.  บุคคล  ทำตนให้เดือดร้อน   และขวนขวายประ-</strong></p><p><strong>กอบสิ่งที่ทำตนให้เดือดร้อน   ทำให้ผู้อื่นเดือดร้อนและขวนขวาย</strong></p><p><strong>ประกอบสิ่งที่ทำให้ผู้อื่นเดือดร้อน  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    เป็นกษัตริย์ผู้พระราชาได้รับมุรธาภิเษกแล้ว</p><p>หรือเป็นพราหมณมหาศาล    บุคคลนั้นให้สร้างสันถาคารมใหม่สำหรับพระนคร</p><p>ด้านทิศบูรพา    ปลงผมและหนวด    นุ่งห่มหนังเสือพร้อมทั้งเล็บ    ทากายด้วย</p><p>เนยใสและน้ำมัน      เกาหลังด้วยเขาเนื้อเข้าไปสู่สันถาคารพร้อมเหสีและ</p><p>พราหมณ์ปุโรหิต   ผู้นั้นย่อมสำเร็จการนอนในที่นั้น   บนพื้นปราศจากเครื่องลาด</p><p>ซึ่งบุคคลเข้าไปฉาบทาด้วยของเขียว       พระราชาย่อมยังอัตภาพให้เป็นไปด้วย </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 384</p><p>น้ำนมในนมเต้าที่หนึ่งของแม่โคนั้นซึ่งมีลูกเช่นกับแม่    (คือแม่ขาวลูกก็ขาวแม่ </p><p>แดงลูกก็แดง)  พระมเหสีย่อมยังอัตภาพให้เป็นไปด้วยน้ำนมในนมเต้าที่สองนั้น</p><p>พราหมณ์ปุโรหิตย่อมยังอัตภาพให้เป็นไปด้วยน้ำนมในนมเต้าที่สามนั้น  ย่อมบูชา</p><p>ไฟด้วยน้ำนมในนมเต้าที่สี่นั้น    ลูกโคย่อมยังอัตภาพให้เป็นไปด้วยน้ำนมที่เหลือ</p><p>พระราชานั้นตรัสแล้วอย่างนี้ว่า    พวกท่านจงฆ่าโคตัวผู้ประมาณเท่านี้เพื่อบูชา</p><p>ยัญ  จงฆ่าลูกโคตัวผู้ประมาณเท่านี้เพื่อบูชายัญ  ตัวเมียประมาณเท่านี้เพื่อบูชายัญ</p><p>จงฆ่าแพะประมาณเท่านี้   จงฆ่าแกะประมาณเท่านี้เพื่อบูชายัญ   จงฆ่าม้าประมาณ</p><p>เท่านี้เพื่อบูชายัญ   จงตัดไม้ประมาณเท่านี้เพื่อปลูกโรงพิธี   จงเกี่ยวแฝกประมาณ</p><p>เท่านี้เพื่อประโยชน์แก่การทำเครื่องแวดล้อม  แม้คนเหล่าใดเป็นทาส   เป็นคนใช้</p><p>หรือเป็นกรรมกรของพระราชานั้น  แม้คนเหล่านั้นก็ถูกอาญาคุกคามแล้ว   ถูกภัย</p><p>คุกคามแล้ว   มีหน้าชุ่มด้วยน้ำตาร้องไห้อยู่    ย่อมต้องทำการงานรอบข้างทั้งหลาย</p><p>บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า เป็นผู้ทำตนให้เดือดร้อน  และขวนขวายประกอบสิ่งที่ทำตน</p><p>ให้เดือดร้อน     ทำผู้อื่นให้เดือดร้อน     และขวนขวายประกอบสิ่งที่ทำผู้อื่นให้</p><p>เดือดร้อน.</p><p>                   <strong>๔.  บุคคล   ที่ไม่ทำตนให้เดือนร้อน   และไม่ขวน-</strong></p><p><strong>ขวายประกอบสิ่งที่ทำตนให้เดือดร้อน   ไม่ทำผู้อื่นให้เดือดร้อน  และ</strong></p><p><strong>ไม่ขวนขวายประกอบสิ่งที่ทำผู้อื่นให้เดือดร้อน  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลนั้น      ไม่ทำตนให้เดือดร้อน   ไม่ทำผู้อื่นให้เดือดร้อน    ไม่มี</p><p>ตัณหา  ดับกิเลสได้แล้ว   เป็นผู้เยือกเย็น  เสวยความสุข  มีตนอันประเสริฐอยู่ใน</p><p>ทิฏฐธรรม  พระตถาคตทรงอุบัติขึ้นในโลกนี้   พระองค์เป็นผู้ไกลจากกิเลส  ตรัส</p><p>รู้เองโดยชอบ  ถึงพร้อมด้วยวิชชาและจรณะ  เสด็จไปดี   ทรงรู้โลก  เป็นสารถี </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 385</p><p>ฝึกบุรุษไม่มีผู้อื่นยิ่งกว่า เป็นครูของเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย เป็นพระพุทธเจ้า </p><p>เป็นผู้มีโชค พระองค์ทรงทำให้แจ้งซึ่งโลกนี้   พร้อมทั้งเทวโลก   มารโลก พรหม-</p><p>โลก  สมณพราหมณ์   ประชาชนพร้อมทั้งเทวดาและมนุษย์ เพราะรู้ยิ่งด้วยพระองค์</p><p>เองแล้วทรงประกาศ     พระองค์ทรงแสดงธรรมงามในเบื้องต้น      งามในท่าม</p><p>กลาง   งามในที่สุด   พร้อมทั้งอรรถทั้งพยัญชนะ   ประกาศพรหมจรรย์บริสุทธิ์ </p><p>บริบูรณ์สิ้นเชิง   คหบดีหรือบุตรแห่งคหบดี   หรือผู้ที่เกิดเฉพาะแล้วในตระกูล</p><p>ใดตระกูลหนึ่ง  ย่อมฟังธรรมนั้น  ผู้นั้น    ครั้นฟังธรรมแล้ว  ย่อมได้ความเลื่อม</p><p>ใสในพระตถาคต     เขาประกอบด้วยการได้เฉพาะซึ่งความเลื่อมใสนั้น    ย่อม</p><p>พิจารณาเห็นอย่างนี้ว่า    ฆราวาสคับแคบ  เป็นทางมาแห่งธุลี  บรรพชามีโอกาส</p><p>ดียิ่ง  การที่เราอยู่ครองเรือน   จะประพฤติพรหมจรรย์ให้บริบูรณ์โดยส่วนเดียว</p><p>ให้บริสุทธิ์โดยส่วนเดียว   เช่นกับสังข์ที่ขัดดีแล้วเป็นของทำได้ยาก   ถ้ากระไร</p><p>แล้ว  เราพึงปลงผมและหนวด   นุ่งห่มผ้ากาสาวะออกจากเรือนบวชเป็นบรรพชิต</p><p>ผู้ไม่มีเรือนดังนี้     โดยสมัยอื่นเขาละกองแห่งโภคะน้อยหรือมาก   ละเครือญาติ</p><p>น้อยหรือมาก    ปลงผมและหนวด    นุ่งห่มผ้ากาสาวะออกจากเรือนบวชเป็น</p><p>บรรพชิตผู้ไม่มีเรือน  ผู้นั้นเป็นผู้บวชแล้วอย่างนี้    ถึงพรอ้มด้วยสิกขาสาชีพของ</p><p>ภิกษุทั้งหลาย  ละปาณาติบาต   เป็นผู้เว้นขาดจากปาณาติบาต   วางท่อนไม้  วาง</p><p>ศัสตรา  มีความละอาย  มีความเอ็นดู   มีความกรุณา  หวังประโยชน์เกื้อกูลแก่</p><p>ปวงสัตว์อยู่    ละการลักทรัพย์    เป็นผู้เว้นขาดจากการลักทรัพย์    รับแต่ของที่</p><p>เขาให้   ต้องการแต่ของที่เขาให้    ไม่ประพฤติตนเป็นขโมย    เป็นผู้สะอาดอยู่</p><p>ละกรรมเป็นข้าศึกแก่พรหมจรรย์   ประพฤติพรหมจรรย์   มีความประพฤติห่าง</p><p>ไกลจากกรรมอันเป็นข้าศึกแก่พรหมจรรย์    เว้นขาดจากเมถุนธรรมอันเป็นกิจ</p><p>ของชาวบ้าน    ละการพูดเท็จ   เว้นจากการพูดเท็จ  พูดแต่คำจริง   ดำรงคำสัตย์ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 386</p><p>เป็นนิจ    มีถ้อยคำมั่นคง   ไม่พูดพล่อย   ไม่พูดลวงโลก  ละคำพูดส่อเสียด  ฟัง </p><p>ข้างนี้แล้วไม่ไปบอกข้างโน้น    เพื่อให้คนหมู่นี้แตกร้าวกัน   หรือฟังข้างโน้นแล้ว</p><p>ไม่บอกข้างนี้   เพื่อให้คนหมู่โน้นแตกร้าวกัน   สมานคนที่แตกร้าวกันแล้วบ้าง</p><p>ส่งเสริมคนที่พร้อมเพรียงกันแล้วบ้าง    ชอบความพร้อมเพรียงกัน   ยินดีในความ</p><p>พร้อมเพรียงกัน   เพลิดเพลินในหมู่คนผู้พร้อมเพรียงกัน   กล่าวแต่คำที่ทำให้คน</p><p>พร้อมเพรียงกัน  ละคำหยาบเว้นขาดจากคำหยาบ   กล่าวแต่คำที่ไม่มีโทษเพราะ</p><p>หู  เป็นที่ตั้งแห่งความรัก  จับใจ  เป็นของชาวเมือง  คนส่วนมากรักใคร่  พอใจ</p><p>ละคำเพ้อเจ้อ  เว้นขาดจากคำเพ้อเจ้อ  พูดถูกกาล  พูดแต่คำที่เป็นจริง  พูดอิง</p><p>อรรถ   พูดอิงธรรม   พูดอิงวินัย   พูดแต่คำมีหลักฐาน  มีที่อ้าง    มีที่กำหนf</p><p>ประกอบด้วยประโยชน์  โดยกาลอันควร  ผู้นั้นเป็นผู้เว้นขาดจากการพรากพืช-</p><p>คาม  และภูตคาม   เป็นผู้ฉันหนเดียว   เว้นการฉันในราตรี   งดจากการฉันใน</p><p>เวลาวิกาล  เว้นขาดจากการฟ้อนรำขับร้อง   ประโคมดนตรีและดูการเล่นอันเป็น</p><p>ข้าศึกต่อพระศาสนา  เว้นขาดจากการทัดทรงประดับและตกแต่งร่างกายด้วยดอก</p><p>ไม้ของหอม   และเครื่องประเทืองผิวอันเป็นที่ตั้งแห่งการแต่งตัว   เว้นขาดจาก</p><p>การนั่งนอนบนที่นั่งที่นอน    สูงและใหญ่  เว้นขาดจากการรับทองและเงิน  เว้น</p><p>ขาดจากการรับธัญญาหารดิบ   เว้นขาดจากการรับเนื้อดิบ   เว้นขาดจากการรับ</p><p>สตรีและกุมารี   เว้นขาดจากการรับทาสีและทาสา   เว้นขาดจากการรับแพะและ</p><p>แกะ   เว้นขาดจากการรับไก่และสุกร  เว้นขาดจากการรับช้าง  ม้า  ลา  เว้นขาด</p><p>จากการรับไร่นาและที่ดิน  เว้นขาดจากการประกอบทูตกรรมและการรับใช้   เว้น</p><p>ขาดจากการซื้อขาย เว้นขาดจากโกงด้วยเครื่องตวงเครื่องวัด    เว้นขาดจากการคด</p><p>โกงโดยการรับสินบน   โดยการหลอกลวง   โดยการทำของเทียมของปลอม  เว้น</p><p>ขาดจากการตัด   การฆ่า การจองจำ   การตีชิง  การปล้นและกรรโชก  เธอเป็น </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 387</p><p>ผู้ยินดีด้วยจีวรสำหรับบริหารกาย    ด้วยบิณฑบาตสำหรับบริหารท้อง   เธอย่อม   </p><p>ถือเอาเพียงบริขาร ๘    เท่านั้น  แล้วหลีกไปโดยทิศที่ตนปรารถนาจะไป   นกมีซึ่ง.</p><p>ปีก   มีภาระเพียงปีกของตนอย่างเดียวเท่านั้น   ย่อมบินไปตามทิศที่ตนประสงค์</p><p>จะไป  ชื่อแม้ฉันใด  เธอก็ฉันนั้นเหมือนกัน   ย่อมยินดีด้วยจีวรสำหรับบริหารกาย</p><p>ด้วยบิณฑบาตสำหรับบริหารท้อง   ย่อมถือเอาเพียงบริขาร  ๘  เท่านั้นแล้วหลีก</p><p>ไปโดยทิศที่ตนปรารถนาจะไป    เธอประกอบแล้วด้วยศีลขันธ์อันประเสริฐนี้</p><p>ย่อมเสวยเฉพาะซึ่งสุขอันหาโทษมิได้ในภายใน  เธอเห็นรูปด้วยตา  ไม่เป็นผู้ถือ</p><p>เอาซึ่งนิมิต   ไม่เป็นผู้ถือเอาซึ่งอนุพยัญชนะ   อกุศลธรรมทั้งหลายอันลามก  คือ</p><p>อภิชฌาและโทมนัส    พึงซ่านไปตามบุคคลผู้ไม่สำรวมอินทรีย์    คือจักษุนี้อยู่</p><p>เพราะการไม่สำรวมอินทรีย์คือจักษุใดเป็นเหตุ    ย่อมปฏิบัติเพื่อสำรวมอินทรีย์</p><p>คือจักษุนั้น  ย่อมรักษาอินทรีย์  คือจักษุ   ย่อมถึงความสำรวมในอินทรีย์  คือ</p><p>จักษุ    ฟังเสียงด้วยหู   ฯลฯ    สูดกลิ่นด้วยจมูก ฯลฯ    ลิ้มรสด้วยลิ้น ฯลฯ</p><p>ถูกต้องโผฏฐัพพะด้วยกาย  ฯลฯ  รู้ธรรมารมณ์ด้วยใจแล้ว  ไม่เป็นผู้ถือเอาซึ่ง</p><p>นิมิต   ไม่เป็นผู้ถือเอาซึ่งอนุพยัญชนะ    อกุศลธรรมทั้งหลายอันลามก    คือ</p><p>อภิชฌาและโทมนัส    พึงซ่านไปตามบุคคลผู้ไม่สำรวมอินทรีย์    คือใจนี้อยู่</p><p>เพราะการไม่สำรวมอินทรีย์  คือใจใด  ย่อมปฏิบัติเพื่อสำรวมอินทรีย์  คือใจนั้น</p><p>ย่อมรักษาอินทรีย์  คือใจนั้น    ย่อมถึงความสำรวมในอินทรีย์  คือใจนั้น   เธอ</p><p>ประกอบแล้วด้วยอินทรีย์สังวรอันประเสริฐนี้     ย่อมเสวยเฉพาะซึ่งความสุขอัน</p><p>สรรพกิเลสรั่วรดไม่ได้    เธอย่อมทำความรู้ทั่วพร้อมในการก้าวไป   ในการถอย</p><p>กลับ   ย่อมทำความรู้ทั่วพร้อมในการแลไปข้างหน้าและเหลียวไปข้าง ๆ   ย่อม</p><p>ทำความรู้ทั่วพร้อมในการคู้เข้าเหยียดออก    ย่อมทำความรู้ทั่วพร้อมในการทรง</p><p>สังฆาฏิบาตร   และจีวร   ย่อมทำความรู้ทั่วพร้อมในการกิน   ดื่ม   เคี้ยว   ลิ้ม </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 388</p><p>ย่อมทำความรู้ทั่วพร้อมในการถ่ายอุจจาระปัสสาวะ   ย่อมทำความรู้ทั่วพร้อมใน</p><p>การเดินไป  ในการยืน   ในการนั่ง  ในการหลับ  ในการตื่น  ในการพูด   ใน </p><p>การนิ่ง    เธอประกอบด้วยศีลขันธ์อันประเสริฐนี้    ประกอบด้วยอินทรีย์สังวร</p><p>อันประเสริฐนี้    ประกอบด้วยสติสัมปชัญญะอันประเสริฐนี้    และประกอบด้วย</p><p>ความสันโดษอันประเสริฐนี้   ย่อมเสพเสนาสนะอันสงัด   เช่น  ป่า  โคนไม้  ภูเขา</p><p>ซอกเขา  ถ้ำในเขา  ป่าช้า  ป่าดง  กลางแจ้ง   กองฟาง   เธอกลับจากบิณฑบาต</p><p>ภายหลังภัตร   นั่งขัดสมาธิ   ตั้งกายให้ตรง    ดำรงสติให้มั่น    เธอละอภิชฌาใน</p><p>โลกเสียได้  มีจิตปราศจากอภิชฌาอยู่   ยังจิตให้ผ่องใสจากอภิชฌา  ละความขัด</p><p>เคือง  คือ   พยาบาทแล้วมีจิตไม่เบียดเบียน   มีความอนุเคราะห์ด้วยประโยชน์</p><p>เกื้อกูลแก่สรรพสัตว์อยู่   ยังจิตให้ผ่องใสจากความขัดเคือง   คือพยาบาท  ละถีน-</p><p>มิทธะ  เป็นผู้ปราศจากถีนมิทธะอยู่  มีสัญญาในแสงสว่าง  มีสติ   มีสัมปชัญญะ</p><p>ยังจิตให้ผ่องใสจากถีนมิทธะ  ละอุทธัจจกุกกุจจะ   เป็นผู้มีจิตไม่ฟุ้งซ่านอยู่    ผู้</p><p>มีจิตสงบระงับในภายใน   ยังจิตให้ผ่องใสจากอุทธัจจกุกกุจจะ   ละวิจิกิจฉา   มี</p><p>วิจิกิจฉาอันข้ามได้แล้ว    ไม่มีการกล่าวว่าอย่างไรในกุศลธรรมทั้งหลายอยู่    ยัง</p><p>จิตให้ผ่องใสจากวิจิกิจฉา เธอละนิวรณ์ห้าเหล่านั้นได้แล้ว   สงัดจากกามทั้งหลาย</p><p>สงัดจากอกุศลธรรมทั้งหลาย  เข้าถึงปฐมฌาน  มีวิตก  มีวิจาร  มีปีติ   และสุข</p><p>อันเกิดแต่วิเวก    สำเร็จอิริยาบถอยู่     เพราะความสงบแห่งวิตกและวิจาร    เข้า</p><p>ทุติยฌานอันยังใจให้ผ่องใส    เป็นธรรมเอกผุดขึ้นภายในไม่มีวิตก   ไม่มีวิจาร</p><p>มีแต่ปีติและสุขอันเกิดแต่สมาธิ    สำเร็จอิริยาบถอยู่   เพราะเบื่อหน่ายปีติ    เป็น</p><p>ผู้มีจิตเป็นอุเบกขาอยู่   มีสติสัมปชัญญะอยู่   และเสวยสุขด้วยกาย   เข้าตติยฌาน</p><p>มีนัยอันพระอริยะทั้งหลายกล่าวว่าเป็นผู้มีจิตอุเบกขา   มีสติอยู่เป็นสุขดังนี้   สำเร็จ</p><p>อิริยาบถอยู่  เพราะละสุขและทุกข์ได้  เพราะความดับไปแห่งโสมนัสและโทมนัส </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 389</p><p>ในก่อนเทียว   เข้าจตุตถฌาน  ไม่มีสุข  ไม่มีทุกข์  มีสติบริสุทธิ์เกิดแต่อุเบกขา </p><p>สำเร็จอิริยาบถอยู่   เมื่อจิตเป็นสมาธิ   บริสุทธิ์    ผ่องแผ้ว   ไม่มีกิเลส    ปราศ</p><p>จากอุปกิเลส   เป็นธรรมชาติอ่อน  ควรแก่การงาน   ตั้งมั่นแล้วถึงความไม่หวั่น</p><p>ไหวแล้วดังนี้  เธอย่อมน้อมจิตไปเพื่อปุพเพนิวาสานุสสติญาณ   เธอย่อมระลึก</p><p>ชาติที่เคยเกิดในก่อนได้เป็นอันมาก   นี้คืออย่างไร   คือ   หนึ่งชาติบ้าง    สอง</p><p>ชาติบ้าง   สามชาติบ้าง   สี่ชาติบ้าง   ห้าชาติบ้าง   สิบชาติบ้าง   ยี่สิบชาติบ้าง</p><p>สามสิบชาติบ้าง   สี่สิบชาติบ้าง   ห้าสิบชาติบ้าง    ร้อยชาติบ้าง    พันชาติบ้าง</p><p>แสนชาติบ้าง    ตลอดสังวัฏฏกัปเป็นอันมากบ้าง     ตลอดสังวัฏฏวิวัฏฏะกัปเป็น</p><p>อันมากบ้างว่า    ในภพนั้น   เรามีชื่ออย่างนั้น    มีโคตรอย่างนั้น    มีวรรณะอย่างนั้น</p><p> มีอาหารอย่างนั้น   เสวยสุขเสวยทุกข์อย่างนั้น     มีกำหนดอายุเพียงเท่านั้น    ครั้น </p><p>เขาจุติจากภพนั้นแล้ว   ได้ไปเกิดในภพโน้น    แม้ในภพนั้นก็มีชื่ออย่างนั้น        มี</p><p>โคตรอย่างนั้น   มีผิวพรรณอย่างนั้น   เสวยสุขเสวยทุกข์อย่างนั้น  มีกำหนดอายุ</p><p>เพียงเท่านั้น    ครั้นเขาจุติจากภพนั้นแล้ว    ได้มาเกิดในภพนี้   เธอย่อมระลึกถึง</p><p>ชาติที่เคยเกิดในก่อนได้เป็นอันมาก    พร้อมทั้งอาการ    พร้อมทั้งอุเทศ   ด้วย</p><p>ประการฉะนี้  ภิกษุนั้น  เมื่อจิตเป็นสมาธิบริสุทธิ์   ผ่องแผ้ว   ไม่มีกิเลส  ปราศ-</p><p>จากอุปกิเลส  เป็นธรรมชาติอ่อน  ควรแก่การงาน    ตั้งมั่น  ถึงความไม่หวั่นไหว</p><p>แล้วอย่างนี้   เธอย่อมน้อมจิตไปเพื่อรู้จุติ   และอุบัติของสัตว์ทั้งหลาย   เธอย่อม</p><p>เห็นหมู่สัตว์ที่กำลังจุติ  กำลังเกิดอยู่   เลว  ประณีต   มีผิวพรรณดี   มีผิวพรรณ</p><p>ทราม  ได้ดี    ตกยาก   ด้วยทิพยจักษุอันบริสุทธิ์  ล่วงจักษุแห่งมนุษย์  ย่อมรู้</p><p>ชัดซึ่งหมู่มนุษย์  ผู้เป็นไปตามกรรมว่า    สัตว์เหล่านี้ประกอบด้วยกายทุจริต   วจี-</p><p>ทุจริต  มโนทุจริต   ติเตียนพระอริยเจ้า  เป็นมิจฉาทิฏฐิ   ยึดถือเอาการกระทำด้วย</p><p>อำนาจมิจฉาทิฏฐิ  เมื่อตายไปเขาเข้าถึงอบาย   ทุคติ   วินิบาต   นรก  ส่วนสัตว์ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 390</p><p>เหล่านั้นประกอบด้วยกายสุจริต   วจีสุจริต   มโนสุจริต  ไม่ติเตียนพระอริยเจ้าเป็น </p><p>สัมมาทิฏฐิ   ยึดถือเอาการกระทำด้วยอำนาจสัมมาทิฏฐิ  เมื่อตายไป   เข้าถึงสุคติ</p><p>โลกสวรรค์   ดังนี้เธอย่อมเห็นหมู่สัตว์ที่กำลังจุติ   กำลังเกิด  เลว ประณีตมีผิวพรรณ</p><p>ดี   มีผิวพรรณทรามได้ดี  ตกยาก  ด้วยทิพยจักษุอันบริสุทธิ์ล่วงจักษุของมนุษย์</p><p>ย่อมรู้ชัดซึ่งหมู่สัตว์     ผู้เป็นไปตามกรรมด้วยประการฉะนี้     เมื่อจิตเป็นสมาธิ</p><p>บริสุทธิ์ผ่องแผ้ว   ไม่มีกิเลส  ปราศจากอุปกิเลส   เป็นธรรมชาติอ่อน  ควรแก่</p><p>การงานตั้งมั่นถึงความไม่หวั่นไหวแล้ว  อย่างนี้   เธอย่อมน้อมจิตไปเพื่ออาสวัก-</p><p>ขยญาณย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า  นี้ทุกข์  นี้เหตุให้เกิดทุกข์   นี้ความดับทุกข์</p><p>นี้ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์     ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า   เหล่านี้อาสวะ</p><p>นี้เหตุเกิดอาสวะ   นี้ความดับอาสวะ  นี้ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับอาสวะ  เมื่อเธอ</p><p>รู้อย่างนี้เห็นอย่างนี้   จิตย่อมหลุดพ้นแม้จากกามาสวะ   แม้จากภวาสวะ   แม้จาก</p><p>อวิชชาสวะ   เมื่อจิตหลุดพ้นแล้ว    ก็มีญาณหยั่งรู้ว่าหลุดพ้นแล้ว   รู้ชัดว่าชาติ</p><p>สิ้นแล้วพรหมจรรย์อยู่จบแล้ว  กิจที่ควรทำได้ทำเสร็จแล้ว   กิจอื่นเพื่อความเป็น</p><p>อย่างนี้มิได้มี   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่าไม่ทำคนให้เดือดร้อน   ไม่ขวนขวายประกอบ</p><p>สิ่งที่ทำตนให้เดือดร้อน  ไม่ทำผู้อื่นให้เดือดร้อน   และไม่ขวนขวายประกอบสิ่ง</p><p>ที่ทำผู้อื่นให้เดือดร้อน.  บุคคลผู้ไม่ทำตนให้เดือดร้อน  ไม่ทำผู้อื่นให้เดือดร้อน</p><p>นั้น   เป็นผู้ไม่มีความปรารถนา  เป็นผู้มีกิเลสอันดับแล้ว    เป็นผู้เย็นแล้ว  ย่อม</p><p>เป็นผู้เสวยความสุข  สำเร็จอิริยาบถอยู่ในทิฏฐธรรมด้วยคนอันประเสริฐ.</p><p>                       <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ทำตนให้เดือดร้อน  เป็นต้น</strong></p><p>         บุคคลใด     ย่อมทรมานตน    คือย่อมทำคนให้ถึงความทุกข์    เพราะ</p><p>เหตุนั้นบุคคลนั้น     จึงชื่อว่า  <strong>อตฺตนฺตโป</strong>   แปลว่า  ผู้ทำตนให้เร่าร้อน.  การ</p><p>ประกอบตามในการยังตน  ให้เร่าร้อน   ชื่อว่า   <strong>อตฺตปริตาปนานุโยค. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 391</p><p>         บทว่า  <strong>"อเจลโก"</strong>   ได้แก่   ผู้ไม่นุ่งผ้า   คือ   ผู้เปลือยกาย.   บทว่า </p><p><strong>"มุตฺตาจาโร"</strong>    แปลว่า  ผู้มีอาจาระอันสลัดทิ้งแล้ว.  บัณฑิตพึงทราบวินิจฉัย</p><p>ในคำว่า   <strong>"อุจจารกรรม"</strong>  เป็นต้น    ได้แก่ บุคคลผู้เว้นจากอาจาระของกุลบุตร</p><p>ชาวโลกดำรงชีวิตอยู่    ทำการเคี้ยว    กิน    คือ  บริโภคอุจจาระ    ปัสสาวะ.</p><p>บทว่า   <strong>"หตฺถาวเลขโน"</strong>    ความว่า   เมื่อก้อนอุจจาระติดมือ   ก็ใช้ลิ้นเลีย.</p><p>อีกอย่างหนึ่ง   ท่านแสดงไว้ว่า  ถ่ายอุจจาระแล้วเป็นผู้มีความสำคัญว่ามีท่อนไม้</p><p>ในมือนั่นแหละแล้วก็บริโภคด้วยมือ.   ได้ยินว่า   ชนเหล่านั้นย่อมบัญญัติท่อน</p><p>ไม้ว่า  เป็นสัตว์  เพราะฉะนั้น    เมื่อเขา  (เดียรถีย์)  จะบำเพ็ญปฏิปทาของชน</p><p>เหล่านั้น  จึงกระทำอย่างนั้น.</p><p>         ผู้ใด  อันบุคคลอื่นกล่าวว่า    ท่านผู้เจริญ    ท่านจงมาเพื่อประโยชน์</p><p>แก่การรับภิกขา  ก็ไม่มา เพราะฉะนั้น     ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>นเอหิภทนฺติโก.</strong>   ผู้ใด</p><p>แม้อันผู้อื่นกล่าวว่าผู้เจริญ   ถ้าอย่างนั้น    ท่านจงยืนอยู่    ก็ไม่ยืนอยู่     เพราะ</p><p>เหตุนั้น  ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>นติฏฺภทนฺติโก.</strong>  ก็เดียรถีย์ทั้งหลาย  ย่อมไม่กระทำ</p><p>ตามคำของบุคคลนั้นทั้ง  ๒   อย่างด้วยคิดว่า  คำของผู้นั้น   จักเป็นกรรมอันเรา</p><p>กระทำแล้ว.  บทว่า   <strong>"อภิหฏ"</strong>    ได้แก่   ภิกษาที่เขาถือเอาก่อน  แล้วนำมาให้.</p><p>บทว่า  <strong>"อุทฺทิสฺส  กต"</strong> ได้แก่  ภิกษาที่เขาบอกอย่างนี้ว่า   ภิกษานี้เขาทำเฉพาะ</p><p>ท่าน.  บทว่า    <strong>"นิมนฺตน"</strong>   ไค้แก่  ไม่ยินดี   และไม่ถือเอา   แม้ภิกษาที่เขา</p><p>นิมนต์อย่างนี้ว่า  ท่านจงเข้าไปสู่ตระกูล  หรือถนน  หรือบ้านชื่อโน้น. บทว่า</p><p><strong>"น  กุมฺภีมุขา"</strong>    ได้แก่  ไม่รับภิกษาที่บุคคลคดจากหม้อแล้วให้.  บทว่า</p><p><strong>"น  กโฬปิมุขา"</strong>  ความว่า หม้อ  หรือกระเช้า  ชื่อว่า  กโฬปิ  แปลว่า ภาชนะ</p><p>เขาย่อมไม่รับอาหารจากภาชนะนั้น    ด้วยการคิดว่า    เพราะเหตุไร  ?   จึงเอา</p><p>ทัพพีกระทบหม้อข้าวและภาชนะ.  บทว่า  <strong>"น เอฬกมนฺตร"</strong>  ได้แก่  ไม่รับ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 392</p><p>ภัตที่เขาทำธรณีประตูคั่นแล้วให้     ถามว่า   เพราะเหตุไร  ?   แก้ว่า   เขาคิดว่า </p><p>บุคคลนี้อาศัยเราแล้วจะได้มีการกระทำที่มีระหว่างคั่น.    แม้ในท่อนไม้และสาก</p><p>ก็มีนัยนี้เหมือนกัน,    บทว่า  <strong>"ทฺวินฺน"</strong>  ได้แก่  เมื่อ ๒ คนกำลังบริโภคอาหาร</p><p>อยู่   คนหนึ่งลุกขึ้นแล้วให้ภิกษาอยู่   ไม่ยอมรับ.  ถามว่า เพราะเหตุไร  ?  ตอบว่า</p><p>เขาคิดว่า  อันตรายสำหรับก้อนข้าวจะมี.</p><p>          พึงทราบวินิจฉัยในคำว่า  <strong>"น คพฺภินิยา"</strong>  เป็นต้น   ก็ทารกอยู่ในท้อง</p><p>ของหญิงมีครรภ์ย่อมลำบาก.    อันตรายแห่งน้ำนมของทารกผู้ดื่มอยู่ย่อมมี.   ไม่</p><p>ยอมรับภิกษาด้วยคิดว่า      อันตรายแห่งความยินดีย่อมมีแก่หญิงผู้ไปสู่ระหว่าง</p><p>แห่งบุรุษ.  บทว่า  <strong>"น   สงฺกิตฺตีสุ"</strong>   ได้แก่   ภัตที่ทำรวมกันไว้.  ได้ยินว่า</p><p>ในสมัยที่มีภิกษาหาได้ยาก     พวกสาวกของชีเปลือยทั้งหลายพากันรวบรวมข้าว</p><p>สารเป็นต้นจากที่นั้น   ๆ  เพื่อประโยชน์แก่ชีเปลือยทั้งหลายแล้วจึงหุงข้าว ชีเปลือย</p><p>ผู้อุกฤษฎ์ไม่ยอมรับภิกษาจากที่นั้น. บทว่า   <strong>" น  ยตฺถ สา "</strong>  ได้แก่ เขาเลี้ยงสุนัข</p><p>ไว้ในที่ใด    ด้วยตั้งใจว่า   เราจักได้การเลี้ยงชีพ   ไม่ยอมรับภิกษาที่เขาไม่ให้แก่</p><p>สุนัขแล้วนำมาในที่นั้น.   ถามว่า  เพราะเหตุไร  ?   ตอบว่า  เขาคิดว่า   อันตราย</p><p>แห่งก้อนข้าวของสุนับนั้นจะมี.</p><p>          บทว่า  <strong>"สณฺฑสณฺฑจารีนี"</strong>   ได้แก่   การเที่ยวไปประชุมกันเป็น.</p><p>หมู่ ๆ   ก็ถ้าว่าพวกมนุษย์ทั้งหลายเห็นชีเปลือยแล้ว  เขาก็เข้าบ้านไปเพื่อต้องการ</p><p>ภัตด้วยตั้งใจว่า  เราจักถวายภิกษาแก่ชีเปลือยนี้     ก็ครั้นเมื่อมนุษย์เหล่านั้นเข้า</p><p>ไปอยู่     พวกแมลงวันที่แอบจับอยู่ที่ปากกระเช้าเป็นต้นพากันบินขึ้นไป    ย่อม</p><p>เที่ยวไปเป็นหมู่ ๆ  ย่อมไม่รับภิกษาที่เขานำมาจากกระเช้านั้น   ถามว่า   เพราะ</p><p>เหตุไร ?  แก้ว่า   เพราะเขาคิดว่า    เพราะอาศัยเรา   อันตรายแห่งการโคจรของ</p><p>แมลงวันทั้งหลายจึงเกิด.   บทว่า   <strong>"ถุโสทก"</strong>   ได้แก่   น้ำส่าหมักที่เขากระทำ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 393</p><p>ด้วยเครื่องปรุง  ด้วยข้าวกล้าทุกชนิค  ก็ในที่นี้   น้ำสุราเท่านั้นจัดว่ามีโทษ   แต่ </p><p>บุคคลนี้มีความสำคัญแม้ในน้ำส่าหมักนั้นว่ามีโทษ.  บทว่า   <strong>"เอกาคาริโก"</strong></p><p>ได้แก่  ได้ภิกษาในเรือนหลังหนึ่งเท่านั้นแล้วก็กลับไป. บทว่า  <strong>"เอกาโลปิโก"</strong></p><p>ได้แก่   เขาย่อมยังอัตภาพให้เป็นไปด้วยคำข้าวเพียงคำเดียว.   แม้ในคำว่า "ป่า</p><p>และบ้าน"   เป็นต้น   ก็มีนัยนี้เหมือนกัน.</p><p>         สองบทว่า   <strong>"เอกิสฺสาปิ  ทตฺติยา"</strong>   แปลว่า ถาดใบหนึ่ง  ถาดใบเล็กๆ</p><p>ใบหนึ่งชื่อว่า  <strong>ทตฺติ</strong>   ก็ชนทั้งหลายบรรจุภิกษาอันเลิศตั้งไว้ในที่ใด.  บทว่า</p><p><strong>"เอกาหิก"</strong>  แปลว่า  ภัตที่เขาถวายวันหนึ่ง.  บทว่า  <strong>"อฑฺฒมาสิก"</strong>   แปลว่า</p><p>ภัตที่เขาถวายมีกำหนดเดือนหนึ่ง.  บทว่า  <strong>"ปริยายภตฺตโภชน"</strong>  ได้แก่  ภัต</p><p>ที่เขาบริโภคตามวาระ   การบริโภคภัตที่เขานำมาโดยวาระแห่งวันอย่างนี้    คือ</p><p>ตามวาระหนึ่งวัน    สองวัน   เจ็ดวัน  กึ่งเดือน.  บทว่า   <strong>"สากภกฺโข"</strong>   ได้แก่   มี</p><p>ผักสดเป็นอาหาร. บทว่า   <strong>"สามากภกฺโข"</strong>  ได้แก่  มีเมล็ดข้าวฟ่างเป็นอาหาร.</p><p>         พึงทราบวินิจฉัยในคำว่า  <strong>นิวารา</strong>  แปลว่า  การห้าม  เป็นต้น  พึงทราบ</p><p>ธัญชาติที่เกิดขึ้นเองในป่าก่อน.   บทว่า   <strong>"ททฺทุล"</strong>    ได้แก่   เศษหนังที่ช่าง</p><p>หนังขูดหนังออกทิ้ง.   ยางก็ดี    สาหร่ายก็ดี   แม้ยางต้นไม้มีต้นกรรณิการ์เป็นต้น</p><p>เรียกว่า  หฏ.  บทว่า  <strong>"กณ"</strong>  แปลว่า รำข้าว. บทว่า  <strong>"อาจาโม"</strong>  ได้แก่ ข้าวตัง</p><p>ที่ติดอยู่ที่หม้อข้าว.   เขาถือเอาข้าวตังนั้นในที่ที่คนทิ้งแล้วจึงเคี้ยวกิน.  อาจารย์</p><p>บางพวกกล่าวว่า    เขาบริโภคน้ำข้าวดังนี้บ้าง.    บทว่า  <strong>ปิญฺชาก</strong>   เป็นต้นมี</p><p>ความปรากฏชัดแล้ว.  บทว่า  <strong>"ปวตฺตผลโภชี"</strong>   แปลว่า  ผู้บริโภคผลไม้ที่</p><p>หล่นเอง.</p><p>         บทว่า   <strong>"มสาถานิ"</strong>  ได้แก่  ผ้าที่เขาทอปะปนกัน. บทว่า   <strong>"ฉวทุสฺสานิ"</strong></p><p>ได้แก่   ผ้าที่เขาทิ้งแล้วจากซากศพ.   อีกอย่างหนึ่ง    ผ้าที่เขาถักกระทำด้วยหญ้า </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 394</p><p>ตะไคร้น้ำเป็นต้น.    บทว่า   <strong>"ปสุกุลานิ"</strong>  ได้แก่   เศษผ้าที่เขาทิ้งที่แผ่นดิน. </p><p>บทว่า    <strong>"คิริฏกานิ"</strong>  ได้แก่  ผ้าที่เขาทอด้วยเปลือกไม้.  บทว่า  <strong>"อชิน"</strong>   ได้แก่</p><p>หนังเสือ   (คือผ้าที่เขาทำด้วยหนังสือ.)  บทว่า  <strong>"อชินกฺขิป"</strong>  ได้แก่   หนังเสือ</p><p>นั้นนั่นแหละ   ที่เขาผ่าตรงกลาง.   อาจารย์บางพวกกล่าวว่า   ผ้านุ่งที่เขาทำด้วย</p><p>หนังเสือพร้อมด้วยเล็บ   ดังนี้บ้าง.  บทว่า  <strong>"กุสจีร"</strong>  ได้แก่   ผ้าที่เขาถักกระทำ</p><p>ด้วยหญ้าคา  แม้ในผ้าคากรองที่เขาทอด้วยเปลือกไม้  แผ่นไม้เป็นต้น    ก็มีนัย</p><p>นี้เหมือนกัน.  บทว่า  <strong>"เกสกมฺพล"</strong>  ได้แก่   ผ้ากัมพล   ที่เขาทำด้วยผมมนุษย์</p><p>คำที่ท่านกล่าวหมายเอาไว้ว่า   "ภิกษุทั้งหลาย  ผ้าทั้งหลายเหล่านั้น   เหล่าใด  ที่</p><p>เขากรอแล้วถักแล้วมีอยู่   ผ้ากัมพลที่ทำด้วยผมมนุษย์    เรากล่าวว่าเป็นของน่า</p><p>รังเกียจยิ่งกว่าผ้าเหล่านั้น."   บทว่า   <strong>"วาลกมฺพล"</strong>  ได้แก่   ผ้ากัมพลที่ทำด้วย</p><p>หางม้าเป็นต้น.  บทว่า   <strong>"อุลูกปกฺขก"</strong>   ได้แก่    ผ้าที่เขาถักกระทำด้วยปีก</p><p>นกเค้า.</p><p>         บทว่า  <strong>"อุพฺภฏฺโก"</strong>  แปลว่า  ผู้ยืนอยู่ในเบื้องบน.  บทว่า  <strong>"อุกฺกุฏิ-</strong></p><p><strong>กปฺปธานมนุยุตฺโต"</strong>    ความว่า     ผู้ประกอบความเพียรในการนั่งกระโหย่ง-</p><p>เมื่อไปก็เป็นผู้นั่งกระโหย่งเทียวแล้วกระโดดไป  ๆ.   บทว่า   <strong>"กณฺฏกาปสฺส-</strong></p><p><strong>ยิโก"</strong>   ความว่า   ปักเหล็กแหลมหรือหนามแหลมที่แผ่นดินแล้วปูลาดด้วยหนัง</p><p>บนเหล็กแหลม  หรือหนามแหลมนั้น  แล้วจึงกระทำการยืน  การเดิน   เป็นต้น.</p><p>บทว่า  <strong>"เสยฺย"</strong>   ได้แก่   แม้เมื่อนอน   ก็สำเร็จการนอนบนแผ่นหนังปูลาดนั้น </p><p>นั่นแหละ.   ผู้นั้นประกอบการอาบน้ำเป็นครั้งที่ ๓ ในเวลาเย็น  เพราะเหตุนั้น</p><p>ผู้นั้น    ชื่อว่า  <strong>สายตติยะ</strong>   ผู้ประกอบการอาบน้ำเป็นครั้งที่  ๓  ในเวลาเย็น.</p><p>ผู้ประกอบความเพียรในการลงอาบน้ำด้วยตั้งใจว่า   เราจักลอยบาปวันละ ๓ ครั้ง</p><p>คือ   เวลาเช้า   ๑ ครั้ง   เวลาเที่ยงวัน ๑ ครั้ง   และเวลาเย็น ๑ ครั้ง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 395</p><p>         บุคคลใด   ย่อมยังบุคคลอื่นให้เดือดร้อน  เพราะเหตุนั้น     บุคคลนั้น </p><p>จึงชื่อว่า  <strong>ปรนฺตโป</strong> ผู้ยังบุคคลอื่นให้เดือดร้อน   การประกอบความเพียรเพื่อ</p><p>ยังบุคคลอื่นให้เดือดร้อนชื่อว่า  <strong>ปรปริตาปนานุโยค.</strong></p><p>         พึงทราบวินิจฉัยในคำว่า  <strong>โอรพฺภิกา</strong>  (ผู้ฆ่าแพะ)  เป็นต้น   แพะหรือ</p><p>แกะท่านเรียกว่า   <strong>อุรพฺภา</strong>  บุคคลใดย่อมฆ่าแพะหรือแกะ  เพราะเหตุนั้น   บุคคล</p><p>นั้นจึงชื่อว่า   <strong>โอรพฺภิโก</strong>  ผู้ฆ่าแพะหรือแกะ.    แม้ในคำว่า    ผู้ฆ่าช้างเป็นต้น</p><p>ก็มีนัยนี้เหมือนกัน.  บทว่า  <strong>"ลุทฺโท"</strong> แปลว่า  นายพราน ได้แก่   ผู้ทารุณ  ผู้</p><p>กักขฬะ  (ดุร้าย).  บทว่า   <strong>"มจฺฉาฆาฏโก"</strong>   แปลว่า  ชาวประมง   ผู้จับปลา.</p><p>บทว่า  <strong>"พนฺธนาคาริโก"</strong>   แปลว่า ผู้รักษาเรือนจำ.  บทว่า   <strong>"กุรูรกมฺมนฺตา"</strong></p><p>แปลว่า  ผู้มีการงานอันหยาบ. บทว่า  <strong>"มุทฺธาภิสิตฺโต"</strong>   ได้แก่   ผู้อภิเษกบน</p><p>ศีรษะโดยการอภิเษกเป็นกษัตริย์.   สองบทว่า   <strong>"ปุรตฺถิเมน  นครสฺส"</strong>   ได้แก่</p><p>ในทิศตะวันออกแห่งพระนคร.  บทว่า  <strong>"สนฺถาคาร"</strong>   ได้แก่  โรงยัญ.</p><p>         สองบทว่า    <strong>"ขุราชิน   นิวาเสตฺวา"</strong>  ได้แก่  นุ่งห่มหนังเสือพร้อมทั้ง</p><p>เล็บ.  บทว่า  <strong>"สปฺปิเตเลน"</strong>   ได้แก่   เนยใส   และน้ำมัน   ก็ยกเว้นเนยใสเสีย</p><p>แล้ว ยางเหนียวอย่างใดอย่างหนึ่งที่เหลือ  ท่านเรียกว่า  <strong>เตล</strong>  น้ำมัน.   บทว่า</p><p><strong>"กณฺฑุวมาโน"</strong>  ได้แก่  เพราะตนตัดเล็บเสีย  จึงเอายางเหนียวเกาหลังในเวลา</p><p>ที่ควรเกา. บทว่า  <strong>"อนนฺตรหิตาย"</strong>  ได้แก่  เขามิได้ลาดเครื่องลาดไว้.  บทว่า</p><p><strong>"สรูปวจฺฉาย"</strong>  ได้แก่  ลูกโคที่เหมือนแม่โค.  อธิบายว่า   ได้แก่   ลูกโคที่มีรูป</p><p>อย่างนี้   คือ   ถ้าแม่โคขาว  ลูกโคก็ขาวเทียว  ถ้าแม่โคเหลืองหรือแดง แม้ลูกโค</p><p>ก็เป็นเช่นนั้น.  ข้อว่า  <strong>"โส  เอวมาห"</strong>    ได้แก่   พระราชานั้น    ตรัสอย่างนี้.</p><p>บทว่า  <strong>"วจฺฉรา"</strong>   ได้แก่ ลูกโคหนุ่มที่มีกำลังก้าวล่วงความเป็นลูกโคอ่อน. แม้</p><p>ในลูกโคตัวเมีย  ก็มีนัยนี้เหมือนกัน.  บทว่า <strong>"ปริหึสตฺถาย"</strong>   ได้แก่ เพื่อต้อง </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 396</p><p>การแก่การล้อมรั้ว    และเพื่อต้องการแก่การปูลาด  ณ  ที่ยัญญภูมิ.   สองบทว่า </p><p><strong>"ทิฏฺเว  ธมฺเม"</strong>  ได้แก่  ในอัตภาพนี้นั่นแหละ.</p><p>         ตัณหา  ท่านเรียกว่า   <strong>ฉาต</strong>   แปลว่า ความหิว ความกระหาย   ความ</p><p>อยาก  ในคำนี้ว่า   <strong>นิจฺฉาโต</strong>   ตัณหา   คือความกระหายนั้นของบุคคลใดไม่มี</p><p>เพราะเหตุนั้นบุคคลนั้นจึงชื่อว่า   <strong>นิจฺฉาโต</strong>  ผู้ไม่มีตัณหาคือความกระหาย. ชื่อ</p><p>ว่า  ผู้ดับสนิทแล้วเพราะกิเลสทั้งหมดดับไปแล้ว.  ผู้ใด  เป็นผู้เยือกเย็นเกิดขึ้น</p><p>เพราะความไม่มีกิเลสเป็นเครื่องให้เร่าร้อนในภายใน   เพราะเหตุนั้น   ผู้นั้นจึง</p><p>ชื่อว่า   <strong>สีติภูโต</strong>  คือ  ผู้เย็นแล้ว.   ผู้ใดเสวยพร้อมเฉพาะซึ่งความสุขอันเกิดแต่</p><p>ฌาน มรรค ผล  และพระนิพพาน  เพราะเหตุนั้น  ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>สุขปฏิสเวที</strong></p><p>คือ  ผู้เสวยพร้อมเฉพาะซึ่งความสุข. </p><p>         สองบทว่า   <strong>"พฺรหฺมภูเตน  อตฺตนา"</strong>    แปลว่า   มีคนประเสริฐที่สุด.</p><p>ก็เพื่อจะแสดงบุคคลผู้ประเสริฐที่สุดนี้    จำเดิมแต่กาลอุบัติขึ้นแห่งพระพุทธเจ้า</p><p>พระองค์จึงตรัสคำว่า    <strong>"อิธ   ตถาคโต"</strong>   เป็นต้น.   บรรดาบทเหล่านั้น    บทว่า</p><p>"ตถาคโต"  บัณฑิตพึงทำการวินิจฉัยว่า  พระผู้มีพระภาคเจ้า  ที่ทรงพระนาม</p><p>ว่า  ตถาคต   ด้วยเหตุ  ๘ ประการคือ</p><p>         (๑)  <strong>ตถา  อาคโตติ   ตถาคโต</strong>      พระผู้มีพระภาคเจ้าเสด็จมาแล้ว</p><p>อย่างนั้นคือ    เสด็จมาอย่างพระพุทธเจ้า   เพราะเหตุนั้น    พระองค์จึงทรงพระ</p><p>นามว่า ตถาคต.</p><p>         (๒)  <strong>ตถา  คโตติ   ตถาคโต</strong>    พระผู้มีพระภาคเจ้าเสด็จไปอย่างนั้น</p><p>เพราะเหตุนั้น   พระองค์จึงทรงพระนามว่า   ตถาคต.</p><p>         (๓)  <strong>ตถลกฺขณ  อาคโตติ   ตถาคโต.</strong>    พระผู้มีพระภาคเจ้าเสด็จ</p><p>มาสู่ลักษณะอย่างนั้น  พระองค์จึงทรงพระนามว่า ตถาคต. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 397</p><p>         (๔)  <strong>ตถธมฺเม  ยาถาวโต  อภิสมฺพุทฺโธติ  ตถาคโต</strong>  พระผู้มีพระ- </p><p>ภาคเจ้าตรัสรู้สัจธรรมทั้งหลาย   ตามความเป็นจริง   เพราะเหตุนั้น   พระองค์- </p><p>จึงทรงพระนามว่า <strong>ตถาคต.</strong></p><p>         (๕)  <strong>ตถทสฺสิตาย  ตถาคโต</strong>     พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงพระนามว่า</p><p>ตถาคต เพราะมีปกติเห็นอย่างนั้น.</p><p>         (๖)  <strong>ตถวาทิตาย  ตถาคโต</strong>    พระองค์ทรงพระนามว่า   ตถาคต</p><p>เพราะมีปกติตรัสอย่างนั้น.</p><p>         (๗)  <strong>ตถการิตาย  ตถาคโต</strong>    พระองค์ทรงพระนามว่า   ตถาคต</p><p>เพราะมีปกติทรงกระทำอย่างนั้น.</p><p>         (๘)  <strong>อภิภวนฏเน  ตถาคโต</strong>  พระองค์ทรงพระนามว่า   ตถาคต</p><p>เพราะอรรถว่าทรงครอบงำ.</p><p>         คำว่า   <strong>"อรห สมฺมาสมฺพุทโธ"</strong>   เป็นต้น    ข้าพเจ้าให้พิสดารแล้ว</p><p>ในคัมภีร์วิสุทธิมรรคนั้นแล.  สองบทว่า   <strong>"ต   ธมฺม"</strong>  ได้แก่  ย่อมฟังธรรมนั้น</p><p>อันถึงพร้อมด้วยคำมีประการตามที่กล่าวแล้ว.   ข้อว่า  <strong>"คหปติ  ว"</strong>   ความว่า</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงธรรม    กับคหบดีก่อน    เพราะเหตุไร ?   แก้ว่า</p><p>เพราะเขากำจัดมานะได้แล้ว  และ  เพราะเป็นผู้มีกุศลอันหนาแน่น   จริงอยู่  ชน</p><p>เป็นจำนวนมากที่บวชมาจากขัตติยตระกูล   อาศัยเชื้อชาติแล้วถือตัว    ที่บวชมา</p><p>จากตระกูลพราหมณ์  อาศัยมนต์แล้วก็ถือตัว   พวกที่มีตระกูลต่ำบวชแล้วก็ไม่</p><p>อาจดำรงอยู่ได้   เพราะความที่ตนมีชาติตระกูลต่ำ.    ก็ทารกของคหบดีทั้งหลาย</p><p>ทำงานมีเหงื่อไหลออกจากรักแร้ทั้ง ๒ ข้าง     มีหลังชุ่มอยู่ด้วยน้ำเค็มทำการไถ</p><p>ภาคพื้น  เขาไม่มีมานะ   ไม่มีความเย่อหยิ่ง   เพราะความไม่มีมานะเย่อหยิ่งเช่น</p><p>นั้น  ลูกคหบดีเหล่านั้นบวชแล้วจึงไม่กระทำมานะ   ไม่กระทำความเย่อหยิ่ง  เขา </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 398</p><p>จะเรียนพุทธพจน์ตามกำลัง  กระทำการงานอยู่ด้วยวิปัสสนา   ย่อมสามารถเพื่อ </p><p>ดำรงอยู่ในพระอรหัตได้.    ก็ชื่อว่าชนผู้ออกจากตระกูลที่นอกจากนี้มาบวชมีไม่</p><p>มาก   คหบดีเท่านั้นมีมาก   ดังนั้นพระผู้มีพระภาคเจ้า   จึงทรงแสดงธรรมกับ</p><p>คหบดีก่อน   เพราะเขาเป็นผู้ขจัดมานะ   คือการถือตัวได้แล้ว   และเพราะเขามี</p><p>กุศลอันสั่งสมมามากด้วย.</p><p>         คำว่า  <strong>"อญฺตฺรสฺมึ  วา"</strong>   ได้แก่   ผู้เกิดในตระกูลใดตระกูลหนึ่ง</p><p>แห่งตระกูลทั้งหลายที่นอกจากนี้.  ข้อว่า  <strong>"ตถาคเต  สทฺธ  ปฏิลภติ"</strong>  ความ</p><p>ว่า   ผู้ฟังธรรมอันบริสุทธิ์แล้วได้เฉพาะซึ่งศรัทธา ในพระตถาคต   ผู้เป็นธรรม</p><p>สามี  คือ  เจ้าของธรรม  ว่า   "พระผู้มีพระภาคเจ้านั้นทรงเป็น  พระสัมมาสัม-</p><p>พุทธะ   หนอ"  ข้อว่า  <strong>"อิติ  ปฏิสญฺจิกฺขติ"</strong>  ได้แก่  ย่อมพิจารณาอย่างนี้.</p><p>สองบทว่า  <strong>"สมฺพาโธ   ฆราวาโส"</strong>   แปลว่า   การอยู่ครองเรือนเป็นของคับ</p><p>แคบ  ความว่า  ก็ถ้าสามี   และภรรยาทั้ง ๒ คน  อยู่ครองเรือนมีประมาณ  ๖๐</p><p>ศอก   หรือตั้งร้อยโยชน์   แม้ถึงอย่างนั้นฆราวาส  คือ   การอยู่ครองเรือนของ</p><p>สามีและภรรยานั้น   ก็ชื่อว่า   คับแคบแท้  เพราะอรรถว่า  มีการเป็นไปกับด้วย</p><p>กิเลสอันเป็นเครื่องเย้ายวน   และกิเลสเป็นเครื่องกังวลใจ.   คำว่า   <strong>"รชปโถ"</strong></p><p>ท่านกล่าวไว้ในมหาอรรถกถาว่า  เป็นฐาน  คือ เป็นที่ตั้งขึ้นแห่งธุลี  มีราคะเป็น</p><p>ต้น    แต่จะกล่าวว่าเป็นทางมาแห่งธุลี   ดังนี้บ้างก็ควร.</p><p>         บรรพชา   ชื่อว่า    มีโอกาสอันดี    เพราะอรรถว่าไม่ต้อง.    จริงอยู่</p><p>บุคคลผู้บวชแล้วแม้จะอยู่ในปราสาทแก้ว   คือ  เรือนยอดก็ดี   อยู่ในที่ทั้งหลาย</p><p>มีวิมานเป็นต้นอันปกปิดดีแล้ว   คือ  มีประตูหน้าต่างอันปิดสนิทดีแล้วก็ดี   เขา</p><p>ย่อมไม่ข้อง   ไม่ติด    ไม่ผูกพัน   เพราะเหตุนั้น   ท่านจึงกล่าวว่า  <strong>"อพฺโภ-</strong></p><p><strong>กาโส  ปพฺพชา"</strong>   แปลว่า  การบรรพชา  มีโอกาสอันดียิ่ง. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 399</p><p>         อีกอย่างหนึ่ง   ฆราวาส   ชื่อว่า   คับแคบ   เพราะไม่มีโอกาสในการ </p><p>สร้างกุศลตามสบาย.   การอยู่ครองเรือน   ชื่อว่าเป็นทางมาแห่งธุลี   เพราะเป็น</p><p>ที่สันนิบาต  คือการประชุมแห่งธุลี   คือ   กิเลสทั้งหลาย   ดุจสถานที่กองหยาก</p><p>เยื่ออันบุคคลมิได้ปกปิดทิ้งไว้   การบรรพชาจึงชื่อว่า   มีโอกาสอันดียิ่ง   เพราะ</p><p>มีโอกาสในการสร้างกุศลได้ตามสบาย.</p><p>         ในคำว่า   <strong>"นยิท  สุกร</strong> ฯเปฯ  <strong>ปพฺพเชฺย"</strong>   นี้มีคำกล่าวไว้โดยสังเขป</p><p>ดังต่อไปนี้ว่า   พรหมจรรย์คือ   ไตรสิกขานี้   ชื่อว่า   บริบูรณ์แล้วโดยสิ้นเชิง</p><p>เพราะไม่กระทำให้ขาดตลอดวันหนึ่ง  แล้วสามารถยังจริมกจิต   คือ  จิตดวงสุด</p><p>ท้ายให้ถึงได้.   พรหมจรรย์นี้  ชื่อว่า   บริสุทธิ์โดยสิ้นเชิง   เพราะกระทำไม่ให้</p><p>มัวหมอง    ด้วยกิเลสมลทินตลอดวันหนึ่งแล้ว    ก็สามารถยังจริมกจิตให้ถึงได้.</p><p>บทว่า   <strong>"สงฺขลขิต"</strong>    ได้แก่   พึงประพฤติพรหมจรรย์ให้เป็นเช่นกับสังข์ที่</p><p>ลิขิตแล้ว    คือ  ให้มีส่วนเปรียบด้วยสังข์ที่ขัดดีแล้ว    การประพฤติพรหมจรรย์</p><p>นี้  บุคคลผู้อยู่ครองเรือนกระทำไม่ได้ง่าย    การที่บุคคลผู้อยู่ในท่ามกลางเรือน</p><p>ไม่อาจประพฤติพรหมจรรย์ให้บริบูรณ์โดยสิ้นเชิงได้  ไฉนหนอ  เราพึงปลงผม</p><p>โกนหนวดนุ่งห่มผ้า  ชื่อว่า  กาสายะ  เพราะความเป็นผ้าสีเหลืองที่ย้อมด้วยน้ำฝาด</p><p>อันสมควรแก่บรรพชิต   ผู้ประพฤติพรหมจรรย์แล้ว    ออกจากเรือนบวชเป็น</p><p>บรรพชิต  ผู้ไม่มีเรือน  ดังนี้.</p><p>         ก็ในอธิการนี้  กรรมมี  กสิกรรม  และพานิชกรรม   เป็นต้น   อันเป็น</p><p>ประโยชน์เกื้อกูลแก่การครองเรือน   ท่านเรียกว่า  <strong>"อคาริย"</strong>   แปลว่า  ผู้ครอง</p><p>เรือน   ก็กสิกรรมเป็นต้นนั้นไม่มีในบรรพชา    เพราะฉะนั้น    การบรรพชา</p><p>บัณฑิต  พึงทราบว่าเป็น    <strong>"อนคาริย"</strong>    แปลว่า   ผู้ไม่ครองเรือน.   การบวช</p><p>นั้นจึงเป็น  อนาคาริยะ.   บทว่า   <strong>"ปพฺพเชยฺย"</strong>   ได้แก่   พึงปฏิบัติ.  บทว่า </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 400</p><p><strong>"อปฺป   วา"</strong>   ความว่า    กองโภคะต่ำกว่าหนึ่งพัน     ชื่อว่า   มีน้อย   ตั้งแต่ </p><p>หนึ่งพันขึ้นไปชื่อว่า  มีมาก.  ญาตินั่นแหละ  ชื่อว่า   เครือญาติ   เพราะอรรถ</p><p>ว่าเกี่ยวเนื่องกัน  เครือญาตินั้น    ต่ำกว่า  ๒๐  ชื่อว่า  มีน้อย  ตั้งแต่   ๒๐  ขึ้นไป</p><p>ชื่อว่า   มีมาก.   สองบทว่า <strong>"ภิกฺขูน    สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน"</strong>   ความว่า</p><p>สิกขา  กล่าวคือ  อธิศีลสิกขาใดของภิกษุทั้งหลายมีอยู่   ภิกษุผู้ถึงพร้อมด้วยสิกขา</p><p>นั้นด้วย   ภิกษุเหล่านั้นย่อมเป็นอยู่ร่วมกันคือ   เป็นผู้อยู่เป็นอันเดียวกัน   เป็น</p><p>ผู้มีความประพฤติเสมอกัน   ภิกษุเป็นผู้ถึงพร้อมแล้วซึ่งสิกขาสาชีพ    กล่าวคือ</p><p>สิกขาบทอันพระผู้มีพระภาคทรงบัญญัติไว้แล้วนั้นด้วย  ในสิกขาสาชีพใด  ด้วย</p><p>ภาวะ คือ การศึกษาในสิกขาสาชีพนั้น    เพราะเหตุนั้น  ท่านจึงชื่อว่า <strong>"ภิกฺขูน</strong></p><p><strong>สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน"</strong>   แปลว่า ผู้สมบูรณ์ด้วยสิกขาสาชีพของภิกษุทั้งหลาย</p><p> อธิบายว่า   ภิกษุเป็นผู้ยังสิกขาให้บริบูรณ์ด้วย  ไม่ก้าวล่วงสาชีพด้วย  แล้วเข้า</p><p>ถึงซึ่งสิกขาสาชีพนั้นทั้ง ๒ อย่าง.</p><p>         กถา  คือ   ถ้อยคำมี   ปาณาติบาต    เป็นต้น    ในคำทั้งหลายมีคำว่า</p><p><strong>"ปาณาตปาต   ปหาย"</strong>   เป็นต้น    ข้าพเจ้าให้พิศดารไว้ในหนหลังนั่นเทียว.</p><p>บทว่า  <strong>"ปหาย"</strong>  ได้แก่  ละความเป็นผู้ทุศีลอันบัณฑิต  นับพร้อมแล้วว่าเจตนา</p><p>เป็นเครื่องยังสัตว์มีชีวิตให้ตกล่วงไปนี้.  สองบทว่า   <strong>"ปฏิวิรโต  โหติ"</strong>  ความ</p><p>ว่า  เป็นผู้เว้นแล้ว  คือ  เว้นขาดแล้วจากความเป็นผู้ทุศีลนั้น  จำเดิมแต่กาลเป็น</p><p>ที่ละแล้ว.  สองบทว่า    <strong>"นิหิตทณฺโฑ  นิหิตสตฺโถ"</strong>  อธิบายว่า  ชื่อว่าผู้มี</p><p>ท่อนไม้และมีศาตราอันวางแล้ว  เพราะการไม่ถือท่อนไม้หรือศาสตราเพื่อต้อง</p><p>การเบียดเบียนสัตว์อื่นให้เป็นไป.  ก็ในอธิการนี้   ยกเว้น   ทัณฑะคือ  ท่อนไม้</p><p>เสียแล้ว    อุปกรณ์ที่เหลือแม้ทั้งปวง   บัณฑิตพึงทราบว่า   ชื่อว่า   <strong>สตฺถ</strong>  คือ</p><p>ศาสตรา เพราะเป็นเครื่องเบียดเบียนสัตว์ทั้งหลาย. ก็ภิกษุถือเอาวัตถุใด  คือ จะ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 401</p><p>เป็นไม้เท้าคนแก่หรือมีดสำหรับเหลาไม้สีฟัน  หรือมีดเล็กเที่ยวไป  วัตถุนั้นไม่ </p><p>ชื่อว่า  ศาสตรา  เพราะไม่เป็นไปเพื่อต้องการเบียดเบียนสัตว์อื่น  เพราะฉะนั้น</p><p>ภิกษุทั้งหลายเหล่านั้นย่อมถึงซึ่งการนับว่า    เป็นผู้มีท่อนไม้และศาสตราอันวาง</p><p>แล้วเทียว.</p><p>         บทว่า  <strong>"ลชฺชี"</strong>     ได้แก่   ผู้ประกอบด้วยความละอาย   มีการรังเกียจ</p><p>บาปเป็นลักษณะ.  บทว่า  <strong>"ทยาปนฺโน"</strong>   ได้แก่   ผู้ถึงความเอ็นดู  คือ   ผู้มี</p><p>จิตอันประกอบด้วยเมตตา.   บทว่า  <strong>"สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปิ"</strong>   ได้แก่</p><p>ผู้อนุเคราะห์สัตว์ทั้งปวงด้วยประโยชน์เกื้อกูล  อธิบายว่า ชื่อว่า  ผู้มีจิตประกอบ</p><p>ด้วยประโยชน์เกื้อกูลแก่สัตว์ทั้งปวง เพราะความเป็นผู้ถึงความเอ็นดูนั้น.  บทว่า</p><p><strong>"วิหรติ"</strong>   ได้ย่อมแก่   ย่อมผลัดเปลี่ยนอิริยาบถ   คือย่อมรักษาอัตภาพ.</p><p>         ผู้ใด    ถือเอาสิ่งของที่เจ้าของเขาให้เท่านั้น    เพราะเหตุนั้น   ผู้นั้นจึง</p><p>ชื่อว่า  <strong>ทินฺนาทายี</strong>   แปลว่า  ผู้ถือเอาเฉพาะของเขาให้.   ผู้ใด   หวังสิ่งของ</p><p>ที่เขาให้แม้ด้วยจิตนั่นแหละ   เพราะเหตุนั้น   ผู้นั้นจึงชื่อว่า   <strong>ทินฺนปาฏิกงฺขี</strong></p><p>แปลว่า ผู้หวังสิ่งของที่เขาให้.  ผู้ใด  ย่อมขโมย  เหตุนั้น  ผู้นั้นจึงชื่อว่า   เถโน</p><p>แปลว่า  ผู้ขโมย  การไม่ขโมยชื่อว่า <strong>อเถนะ</strong>. ชื่อว่า  เป็นผู้สะอาด  เพราะความ</p><p> ไม่เป็นขโมยนั้นแหละ.</p><p>         บทว่า  <strong>"อตฺตนา"</strong>   แปลว่า  อัตภาพ   มีคำอธิบายไว้ว่า  การกระทำ</p><p>อัตภาพไม่ให้ขโมย   คือทำให้สะอาดอยู่.   บทว่า    <strong>"อพฺรหฺมจริย"</strong>   แปลว่า</p><p>การประพฤติธรรม   อันไม่ประเสริฐ.   บุคคลใด   ย่อมประพฤติอาจาระ   คือ</p><p>จรรยาที่ดีงาม  อันประเสริฐที่สุด  เพราะเหตุนั้น   ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>พฺรหฺมจารี</strong></p><p>แปลว่า   ผู้ประพฤติธรรมอันประเสริฐที่สุด.   บทว่า   <strong>"อาราจารี"</strong>     เเปลว่า</p><p>ประพฤติห่างไกลจากพรหมจรรย์. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 402</p><p>         บทว่า   <strong>"เมถุนา"</strong>   ได้แก่   อสัทธรรม   อันถึงซึ่งการนับว่าเป็น </p><p><strong>"เมถุน"</strong>    เพราะภาวะอันบุคคลพึงเสพเฉพาะตามโวหารแห่งชาวโลก   ที่ได้ชื่อ</p><p>ว่า  <strong>เมถุนกา</strong>    คือ    ผู้เสพเมถุนธรรม     เพราะเป็นเช่นกับด้วยอำนาจแห่ง</p><p>การรบเร้าของราคะอันครอบงำจิต.   บทว่า  <strong>"คามธมฺมา"</strong>   แปลว่า   ธรรม</p><p>ของชาวบ้าน.</p><p>         บุคคลใด  ย่อมพูดคำอันเป็นจริง  เหตุนั้น    ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>สจฺจวาที</strong></p><p>แปลว่า  ผู้พูดคำจริง.  ผู้ใดติดต่อ คือ ย่อมสืบต่อวาจาสัจ   ด้วยวาจาสัจ  เหตุนั้น</p><p>ผู้นั้นชื่อว่า   <strong>สจฺจสนฺโธ</strong>   แปลว่า   ผู้สืบต่อสัจจะ  เขาเป็นผู้ไว้ใจได้  อธิบาย</p><p>ว่า  ไม่พูดคำเท็จในระหว่าง   ก็บุคคลใด   บางคราวพูดคำเท็จ  บางคราวพูดคำ</p><p>จริง   คำของผู้นั้นไม่เชื่อมต่อความจริงด้วยความจริง  เพราะคำของเขาคั่นด้วย</p><p>ความเท็จ    เพราะเหตุนั้นเขาจึงชื่อว่า     ผู้ไม่สืบต่อสัจจะ   เป็นผู้ไว้ใจไม่ได้. </p><p>ก็บุคคลผู้นี้หาเป็นเช่นนั้นไม่  เขาไม่ยอมพูดคำเท็จแม้เพราะเหตุแห่งชีวิต   ย่อม</p><p>สืบต่อความจริงด้วยความจริงเท่านั้น    เพราะฉะนั้น    ผู้นี้จึงชื่อว่า  <strong>สจฺจสนฺโธ.</strong>   </p><p>         บทว่า   <strong>"เถโต"</strong>   แปลว่า  ผู้มั่นคง  อธิบายว่า     ผู้มีวาจาอันตั้งมั่น.</p><p>บุคคลคนหนึ่งเป็นผู้มีวาจาอันไม่ตั้งมั่น     เปรียบเหมือนกับผ้าที่เขาย้อมด้วยขมิ้น</p><p>เหมือนตอไม้ที่เขาปักไว้ที่กองแกลบ   เหมือนลูกฟักที่เขาวางไว้ที่หลังม้า.  บุคคล</p><p>คนหนึ่งมีวาจามั่นคงเหมือนรอยขีดที่ติดอยู่  ณ  แผ่นหิน    และเหมือนเสาเขื่อน</p><p>แม้จะถูกตัดศีรษะด้วยดาบ     เขาก็ไม่กล่าวคำเป็นสองภาค    ผู้นี้ท่านเรียกว่า</p><p><strong>เถโต</strong>   ผู้มีวาจามั่นคง.</p><p>         บทว่า   <strong>"ปจฺจยิโก"</strong>  ได้แก่   ผู้มีวาจาควรเชื่อถือ  คือ  ได้แก่ผู้ที่ควร</p><p>เชื่อถือได้.  ก็บุคคลบางคนเป็นผู้เชื่อถือไม่ได้  เมื่อใคร ๆ ถามว่า  "คำนี้ใคร</p><p>พูด  ก็กล่าวว่า  คนโน้นพูด"   เขาย่อมถึงวาทะอันใคร ๆ พึงกล่าวว่า   "อย่า </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 403</p><p>เชื่อถือถ้อยคำของเขา.  บุคคลคนหนึ่งเป็นผู้มีวาจาเชื่อถือได้  เมื่อใคร ๆ  ถามว่า </p><p>"คำนี้ใครพูด   ก็กล่าวว่า  คนโน้นพูด"  เขาย่อมถึงวาทะอันใคร ๆ พึงกล่าวว่า</p><p>"ผิว่า   คำของผู้นั้นกล่าว   คำนี้เท่านั้นถือเป็นประมาณได้   บัดนี้การสอบถาม</p><p>ย่อมไม่มี   คำนี้เป็นอย่างนี้เท่านั้น.</p><p>         สองบทว่า   <strong>"อวิสวาทโก  โลกสฺส"</strong>   อธิบายว่า  ย่อมไม่ลวงชาวโลก</p><p>เพราะความที่คนมีปกติกล่าวคำสัจนั้น.  สองบทว่า  <strong>"อิเมส  เภทาย"</strong>   ได้แก่</p><p>เพื่อการทำลายเหล่าชนที่ตนฟังในสำนักของชนที่เขากล่าวจากข้างนี้.       ข้อว่า</p><p><strong>"ภินฺนาน  วา  สนฺธาตา"</strong>   ได้แก่     การเข้าไปหาทีละฝ่าย    ในชนทั้งสองฝ่าย</p><p>คือ  ผู้เป็นมิตร หรือผู้ร่วมอุปัชฌาย์เป็นต้น     ที่แตกสามัคคีกันด้วยเหตุอย่างใด</p><p>อย่างหนึ่งแล้วกล่าวว่า  การวิวาทกันนี้ไม่สมควรแก่ท่านทั้งหลายผู้เกิดในตระกูล</p><p>เช่นนี้    ผู้เป็นพหูสูตอย่างนี้   แล้วกระทำการสมัครสมานสามัคคีกันให้มั่นคง.</p><p>บทว่า   <strong>"อนุปฺปทาตา"</strong>   ได้แก่   ผู้สนับสนุนความพร้อมเพรียงกัน  อธิบายว่า</p><p>เห็นคนทั้งสองคนผู้มีความสามัคคีกันแล้วกล่าวว่า   ข้อนี้เหมาะสมแก่ท่านผู้เกิด</p><p>ในตระกูลเห็นปานนี้   ผู้ประกอบด้วยคุณทั้งหลายเห็นปานนี้    แล้วกระทำให้เป็น</p><p>ผู้มั่นคง.</p><p>         ความยินดีทั่วในชนผู้พร้อมเพรียงกัน  ของผู้นั้นมีอยู่    เพราะเหตุนั้น</p><p>ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>สมคฺคาราโม</strong>  แปลว่า  ผู้มีความยินดีในชนผู้สามัคคีกัน   อธิบาย</p><p>ว่า  ชนผู้พร้อมเพรียงกันไม่มีในที่ใด    เขาย่อมไม่ยอมไปแม้เพื่อจะอยู่ในที่นั้น.</p><p>พระบาลีว่า  <strong>สมคฺคราโม</strong>  ดังนี้บ้าง  คำนี้มีเนื้อความเหมือนกัน.    บทว่า</p><p><strong>"สมคฺครโต"</strong>  ได้แก่   ผู้ยินดีในชนผู้พร้อมเพรียงกัน  อธิบายว่า  เขาละชนผู้</p><p>พร้อมเพรียงกันนั้นแล้ว   เขาก็ไม่ปรารถนาแม้จะไปที่อื่น.</p><p>         ผู้ใด  เห็นก็ดี   ฟังก็ดี   ซึ่งชนผู้พร้อมเพรียงกันแล้ว   ย่อมเพลิดเพลิน</p><p>เพราะเหตุนั้น  ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>สมคฺคนนฺที</strong>   แปลว่า    ผู้เพลิดเพลินในชนผู้ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 404</p><p>พร้อมเพรียงกัน.  ข้อว่า  <strong>"สมคฺคกรณี   วาจ  ลาสิตา"</strong> ความว่า  วาจาใดย่อม </p><p>กระทำสัตว์ทั้งหลายให้เป็นผู้พร้อมเพรียงกันเท่านั้น    เขาย่อมกล่าววาจานั้น  อัน</p><p>แสดงถึงคุณแห่งความสามัคคีนั่นแหละไม่กล่าววาจานอกจากนี้.</p><p>         ผู้ใด   ย่อมกล่าวในกาลอันสมควร  เหตุนั้น  ผู้นั้นจึงชื่อว่า   <strong>กาลวาที</strong></p><p>แปลว่า  ผู้มีปกติกล่าวในกาล    อธิบายว่า   เขากำหนดกาลอันสมควรแก่คำอัน</p><p>ตนพึงกล่าวแล้วจึงกล่าว.</p><p>         ผู้ใด   ย่อมกล่าวคำอันเป็นจริง  คือ  คำอันเป็นสภาวะเท่านั้น    เหตุนั้น</p><p>ผู้นั้นชื่อว่า  <strong>ภูตวาที</strong>   แปลว่า  ผู้มีปกติกล่าวคำอันเป็นจริง.</p><p>         ผู้ใด   ย่อมกล่าวคำอิงอาศัยประโยชน์ปัจจุบัน     และประโยชน์ในภพ</p><p>หน้าเท่านั้น  เหตุนั้น  ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>อตฺถวาที</strong>    แปลว่า  ผู้มีปกติกล่าวคำอัน</p><p>เป็นประโยชน์.</p><p>         ผู้ใด   ย่อมกล่าวคำอิงอาศัยโลกุตตรธรรม ๙ ประการ  เหตุนั้น  ผู้นั้น</p><p>จึงชื่อว่า    <strong>ธมฺมวาที</strong> แปลว่า   ผู้มีปกติกล่าวธรรม.</p><p>         ผู้ใด   ย่อมกล่าวคำอิงอาศัยสังวรวินัย  และปหานวินัย   เพราะเหตุนั้น  </p><p>ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>วินยวาที</strong>  แปลว่า  ผู้มีปกติกล่าววินัย.</p><p>         โอกาสอันเป็นที่ตั้งของวาจานั้น  ท่านเรียกว่า  <strong>นิธาน.</strong>  โอกาสอันเป็น</p><p>ที่ตั้งของวาจานั้นมีอยู่   เพราะเหตุนั้น     วาจานั้นจึงชื่อว่า   <strong>นิธานวตี</strong>   แปลว่า</p><p>วาจามีหลักฐาน  อธิบายว่า  กล่าววาจาอันสมควรแก่คำอันบุคคลพึงฝังไว้ใน</p><p>หทัย.</p><p>         บทว่า  <strong>"กาเลน"</strong>  ความว่า   ก็เขาคิดว่า   เราจักกล่าววาจาอันมีหลัก.</p><p>ฐาน   แม้เมื่อกล่าววาจาเห็นปานนี้แล้ว    เขาย่อมไม่กล่าวโดยกาลอันไม่สมควร</p><p>หมายความว่าพิจารณาเวลาอันเหมาะสมแล้วจึงกล่าว.  บทว่า  <strong>"สาปเทส"</strong>  ได้ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 405</p><p>แก่  ถ้อยคำมีอุปมา  คือ  ได้แก่  ถ้อยคำมีเหตุ.  บทว่า   <strong>"ปริยนฺตวฺตี"</strong>   ได้แก่ </p><p>แสดงการกำหนด  อธิบายว่า การกำหนดวาจานั้น   ย่อมปรากฏโดยวิธีใด  ย่อม</p><p>กำหนดโดยวิธีนั้น. บทว่า <strong>"อตฺถสญฺหิต"</strong>  ความว่า  ชื่อว่า ถึงพร้อมด้วยประ-</p><p>โยชน์อันใคร ๆ ผู้จำแนกอยู่   โดยนัยแม้มิใช่น้อย  ก็ไม่อาจจะกำหนดได้.  อีก</p><p>อย่างหนึ่ง  ชื่อว่า  ย่อมกล่าววาจาอันเป็นประโยชน์และประโยชน์เกื้อกูลพร้อม</p><p>เพราะประกอบไปด้วยประโยชน์อันดี      ที่ท่านอัตถเวทีนั้นกล่าวเนื้อความไว้.</p><p>ท่านอธิบายไว้ว่า   ไม่ละทิ้งคำอย่างหนึ่ง กล่าวคำอีกอย่างหนึ่ง.</p><p>         บทว่า   <strong>"พีชคามภูตคามสมารมฺภา"</strong>  ความว่า  การพรากพืชคาม</p><p>๕   อย่าง คือ   <strong>มูลพีช</strong>   พืชเกิดจากราก,  <strong>ขนฺธพีช</strong>  พืชเกิดจากลำต้น, <strong>ผลพีช</strong></p><p>พืชเกิดจากผล,  <strong>อคฺคพีช</strong>  พืชเกิดจากยอด,   <strong>พีชพีช</strong>  พืชเกิดจากเมล็ดพืช,</p><p>และการพราก (การทำลาย) ภูตคามมีหญ้าเขียวสด  และต้นไม้เป็นต้น  อย่างใด</p><p>อย่างหนึ่ง     อธิบายว่า     ได้แก่เป็นผู้เว้นขาดจากการทำลายโดยภาวะมีการตัด</p><p>การต้มเป็นต้น.</p><p>         บทว่า   <strong>"เอกภตฺติโก"</strong>  ความว่า ภัต  ๒ อย่าง คือ   ภัตสำหรับเวลา</p><p>เช้า  และภัตสำหรับเวลาเย็น  ในภัต  ๒  อย่างนั้น  ภัตที่บริโภคในเวลาเช้า  ท่าน</p><p>กำหนดภายในเวลาเที่ยงวัน   ภัตที่บริโภคในเวลาเย็นท่านกำหนดตั้งแต่เที่ยงวัน</p><p>ไปจนถึงเวลาอรุณยังไม่ขึ้น  เพราะฉะนั้นเมื่อภิกษุบริโภคอาหารอยู่สิ้น   ๑๐ ครั้ง</p><p>ภายในเวลาเที่ยงวัน  ย่อมเป็นผู้ชื่อว่า  <strong>"เอกภตฺติโก"</strong>   คือ  ผู้มีภัตเดียวเทียว.</p><p>คำว่า  <strong>"เอกฺภตฺติโก"</strong>   นี้ท่านกล่าวหมายเอาภัตที่บริโภคในเวลาเช้านั้น.   การ</p><p>บริโภคภัตในเวลากลางคืน  ชื่อว่า   <strong>รตฺติ.</strong>   ผู้ใดเว้นขาดจากการบริโภคภัตใน</p><p>เวลากลางคืนนั้น   เพราะเหตุนั้น    ผู้นั้นจึงชื่อว่า  <strong>รตฺตูปรโต</strong>  แปลว่าผู้เว้นขาด</p><p>จากการบริโภคภัตในเวลากลางคืน.   การบริโภคภัต     ตั้งแต่เวลาเที่ยงวันล่วงไป </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 406</p><p>แล้วจนถึงพระอาทิตย์ตก  ชื่อว่า  <strong>วิกาลโภชน</strong>  แปลว่า   การบริโภคภัตในเวลา </p><p>วิกาล   เป็นผู้เว้นขาดจากการบริโภคภัตในเวลาวิกาลนั้น.</p><p>         การดูการเล่นอันเป็นข้าศึก    อันเป็นปฏิปักษ์ต่อพรหมจรรย์    เพราะ</p><p>เป็นของไม่เหมาะสมกับพระศาสนา  ฉะนั้น   การดูนั้น    จึงชื่อว่า <strong>วิสูกทสฺสน</strong></p><p>แปลว่า    การดูการเล่นอันเป็นข้าศึกต่อพรหมจรรย์    (<strong>วิสูก</strong>  ข้าศึก,  <strong>ทสฺสน</strong></p><p>การดู).     การฟ้อนรำ   ขับร้อง    และประโคมดนตรี     ด้วยสามารถแห่งการ</p><p>ฟ้อนรำด้วยตนเอง     หรือให้ผู้อื่นฟ้อนรำเป็นต้นก็ดี      การดูการฟ้อนเป็นต้น</p><p>โดยที่สุด    แม้ดูการฟ้อนรำของนกยูงเป็นต้นก็ดี     จัดเป็นข้าศึกต่อพรหมจรรย์</p><p>เพราะฉะนั้น   การฟ้อนรำเป็นต้นนั้น  จึงชื่อว่า  <strong>นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา</strong></p><p>แปลว่า  จากการฟ้อนรำ   ขับร้อง  ประโคมดนตรี   และดูการเล่นอันเป็นข้าศึก</p><p>ต่อพรหมจรรย์.  (<strong>นจฺจ</strong>   การฟ้อนรำ  <strong>คีต</strong>  การขับร้อง  <strong>วาทิต</strong> การประโคม</p><p>ดนตรี)  ก็การที่จะประกอบการฟ้อนรำเป็นต้นก็ดี    ให้ผู้อื่นประกอบก็ดี   การดู</p><p>การเล่นที่เราประกอบแล้วก็ดี     ไม่สมควรแก่ภิกษุและภิกษุณีเลย.</p><p>         พึงทราบ  วินิจฉัยในคำว่า  <strong>"มาลา"</strong>   เป็นต้น.   บทว่า   <strong>"มาลา"</strong>  ได้</p><p>แก่ดอกไม้อย่างใดอย่างหนึ่ง.   บทว่า  <strong>"คนฺธ"</strong>   ได้แก่   คันธชาติอย่างใดอย่าง</p><p>หนึ่ง.  บทว่า   <strong>"วิเสปน"</strong>   ได้แก่    การย้อมผิว.    ในอธิการนี้    บุคคลเมื่อ</p><p>ประดับตกแต่งอยู่   ชื่อว่า  ย่อมทรงไว้  เมื่อบุคคลทำสิ่งที่บกพร่องให้บริบูรณ์</p><p>ชื่อว่า   ย่อมประดับ.    ผู้ยินดีอยู่ด้วยของหอมก็ดี    ด้วยการย้อมผิวก็ดี   ชื่อว่า</p><p>ย่อมตบแต่ง.  การกระทำ  ท่านเรียกว่า <strong>ฐาน</strong>  อธิบายว่า  มหาชน   ย่อมกระทำ</p><p>การทัดทรงดอกไม้เป็นต้นนั้น    ด้วยเจตนาเป็นเครื่องทุศีลอันใด     ผู้มีศีลย่อม</p><p>เป็นผู้เว้นขาด   จากเจตนาเป็นเครื่องทุศีลนั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 407</p><p>         ที่นอนสูงเกินประมาณ   ท่านเรียกว่า    <strong>อุจฺจาสยน</strong>   แปลว่าที่นอนสูง </p><p>ที่นอนที่มีเครื่องปูลาดด้วยวัตถุอันไม่สมควร,  ท่านเรียกว่า  <strong>มหาสยน</strong> แปลว่า</p><p>ที่นอนใหญ่   ผู้มีศีลเป็นผู้เว้นขาดจากที่นอนนั้น .</p><p>         ทองคำ ชื่อว่า <strong>ชาตรูป.</strong>  กหาปณะ  ชื่อว่า  <strong>รชต.</strong>  กหาปณะเหล่าใด</p><p>ที่เรียกว่า  <strong>โลหมาสโก</strong>   คือ  มาสกทำด้วยโลหะ    <strong>ชตุมาสโก</strong>  คือ มาสกทำด้วย</p><p>ยาง  <strong>ทารุมาสโก</strong>   คือ  มาสกทำด้วยไม้  อธิบายว่า  ท่านเป็นผู้เว้นขาดจากการ</p><p>รับเงินและทองทั้ง ๒ อย่างนั้น    คือ ทั้งไม่รับเองและไม่ให้ผู้อื่นรับแทน  ทั้งไม่</p><p>ยินดีเงินและทอง  ที่เขาเก็บไว้เพื่อตน.</p><p>         บทว่า   <strong>"อามกธญฺปฏิคฺคหณา"</strong>   ได้แก่  เว้นขาดจากการรับ</p><p>ธัญชาติดิบ ๗ ชนิด  คือ.    ๑.  <strong>สาลิ</strong>  ข้าวสาสี    ๒.  <strong>วีหิ</strong>  ข้าวเจ้า    ๓.  <strong>ยวะ</strong></p><p>ข้าวเหนียว  ๔.  <strong>โคธุมะ</strong>   ข้าวละมาน   ๕.  <strong>กังคุ</strong>   ข้าวฟ่าง  ๖.  <strong>วรกะ</strong>  ลูกเดือย</p><p>๗.  <strong>กุทรูสกะ</strong>  หญ้ากับแก้. ก็การรับธัญชาติดิบ ๗ ชนิดนั้น   ไม่ควรแก่ภิกษุ</p><p>ทั้งหลายเท่านั้น    ก็หาไม่   แม้การจับต้องสิ่งเหล่านั้น  ก็ไม่ควรเหมือนกัน.   ก็</p><p>ในคำว่า   <strong>"อามกมสปฏิคฺคหณา"</strong>    นี้  การรับเนื้อปลาดิบก็ไม่ควรแก่ภิกษุ</p><p>ทั้งหลาย   นอกจากพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงอนุญาตไว้โดยเฉพาะเท่านั้น  ทั้งการ</p><p>จับต้องเนื้อปลาดิบ  ก็ไม่ควร.</p><p>         ในคำว่า   <strong>"อิตฺถีกุมาริกาปฏิคฺคหณา"</strong>  นี้   หญิงที่ไปสู่ระหว่างบุรุษ</p><p>ชื่อว่า  อิตถี  หญิงนอกจากนี้  ชื้อว่า<strong>กุมาริกา</strong> (หญิงสาว) การรับไว้ก็ดี   การจับ</p><p>ต้องก็ดีซึ่งหญิงทั้งหลายเหล่านั้น    ย่อมเป็นของไม่ควรทั้งสิ้น.  ในคำว่า   <strong>"ทาสี-</strong></p><p><strong>ทาสาปฏิคฺคหณา"</strong>   นี้การรับหญิงและ  ชาย  เหล่านั้นไว้สำหรับเป็นทาสีเป็น</p><p>ทาสย่อมไม่เหมาะสม   ก็เมื่อใคร ๆ  กล่าวอย่างนี้ว่า  "ข้าพเจ้าขอถวายกัปปิยการก</p><p>คือ  ผู้อุปัฏฐาก   ข้าพเจ้าขอถวายอารามิก  คือ  ผู้รับใช้ในวัด"   ดังนี้  จะรับไว้</p><p>ก็สมควร.   นัยที่ควรและไม่ควร  แม้ในสัตว์ทั้งหลายมี  แพะ  แกะ  เป็นต้น    ใน</p><p>สถานที่ทั้งหลาย   มีนาสวนเป็นที่สุด   บัณฑิตพึงพิจารณาด้วยอำนาจพระวินัย.</p><p>         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 408</p><p>         ในสถานที่เหล่านั้น   ที่ใด  มีบุพพัณชาติงอกงามที่นั้นชื่อว่า <strong>ที่นา</strong> ในที่ </p><p>ใดอปรัณชาติ   ย่อมงอกงาม  ที่นั้นชื่อว่า  <strong>ที่สวน.</strong>  อีกอย่างหนึ่ง  บุพพัณชาติ </p><p>และอปรัณชาติทั้ง ๒ ย่อมงอกงามในที่ใด   ที่นั้น   ชื่อว่า    <strong>นา.</strong>   ภูมิภาคที่เขา</p><p>กระทำแล้วเพื่อต้องการบุพพัณชาติ.   และอปรัณชาติ   ชื่อว่า  <strong>สวน.</strong>  ก็ในอธิการ</p><p>นี้    แม้ที่บึง   และหนองน้ำเป็นต้น    ท่านก็สงเคราะห์เข้าด้วยการถือเอาที่   นา</p><p>และ  ที่สวน  เป็นประธาน.</p><p>         การงานของทูต   ท่านเรียกว่า  <strong>ทูเตยฺย</strong>   อธิบายว่า  การถือเอาหนังสือ</p><p>หรือสาสน์   ของคฤหัสถ์ทั้งหลายแล้วไปในที่นั้น ๆ.   การรับใช้เล็ก ๆ  น้อย ๆ</p><p>ของผู้ส่งข่าวไปสู่บ้านผู้อื่น    ท่านเรียกว่า   <strong>ปหิณคมน</strong>    แปลว่า    การรับใช้</p><p>เล็ก ๆ น้อย ๆ (หมายถึงผู้ส่งข่าว) การทำกิจทั้ง ๒ อย่างนั้น ชื่อว่า  <strong>อนุโยโค</strong></p><p>แปลว่า  การตามประกอบ   เพราะฉะนั้นบัณฑิตพึงทราบเนื้อความในคำนี้อย่าง</p><p>นี้ว่า   <strong>"ทูเตยฺยปหิณคมนาน  อนุโยโค"</strong>   ซึ่งแปลว่า  การประกอบทูตกรรม</p><p>และการรับใช้.</p><p>         บัณฑิต   พึงทราบวินิจฉัยในคำว่า   ผู้โกงด้วยตาชั่ง   เป็นต้น.   บทว่า</p><p><strong>"กูฏ"</strong>  แปลว่า   การโกง   คือ   การหลอกลวง.   บรรดาการโกงเหล่านั้น   การ</p><p>โกงด้วยตาชั่งมี  ๔ อย่าง  คือ.   ๑.  <strong>รูปกูฏ</strong>   โกงด้วยรูป    ๒.  <strong>องฺคกูฎ</strong>   โกงด้วย</p><p>อวัยวะ  ๓. <strong>คหณกูฏ</strong>  โกงด้วยการถือเอา    ๔. <strong>ปฏิจฺฉนฺนกูฏ</strong>   โกงด้วยสิ่งที่</p><p>ปิดบังไว้.  ในการโกงเหล่านั้น   บุคคลกระทำเครื่องชั่งทั้ง  ๒  ให้มีรูปคล้ายกัน</p><p>เมื่อจะถือเอาย่อมถือเอาส่วนมาก   เมื่อให้ย่อมให้ด้วยส่วนที่น้อย ชื่อว่า  <strong>รูปกูฏ</strong></p><p>โกงด้วยรูป.  บุคคลเมื่อจะถือเอาสิ่งของ      ย่อมใช้มือข่มตาชั่งไว้ในส่วนเบื้อง</p><p>หลัง  เมื่อจะให้ย่อมใช้มือข่มตาชั่งไว้ในส่วนเบื้องต้น     ชื่อว่า   <strong>องฺคกูฏ</strong>   โกง</p><p>ด้วยอวัยวะ.  บุคคลเมื่อจะถือเอา   ย่อมถือเอาที่ต้นเชือก.    เมื่อจะให้ก็ย่อมจับ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 409</p><p>ถือเอาที่ปลายเชือก  ชื่อว่า  <strong>คหณกูฏ</strong>   โกงด้วยการจับถือ.  บุคคลกระทำตาชั่ง </p><p>ให้เป็นโพรงแล้วใส่จุณเหล็กไว้ในภายใน     เมื่อจะถือเอาสิ่งของ    ย่อมทำจุณ</p><p>เหล็กนั้นไว้ในส่วนเบื้องหลัง   เมื่อให้ก็ทำจุณเหล็กนั้นไว้ในส่วนเบื้องปลาย</p><p>ชื่อว่า  <strong>ปฏิจฺฉนฺนกูฏ</strong>   โกงด้วยสิ่งของที่ปกปิดไว้.</p><p>         ถาดที่ทำด้วยทองคำ  ท่านเรียกว่า  <strong>กโส.</strong>  การลวงด้วยถาดทองคำนั้น</p><p>ชื่อว่า   <strong>กสกูฏ.</strong>   ถามว่าทำอย่างไร.   แก้ว่า   ชนทั้งหลายทำถาดทองคำไว้ใบ</p><p>หนึ่ง  ทำเทียมไว้ ๒-๓ ใบ  แต่นั้นเขาก็ไปสู่ชนบทเข้าไปสู่ตระกูลมั่งคั่งตระกูล</p><p>ใดตระกูลหนึ่งแล้วพูดว่า   ท่านทั้งหลาย  จงซื้อถาดทองคำ  เมื่อใคร ๆ ถามถึง</p><p>ราคา   เขามีความประสงค์ให้ราคาเสมอกัน   แต่เวลานั้นเมื่อชนเหล่านั้นกล่าวว่า</p><p>ข้าเจ้าพึงทราบความเป็นภาชนะทองคำ   ของถาดเหล่านี้ได้อย่างไร ?  เขาจึง</p><p>เอาถาดทองคำถูเข้ากับแผ่นหิน   กล่าวว่า    ท่านทั้งหลายทดลองเสียก่อนแล้วจึง</p><p>ถือเอา   แล้วให้ถาดทั้งหมด  คือขายทั้งหมดแล้วก็ไป.   <strong>มานกูฏ</strong>  แปลว่า  โกง</p><p>ด้วยการวัดระยะมี ๓ อย่าง  คือ   ๑. หทยเภทะ  วัดแบ่งด้วยการถ่ายออก   ๒.</p><p>สิขาเภทะ  วัดแบ่งด้วยยอด   ๓. รัชชุเภทะ  วัดแบ่งด้วยเชือก .   ในการวัดเหล่า</p><p>นั้น   <strong>หทยเภโท</strong>  ชื่อว่า  การวัดแบ่งด้วยการถ่ายออก  ย่อมได้ในเวลาที่เขาตวง</p><p>เนยใส    และน้ำมันเป็นต้น   ก็บุคคลเมื่อจะถือเอาเนยใสเป็นต้นเอาเสียเอง   ก็</p><p>พูดว่า   ท่านจงเทค่อย ๆ  เพราะเครื่องวัดเป็นรูทะลุข้างล่าง   แล้วก็ให้ไหลออก</p><p>ไปภายในภาชนะที่รองมากมาย   จึงถือเอา   เมื่อจะให้ผู้อื่นก็ปิดช่องรูนั้นเสียแล้ว</p><p>รีบให้เต็มโดยเร็วแล้วก็ให้.   <strong>สิขาเภโท</strong>  ชื่อว่าการวัดแบ่งด้วยยอด  ย่อมได้ใน</p><p>กาลตวงงาและข้าวสารเป็นต้น    ก็เมื่อจะถือเอาสิ่งของนั้นเสียเอง   ก็ให้พูนยอดของ</p><p>นั้นค่อยๆ สูงขึ้นไป แล้วถือเอา  เมื่อจะให้ก็ทำให้เต็มโดยเร็วทำลายยอดเสียแล้ว</p><p>ย่อมให้.    <strong>รชฺชุเภโท</strong>   ชื่อว่าการวัดแบ่งด้วยเชือก    ย่อมได้ในเวลาที่วัดนาวัด </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 410</p><p>สวน   ก็บุคคลทั้งหลาย   เมื่อไม่ได้สินบน   ย่อมกระทำการวัดนาแม้ไม่กว้างให้</p><p>กว้าง. </p><p>         บัณฑิต  พึงทราบวินิจฉัยในคำว่า <strong>"อุกฺโกฏน"</strong>   เป็นต้น.  การกระทำ</p><p>สิ่งของ ๆ เจ้าของทั้งหลายมิให้เป็นเจ้าของ แล้วก็ถือเอาสินบน   ชื่อว่า  <strong>อุกโกฏ-</strong></p><p><strong>น</strong>   แปลว่า   การคดโกง.   การหลอกลวงผู้อื่นด้วยอุบายนั้น  ๆ  ชื่อว่า   <strong>วญฺจน</strong></p><p>แปลว่า  การหลอกลวง   ในเรื่องเหล่านั้น    มีเรื่องหนึ่งเป็นอุทาหรณ์ดังต่อไปนี้</p><p>         ได้ยินว่า  นายพรานเนื้อคนหนึ่งจับได้เนื้อและลูกเนื้อเดินทางมา  นัก</p><p>เลงการพนันคนหนึ่ง  พูดกับนายพรานนั้นว่า   แน่ะท่านผู้เจริญ  เนื้อกับลูกเนื้อ</p><p>ราคาเท่าไร ?    เมื่อนายพรานตอบว่า    เนื้อราคา  ๒  กหาปาณะ    ลูกเนื้อ  ๑</p><p>กหาปณะ    ดังนี้แล้วนายนักเลงการพนันก็ให้เงินหนึ่งกหาปณะแล้วก็จับเอาลูก</p><p>เนื้อไป   ครั้นไปได้หน่อยหนึ่งแล้วก็กลับมา   พูดว่า   ท่านผู้เจริญ   เราไม่ต้อง</p><p>การลูกเนื้อ   ท่านจงให้เนื้อแก่ข้าพเจ้า.   นายพรานพูดว่า   ถ้าอย่างนั้น   จงให้</p><p>ข้าพเจ้า ๒  กหาปณะ.   นายนักเลงการพนันนั้นพูดว่า ผู้เจริญ   ข้าพเจ้าให้หนึ่ง</p><p>กหาปณะก่อนแล้วมิใช่หรือ     เมื่อนายพรานตอบว่า   ถูกแล้วท่านให้ข้าพเจ้า</p><p>หนึ่งกหาปณะ.  นายนักเลงจึงพูดว่า   ท่านจงจับเอาลูกเนื้อแม้นี้   ก็ครั้น   เมื่อ</p><p>ความเป็นอย่างนั้น  กหาปณะนั้นด้วย  ลูกเนื้อมีราคาหนึ่งกหาปณะนี้ด้วย  ก็รวม</p><p>เป็น ๒ กหาปณะ.   นายพรานนั้น   พิจารณาดูว่า  นายนักการพนันนี้ย่อมกล่าว</p><p>ถึงเหตุควร   แล้วจึงรับเอาลูกเนื้อ   และได้ให้เนื้อแก่นายนักเลงการพนันไป  นี้</p><p>ก็เรียกว่า   <strong>วญฺจน</strong>  <sup>*</sup>การหลอกลวง.</p><p>          การทำ  <strong>อปามงฺค</strong>    คือ   ซึ่งวัตถุมิใช่สายสังวาลย์ว่าเป็นสังวาลย์ก็ดี   ทำ</p><p>วัตถุมิใช่แก้วมณีให้เป็นเหมือนแก้วมณีก็ดี  ทำทองเทียมให้เหมือนทองคำแท้ก็ดี</p><p><sup>*</sup> ในที่อื่นท่านเรียกว่า  อุปายกถา  อทินนาทาน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 411</p><p>แล้วลวงด้วยของปลอมนั้น    ด้วยสามารถ  การประกอบ หรือด้วยกลมายา   ชื่อว่า </p><p>นิกติซึ่งแปลว่า การปลอม.  ผู้ประกอบในการคดโกง ชื่อว่า <strong>สาวิโยคะ</strong><sup>๑</sup>    ก็คำว่า</p><p>สาวิโยคะ   นี้เป็นชื่อของการโกง   ซึ่งมีการรับสินบนเป็นต้นนั่นแหละ  เพราะ</p><p>ฉะนั้น   บัณฑิตพึงทราบอธิการอย่างนี้  คือ <strong>อุกฺโกฏนสาวิโยโค</strong>  คือ ผู้ประกอบ</p><p>การโกงด้วยการรับสินบน  <strong>วญฺจนสาวิโยโค</strong>  คือ  ผู้ประกอบการโกงด้วยการ</p><p>หลอกลวง    <strong>นิกติสาวิโยโค</strong>    คือ    ผู้ประกอบการโกงด้วยการปลอมแปลง-</p><p>เกจิอาจารย์   กล่าวว่า การแสดงของอย่างหนึ่งแล้วเปลี่ยนของอีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่า</p><p><strong>สาวิโยคะ</strong> ก็คำว่า <strong>สาวิโยคะ</strong>  นี้ ท่านสงเคราะห์ด้วยการหลอกลวงนั่นแหละ.</p><p>         พึงทราบคำวินิจฉัยในคำว่า   <strong>เฉทน</strong>   เป็นต้น.   บทว่า   <strong>"เฉทน"</strong></p><p>แปลว่า  การตัดมีการตัดมือเป็นต้น.  บทว่า   <strong>"วโธ"</strong>   แปลว่า   การฆ่าให้ตาย.</p><p>บทว่า <strong>"พนฺโธ"</strong>   แปลว่า  เครื่องจองจำด้วยเชือกเป็นต้น.   บทว่า  <strong>"วิปรา-</strong></p><p><strong>โมโส"</strong>    แปลว่า  การตีชิง.  การตีชิงมี ๒ อย่าง   คือ   <strong>หิมวิปราโมโส</strong>   การี </p><p>ชิงอาศัยหิมะ   <strong>คุมฺพวิปราโมโส</strong>   การตีชิงอาศัยพุ่มไม้.   จริงอยู่   ในสมัยใดที่</p><p>หิมะตก   พวกนักเลงทั้งหลาย   ปกปิดตนด้วยหิมะที่ตกแล้ว    จึงตีชิงผู้เดินทาง</p><p>ภาวะเช่นนี้ชื่อว่า   <strong>หิมวิปราโมโส.</strong>   สมัยใด   พวกนักเลงอาศัยกำบังคนด้วย</p><p>พุ่มไม้  แล้วตีชิงผู้เดินทาง  ภาวะเช่นนี้  ชื่อว่า  <strong>คุมฺพวิปราโมโส.</strong>  การปล้น</p><p>สดมภ์ตามบ้าน  และหมู่บ้านเป็นต้น   ท่านเรียกว่า  <strong>อาโลโป</strong>   ซึ่งแปลว่า  การ</p><p>ปล้นสดมภ์.   การเข้าไปสู่บ้านผู้อื่นด้วยกิริยาท่าทางที่ดุร้ายแล้วเอาศาสตราจ่อที่</p><p>อกมนุษย์   แล้วก็ถือเอาสิ่งของที่ตนปรารถนา   ชื่อว่า   <strong>สหสาราโร</strong>   แปลว่า</p><p>การกรรโชก.  ผู้มีศีลย่อมเว้นขาดจากการทำความดุร้าย  มีการตัดมือเป็นต้นนั้น</p><p>ด้วยประการฉะนี้.</p><p>๑. ม. สาจิโยโคติ  กุฏิลโยโค. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 412</p><p>         ข้อว่า  <strong>"โส  สนฺตุฏฺโ   โหติ"</strong>    ความว่า   เธอเป็นผู้ประกอบด้วย  </p><p>ความสันโดษในปัจจัยตามมีตามได้ ๑๒ อย่างในปัจจัย  ๔   อย่าง. บทว่า <strong>"กาย-</strong></p><p><strong>ปริหาริเกน"</strong>  แปลว่า  ด้วยปัจจัยอย่างใดอย่างหนึ่งที่สักว่าเป็นเครื่องบริหารกาย.</p><p>บทว่า  <strong>"กุจฺฉิปริหาริเกน"</strong>   แปลว่า   ด้วยปัจจัย  สักว่าเป็นเครื่องบริหารท้อง.</p><p>สองบทว่า  <strong>"สมาทาเยว  ปกฺกมติ"</strong>  ความว่า   เธอถือเอาบริขาร ๘ ทั้งหมด </p><p>อันเป็นบริขารสำหรับภิกษุเท่านั้น     กระทำให้เนื่องด้วยกายแล้วก็ไป   เธอเป็น</p><p>ผู้ไม่ข้อง   ไม่ผูกพันว่า  "วิหารของเรา    บริเวณของเรา   อุปัฏฐากของเรา"</p><p>เธอใช้สอยเสนาสนะที่เป็นไพรสณฑ์    มีโคนไม้    ทิวป่า   เงื้อมเขา   ตามที่</p><p>ปรารถนา   เป็นผู้ยืนคนเดียว   นั่งคนเดียว    ไม่มีเพื่อนสองในอิริยาบถทั้งปวง</p><p>เหมือนลูกศรที่พ้นจากสาย   เหมือนช้างซับมันหลีกออกจากโขลง   ฉะนั้น  เธอ</p><p>ย่อมถึงความเป็นผู้เหมือนนอแรด   ที่ท่านพรรณนาคำเป็นคาถาไว้อย่างนี้ว่า</p><p>                     <strong>"จาตุทฺทิโส  อปฺปฏิโฆ  ว  โหติ</strong></p><p><strong>                     สนฺตุสฺสมาโน  อิตรีตเรน</strong></p><p><strong>                     ปริสฺสยาน   สหิตา อจฺฉมฺภี</strong></p><p><strong>                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป."</strong></p><p>         แปลความว่า     ภิกษุเป็นผู้ไม่เดือดร้อนเที่ยวไปไนทิศทั้ง  ๔ เธอเป็น</p><p>ผู้สันโดษอยู่ด้วยปัจจัยตามมีตามได้    เป็นผู้อดทนต่ออันตรายทั้งหลาย    เป็นผู้</p><p>ไม่สะดุ้งหวาดเสียว  พึงเป็นผู้เดียวเที่ยวไปเหมือนนอแรดฉะนั้น.</p><p>         บัดนี้  พระบรมศาสดา   เมื่อจะทรงยังเนื้อความนั้นให้สำเร็จประโยชน์</p><p>ด้วยคำอุปมาจึงตรัสคำว่า   <strong>"เสยฺยถาปิ"</strong>   เป็นต้น.  บัณฑิตพึงทราบวินิจฉัยใน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 413</p><p>คำว่า  <strong>"เสยฺยถาปิ"</strong>  เป็นต้นนั้น.  สองบทว่า  <strong>"ปกฺขี  สกุโณ"</strong>  ได้แก่  นก</p><p>ประกอบด้วยปีก.  บทว่า  <strong>"เฑติ"</strong>  แปลว่า  ย่อมบินไป.  ก็ในอธิการนี้มีเนื้อ</p><p>โดยสังเขป  ดังต่อไปนี้ </p><p>         ธรรมดาว่า   นกทั้งหลายทราบว่า    ต้นไม้ในประเทศโน้นมีผลาสุก  ก็</p><p>พากันบินมาจากกทิศต่าง ๆ แล้วพากันจิกเจาะทำลาย   และจิกกินผลไม้ทั้งหลาย</p><p>แห่งต้นไม้นั้น     ด้วยเล็บ   ปีก  และจะงอยปากเป็นต้นเคี้ยวกิน.    ก็ความห่วงใย</p><p>ของนกเหล่านั้นว่า  ผลนี้   จักมีประโยชน์แก่พวกเราในวันนี้   ผลนี้  จักมีประ-</p><p>โยชน์แก่พวกเราในวันนี้  ผลนี้    จักมีประโยชน์แก่พวกเราในวันพรุ่งนี้    ดังนี้</p><p>ย่อมไม่มี.  ก็ครั้นเมื่อผลไม้หมดแล้ว   พวกนกก็ไม่ตั้งอารักขาต้นไม้ไว้เลย   คือ</p><p>หมายความว่า  พวกนกเหล่านั้นจะไม่เอาปีก    หรือเล็บ    หรือจะงอยปากแตะ</p><p>ต้องต้นไม้เพื่อต้องการรักษาไว้    ทีนั้นแล  ฝูงนกผู้ไม่ห่วงใยในต้นไม้นั้นก็จะพา</p><p>กันไป   นกตัวใดปรารถนาจะไปสู่ทิศภาคใด    นกตัวนั้น  ก็มีแต่เพียงปีกเท่านั้น</p><p>เป็นภาระแล้วก็โผบินไป   ฉันใด  ภิกษุนี้  ก็ฉันนั้นเหมือนกัน  คือ เป็นผู้ไม่ข้อง</p><p>ไม่ห่วงใย   ถือเอาเพียงบริขาร ๘ เท่านั้นแล้วก็หลีกไปด้วยประการฉะนี้.</p><p>         บทว่า   <strong>"อริเยน"</strong>  แปลว่า  ไม่มีโทษ.  บทว่า    <strong>"อชฺฌตฺต"</strong>   แปลว่า</p><p>ในอัตภาพของตน.  บทว่า  <strong>"อนวชฺชสุข"</strong>    แปลว่า  ความสุขที่ปราศจากโทษ.</p><p>ข้อว่า   <strong>"โส จกฺขุนา  รูป  ทิสฺวา"</strong>   อธิบายว่า   ภิกษุนั้นเป็นผู้ประกอบด้วย  ศีล-</p><p>ขันธ์อันไม่มีโทษนี้  เพราะเห็นรูปด้วยจักขุวิญญาณ.  แม้ในบทที่เหลือ   คำใดที่</p><p>ข้าพเจ้าพึงกล่าว   คำนั้นทั้งหมดข้าพเจ้ากล่าวแล้วในหนหลังนั่นแหละ.   บทว่า</p><p><strong>"อพฺยาเสกสุข"</strong>   ได้แก่   ความสุขที่กิเลสทั้งหลายไม่รั่วรด.   คำนี้ท่านกล่าว</p><p>ว่า   เป็นความสุขอันไม่เกลื่อนกล่น    ดังนี้บ้าง.  จริงอยู่  ความสุขในอินทรีย์สังวร</p><p>ชื่อว่าเป็นความสุขอันไม่เกลื่อนกล่นแล้ว     เพราะความเป็นไปด้วยเหตุสักว่า </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 414</p><p>อารมณ์อันตนเห็นแล้วเป็นต้น   ในบรรดาอารมณ์ทั้งหลายที่ตนเห็นแล้ว. ข้อว่า </p><p><strong>"โส อภิกฺกนฺเต  ปฏิกฺกนฺเต"</strong>  อธิบายว่า  ภิกษุนั้นประกอบด้วยความสำรวม</p><p>อินทรีย์ทั้งหลาย   ซึ่งมีใจเป็นที่หก   ย่อมเป็นผู้กระทำสัมปชัญญะ   ด้วยสามารถ</p><p>แห่งสติสัมปชัญญะในที่ทั้งหลาย  ๗   มีการก้าวไปข้างหน้าและถอยหลังกลับ</p><p>เป็นต้นเหล่านี้.      ในบรรดาบทเหล่านั้น   คำใดที่ข้าพเจ้าพึงกล่าว      คำนั้น </p><p>ข้าพเจ้ากล่าวไว้แล้วในฌานวิภังค์แล.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงธรรมอะไรไว้  ด้วยคำเป็นต้นว่า</p><p><strong>"โส  อิมินา  จ"</strong>   ดังนี้</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>  พระองค์ทรงแสดงปัจจัยสมบัติ  คือ  การถึงพร้อมด้วยปัจจัย</p><p>ของภิกษุผู้อยู่ในป่า    ด้วยว่าปัจจัย ๔ คือ   ศีลขันธ์ ๑   อินทรีย์สังวร  ๑  สติ-</p><p>สัมปชัญญะ ๑   ความสันโดษ ๑   เหล่านี้ไม่มีแก่ภิกษุใด   การอยู่ในป่า   ก็ไม่</p><p>สำเร็จประโยชน์แก่ภิกษุนั้น   หมายความว่า   ภิกษุนั้นจะต้องถึงความเป็นผู้อัน</p><p>ใคร ๆ  พึงตำหนิติเตียน   กล่าวเปรียบด้วยสัตว์เดรัจฉาน    และนายพรานป่า.</p><p>เทวดาผู้สิงอยู่ในป่า   ย่อมประกาศคำให้ได้ยินเสียงอันน่ากลัวว่า  จะมีประโยชน์</p><p>อะไร  ด้วยการอยู่ป่าของผู้ลามกเห็นปานนี้  พวกมนุษย์ทั้งหลายจะพากันเอามือ</p><p>ลูบคลำศีรษะกระทำอาการให้เธอหนีไป     ความไม่มียศของเธอย่อมฟุ้งไปว่า</p><p>ภิกษุชื่อโน้นเข้าไปอยู่ป่าแล้วสร้างกรรมอันลามกอย่างนี้  ๆ   ก็ปัจจัย  ๔ เหล่านี้ </p><p>มีอยู่แก่ภิกษุใด  การอยู่ในป่าก็ย่อมสำเร็จประโยชน์แก่ภิกษุนั้น   เพราะว่า  เมื่อ</p><p>เธอพิจารณาศีลของตน    เมื่อไม่เห็นจุดดำด่างแต่สักอย่างหนึ่ง    เธอก็จะยังปีติ</p><p>ปราโมชให้เกิดขึ้นแล้ว   ก็พิจารณาปีตินั้นอยู่   โดยความเสื่อมไปสิ้นไป   แล้ว</p><p>ย่อมหยั่งลงสู่ภูมิแห่งพระอริยะ.    เหล่าเทพทั้งหลายที่สถิตอยู่ในป่ามีใจเป็นของตน </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 415</p><p>มีจิตใจเบิกบาน  ย่อมกล่าวสรรเสริญคุณ  ด้วยเหตุนี้  ยศของภิกษุนั้น  ย่อมแผ่ </p><p>กว้างออกไป  เหมือนหยาดน้ำมันที่บุคคลใส่เข้าไปในน้ำ  ย่อมแผ่ขยายกว้างออก</p><p>ไป  ฉันนั้น.</p><p>         บทว่า  <strong>"วิวิตฺต"</strong>  เป็นต้น   มีความเหมือนคำที่ข้าพเจ้ากล่าวไว้ในหน</p><p>หลังนั่นแหละ.  คำใดที่ควรกล่าวในฐานมีประมาณเท่านี้ว่า   <strong>"โส  เอว  สมา-</strong></p><p><strong>หิเต จิตฺเต</strong> ฯเปฯ <strong>ยถากมฺมูปเค   สตฺเต  ปชานาติ"</strong>  ดังนี้  คำนั้นทั้งหมด</p><p>ข้าพเจ้ากล่าวแล้วในวิสุทธิมรรคนั่นแล.  บัณฑิตพึงทราบ   จตุตถฌานจิต   อัน</p><p>เป็นบาทแห่งวิปัสสนา   ในคำว่า  <strong>"โส  เอว  สมาหิเต  จิตฺเต"</strong>   แห่งตติยวิชชา</p><p>คือ  วิชชาที่ ๓ ได้แก่  อาสวักขยญาณ. ข้อว่า <strong>"อาสวาน   ขยาณาย"</strong>    ได้แก่</p><p>เพื่อประโยชน์แก่    พระอรหัตมรรคญาณ.    ก็พระอรหัตมรรค   อันยังอาสวะ</p><p>กิเลสให้พินาศ  ท่านเรียกว่า   <strong>"อาสวาน  ขโย"</strong>    แปลว่า  ธรรมเป็นที่สิ้นไป</p><p>แห่งอาสวะทั้งหลาย.     จริงอยู่    ญาณในอรหัตมรรคญาณนั้น  ท่านเรียกว่า</p><p><strong>"อาสวาน  ขโย"</strong>    เพราะเป็นธรรมอันนับเนื่องในอรหัตมรรคนั้น.     ข้อว่า</p><p><strong>"จิตฺต  อภินินฺนาเมติ"</strong>   ได้แก่   วิปัสสนาจิตของเขา   ย่อมมุ่งไป.</p><p>         ในคำทั้งหลาย  มีคำว่า <strong>"โส อิท ทุกฺข"</strong>   เป็นต้น   บัณฑิตพึงทราบ</p><p>เนื้อความอย่างนี้ว่า  ภิกษุย่อมรู้ทั่ว  คือ  ย่อมแทงตลอด   ทุกขสัจจะแม้ทั้งปวง</p><p>ตามความเป็นจริง   ด้วยการแทงตลอดลักษณะพร้อมทั้งรสว่า    <strong>"เอตฺตก ทุกฺข</strong></p><p><strong>น  อิโต  ภิยฺโย"</strong>  แปลว่า ทุกข์มีประมาณเท่านี้   ไม่ยิ่งไปกว่านี้.    ก็ภิกษุย่อม</p><p>รู้ทั่ว คือ   ย่อมแทงตลอดตัณหาอันเป็นแดนเกิดแห่งทุกข์นั้นตามความเป็นจริง</p><p>ด้วยการแทงตลอดลักษณะพร้อมทั้งรสว่า  <strong>"อย ทุกฺขสมุทโย"</strong>    สภาวธรรม</p><p>นี้เป็นแดนเกิดแห่งทุกข์.   ภิกษุย่อมรู้ทั่ว  คือ  ย่อมแทงตลอด   ซึ่งพระนิพพาน</p><p>อันเป็นที่ถึงความดับคือไม่เป็นไปของธรรมแม้ทั้งสองเหล่านั้นตามความเป็น</p><p>จริง    ด้วยการแทงตลอดลักษณะพร้อมทั้งรสว่า  <strong>"อย  ทุกฺขนิโรโธ"</strong>   สภาว- </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 416</p><p>ธรรมนี้เป็นที่ดับทุกข์.  ก็ภิกษุย่อมรู้ทั่ว    คือ   ย่อมแทงตลอดอริยมรรค    อัน </p><p>เป็นสัมปาปกะเหตุแห่งพระนิพพานนั้นตามความเป็นจริง     ด้วยการแทงตลอด</p><p>ลักษณะพร้อมทั้งรสว่า <strong>"อย   ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา"</strong>   สภาวธรรมนี้   เป็น</p><p>ข้อปฏิบัติให้ถึงซึ่งความดับทุกข์.   พระผู้มีพระภาคเจ้า    ครั้นทรงแสดงสัจจะทั้ง</p><p>หลายโดยสรุปอย่างนี้แล้ว    บัดนี้    เมื่อจะทรงแสดงสัจจะโดยปริยาย   ด้วยอำนาจ</p><p>กิเลส   พระองค์จึงตรัสคำเป็นต้นว่า  <strong>"อิเม   อาสวา."</strong></p><p>         ข้อว่า  <strong>"ตสฺส  เอว   ชานโต  เอว  ปสฺสโต"</strong>  ความว่า  พระผู้มีพระ-</p><p>ภาคเจ้าย่อมตรัสประโยชน์อันถึงที่สุดพร้อมด้วยวิปัสสนาแก่ภิกษุผู้นั้น       ผู้รู้อยู่</p><p>อย่างนี้ผู้เห็นอยู่อย่างนี้.  บทว่า <strong>"กามาสวา"</strong>   ได้แก่ (ย่อมพ้น)  จากกามาสวะ.</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้า    ย่อมทรงแสดงขณะแห่งมรรค   ด้วยบทนี้ว่า   <strong>"วิมุจฺจติ"</strong></p><p>ซึ่งแปลว่า  กำลังหลุดพ้น.  ทรงแสดงขณะแห่งผล   ด้วยบทนี้ว่า  <strong>"วิมุตฺตสฺมึ"</strong></p><p>แปลว่าหลุดพ้นแล้ว.  ก็จิตในขณะแห่งมรรค ชื่อว่า กำลังหลุดพ้น   จิตในขณะ</p><p>แห่งผลชื่อว่า  หลุดพ้นแล้ว.   ย่อมทรงแสดงญาณในปัจจเวกขณะ   ด้วยคำนี้ว่า</p><p><strong>"วิมุตฺตสฺมึ   วิมุตฺตมิติ  าณ"</strong>   เมื่อจิตหลุดพ้นแล้ว  ก็รู้ว่า จิตหลุดพ้นแล้ว</p><p>ทรงแสดงภูมิแห่งปัจจเวกขณญาณนั้น    ด้วยคำว่า   <strong>"ชาติ    ขีณา"</strong>  เป็นต้น.</p><p>ก็พระขีณาสพนั้นเมื่อพิจารณาด้วยญาณนั้น   ย่อมรู้ชัดว่า   ชาติของท่านสิ้นแล้ว.</p><p>บทว่า  <strong>"วุสิต"</strong>   ได้แก่  อยู่แล้ว คืออยู่จบแล้ว  คือกระทำแล้ว   ประพฤติเสร็จ</p><p>กิจแล้ว     อธิบายว่า   สำเร็จกิจแล้ว.   บทว่า    <strong>"พฺรหฺมจริย"</strong>    ได้แก่  มรรค-</p><p>พรหมจรรย์.</p><p>         ก็  พระเสกขบุคคล  ๗ จำพวก กับ  กัลยาณปุถุชน  ชื่อว่า  ย่อมอยู่   อยู่</p><p>ประพฤติพรหมจรรย์   พระขีณาสพ   ชื่อว่า   มีการอยู่ประพฤติพรหมจรรย์จบ</p><p>แล้ว   เพราะฉะนั้นเมื่อพระขีณาสพ   ท่านพิจารณาการอยู่ประพฤติพรหมจรรย์</p><p>ของท่าน    ท่านย่อมรู้ชัดว่าพรหมจรรย์อันเราอยู่จบแล้ว.    สองบทว่า   <strong>"กต </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 417</p><p><strong>กรณีย"</strong>  อธิบายว่า   กิจแม้ ๑๖ อย่างในสัจจะทั้ง ๔  ที่พระขีณาสพทำให้สำเร็จ </p><p>แล้ว   ด้วยสามารถปริญญากิจ   ปหานกิจ   สัจฉิกิริยากิจ   และภาวนากิจ   ด้วย</p><p>มรรคทั้ง  ๔.  จริงอยู่  กัลยาณปุถุชนเป็นต้น   กำลังทำกิจนั้นอยู่   แต่พระขีณาสพ</p><p>ทำกิจนั้นสำเร็จแล้ว   เพราะฉะนั้น     เมื่อพระขีณาสพพิจารณากรณียกิจของตน</p><p>ท่านย่อมทราบชัดว่า  <strong>"กต  กรณีย"</strong>     แปลว่า    กรณียกิจเรากระทำเสร็จแล้ว.</p><p>ข้อว่า  <strong>"นาปร  อิตฺถตฺตาย"</strong>  ความว่า พระขีณาสพ  ย่อมทราบชัดว่า   "บัดนี้</p><p>กิจด้วยการเจริญมรรคอื่นอีก   ย่อมไม่มี   จะด้วยการเจริญกิจในที่นี้    หรือด้วย</p><p>การเจริญกิจ ๑๖ อย่าง  หรือด้วยการสิ้นกิเลสก็ตาม.</p><p>         [๑๓๖]  <strong>๑.  สราคบุคคล  บุคคลผู้มีราคะ  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลใด   ละราคะยังไม่ได้  บุคคลนี้   เรียกว่า   <strong>ผู้มีราคะ</strong></p><p>                      <strong>๒.  สโทสบุคคล  บุคคลผู้มีโทสะ  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลใด  ละโทสะยังไม่ได้   บุคคลนี้  เรียกว่า  <strong>ผู้มีโทสะ</strong></p><p>                      <strong>๓.  สโมหบุคคล    บุคคลผู้มีโมหะ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลใด  ละโมหะยังไม่ได้  บุคคลนี้   เรียกว่า   <strong>ผู้มีโมหะ</strong></p><p>                      <strong>๔.  สมานบุคคล  บุคคลผู้มีมานะ  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลใด  ละมานะยังได้ได้  บุคคลนี้    เรียกว่า  <strong>ผู้มีนานะ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 418</p><p>                                <strong>อรรถกถาบุคคลผู้มีราคะเป็นต้น</strong> </p><p>         วินิจฉัยในคำทั้งหลาย    มีคำว่า    <strong>"ผู้มีราคะ"</strong>    เป็นต้น.     บทว่า</p><p><strong>"อปฺปหีโน"</strong>  ความว่า  ผู้ประหานราคะยังไม่ได้  ด้วยวิกขัมภนปหาน   หรือ</p><p>ด้วยตทังคปหาน.                </p><p>         [๑๓๗]  <strong>๑.  บุคคล  ผู้ได้เจโตสมถะในภายใน   แต่ไม่ได้ปัญญา</strong></p><p><strong>ที่เห็นแจ้งในธรรมกล่าวคือ   อธิปัญญา เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ได้สมาบัติที่สหรคตด้วยรูป   หรือสหรคตด้วย</p><p>อรูป  แต่ไม่ได้โลกุตตรมรรค  หรือโลกุตตรผล   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>เป็นผู้ได้</strong></p><p><strong>เจโตสมถะในภายใน   แต่ไม่ได้ปัญญาที่เห็นแจ้งในธรรม  กล่าวคือ</strong></p><p><strong>อธิปัญญา.</strong></p><p>                      <strong>๒.  บุคคล   ผู้ได้ปัญญาเห็นแจ้งในธรรม    กล่าวคือ</strong></p><p><strong>อธิปัญญา  แต่ไม่ได้เจโตสมถะในภายใน  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เป็นผู้ได้โลกุตตรมรรค  หรือโลกุตตรผล แต่</p><p>ไม่ได้สมาบัติที่สหรคตด้วยรูป หรือสหรคตด้วยอรูป  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>เป็น</strong></p><p><strong>ผู้ได้ปัญญาที่เห็นแจ้งในธรรม   กล่าวคือ   อธิปัญญา   แต่ไม่ได้เจโต-</strong></p><p><strong>สมถะในภายใน.</strong></p><p>                      <strong>๓.  บุคคล   ผู้ได้เจโตสมถะในภายใน   ด้วย  ได้ปัญญา</strong></p><p><strong>ที่เห็นแจ้งในธรรม  กล่าวคืออธิปัญญาด้วย  เป็นไฉน  ? </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 419</p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้ได้สมาบัติที่สหรคตด้วยรูป หรือ   สหรคต  </p><p>ด้วยอรูป เป็นผู้ได้โลกุตตรมรรคหรือโลกุตตรผล  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>เป็นผู้</strong></p><p><strong>ได้เจโตสมถะในภายในด้วย  ได้ปัญญาที่เห็นแจ้งในธรรม    กล่าวคือ</strong></p><p><strong>อธิปัญญาด้วย.</strong></p><p>                      <strong>๔.  บุคคล   ผู้ไม่ได้เจโตสมละในภายใน   ด้วย   ไม่</strong></p><p><strong>ได้ปัญญาที่เห็นแจ้งในธรรม   กล่าวคืออธิปัญญาด้วย   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ไม่เป็นผู้ได้สมาบัติที่สหรคตด้วยรูป    หรือ</p><p>สหรคตด้วยอรูป    ไม่เป็นผู้ได้โลกุตตรมรรคหรือโลกุตตรผล    บุคคลอย่างนี้</p><p>ชื่อว่า   <strong>เป็นผู้ไม่ได้เจโตสมถะในภายในด้วย   ไม่ได้ปัญญาที่เห็นแจ้ง</strong></p><p><strong>ในธรรมกล่าวคืออธิปัญญาด้วย.</strong></p><p>              <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ได้เจโตสมถะในภายใน  ฯลฯ  เป็นต้น</strong></p><p>         วินิจฉัย ในคำทั้งหลายมีคำว่า  <strong>"ลาภี  โหติ"</strong>  เป็นต้น.  บทว่า <strong>"ลาภี"</strong></p><p>แปลว่า    ผู้มีปกติได้  คือ   ได้เฉพาะแล้วดำรงอยู่.    สองบทว่า  <strong>"อชฺฌตฺต  </strong></p><p><strong>เจโตสมถสฺส"</strong>  ได้แก่   เจโตสมถะที่บังเกิดขึ้นในจิตของตน   กล่าวคือ  เป็น</p><p>ไปในภายในของตนเอง.   บทว่า   <strong>"อธิปญฺาธมฺมวิปสฺสนาย"</strong>    ความว่า</p><p>ด้วยวิปัสสนา  คือ  อธิปัญญา  ที่เป็นไปด้วยสามารถแห่งอนิจจลักษณะ  เป็นต้น</p><p>ในธรรมขันธ์ทั้งหลาย.   บทว่า   <strong>"รูปสหคตาน"</strong>   ได้แก่    รูปาวจรสมาบัติ</p><p>ที่มีรูปนิมิตเป็นอารมณ์.   บทว่า   <strong>"อรูปสหคตาน"</strong>   ได้แก่ อรูปสมาบัติซึ่ง</p><p>ไม่มีรูปนิมิตเป็นอารมณ์.   ก็ในอธิการนี้   พึงทราบว่า  บุคคลพวกที่  ๑  ได้แก่ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 420</p><p>ปุถุชนผู้มีสมาบัติ  ๘, บุคคลพวกที่  ๒  ได้แก่ พระอริยสาวกผู้สุกขวิปัสสก บุคคล </p><p>พวกที่  ๓ ได้แก่   พระอริยสาวกผู้ได้สมาบัติ  ๘,  บุคคลพวกที่  ๔  ได้แก่ โลกีย-</p><p>ปุถุชน.</p><p>         [๑๓๘]  <strong>๑.  อนุโสตคามีบุคคล    บุคคลผู้ไปตามกระแส  เป็น</strong></p><p><strong>ไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมเสพกาม  ย่อมกระทำกรรมอันลามก    นี้</p><p>เรียกว่าบุคคลผู้ไปตามกระแส.</p><p>                      <strong>๒.  ปฏิโสตคามีบุคคล   บุคคลผู้ไปทวนกระแส</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ไม่เสพกามและไม่กระทำกรรมอันลามก บุคคล</p><p>นั้น ถึงจะมีทุกข์   มีโทมนัส   มีหน้าชุ่มด้วยน้ำตา ร้องไห้อยู่  ก็ยังประพฤติพรหม-</p><p>จรรย์บริบูรณ์บริสุทธิ์อยู่   บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้ไปทวนกระแส.</strong></p><p>                      <strong>๓.   ฐิตัตตบุคคล  บุคคลผู้ตั้งตัวได้แล้ว  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     เป็นผู้เกิดผุดขึ้น     เพราะความสิ้นไปแห่ง</p><p>โอรัมภาคิยสัญโญชน์ ๕   ปรินิพพานในโลกนั้น    มีการไม่กลับมาจากโลกนั้น </p><p>เป็นธรรมดา  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้ตั้งตัวได้แล้ว.</strong></p><p>                      <strong>๔.   บุคคล  ผู้ข้ามถึงฝั่งยืนอยู่บนบก  เป็นพราหมณ์</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     กระทำให้แจ้งแล้ว   เข้าถึงแล้วซึ่งเจโตวิมุตติ</p><p>ปัญญาวิมุตติอันหาอาสวะมิได้    เพราะความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลาย   เพราะรู้</p><p>ยิ่งด้วยตนเอง   สำเร็จอิริยาบถอยู่ในทิฏฐธรรม  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้ข้ามถึงฝั่ง</strong></p><p><strong>ยืนอยู่บนบก    เป็นพราหมณ์. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 421</p><p>                           <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ไปตามกระแสเป็นต้น</strong> </p><p>         วินิจฉัย  ในคำว่า  <strong>"อนุโสตคามี"</strong>  คือ  ผู้ไปตามกระแส  เป็นต้น.</p><p>บทว่า  <strong>"อนุโสตคามี"</strong>  พึงทราบได้แก่  ปุถุชนผู้ไปตามกระแส  คือ  วัฏฏะ</p><p>ผู้จมลงในกระแสคือ  วัฏฏะ.  บทว่า  <strong>"ปฏิโสตคามี"</strong>  คือ  ผู้ไปทวนกระแส.</p><p>คำว่า  <strong>"ปฏิโสตคามี"</strong>  นี้เป็นชื่อของท่านผู้ไม่ไปตามกระแส  แต่ไปทวนกระแส.</p><p>ข้อว่า  <strong>"ปาปญฺจ  กมฺม  น  กโรติ"</strong>  ได้แก่  ผู้ไม่ก้าวล่วงบัญญัติกระทำบาป.</p><p>ข้อว่า  <strong>"สหาปิ  ทุกฺเขน  สหาปิ  โทมนสฺเสน"</strong>  ความว่า  ครั้นเมื่อกิเลส</p><p>อันเป็นปริยุฏฐานยังมีอยู่  ย่อมกระทำกรรมอันลามก  แม้กับด้วยทุกขโทมนัส</p><p>ที่เกิดขึ้น.  บทว่า  <strong>"ปริปุณฺณ"</strong>  ได้แก่  บรรดาสิกขาทั้ง  ๓  ไม่บกพร่องแม้</p><p>สักอย่าง.  บทว่า  <strong>"ปริสุทฺธ"</strong>  ได้แก่  ไม่มีอุปกิเลส.  บทว่า  <strong>"พฺรหฺมจริย"</strong></p><p>แปลว่า  ประพฤติธรรมอันประเสริฐที่สุด.  พระโสดาบัน  และพระสกทาคามี</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ด้วยวาระนี้.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>  ก็บุคคลเหล่านี้    ร้องไห้อยู่ประพฤติพรหมจรรย์หรือ  ?</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>  ถูกแล้ว  ท่านเหล่านี้  ชื่อว่าร้องไห้ประพฤติพรหมจรรย์  โดย</p><p>การร้องไห้  ด้วยอำนาจของกิเลส.  แม้ภิกษุผู้ปุถุชนสมบูรณ์ด้วยศีล  พระผู้มี</p><p>พระภาคเจ้าก็ทรงสงเคราะห์เข้าในบทว่า  <strong>"พฺรหฺมจริย"</strong>  นี้เหมือนกัน.  บทว่า</p><p><strong>"ิตตฺโต"</strong>  ได้แก่  ผู้มีการดำรงตัวอยู่ได้เป็นสภาพ  ก็พระอนาคามี  ชื่อว่า  ดำรง</p><p>ตัวอยู่ได้เป็นสภาพ  เพราะท่านเป็นผู้มีจิตไม่หวั่นไหว  ด้วยกามราคะ  และ</p><p>พยาบาท  และเป็นผู้ไม่เวียนกลับมาจากโลกนั้นเป็นธรรมดา.  บทว่า  <strong>"ติณฺโณ"</strong></p><p>ได้แก่  ผู้ข้ามกระแสแห่งตัณหา.  บทว่า  <strong>"ปารคโต"</strong>  ได้แก่  ผู้ถึงฝั่งคือ  พระ-</p><p>นิพพาน.  สองบทว่า  <strong>"ผเล  ติฏฺติ"</strong>  ได้แก่   ยืนอยู่บนบก  คือ  อรหัตผลและ</p><p>สมาปัตติผล.  บทว่า  <strong>"เจโตวิมุตฺตึ"</strong>  ได้แก่  ผลสมาธิ.  บทว่า  <strong>"ปญฺาวิมุตฺตึ" </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 422</p><p>ได้แก่   ผลญาณ.   สองบทว่า  <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>   ความว่า   พระขีณาสพ   ผู้ข้าม</p><p>กระแสตัณหาไปแล้ว  ถึงฝั่ง คือ พระนิพพานแล้ว  ยืนอยู่บนบก  คือ  อรหัตผล</p><p>และสมาปัตติผล  ท่านเรียกว่าเป็น   <strong>"พราหมณ์".</strong>   ก็พระขีณาสพนี้ชื่อว่าเป็น</p><p>พราหมณ์  เพราะท่านเป็นผู้มีบาปอันลอยเสียแล้ว.</p><p>         [๑๓๙]  <strong>๑.  บุคคล  ผู้มีสุตะน้อย  และไม่ได้ประโยชน์เพราะ</strong></p><p><strong>สุตะ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         สุตะ คือ สุตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา  อุทาน  อิติวุตตกะ  ชาตกะ</p><p>อัพภูตธรรม  เวทัลละ   ของบุคคลบางคนในโลกนี้มีน้อย  บุคคลนั้นไม่รู้อรรถ</p><p>ไม่รู้ธรรมแห่งสุตะอันน้อยนั้น      ไม่เป็นผู้ปฏิบัติธรรมสมควรแก่ธรรม   บุคคล</p><p>อย่างนี้ชื่อว่า  ผู้มีสุตะน้อย   และไม่ได้ประโยชน์เพราะสุตะนั้น.</p><p>                      <strong>๒.  บุคคล    ผู้มีสุตะน้อย    แต่ได้ประโยชน์เพราะ</strong></p><p><strong>สุตะ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         สุตะ   คือ   สุตตะ   เคยยะ   เวยยากรณะ  คาถา   อุทาน   อิติวุตตกะ</p><p>ชาตกะ  อัพภูตธรรม  เวทัลละ  ของบุคคลใดในโลกนี้มีน้อย  บุคคลนั้นรู้อรรถ</p><p>รู้ธรรมของสุตะน้อยนั้น  เป็นผู้ปฏิบัติธรรมสมควรแก่ธรรม  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า</p><p>ผู้มีสุตะน้อย   แต่ได้ประโยชน์เพราะสุตะ.</p><p>                      <strong>๓.  บุคคล  ผู้มีสุตะมาก   แต่ไม่ได้ประโยชน์เพราะ</strong></p><p><strong>สุตะ  เป็นไฉน  ? </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 423</p><p>         สุตะ คือ สุตตะ เคยยะ  เวยยากรณะ คาถา  อุทาน  อิติวุตตกะ   ชาตกะ</p><p>อัพภูตธรรม   เวทัลละ   ของบุคคลบางคนในโลกนี้มีมาก   บุคคลนั้นไม่รู้อรรถ</p><p>ไม่รู้ธรรมของสุตะอันมากนั้น   ไม่ปฏิบัติธรรมสมควรแก่ธรรม    บุคคลอย่างนี้</p><p>ชื่อว่า   ผู้มีสุตะมาก   แต่ไม่ได้ประโยชน์เพราะสุตะ.</p><p>                    <strong>๔.  บุคคล   ผู้มีสุตะมาก    และได้ประโยชน์เพราะ</strong></p><p><strong>สุตะ  เบ็นไฉน  ?</strong></p><p>         สุตะ  คือ สุตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา  อุทาน อิติวุตตกะ ชาตกะ</p><p>อัพภูตธรรม  เวทัลละ  ของบุคคลบางคนโลกนี้มาก  บุคคลนั้นรู้อรรถ  รู้ธรรม</p><p>ของสุตะอันมากนั้น    เป็นผู้ปฏิบัติธรรมสมควรแก่ธรรม    บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า</p><p>ผู้มีสุตะมาก   และได้ประโยชน์เพราะสุตะ.</p><p>                           <strong>อรรถกถาบุคคลผู้มีสุตะน้อย  เป็นต้น</strong></p><p>         วินิจฉัยในคำว่า "ผู้มีสุตะน้อย"   เป็นต้น. ข้อว่า   <strong>"อปฺปก  สุต  โหติ"</strong></p><p>ความว่า  สุตะ  คือ   การฟัง  การเรียน  ในนวังคสัตถุศาสน์   มีบางส่วน  คือ</p><p>มีนิดหน่อยเท่านั้น.  ข้อว่า  <strong>"น  อตฺถมญฺาย  น   ธมฺมญฺาย   ธมฺมานุ-</strong></p><p><strong>ธมฺมปฏิปนฺโน   โหติ"</strong>   ความว่า  เป็นผู้รู้บาลี  อรรถกถา  แล้วปฏิบัติธรรม</p><p>อันเป็นข้อปฏิบัติเบื้องต้น    อันสมควรแก่โลกุตตรธรรม   ย่อมไม่มีแก่เขา. ใน</p><p>บททั้งปวง  บัณฑิตพึงทราบเนื้อความโดยนัยนี้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 424</p><p>         [๑๔๐]  <strong>๑.  สมณมจลบุคคล  บุคคลผู้เป็นสมณะไม่หวั่นไหว</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนโลกนี้    ชื่อว่าเป็นพระโสดาบัน   เพราะความสิ้นไปแห่ง</p><p>สัญโญชน์  ๓  มีอันไม่ตกไปในอบายภูมิ    เป็นผู้เที่ยง    เป็นผู้จักตรัสรู้ในเบื้อง</p><p>หน้า  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้เป็นสมณะไม่หวั่นไหว.</strong></p><p>                     <strong>๒.  สมณปทุมบุคคล   บุคคลผู้เป็นสมณะบัวหลวง</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้ชื่อว่า   เป็นพระสกทาคามี    เพราะความสิ้นไป</p><p>แห่งสัญโญชน์ ๓ เพราะทำราคะ  โทสะ  โมหะให้เบาบางลง  จะมาสู่โลกนี้อีก</p><p>เพียงครั้งเดียวเท่านั้น    ก็จักทำที่สุดแห่งทุกข์ได้  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้เป็นสมณะ</strong></p><p><strong>บัวหลวง.</strong></p><p>                     <strong>๓.  สมณปุณฑรีกบุคคล  บุคคลผู้เป็นสมณะบัวขาว</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนโลกนี้   เป็นผู้เกิดผุดขึ้น    เพราะความสิ้นไปแห่งโอรัม-</p><p>ภาคิยสัญโญชน์  ๕   และปรินิพพานในเทวโลกนั้น    มีอันไม่กลับมาจากโลกนั้น</p><p>เป็นธรรมดา  บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้เป็นสมณะบัวขาว.</strong></p><p>                     <strong>๔.  สมณสุขุมาลบุคคล   บุคคลผู้เป็นสมณะสุขุมาล</strong></p><p><strong>ในหมู่สมณะ  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  รู้ยิ่งด้วยตนเองแล้ว  เข้าถึงแล้วซึ่งเจโตวิมุตติ</p><p>ปัญญาวิมุตติ    อันหาอาสวะมิได้     เพราะความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายแล้ว</p><p>สำเร็จอิริยาบถอยู่   ในทิฏฐธรรมเทียว  บุคคลนี้เรียกว่า <strong>ผู้เป็นสมณะสุขุมาล</strong></p><p><strong>ในหมู่สมณะดังนี้แล.</strong></p><p>                                           <em>จบบุคคล  ๔  จำพวก</em></p><p>  </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 425</p><p>                    <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เป็นสมณะไม่หวั่นไหว  เป็นต้น</strong> </p><p>         วินิจฉัยในคำว่า   <strong>"สมณมจโล"</strong>   เป็นต้น.  บทว่า   <strong>"สมณมจโล"</strong></p><p>แก้เป็น  <strong>สมณอจโล</strong>   ซึ่แปลว่า   สมณะผู้ไม่หวั่นไหว  ม  อักษรกระทำการ</p><p>เชื่อมบทไว้ อธิบายว่าบุคคลผู้เป็นสมณะ  เป็นผู้ไม่หวั่นไหว คือ  ผู้เป็นสมณะ</p><p>ย่อมเป็นผู้มีจิตมั่นคง.  สองบทว่า   <strong>"อย  วุจฺจติ"</strong>    ความว่า   พระโสดาบันนี้</p><p>ท่านเรียกว่า  <strong>"สมณมจโล"</strong>  เพราะท่านเป็นผู้ตั้งมั่นด้วยศรัทธา (อจลศรัทธา)</p><p>อันเป็นเหตุมั่นคงเกิดแล้วในพระศาสนา.  ส่วนพระสกทาคามี  พระองค์ตรัสว่า</p><p><strong>"สมณปทุโม"</strong>   คือ   สมณะบัวหลวง  เพราะกิเลสอันเป็นเครื่องยินดียังมีอยู่.</p><p>ท่านกล่าวคำอธิบายไว้ว่า    "ก็ชื่อว่า    อรรถแห่ง    <strong>ปทุม</strong>    ศัพท์  ในคำว่า</p><p><strong>สมณปทุโม"</strong>  นี้   ว่ามีความยินดีเป็นอรรถ    <strong>(รตฺตตฺโถ).</strong>    พระอนาคามี</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า   <strong>"สมณปุณฺฑรีโก"</strong>   คือ   สมณะบัวขาว   เพราะ</p><p>ท่านไม่มีกิเลสอันเป็นเครื่องยินดี   กล่าวคือ   <strong>กามราคะ</strong>   ท่านอธิบายว่า   "ก็</p><p>ชื่อว่า  อรรถแห่ง  <strong>ปุณฑรีกะ</strong>  ศัพท์  ในคำว่า   <strong>"สมณปุณฺฑรีโก"</strong>  นี้ ว่ามี</p><p>ความสะอาดเป็นอรรถ.   ก็พระขีณาสพ   พระองค์ตรัสว่า   ชื่อว่า   สมณสุขุมาล</p><p>ในสมณะทั้งหลาย     เพราะความเป็นผู้ไม่มีกิเลสทั้งหลาย       อันกระทำความ</p><p>กระด้าง.   ก็พระขีณาสพนี้   ชื่อว่าเป็นสมณะ  ผู้สุขุมาลโดยแท้  เพราะอรรถว่า</p><p>ท่านเป็นผู้มีทุกข์น้อย   ดังนี้แล.</p><p>                              <em>อธิบายบุคคล  ๔  จำพวก  จบเพียงนี้ </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 426</p><p>                                              <strong>ปัญจกนิทเทส</strong> </p><p>                                      <strong>ว่าด้วยบุคคล  ๕  จำพวก</strong></p><p>         [๑๔๑]  ๑.  บรรดาบุคคลที่ได้แสดงไว้แล้วนั้น  ๆ บุคคลนี้ใด   ต้อง</p><p>อาบัติด้วย เดือดร้อนด้วย ทั้งไม่รู้ชัดตามความเป็นจริงซึ่งเจโตวิมุตติ  ซึ่งปัญญา-</p><p>วิมุตติ   อันเป็นที่ดับโดยไม่เหลือแห่งอกุศลธรรมอันลามก     ที่เกิดขึ้นแล้วแก่</p><p>บุคคลเหล่านั้น    บุคคลนั้นเป็นผู้อันบุคคลที่  ๕ คือ  พระขีณาสพพึงว่ากล่าว</p><p>อย่างนี้ว่า   อาสวะทั้งหลายเกิดแต่การต้องอาบัติ    ย่อมมีแก่ท่านแล   อาสวะทั้ง</p><p>หลายเกิดแต่ความเดือดร้อน   ย่อมเจริญยิ่งแก่ท่าน   ทางดีที่สุดของท่านผู้มีอายุ</p><p>จงละอาสวะทั้งหลายที่เกิดแต่การต้องอาบัติ   จงบรรเทาอาสวะทั้งหลาย  อันเกิด</p><p>แต่ความเดือดร้อน   จงยังจิตและปัญญาให้เจริญ    ด้วยอาการอย่างนี้   ท่านจัก</p><p>เป็นผู้เสมอด้วยบุคคลที่  ๕ นี้. </p><p>         ๒.  บุคคลนี้ใด    ต้องอาบัติ   แต่ไม่เดือดร้อน   ทั้งไม่รู้ชัดตามความ</p><p>เป็นจริงซึ่งเจโตวิมุตติ   ซึ่งปัญญาวิมุตติ   อันเป็นที่ดับไปโดยไม่เหลือ แห่งอกุศล </p><p>ธรรมอันลามก   ที่เกิดขึ้นแล้วแก่บุคคลเหล่านั้น  บุคคลเหล่านั้นเป็นผู้อันบุคคล</p><p>ที่   ๕ พึงกล่าวอย่างนี้ว่า   อาสวะทั้งหลายเกิดแต่การต้องอาบัติ    ย่อมมีแก่ท่าน</p><p>แล้ว   อาสวะทั้งหลายเกิดแต่ความเดือดร้อน   ย่อมไม่เจริญยิ่งแก่ท่าน   ทางดีที่</p><p>สุด   ขอท่านผู้มีอายุ   จงละอาสวะทั้งหลาย   ซึ่งเกิดแต่การต้องอาบัติ  จงยังจิต</p><p>และปัญญาให้เจริญ     ด้วยอาการอย่างนี้  ท่านจักเป็นผู้เสมอด้วยบุคคลที่  ๕  นี้.</p><p>         ๓.  บุคคลนี้ใด  ไม่ต้องอาบัติ    แต่มีความเดือดร้อน  ทั้งไม่รู้ชัดตาม</p><p>ความเป็นจริงซึ่งเจโตวิมุตติ  ซึ่งปัญญาวิมุตติ   อันเป็นที่ดับไปโดยไม่เหลือแห่ง</p><p>อกุศลธรรมอันลามก  ซึ่งเกิดขึ้นแล้วแก่บุคคลนั้น  บุคคลนั้น  เป็นผู้อันบุคคลที่ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 427</p><p>๕ พึงว่ากล่าวอย่างนี้ว่า  อาสวะทั้งหลายเกิดแต่การต้องอาบัติ ย่อมไม่มีแก่ท่าน</p><p>แล  อาสวะทั้งหลายเกิดแต่ความเดือดร้อน  ย่อมไม่เจริญยิ่งแก่ท่าน   ทางที่ดีที่ </p><p>สุด   ท่านผู้มีอายุ  จงบรรเทาอาสวะทั้งหลายซึ่งเกิดแต่ความเดือดร้อน  จงยังจิต</p><p>และปัญญาให้เจริญ   ด้วยอาการอย่างนี้   ท่านจักเป็นผู้เสมอด้วยบุคคลที่   ๕ นี้.</p><p>         ๔.  บุคคลใด  ไม่ต้องอาบัติ   ไม่มีความเดือดร้อน  ทั้งไม่รู้ตามความ</p><p>เป็นจริงซึ่งเจโตวิมุตติ    ซึ่งปัญญาวิมุตติ   อันเป็นที่ดับไปโดยไม่เหลือแห่งอกุศล-</p><p>ธรรมอันลามก   ซึ่งเกิดแล้วแก่บุคคลนั้น    บุคคลนั้นเป็นผู้อันบุคคลที่  ๕ พึง</p><p>กล่าวอย่างนี้ว่า   อาสวะทั้งหลายซึ่งเกิดแต่ความต้องอาบัติ   ย่อมไม่มีแก่ท่านแล</p><p>อาสวะซึ่งเกิดแต่ความเดือดร้อน  ย่อมไม่เจริญยิ่งแก่ท่าน  ทางดีที่สุด  ขอท่าน</p><p>ผู้มีอายุ   จงยังจิตและปัญญาให้เจริญ   ด้วยอาการอย่างนี้   ท่านจักเป็นผู้เสมอ</p><p>ด้วยบุคคลที่  ๕ นี้.</p><p>         ๕.  บุคคล  ๔  จำพวกเหล่านี้  อันบุคคลที่  ๕ คือ    พระขีณาสพนี้</p><p>กล่าวสอนอยู่อย่างนี้     พร่ำสอนอยู่อย่างนี้   ย่อมถึงความสิ้นไปแห่งอาสวะโดย</p><p>ลำดับ.</p><p>                                 <strong>อรรถกถาปัญจกนิทเทส</strong></p><p>                                      <strong>อธิบายบุคคล  ๕  จำพวก</strong></p><p>         บทว่า  <strong>"ตตฺร"</strong>   ได้แก่   บุคคลที่ท่านยกขึ้นแสดงไว้ในหนหลัง  โดย</p><p>นัยเป็นต้นว่า  <strong>"อารมฺภติ  จ  วิปฺปฏิสารี  จ  โหติ"</strong>  เหล่านั้น. บทว่า  <strong>"ยฺวาย"</strong></p><p>ตัดบทเป็น   <strong>โย  อย.  อารัมภะ</strong>   ศัพท์ ในคำว่า  <strong>"อารมฺภติ"</strong>  นี้  ย่อมเป็นไป</p><p>ในอรรถว่ากรรม   คือการกระทำ ๑  ในกิริยา  คือ  กิจ ๑  ในหิงสนะ คือ การ</p><p>เบียดเบียน   ๑  ใน   <strong>อาปัตติวีติกกมะ</strong>  คือ การล่วงอาบัติ  ๑ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 428</p><p>         จริงอย่างนั้น   อารัมภะศัพท์นี้มาในอรรถว่า   <strong>กรรม</strong> ในคำว่า <strong>"ยกิญฺจิ </strong></p><p><strong>ทุกฺข  สมฺโภติ  สพฺพ อารมฺภปจฺจยา"</strong>  แปลว่า  ทุกข์อย่างใดอย่างหนึ่งเกิด</p><p>ขึ้น  ทุกข์ทั้งหมดมีกรรมเป็นปัจจัย.</p><p>         <strong>อารัมภะ</strong>ศัพท์นี้มาในอรรถว่า  <strong>กิริยา</strong>    ในคำว่า   <strong>"มหายญฺา</strong></p><p><strong>มหารมฺภา  น  เต  โหนฺติ  มหปฺผลา"</strong>  แปลว่า  ยัญใหญ่ เป็น  กิริยาที่ใหญ่</p><p>แต่ยัญเหล่านั้นไม่มีผลมาก.</p><p>         <strong>อารัมภะ</strong>ศัพท์นี้มาในอรรถว่า  <strong>หิงสนะ</strong> คือ การเบียดเบียน ในคำนี้ว่า</p><p><strong>"สมณ  โคตม  อุทฺทิสฺส  ปาณ   อารมฺภติ"</strong>  แปลว่า  ย่อมฆ่าสัตว์  อุทิศ</p><p>เจาะจงต่อพระสมณโคดม.</p><p>         <strong>อารัมภะ</strong>ศัพท์นี้มาในอรรถว่า  <strong>วิริยะ</strong>   คือ ความเพียร   ในคำนี้ว่า</p><p><strong>"อารมฺภถ  นิกฺกมล  ยุญฺชถ   พุทฺธสาสเน"</strong>   แปลว่า  ท่านทั้งหลาย  จง</p><p>ปรารภความเพียร  จงบากบั่น   จงประกอบธุระในพระพุทธศาสนา.</p><p>         <strong>อารัมภะ</strong>ศัพท์นี้มาในอรรถว่า  <strong>วิโกปนะ</strong>  คือ การพรากทำลาย  ใน</p><p>คำนี้ว่า   <strong>"พีชคามภูตคามสมารมฺภา  ปฏิวิรโต  โหติ"</strong>   แปลว่า   ภิกษุ</p><p>เว้นขาดจากการพรากพืชคามและภูตคาม.</p><p>         <strong>อารัมภะ</strong>ศัพท์นี้มาในอรรถว่า <strong>อาปัตติวีติกกมะ</strong>  คือการล่วงอาบัติ</p><p>ของภิกษุ  ในคำนี้ว่า   <strong>"อารมฺภติ  วิปฺปฏิสารี  โหติ"</strong>  แปลว่า  ภิกษุต้อง</p><p>อาบัติย่อมเป็นผู้เดือดร้อน.   เพราะฉะนั้น   จึงมีเนื้อความในที่นี้ว่า  ภิกษุย่อม</p><p>ต้องอาบัติ    ด้วยสามารถแห่งการล่วงอาบัติด้วย       และย่อมเป็นผู้เดือดร้อน</p><p>เพราะการต้องอาบัตินั้นเป็นปัจจัยด้วย  ดังนี้.</p><p>         บทว่า  <strong>"เจโตวิมุตฺตึ"</strong>  ได้แก่  ผลสมาธิ.  บทว่า  <strong>"ปญฺาวิมุตฺตึ"</strong> </p><p>ได้แก่ผลญาณ.   ข้อว่า  <strong>"ยถาภูต  นปฺปชานาติ"</strong>    ได้แก่ ย่อมไม่รู้ตามความเป็น </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 429</p><p>จริง   เพราะความที่ตนเป็นผู้ยังไม่บรรลุคุณวิเศษ.    บทว่า   <strong>"ยตฺถสฺส"</strong>    ตัด </p><p>บทเป็น  <strong>ยตฺถ   อสฺส</strong>  แปลว่า  ของบุคคลนั้นมีอยู่  ในที่ใด. อธิบายว่า  อกุศล</p><p>ธรรมอันลามก   อ้นเกิดขึ้นแล้วแก่บุคคลนี้   ย่อมดับไปโดยไม่เหลือ  เพราะถึง</p><p>ฐานะใด.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>  ก็อกุศลธรรมเหล่านั้นถึงฐานะอะไรแล้ว      จึงดับไปโดยไม่</p><p>เหลือ.</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>   ถึงฐานะคือพระอรหัตมรรค   จึงดับไปโดยไม่เหลือ.</p><p>         ก็   อกุศลธรรม อันลามกของท่านผู้บรรลุพระอรหัตผลแล้ว  ชื่อว่า ดับ</p><p>ไปแล้วโดยไม่เหลือ   แม้เมื่อความเป็นอย่างนั้นมีอยู่   ผลจิตเท่านั้น    พึงทราบ</p><p>ว่าท่านกล่าวแล้วด้วยอำนาจแห่งมรรคในที่นี้.   บทว่า  <strong>"อารมฺภชา"</strong>    ได้แก่</p><p>เกิดจากการล่วงอาบัติ.  บทว่า  <strong>"วิปฺปฏิสารชา"</strong>   ได้แก่   เกิดจากความเดือด</p><p>ร้อน.  บทว่า  <strong>"ปวฑฺฒนฺติ"</strong>  ได้แก่ อาสวะทั้งหลาย ย่อมเจริญด้วยการเกิดขึ้น</p><p>บ่อย ๆ. บทว่า  <strong>"สาธุ"</strong>   ได้แก่  ความดีที่เกิดจากการขอร้อง. มีคำอธิบาย ที่ท่าน</p><p>กล่าวไว้ดังนี้ว่า   ท่านผู้มีอายุ   ก็กรรมอันพลังพลาดมีอยู่เพียงไรหนอ   แม้เมื่อ</p><p>ความเป็นอย่างนั้นมีอยู่     ข้าพเจ้าขอวิงวอนท่านผู้มีอายุ    ขอท่านผู้มีอายุ   จง</p><p>ละอาสวะที่เกิดจากการต้องอาบัติ       ด้วยการแสดงอาบัติของภิกษุผู้ควรแสดง</p><p>ด้วยการออกจากอาบัติของภิกษุผู้ควรออกจากอาบัติ    ด้วยการกระทำให้แจ้งซึ่ง</p><p>อาบัติของภิกษุผู้ควรกระทาให้แจ้ง    แล้วบรรเทาซึ่งอาสวะทั้งหลายอันเกิดจาก</p><p>ความเดือดร้อน   ด้วยการพิจารณาถึงภาวะที่ตนตั้งอยู่ในส่วนแห่งความบริสุทธิ์ </p><p>แล้วจงนำอาสวะทั้งหลายออก    แล้วจงยังวิปัสสนาจิต   และ    วิปัสสนาปัญญา</p><p>ให้เจริญเถิด. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 430</p><p>         ข้อว่า  <strong>"อมุนา ปญฺจเมน  ปุคฺคเลน"</strong>   ได้แก่   บุคคลผู้เป็นพระ- </p><p>ขีณาสพเป็นที่  ๕ นั้น.  สองบทว่า  <strong>"สมสโม  ภวิสฺสติ"</strong>   อธิบายว่า   ผู้อัน</p><p>พระขีณาสพพึงโอวาทอย่างนี้ว่า   "จักเป็นผู้เสมอ   ด้วยความเป็นผู้เสมอกันด้วย</p><p>โลกุตตรคุณ   นั่นแหละ".   ข้อว่า  <strong>"อารมฺภติ  น  วิปฺปฏิสารี   โหติ"</strong>   ได้แก่</p><p>ภิกษุผู้ต้องอาบัติ.  ก็เพื่อจะแสดงอาบัตินั้นจึงแสวงหาภิกษุผู้ชอบพอกัน   เพราะ</p><p>ฉะนั้นเธอจึงไม่เป็นผู้เดือดร้อน.</p><p>         ท่านอรรถกถาจารย์ได้กล่าวคำอธิบายไว้ในคัมภีร์อรรถกถาอังคุตตร-</p><p>นิกายว่า    "เธอย่อมเป็นผู้ไม่เดือดร้อนเพราะออกจากอาบัติได้แล้ว".    ข้อว่า</p><p><strong>"นารมฺภติ   วิปฺปฏิสารี   โหติ"</strong>   ได้แก่   ภิกษุผู้ไม่ต้องอาบัติ   แต่เพราะเธอ</p><p>เป็นผู้ไม่ฉลาดในวินัยบัญญัติ    เป็นผู้มีความสำคัญอนาบัติ    ว่าเป็นอาบัติ จึง</p><p>มีความวิปปฏิสาร คือ  เดือดร้อน.   แต่ในอังคุตตรนิกายอรรถกถา   อธิบายว่า</p><p>ภิกษุต้องอาบัติครั้งเดียว     ออกจากอาบัตินั้นแล้วภายหลังไม่ต้องอาบัติแม้ไร ๆ</p><p>อีกก็จริง   ถึงอย่างนั้น   เธอก็ไม่อาจเพื่อจะพ้นจากความวิปปฏิสารได้.    ข้อว่า</p><p><strong>"น  อารมฺภติ  น  วิปฺปฏิสารี  โหติ"</strong>   ความว่า  ทั้งไม่ต้องอาบัติ   ทั้งไม่</p><p>เดือดร้อน.</p><p>         <strong>ถามว่า</strong>  ก็บุคคลผู้ไม่ต้องอาบัติ  และไม่เดือดร้อนนั้นเป็นไฉน.</p><p>         <strong>ตอบว่า</strong>  บุคคลผู้มีความเพียรอันสละแล้ว.  อธิบายว่า ก็บุคคลผู้มีความ</p><p>เพียรอันสละแล้วนั้น    แม้เป็นผู้มีศีลบริสุทธิ์   ย่อมไม่บำเพ็ญข้อปฏิบัติด้วยการ</p><p>คิดว่า  ประโยชน์อะไรของเราด้วยการปรินิพพานในพุทธกาลนี้   เราจักปรินิพ-</p><p>พานในสมัยแห่งพระเมตเตยยสัมมาสัมพุทธเจ้า     ในอนาคตกาล.    แม้เธออัน</p><p>ใคร ๆ พึงโอวาทว่า   "ผู้มีอายุเป็นผู้ประมาทอยู่เพื่อประโยชน์อะไร   ขึ้นชื่อว่า</p><p>คติของปุถุชนเป็นของไม่แน่นอน   ท่านผู้มีอายุ   ก็ใครเล่าจะรู้ว่า  บุคคลพึงได้ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 431</p><p>หรือไม่ได้ซึ่งความเป็นผู้มีหน้าเฉพาะต่อพระเมตเตยยสัมมาสัมพุทธเจ้า    เพราะ </p><p>ฉะนั้น       ท่านจงเจริญวิปัสสนา    เพื่อต้องการแก่พระอรหัตเถิด.    คำที่เหลือ</p><p>บัณฑิตพึงทราบโดยนัยที่กล่าวแล้วในบททั้งปวงนั้นแหละ.</p><p>         [๑๔๒]  <strong>๑.  บุคคล  ให้แล้วดูหมิ่น  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ให้จีวร  บิณฑบาต  เสนาสนะ  คิลานปัจจัย</p><p>เภสัชบริขารแก่บุคคลใด   แล้วพูดแก่บุคคลนั้นว่า    คนนี้ได้แต่รับของที่เขาให้</p><p>ดังนี้  ชื่อว่า  ให้แล้วดูหมิ่นบุคคลนั้น    บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>ให้แล้วดูหมิ่น.</strong></p><p>                      <strong>๒.  บุคคล ดูหมิ่นด้วยการอยู่ร่วม  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    คนย่อมอยู่ร่วมกับด้วยบุคคลใด   สิ้น  ๒  ปี</p><p>หรือ ๓ ปี ย่อมดูหมิ่นบุคคลนั้นด้วยการอยู่ร่วม    บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า <strong>ดูหมิ่น</strong></p><p><strong>ด้วยการอยู่ร่วม.</strong></p><p>                      <strong>๓.  บุคคล  ผู้เชื่อง่าย  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  เมื่อเขาสรรเสริญ  หรือติเตียนผู้อื่น  ย่อมเชื่อ</p><p>ทันที  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  <strong>ผู้เชื่อง่าย.</strong></p><p>                      <strong>๔.  บุคคล  ผู้โลเล  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้มีศรัทธาไม่จริงจัง  มีความภักดีไม่จริง</p><p>จัง  มีความรักไม่จริงจัง  มีความเลื่อมใสไม่จริงจัง บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า    <strong>ผู้โลเล. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 432</p><p>                    <strong>๕.  บุคคล   ผู้โง่งมงาย   เป็นไฉน  ?</strong> </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมไม่รู้กุศลธรรม  อกุศลธรรม    ย่อมไม่รู้</p><p>สาวัชชธรรม  อนวัชชธรรม  ย่อมไม่รู้หีนธรรม   ปณีตธรรม  ย่อมไม่รู้ธรรม</p><p>ที่มีส่วนเปรียบด้วยของคำและของขาว  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า   <strong>ผู้โง่งมงาย.</strong></p><p>                             <strong>อรรถกถาบุคคลให้แล้วดูหมิ่นเป็นต้น</strong></p><p>         ภิกษุรูปหนึ่งมีบุญมาก  ย่อมเป็นผู้มีปกติได้ปัจจัย  ๔  เธอได้ปัจจัย  ๔</p><p>มีจีวรเป็นต้นแล้วย่อมถามโดยเอื้อเฟื้อกะภิกษุรูปอื่นผู้มีบุญน้อย     เธอนั้นเมื่อ</p><p>ภิกษุผู้มีบุญมากถามอยู่บ่อย ๆ  จึงรับเอาปัจจัยทั้งหลายมีจีวรเป็นต้นไป   ทีนั้น</p><p>ภิกษุผู้มีบุญมากโกรธภิกษุผู้มีบุญน้อยนั้นหน่อยหนึ่ง       ประสงค์จะให้เธอเกิด</p><p>ความเก้อเขิน    จึงกล่าวว่า    ภิกษุนี้ไม่ได้ปัจจัยทั้งหลายมีจีวรเป็นต้น     ตาม</p><p>ธรรมดาของตน  เพราะอาศัยเราจึงได้.   บุคคลนี้จึงชื่อว่า   <strong>ให้แล้วดูหมิ่น.</strong></p><p>         ก็บุคคลคนหนึ่งเมื่ออาศัยอยู่กับบุคคลคนหนึ่ง  ๒-๓  ปี     เขากระทำ</p><p>ความเคารพในบุคคลนั้นอยู่แต่กาลก่อน    ต่อมาภายหลังเมื่อเวลาผ่านไป ๆ ไม่</p><p>กระทำความเคารพยำเกรงคือ  ไม่ลุกขึ้นจากอาสนะบ้าง        ไม่ไปสู่ที่บำรุงบ้าง</p><p>บุคคลนี้ชื่อว่า  <strong>ย่อมดูหมิ่นด้วยการอยู่ร่วม.</strong></p><p>         บทว่า   <strong>"อาเธยฺยมุโข"</strong>   ได้แก่   ผู้เชื่อง่ายแต่ต้น    อธิบายว่า   ผู้มี</p><p>ความสำคัญอันตั้งไว้แล้วในคำแรกเท่านั้น.   สองบทว่า   <strong>"อธิมุจฺจิตา  โหติ"</strong></p><p>ได้แก่  ความเป็นผู้มีศรัทธา. ในคำว่า  <strong>"อธิมุจฺจิตา  โหติ"</strong>   นี้มีนัยดังต่อไปนี้</p><p>บุคคลคนหนึ่งกล่าวถึงภิกษุผู้มีสมณสารูปนั่นแหละว่า   "ภิกษุนี้  ไม่มีสมณสารูป"</p><p>ผู้นั้นครั้นฟังคำนั้นแล้ว  เชื่ออย่างมั่นคง  คือ  เชื่อถึงที่สุด    แม้ภิกษุผู้ชอบพอ</p><p>กันรูปอื่นกล่าวว่า  "ภิกษุนี้มีสมณสารูป"   ก็ไม่เชื่อฟังคำของภิกษุนั้นเลย   เขา</p><p>         </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 433</p><p>กล่าวยืนยันว่าภิกษุรูปโน้นบอกข้าพเจ้าว่า   "ภิกษุรูปนี้    ไม่มีสมณสารูป   จึงเชื่อ </p><p>ถ้อยคำของภิกษุรูปก่อนเท่านั้น.  แม้บุคคลอื่นอีก    ย่อมกล่าวถึงภิกษุผู้มีศีลว่า</p><p>เป็นผู้ไม่มีศีล   เธอเชื่อคำของผู้นั้นแล้ว   แม้ภิกษุอื่นอีกกล่าวว่า  "ภิกษุนี้   ไม่</p><p>มีสมณสารูป  ไม่ควรเข้าไปสู่สำนักของท่าน"   ดังนี้ เธอไม่เชื่อถือคำของผู้นั้น</p><p>ย่อมเชื่อฟังถ้อยคำของภิกษุรูปก่อน   เท่านั้น.  บุคคลอื่นอีก   ย่อมยึดถือถ้อยคำ</p><p>ที่ผู้อื่นกล่าวถึงความดีบ้างความชั่วบ้างนั่นแหละ    บุคคลแม้นี้ชื่อว่า   ผู้มีความ</p><p>เชื่อถืออันตั้งไว้  อธิบายว่า   ผู้มีความเชื่ออันตั้งไว้นี้      ฟังคำใด  ๆ ย่อมเป็นผู้มี</p><p>ความเชื่อถืออันตั้งไว้ในคำนั้น ๆ.</p><p>         บทว่า   <strong>"โลโล"</strong>  ความว่า   ชื่อว่า   เป็นผู้โลเล   คือ  ผู้หวั่นไหว  เพราะ</p><p>ความที่ตนเป็นผู้หวั่นไหวด้วยความเป็นผู้ไม่มีศรัทธาเป็นต้น     เพราะเหตุที่</p><p>ศรัทธาเป็นต้น  เป็นธรรมชาติตั้งอยู่ชั่วกาลนิดหน่อย. บทว่า   <strong>"อิตฺตรสทฺโท"</strong></p><p>ได้แก่   ผู้มีศรัทธาน้อย  คือ   มีศรัทธาไม่บริบูรณ์.   แม้ในคำที่เหลือ   ก็มีนัยนี้</p><p>เหมือนกัน.    บุคคลผู้มีศรัทธาอันไม่จริงจังนี้    ย่อมเป็นไปด้วยสามารถแห่งการ</p><p>คบบ่อย ๆ  ในอธิการนี้.    ชื่อว่าความรัก    จะเป็นความรักที่เกิดจากศรัทธาก็ดี</p><p>จะเป็นความรักอันเกิดจากตัณหาก็ดี   ก็ควร.  ความเลื่อมใส   ก็คือความเลื่อมใส</p><p>ที่เกิดจากศรัทธานั่นแหละ.  ข้อว่า  <strong>"เอว  ปุคฺคโล  โลโล    โหติ"</strong>   ความว่า</p><p>บุคคลนี้ชื่อว่า ผู้โลเล เพราะความที่ตนเป็นผู้มีศรัทธานิดหน่อยเป็นต้น   อธิบาย</p><p>ว่า บุคคลผู้โลเลนี้  เป็นผู้มีฐานะอันไม่ตั้งมั่น    ดุจผ้าที่ย้อมด้วยขมิ้น   ดุจหลัก</p><p>ที่ปักไว้ในกองแกลบ    ดุจลูกฟักที่เขาวางไว้บนหลังม้า     เขาย่อมเลื่อมใสโดย</p><p>กาลครู่หนึ่ง   ย่อมโกรธโดยกาลครู่หนึ่ง  หมายคามว่าประเดี๋ยวรักประเดี๋ยวชัง.</p><p>ข้อว่า  <strong>"มนฺโท   โมมูโห"</strong>  ความว่าบุคคลชื่อว่า  <strong>โง่</strong> เพราะไม่มีญาณ <strong>(อญาณ)</strong></p><p>ชื่อว่า  <strong>งมงาย</strong>   เพราะความเป็นผู้ไม่ฉลาด   อธิบายว่า  ผู้หลงใหลมาก. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 434</p><p>         <strong>บรรดาบุคคลเหล่านั้น     บุคคลผู้เปรียบด้วยนักรบอาชีพ  ๕    </strong></p><p><strong>จำพวก   เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         [๑๔๓]   <strong>นักรบอาชีพ  ๕  จำพวก  คือ</strong></p><p>         ๑.  นักรบบางคนในโลกนี้    พอเห็นปลายธุลีเท่านั้น     ย่อมชะงัก ย่อม</p><p>หยุด   ย่อมไม่ตั้งมั่น    ย่อมไม่อาจเข้าสู้รบ    นักรบอาชีพบางคนแม้เห็นปานนี้</p><p>ย่อมมีในโลกนี้   <strong>นี้เป็นนักรบจำพวกที่  ๑</strong>  ที่มีปรากฏอยู่ในโลก.</p><p>         ๒.  นักรบอาชีพอื่นยังมีอยู่อีก   คือ  นักรบอาชีพบางคนในโลกนี้เห็น</p><p>ปลายธุลีแล้วยังอดทนได้   แต่ว่าพอเห็นปลายธงเท่านั้น  ย่อมชะงัก   ย่อมหยุด</p><p>ย่อมไม่ตั้งมั่น   ย่อมไม่อาจเข้าสู้รบ  นักรบอาชีพบางคนแม้เห็นปานนี้   ย่อมมี</p><p>ในโลกนี้   <strong>นี้เป็นนักรบอาชีพจำพวกที่ ๒</strong>   ที่มีปรากฏอยู่ในโลก.</p><p>         ๓.  นักรบอาชีพอื่นยังมีอยู่อีก  คือ  นักรบอาชีพบางคนในโลกนี้เห็น</p><p>ปลายธุลียังอดทนได้     เห็นปลายธงยังอดทนได้     แต่พอได้ยินเสียงพลนิกาย</p><p>อึกทึกเท่านั้น  ย่อมชะงัก  ย่อมหยุด  ย่อมไม่ตั้งมั่น   ย่อมไม่อาจเข้าสู้รบ  นักรบ</p><p>อาชีพบางคนแม้เห็นปานนี้  ย่อมมีในโลกนี้    <strong>นี้เป็นนักรบอาชีพจำพวกที่  ๓</strong></p><p>ที่มีปรากฏอยู่ในโลก.</p><p>         ๔.  นักรบอาชีพอื่นยังมีอยู่อีก  คือ  นักรบอาชีพบางคนในโลกนี้เห็น</p><p>ปลายธุลียังอดทนได้     เห็นปลายธงยังอดทนได้     ได้ยินเสียงพลนิกายอึกทึก</p><p>ยังอดทนได้   แต่พอถูกอาวุธแม้แต่เล็กน้อย  ย่อมเดือดร้อนระส่ำระสาย  นักรบ</p><p>อาชีพบางคนแม้เห็นปานนี้   ย่อมมีในโลกนี้   <strong>นี้เป็นนักรบอาชีพจำพวกที่   ๔</strong></p><p>ที่มีปรากฏอยู่ในโลก.</p><p>         ๕.  นักรบอาชีพอื่นยังมีอยู่อีก  คือ นักรบอาชีพบางคนในโลกนี้เห็น</p><p>ปลายธุลี    เห็นปลายธง   ได้ยินเสียงพลนิกายอึกทึก  ถูกอาวุธก็อดทนได้   นักรบ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 435</p><p>นั้นชนะสงครามนั้นแล้วได้ชื่อว่า    ผู้มีสงครามอันชนะวิเศษแล้ว    ย่อมครอบ- </p><p>ครองความเป็นยอดนักรบนั้นนั่นแลไว้ได้      นักรบอาชีพบางคนแม้เห็นปานนี้</p><p>ย่อมมีในโลกนี้   <strong>นี้เป็นนักรบอาชีพจำพวกที่  ๕</strong>   ที่มีปรากฏอยู่ในโลก.</p><p>         [๑๔๔]   <strong>นักรบอาชีพ  ๕  จำพวกเหล่านี้    มีปรากฏอยู่ในโลก</strong></p><p><strong>ฉันใด  บุคคลผู้เปรียบด้วยนักรบอาชีพ    ๕   จำพวกเหล่านี้   มีปรากฏ</strong></p><p><strong>อยู่ในภิกษุฉันนั้นเหมือนกัน.</strong></p><p>         <strong>ภิกษุ  ๕  จำพวก   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         ๑.  ภิกษุบางรูปในศาสนานี้    พอเห็นปลายธุลีเท่านั้น   ย่อมจมอยู่ใน </p><p>มิจฉาวิตก   ย่อมหยุด   ย่อมดำรงอยู่ไม่ได้    ย่อมไม่อาจสืบต่อพรหมจรรย์ได้</p><p>แสดงความเป็นผู้ทุรพลในสิกขาออกให้ปรากฏ    บอกลาสิกขาเวียนมาเพื่อความ</p><p>เป็นคนเลว   ถามว่า  ปลายธุลีของภิกษุนั้นเป็นอย่างไร  ?   คือ   ภิกษุในศาสนา</p><p>นี้  ได้ยินข่าวว่าในบ้านหรือในนิคมชื่อโน้น     มีสตรีหรือกุมารีรูปงามน่ารักน่า</p><p>เลื่อมใส  ประกอบพร้อมด้วยผิวพรรณและทรวดทรงอันงามยิ่ง    ภิกษุนั้นครั้น</p><p>ได้ยินข่าวนั้นแล้ว     ย่อมจมอยู่ในมิจฉาวิตก    ย่อมหยุด    ย่อมไม่ดำรงอยู่ได้</p><p>ย่อมไม่อาจสืบต่อพรหมจรรย์ได้  แสดงความเป็นผู้ทุรพลในสิกขาออกให้ปรากฏ</p><p>บอกลาสิกขาแล้วเวียนมาเพื่อความเป็นคนเลว      นี้ชื่อว่าปลายธุลีของภิกษุนั้น</p><p>นักรบอาชีพนั้น  พอเห็นปลายธุลีเหล่านั้น   ย่อมชะงัก  ย่อมหยุด   ย่อมไม่ตั้ง</p><p>มั่น  ย่อมไม่อาจเข้าสู้รบ  แม้ฉันใด  ภิกษุนั้นก็อุปไมยฉันนั้น    บุคคลบางคน</p><p>แม้เห็นปานนี้   ย่อมมีในโลกนี้   <strong>บุคคลผู้เปรียบด้วยนักรบอาชีพจำพวกที่  ๑</strong></p><p><strong>นี้   มีปรากฏอยู่ในหมู่ภิกษุ. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 436</p><p>         ๒.  ภิกษุจำพวกอื่นยังมีอยู่อีก   คือ  ภิกษุบางรูปในศาสนานี้  เห็นปลาย </p><p>ธุลียังอดทนได้   แต่พอเห็นปลายธงเท่านั้น   ย่อมจมอยู่ในมิจฉาวิตก   ย่อมหยุด</p><p>ย่อมไม่ดำรงอยู่ได้   ย่อมไม่อาจสืบต่อพรหมจรรย์ได้    แสดงความเป็นผู้ทุรพล</p><p>ในสิกขาออกให้ปรากฏ   บอกลาสิกขาแล้วเวียนมาเพื่อความเป็นคนเลว  ปลาย</p><p>ธงของภิกษุนั้น   เป็นอย่างไร ?   คือ  ภิกษุในศาสนานี้ไม่เพียงแต่ได้ยินข่าวเล่า</p><p>ลือว่า ในบ้านหรือในนิคมชื่อโน้นมีสตรีหรือกุมารีรูปงามน่าดูน่าเสื่อมใส  ประ-</p><p>กอบพร้อมด้วยผิวพรรณและทรวดทรงอันงามยิ่งดังนี้    แต่เธอได้เห็นสตรีหรือ</p><p>กุมารีรูปงาม  น่าดูน่าเลื่อมใส   ประกอบพร้อมด้วยผิวพรรณและทรวดทรงอัน</p><p>งามยิ่งด้วยตนเอง    ครั้นเธอเห็นเข้าแล้วย่อมจมอยู่ในมิจฉาวิตก  ย่อมหยุด ไม่ </p><p>ดำรงอยู่ได้   ไม่อาจสืบต่อพรหมจรรย์ได้  แสดงความเป็นผู้ทุรพลในสิกขาออก</p><p>ให้ปรากฏ  บอกลาสิกขา   เวียนมาเพื่อความเป็นคนเลว   นี้ชื่อว่าปลายธงของ</p><p>ภิกษุนั้น    นักรบอาชีพนั้น   เห็นปลายธุลียังอดทนได้แต่พอเห็นปลายธงเท่านั้น</p><p>ย่อมชะงัก   ย่อมหยุด   ย่อมไม่ตั้งมั่น   ย่อมไม่อาจเข้าสู้รบได้แม้ฉันใด  ภิกษุนี้</p><p>ก็มีอุปไมยฉันนั้น   บุคคลบางคนเห็นปานนี้  ย่อมมีในโลกนี้  <strong>บุคคลผู้เปรียบ </strong></p><p><strong>ด้วยนักรบอาชีพจำพวกที่  ๒  นี้   มีปรากฏอยู่ในหมู่ภิกษุ.</strong></p><p>         ๓.  ภิกษุจำพวกอื่นยังมีอยู่อีก คือ ภิกษุบางรูปในศาสนานี้  เห็นปลาย</p><p>ธุลีเห็นปลายธง  ยังอดกั้นได้   แต่ว่าพอได้ยินเสียงพลนิกายอึกทึกเท่านั้น   ย่อม</p><p>จมอยู่ในมิจฉาวิตก  ย่อมหยุด  ย่อมไม่ดำรงอยู่ได้  ย่อมไม่อาจเพื่อสืบต่อพรหม-</p><p>จรรย์ได้   แสดงความเป็นผู้ทุรพลในสิกขาออกให้ปรากฏ    บอกลาสิกขาแล้ว</p><p>เวียนมาเพื่อความเป็นคนเลว  การได้ยินเสียงพลนิกายอึกทึกของภิกษุนั้น   เป็น</p><p>อย่างไร ?  คือ   มาตุคามในโลกนี้  เข้าไปหาภิกษุผู้อยู่ในป่า   อยู่โคนไม้  หรือ</p><p>อยู่เรือนว่างเปล่าแล้ว   ย่อมยิ้ม   ย่อมทักทาย   ย่อมซิกซี้    ย่อมยั่วเย้า     เธอถูก </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 437</p><p>มาตุคามยิ้มยั่ว   ทักทาย  ซิกซี้   ยั่วเย้าอยู่   ย่อมจมอยู่ในมิจฉาวิตก   ย่อมหยุด </p><p>ย่อมไม่ดำรงอยู่ได้   ย่อมไม่อาจสืบต่อพรหมจรรย์ได้   แสดงความเป็นผู้ทุรพล</p><p>ในสิกขาออกให้ปรากฏ   บอกลาสิกขาเวียนมาเพื่อความเป็นคนเลว นี้ชื่อว่า  การ</p><p>ได้ยินเสียงพลนิกายอึกทึกของภิกษุนั้น   นักรบอาชีพนั้น เห็นปลายธุลีเห็นปลาย</p><p>ธง  ย่อมอดทนได้   แต่พอได้ยินเสียงดังเท่านั้น     ย่อมชะงัก  ย่อมหยุด   ย่อม</p><p>ไม่ตั้งมั่น    ย่อมไม่อาจเข้าสู้รบ  แม้ฉันใด    ภิกษุนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น      บุคคล</p><p>บางคนแม้เห็นปานนี้ย่อมมีในโลกนี้     <strong>บุคคลผู้เปรียบด้วยนักรบอาชีพคนที่</strong></p><p><strong>๓  นี้   มีปรากฏอยู่ในหมู่ภิกษุ.</strong></p><p>         ๔.  ภิกษุจำพวกอื่นยังมีอยู่อีก คือ ภิกษุบางรูปในศาสนานี้   เห็นปลาย</p><p>ธุลี  เห็นปลายธง  ได้ยินเสียงพลนิกายอึกทึก  ย่อมอดกลั้นได้   แต่เมื่อถูกอาวุธ</p><p>เล็กน้อย   ย่อมเดือดร้อน  ย่อมกระสับกระส่าย    การถูกอาวุธเล็กน้อยของภิกษุ</p><p>นั้นเป็นอย่างไร  ?  คือ   มาตุคามในโลกนี้เข้าไปหาภิกษุผู้อยู่ในป่า    อยู่โคนไม้ </p><p>อยู่เรือนว่างเปล่า  ย่อมนั่งใกล้ชิด  ย่อมนอนใกล้ชิด    ย่อมกอดรัด    ภิกษุนั้น</p><p>ถูกมาตุคามนั่งใกล้ชิด  นอนใกล้ชิดกอดรัด   ไม่แสดงความเป็นผู้ทุรพลเพื่อลา</p><p>สิกขา  แต่   ย่อมเสพเมถุนธรรม   นี้ชื่อว่า    การถูกอาวุธเล็กน้อยของภิกษุนั้น </p><p>นักรบอาชีพนั้น     เห็นปลายธุลี   เห็นปลายธง  ได้ยินเสียงพลนิกายอึกทึก  ย่อม</p><p>อดทนไว้ได้      แต่ว่าย่อมเดือดร้อน    ย่อมระส่ำระสายในเมื่อถูกอาวุธเล็กน้อย</p><p>แม้ฉันใด  ภิกษุนี้  ก็มีอุปไมยฉันนั้น  บุคคลบางคนแม้เห็นปานนี้   ย่อมมีในโลก</p><p><strong>บุคคลผู้เปรียบด้วยนักรบอาชีพคนที่  ๔  นี้  มีปรากฏอยู่ในหมู่ภิกษุ.</strong></p><p>         ๕.  ภิกษุจำพวกอื่นยังมีอยู่อีก คือ ภิกษุบางรูปในศาสนานี้  เห็นปลาย</p><p>ธุลี  เห็นปลายธง  ได้ยินเสียงพลนิกายอึกทึก   ถูกอาวุธเล็กน้อย  ย่อมอดทนได้</p><p>บุคคลนั้นชนะสงครามนั้นแล้ว  ชื่อว่าผู้มีสงครามอันชนะวิเศษแล้ว    ย่อมบรรลุ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 438</p><p>ความมีชัยในสงครามนั้นนั่นแล   การได้ชัยชนะในสงครามของภิกษุนั้น    เป็น </p><p>อย่างไร  ?  คือ  มาตุคามนางคนในโลกนี้เข้าไปหาภิกษุผู้อยู่ป่า  อยู่โคนไม้   อยู่</p><p>เรือนว่างเปล่า    แล้วย่อมนั่งใกล้ชิด   ย่อมนอนใกล้ชิด  กอดรัด  ภิกษุนั้นถูก </p><p>มาตุคามนั่งใกล้ชิด  นอนใกล้ชิด   กอดรัด    ก็ปลดเปลื้องเอาตัวรอดแล้วหลีก</p><p>ไปตามปรารถนา  ภิกษุนั้นย่อมเสพเสนาสนะอันสงัด  เช่นป่า  โคนไม้   ภูเขา</p><p>ซอกเขา   ถ้ำเขา   ป่าช้า   ป่าดง   กลางแจ้ง   กองฟาง   เธอไปอยู่ในป่า    โคน</p><p>ต้นไม้  หรือเรือนว่างเปล่า  นั่งคู้บัลลังก์    ตั้งกายตรง    ดำรงสติไว้เฉพาะหน้า</p><p>เธอย่อมละอภิชฌาในโลก  มีจิตปราศจากอภิชฌา  สำเร็จอิริยาบถอยู่  ยังจิตให้</p><p>ผ่องใสจากอภิชฌา  ละความขัดเคืองคือพยาบาทแล้ว    มีจิตไม่เบียดเบียน   มี</p><p>ความอนุเคราะห์ด้วยประโยชน์เกื้อกูลแก่สรรพสัตว์สำเร็จอิริยาบถอยู่  ยังจิตให้</p><p>ผ่องใสจากความขัดเคือง   คือพยาบาท   ละถีนมิทธะ   เป็นผู้ปราศจากถีนมิทธะ</p><p>มีสัญญาในแสงสว่าง  มีสติ   มีสัมปชัญญะ   สำเร็จอิริยาบถอยู่   ยังจิตให้ผ่องใส</p><p>จากถีนมิทธะ  ละอุทธัจจกุกกุจจะ   เป็นผู้ไม่ฟุ้งซ่าน    มีจิตเข้าไปสงบระงับใน</p><p>ภายใน   ยังจิตให้ผ่องใสจากอุทธัจจกุกกุจจะ   ละวิจิกิจฉา  เป็นผู้ข้ามพ้นจาก</p><p>วิจิกิจฉา   ไม่เป็นผู้มีการกล่าวว่าอย่างไรในกุศลธรรมทั้งหลาย   ยังจิตให้ผ่องใส</p><p>จากวิจิกิจฉา   ภิกษุนั้นละนิวรณ์เหล่านี้อันเป็นอุปกิเลสแห่งใจ    อันทำปัญญา</p><p>ให้ทุรพลเสียได้แล้ว   สงัดจากกามทั้งหลาย  สงัดจากอกุศลธรรมทั้งหลาย   เข้า</p><p>ถึงปฐมฌาน   มีวิตก  วิจาร  มีปีติ   และมีสุขเกิดแต่วิเวก    สำเร็จอิริยาบถอยู่</p><p>เพราะความสงบแห่งวิตกวิจารเข้าถึงทุติยฌาน   ตติยฌาน   จตุตถฌาน   สำเร็จ</p><p>อิริยาบถอยู่  ภิกษุนั้นครั้นจิตเป็นสมาธิบริสุทธิ์ผุดผ่อง  ไม่มีกิเลสดุจเนินปราศ-</p><p>จากอุปกิเลส    เป็นธรรมชาติอ่อน    ควรแก่การงานตั้งมั่นแล้ว     ถึงความไม่</p><p>หวั่นไหวแล้วอย่างนี้   ย่อมยังจิตให้น้อมไปในญาณเป็นเครื่องสิ้นไปแห่งอาสวะ </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 439</p><p>ทั้งหลาย  เธอย่อมรู้ตามความเป็นจริงว่า  นี้ทุกข์   นี้ทุกขสมุทัย  นี้ทุกขนิโรธ- </p><p>นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา  ย่อมรู้ตามความเป็นจริงว่า เหล่านี้อาสวะ  นี้เหตุเกิด</p><p>ขึ้นแห่งอาสวะ   นี้ความดับไปแห่งอาสวะ  นี้ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับอาสวะ เมื่อ</p><p>เธอรู้อยู่อย่างนี้เห็นอยู่อย่างนี้    จิตย่อมหลุดพ้นแม้จากกามาสวะ   แม้จากภวาสวะ</p><p>แม้จากอวิชชาสวะ  เมื่อจิตหลุดพ้นแล้ว   ความรู้ว่า  หลุดพนแล้วย่อมมี   ย่อม</p><p> รู้ชัดว่าชาติสิ้นแล้ว  พรหมจรรย์ได้อยู่จบแล้ว   กิจที่ควรทำได้ทำเสร็จแล้ว   กิจ</p><p>อื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้ไม่มี   นี้คือการได้ชัยชนะในสงครามของภิกษุนั้น  นักรบ</p><p>อาชีพนั้น    เห็นปลายธุลี  ปลายธง  ได้ยินเสียงพลนิกายอึกทึก   ถูกอาวุธเล็กน้อย</p><p>ย่อมอดทนได้  บุคคลนั้นชนะสงครามแล้ว   ชื่อว่าผู้มีสงครามอันชนะวิเศษแล้ว</p><p>ย่อมบรรลุความมีชัยในสงครามนั้นนั่นแล   แม้ฉันใด   ภิกษุนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น</p><p>บุคคลบางคนแม้เห็นปานนี้   ย่อมมีในโลกนี้  <strong>บุคคลเปรียบด้วยนักรบอาชีพ</strong></p><p><strong>ที่  ๕   นี้  มีปรากฏอยู่ในหมู่ภิกษุ.</strong></p><p>         <strong>บุคคลผู้เปรียบด้วยนักรบอาชีพ  ๕  จำพวกเหล่านี้   มีปรากฏ</strong></p><p><strong>อยู่ในหมู่ภิกษุ.</strong></p><p>                  <strong>อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบด้วยนักรบอาชีพ  ๕  จำพวก</strong></p><p>        วินิจฉัย    ในบุคคลผู้เปรียบด้วยนักรบอาชีพ.   บทว่า  <strong>"โยธาชีวา"</strong></p><p>ได้แก่   บุคคลผู้เข้าไปอาศัยการรบเลี้ยงชีพเป็นอยู่.  บทว่า  <strong>"รชคฺค"</strong>    ได้แก่</p><p>กองธุลีที่ฟุ้งขึ้นจากแผ่นดิน    ที่ช้างม้าเป็นต้นเหยียบย่ำ. บทว่า  <strong>"น   สนฺถมฺภติ"</strong></p><p>ได้แก่   ครั้นกระด้างแล้วย่อมไม่อาจเพื่อจะตั้งมั่นได้.   สองบทว่า   <strong>"สหติ</strong></p><p><strong>รชคฺค"</strong> ความว่า  นักรบบางพวกแม้เห็นกองธุลีที่ฟุ้งขึ้นไปจากแผ่นดินที่</p><p>ช้างม้าเป็นต้น    เหยียบย่ำ   ยังอดทนได้.  บทว่า  <strong>"ธชคฺค"</strong>   ได้แก่   ยอดธง </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 440</p><p>ทั้งหลายที่เขายกขึ้นบนหลังช้าง   ม้า  หรือบนรถ.   บทว่า  <strong>"อุสฺสาทน"</strong>  ได้แก่ </p><p>เสียงสูงเสียงใหญ่ของช้างม้ารถ และพลนิกาย. บทว่า   <strong>"สมฺปหาเร"</strong>   ได้แก่ ครั้น</p><p>เมื่อการประหารแม้มีประมาณน้อยที่มาถึงแล้ว. บทว่า  <strong>"หญฺติ"</strong>  ได้แก่ ย่อม</p><p>เดือดร้อน คือ  ถึงความระส่ำระสาย.  บทว่า   <strong>"พฺยาปชฺชติ"</strong>  ได้แก่  ย่อมถึง</p><p>ความวิบัติ  คือ  ย่อมละปกติภาพ.  สองบทว่า  <strong>"สหติ  สมฺปหาร"</strong>    ความว่า</p><p>นักรบอาชีพนั้นแม้ถูกประหารสองสามครั้ง  ยังอดทน  คือยังทนได้.  สองบทว่า</p><p><strong>"ตเมว  สงฺคามสีส"</strong>   ได้แก่   ที่นั้นนั่นแหละเป็นที่ตั้งค่ายรบอันมีชัย.  บทว่า</p><p><strong>"อชฺฌาวสติ"</strong>  ได้แก่   ย่อมอยู่ครอบครองประมาณ ๗ วัน.   ถามว่า    เพราะ</p><p>เหตุไร ?  แก้ว่า  เพื่อต้องการรักษาเขตประหารของชนที่ได้ประหารไปแล้ว  เพื่อ</p><p>ทราบความต่างกันของกรรมที่ชนกระทำแล้วจึงให้ฐานันดร     และเพื่อต้องการ</p><p>เสวยความสุข  คือ  ความเป็นใหญ่.   บัดนี้    กิจด้วยความเป็นนักรบอาชีพของ</p><p>พระศาสดาไม่มี    แต่เพื่อจะแสดงบุคคล ๕ จำพวกในพระศาสนานี้   พระองค์</p><p>จึงตรัสคำว่า    <strong>"เอวเมว"</strong>    เป็นต้นมา.</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น  บทว่า   <strong>"สสีทติ"</strong>  ได้แก่  จมอยู่  คือ  ย่อมตกไป</p><p>ในมิจฉาวิตก.  ข้อว่า   <strong>"น  สกฺโก  พฺรหฺมจริย  สนฺตาเนตุ"</strong>   ความว่า ย่อม</p><p>ไม่อาจเพื่อรักษาการประพฤติพรหมจรรย์    อันไม่ขาดสายได้.    สองบทว่า</p><p><strong>"สิกฺขาทุพฺพลย  อาวิกตฺวา"</strong>  ได้แก่   ประกาศความที่สิกขาเป็นสภาพมีกำลัง</p><p>ทราม.   ข้อว่า   <strong>"กิมสฺส  รชคฺคสฺมึ"</strong>   ความว่า  ท่านกล่าวว่า  ชื่อว่าปลายธุลี</p><p>ของบุคคลนั้น    เป็นอย่างไร  ?  บทว่า   <strong>"อภิรูปา"</strong>   แปลว่ารูปงาม.   บทว่า</p><p><strong>"ทสฺสนียา"</strong>   ได้แก่   ควรจะดู.    บทว่า  <strong>"ปาสาทิกา"</strong>    ได้แก่    นำความ</p><p>เลื่อมใสมาสู่จิตด้วยการเห็นนั่นแหละ.    บทว่า  <strong>"ปรมาย"</strong>  ได้แก่   สูงที่สุด.</p><p>บทว่า  <strong>"วณฺณโปกฺขรตาย"</strong>  ได้แก่   ด้วยวรรณแห่งสรีระ   และสัณฐานแห่ง </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 441</p><p>อวัยวะ.  บทว่า   <strong>"โอสหติ"</strong>   ได้แก่   ย่อมอดทน.  บทว่า  <strong>"อุลฺลปติ"</strong>   แปลว่า </p><p>ย่อมกล่าว.  บทว่า  <strong>"อุชฺขคฺฆติ"</strong>   ได้แก่    ตบมือแล้วหัวเราะใหญ่.    บทว่า</p><p><strong>"อุปฺผณฺเผติ"</strong>   ได้แก่   ย่อมกล่าวคำเยาะเย้ย.  บทว่า   <strong>"อภินิสีทติ"</strong>  ไค้แก่</p><p>ผู้ชนะแล้วนั่งในสำนักหรือในอาศรมเดียวกัน.    แม้ในบทที่  ๒  ก็มีนัยนี้เหมือน</p><p>กัน.   บทว่า  <strong>"อชฺโฌตฺถรติ"</strong>  ได้แก่  ย่อมปูลาด. สองบทว่า   <strong>"วินิเวเธตฺวา</strong><sup>๒</sup></p><p><strong>วินิโมเจตฺวา"</strong>    ได้แก่     เปลี่ยนแปลง    ปลดและเปลื้องมือของเขาจากที่อัน</p><p>มาตุคามจับแล้ว.  คำที่เหลือในที่นี้  มีอรรถตื้นทั้งนั้น.</p><p>         [๑๔๕]  <strong>บรรดาภิกษุเหล่านั้น   ภิกษุผู้ลือบิณฑบาตเป็นวัตร</strong></p><p><strong>๕  จำพวก   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         ๑.  ภิกษุเป็นผู้ถือบิณฑบาตเป็นวัตร  เพราะเป็นผู้เขลา  เป็นผู้งมงาย.</p><p>         ๒.  ภิกษุเป็นผู้มีความปรารถนาลามก    ถูกความอยากได้เข้าครอบงำ</p><p>จึงถือบิณฑบาตเป็นวัตร.</p><p>         ๓.  ภิกษุถือบิณฑบาตเป็นวัตร  เพราะเป็นบ้า  คือ มีจิตฟุ้งซ่าน.</p><p>         ๔.  ภิกษุถือบิณฑบาตเป็นวัตร    เพราะคิดว่าองค์แห่งภิกษุ     ผู้ถือ</p><p>บิณฑบาตเป็นวัตรนี้     เป็นข้อที่พระพุทธเจ้า     พระสาวกของพระพุทธเจ้า</p><p>ทั้งหลายสรรเสริญแล้ว.</p><p>         ๕.  อีกอย่างหนึ่ง    ภิกษุเป็นผู้ถือบิณฑบาตเป็นวัตร     เพราะอาศัย</p><p>ความปรารถนาน้อยอย่างเดียว    เพราะอาศัยความสันโดษอย่างเดียว     เพราะ</p><p>อาศัยความขัดเกลากิเลสอย่างเดียว        เพราะอาศัยความต้องการด้วยข้อปฏิบัติ</p><p>อันงามนี้อย่างเดียว.</p><p>๑. บาลีว่าอูสหติ.                                ๒. วินิเวเตฺวา </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 442</p><p>         บรรดาภิกษุเหล่านั้น  ภิกษุนี้ใด  ถือบิณฑบาตเป็นวัตร  เพราะอาศัย </p><p>ความปรารถนาน้อยอย่างเดียว     เพราะอาศัยความสันโดษอย่างเดียว      เพราะ</p><p>อาศัยความขัดเกลากิเลสอย่างเดียว    เพราะอาศัยความต้องการ    ด้วยข้อปฏิบัติ</p><p>อันงามนี้อย่างเดียว    ภิกษุนี้เป็นผู้เลิศ     เป็นผู้    ประเสริฐสุด    เป็นประมุข</p><p>เป็นผู้สูงสุด      เป็นผู้ประเสริฐ      ในบรรดาภิกษุผู้ถือบิณฑบาตเป็นวัตร ๕</p><p>จำพวกเหล่านั้น.   น้ำนมเกิดจากแม่โค    นมส้มเกิดจากน้ำนม   เนยข้นเกิดจาก</p><p>นมส้ม     เนยใสเกิดจากเนยข้น   ก้อนเนยใสเกิดจากเนยใสบรรดาเภสัช ๕ นั้น</p><p>ก้อนเนยใสชาวโลกกล่าวว่าเป็นเลิศ  ชื่อแม้ฉันใด  ภิกษุถือบิณฑบาตเป็นวัตรนี้</p><p>ใด    เป็นผู้ถือบิณฑบาตเป็นวัตร    เพราะอาศัยความปรารถนาน้อยอย่างเดียว</p><p>เพราะอาศัยความสันโดษอย่างเดียว      เพราะอาศัยความขัดเกลากิเลสอย่างเดียว</p><p>เพราะอาศัยความต้องการด้วยข้อปฏิบัติอันงามนี้อย่างเดียวก็ฉันนั้นเหมือนกัน</p><p>ภิกษุนี้  เป็นผู้เลิศ  เป็นผู้ประเสริบสุด  เป็นประมุข  เป็นผู้สูงสุด  เป็นผู้ประเสริฐ</p><p>ในภิกษุผู้ถือบิณฑบาตเป็นวัตร ๕ จำพวกเหล่านี้.</p><p>         <strong>ภิกษุ ๔  จำพวกเหล่านี้   ชื่อว่า  ผู้ถือบิณฑบาตเป็นวัตร.</strong></p><p>                    <strong>อรรถกถาบุคคลผู้ถือบิณฑบาตเป็นวัตร  ๕  จำพวก</strong></p><p>         วินิจฉัย  ในภิกษุผู้ถือบิณฑบาตเป็นวัตร คือ ผู้ถือการฉันภัตตาหารที่</p><p>ได้มาจากการบิณฑบาต.  สองบทว่า  <strong>"มนฺทตฺตา   โมมูหตฺตา"</strong>    ได้แก่  ย่อม</p><p>ไม่รู้จักการสมาทาน    และไม่รู้จักอานิสงส์.  อธิบายว่า   ก็ภิกษุผู้ถือบิณฑบาต </p><p>เป็นวัตรด้วยความไม่รู้นั่นแหละ    เพราะความที่เป็นคนโง่งมงาย.    สองบทว่า</p><p><strong>"ปาปิจฺโฉ    อิจฺฉาปกโต"</strong>    ความว่า    ชนทั้งหลายจะทำการสักการด้วย</p><p>ปัจจัย  ๔  แก่เราผู้ถือการบิณฑบาตเป็นวัตร     ด้วยการคิดว่า  <strong>"สโต   อย</strong></p><p><strong>ปิณฺฑปาติโก"</strong>   ซึ่งแปลว่า  ภิกษุนี้   มีสติ  เป็นผู้ถือการบิณฑบาตเป็นวัตร. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 443</p><p>ภิกษุผู้ดำรงชีพอยู่ด้วยความอยากอันลามกอย่างนี้ว่า   ก็ชนทั้งหลายจะยกย่องเรา  </p><p>ด้วยคุณทั้งหลายว่า    ภิกษุนี้เป็นผู้มีความละอาย   มีความปรารถนาน้อยเป็นต้น</p><p>และถูกความปรารถนาอันลามกนั้นครอบงำแล้ว   จึงถือบิณฑบาตเป็นวัตร.   ก็</p><p>ภิกษุนั้น    ย่อมเที่ยวไปบิณฑบาตด้วยความเป็นบ้า  ชื่อว่า  ผู้ถือบิณฑบาตเป็น</p><p>วัตร   เพราะความบ้า คือ ความฟุ้งซ่านแห่งจิต.  บทว่า  <strong>"วณฺณิต"</strong> ความว่า</p><p>ภิกษุพิจารณาว่า  ธรรมดาว่า บิณฑปาติกธุดงค์นี้   พระพุทธเจ้าทั้งหลายและสาวก</p><p>ของพระพุทธเจ้าทั้งหลายพรรณนาคุณ  คือ  สรรเสริญไว้ แล้วจึงถือการบิณฑ-</p><p>บาตเป็นวัตร. ในคำว่า  <strong>"อปฺปิจฺฉเอว  นิสฺสาย"</strong>  เป็นต้น   พึงทราบวินิจฉัยดัง</p><p>ต่อไปนี้   คือ ภิกษุผู้ถือการบิณฑบาตเป็นวัตร   คิดว่า เราจักเป็นผู้มักน้อย  เพราะ</p><p>เหตุนี้    องค์แห่งบิณฑปาติกธุดงค์ของเรานี้   จักเป็นไปเพื่อความเป็นผู้มักน้อย</p><p>เราจักเป็นผู้สันโดษ    เพราะเหตุนี้   องค์แห่งบิณฑปาติกธุดงค์ของเรานี้   จักเป็น</p><p>ไปเพื่อความสันโดษ    เราจักเป็นผู้ขัดเกลากิเลสทั้งหลาย   เพราะเหตุนี้    องค์</p><p>แห่งบิณฑปาติกธุดงค์ของเรานี้จักเป็นไปเพื่อความขัดเกลากิเลส.  บทว่า</p><p><strong>"อิทมตฺถิต"</strong>  ความว่า  อาศัยความต้องการด้วยข้อปฏิบัติอันงามนี้   หรืออาศัย</p><p>ความต้องการด้วยเหตุสักว่า บิณฑบาตนี้  อธิบายว่า อาศัยภาวะ คือการยังอัตภาพ</p><p>ให้เป็นไป   ด้วยวัตถุอย่างใดอย่างหนึ่งตามแต่จะได้.  บทว่า  <strong>"อคฺโค"</strong>    ได้แก่</p><p>ผู้เจริญที่สุด.   คำที่เหลือเป็นไวพจน์ของคำว่า  <strong>อคฺโค</strong>   นั้น.  บทว่า  <strong>"ควา  ขีร"</strong></p><p>ความว่า   ธรรมดาว่า   น้ำนมย่อมเกิดจากโค   เว้นแม่โคเสียแล้วก็หามีไม่.   แม้</p><p>ในคำว่า   <strong>"ขีรมฺหา  ทธิ"</strong>  เป็นต้น   ก็มีนัยนี้เหมือนกัน.  บทว่า  <strong>"เอวเมว"</strong></p><p>อธิบายว่า    เนยใสชนิดใส    เป็นเลิศกว่าเบญจโครสเหล่านี้   ฉันใด   บรรดา</p><p>ภิกษุผู้ถือการบิณฑบาตเป็นวัตร  ๕  จำพวกเหล่านี้   ภิกษุใดอาศัยความเป็นผู้มัก</p><p>น้อยเป็นต้นแล้ว    ถือการบิณฑบาตเป็นวัตร  ภิกษุนี้เป็นเลิศ  เป็นเจริญที่สุด</p><p>เป็นประมุข   เป็นผู้สูงสุด   และประเสริฐสุดในภิกษุผู้ถือการบิณฑบาตเป็นวัตร</p><p>เหล่านั้นฉันนั้นเหมือนกัน. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 444</p><p>         ก็บรรดาภิกษุผู้ถือการบิณฑบาตเป็นวัตร  ๕  จำพวกเหล่านี้   ที่ถือการ </p><p>บิณฑบาตเป็นวัตรที่แท้จริงมี ๒ จำพวก    ที่ไม่ถือมี ๓ จำพวก     บัณฑิตพึง</p><p>ทราบ   ชน  ๓ จำพวกนี้ว่า  เป็นผู้ถือการบิณฑบาตเป็นวัตรเพียงแต่ชื่อ.</p><p>         [๑๔๖]  ภิกษุถือการห้ามภัตอันเขานำมาถวายต่อภายหลังเป็นวัตร  ๕</p><p>จำพวก,   ภิกษุถือการนั่งฉันบนอาสนะเดียวกันเป็นวัตร  ๕  จำพวก,   ภิกษุถือ</p><p>ผ้าบังสุกุลเป็นวัตร ๕ จำพวก,    ภิกษุถือไตรจีวรเป็นวัตร  ๕ จำพวก,   ภิกษุถือ</p><p>การอยู่ป่าเป็นวัตร ๕ จำพวก,  ภิกษุถือการอยู่โคนไม้เป็นวัตร ๕ จำพวก, ภิกษุ</p><p>ผู้ถือการอยู่ในที่แจ้งเป็นวัตร ๕ จำพวก,    ภิกษุถือการนั่งเป็นวัตร ๕ จำพวก,</p><p>ภิกษุถือการอยู่ในเสนาสนะที่ท่านจัดไว้เป็นวัตร ๕   จำพวก,     ภิกษุถือการอยู่</p><p>ป่าช้าเป็นวัตร ๕ จำพวก   เป็นไฉน  ?</p><p>         <strong>บรรดาภิกษุเหล่านั้น   ภิกษุถือการอยู่ป่าช้าเป็นวัตร  ๕   จำพวก</strong></p><p><strong>เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         ๑.  ภิกษุถือการอยู่ป่าช้าเป็นวัตร  เพราะความเป็นผู้เขลา  เพราะความ</p><p>เป็นผู้งมงาย.</p><p>         ๒.  ภิกษุมีความปรารถนาลามก   ถูกความปรารถนาครอบงำ    จึงถือ</p><p>การอยู่ป่าช้าเป็นวัตร.</p><p>         ๓.  ภิกษุถือการอยู่ป่าช้าเป็นวัตร   เพราะเป็นบ้า  เพราะจิตฟุ้งซ่าน.</p><p>         ๔.  ภิกษุถือการอยู่ป่าช้าเป็นวัตร  เพราะคิดว่า   การอยู่ป่าช้าเป็นวัตร</p><p>นี้เป็นข้อที่พระพุทธเจ้า   พระสาวกของพระพุทธเจ้าทั้งหลายสรรเสริญ.</p><p>         ๕.  และอีกอย่างหนึ่ง ภิกษุถือการอยู่ป่าช้าเป็นวัตร  เพระอาศัยความ</p><p>ปรารถนาน้อยอย่างเดียว     เพราะอาศัยความสันโดษอย่างเดียว      เพราะอาศัย </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 445</p><p>ความขัดเกลากิเลสอย่างเดียว   เพราะอาศัยความต้องการด้วยข้อปฏิบัติอันงามนี้ </p><p>อย่างเดียว.</p><p>         บรรดาภิกษุเหล่านั้น  ภิกษุนี้ใด  ถือการอยู่ป่าช้าเป็นวัตร  เพราะอาศัย</p><p>ความปรารถนาน้อยอย่างเดียว    เพราะอาศัยความสันโดษอย่างเดียว     เพราะ</p><p>อาศัยความขัดเกลากิเลสอย่างเดียว    เพราะอาศัยความต้องการด้วยข้อปฏิบัติอัน</p><p>งามนี้อย่างเดียว  ภิกษุนี้เป็นผู้เลิศ   เป็นผู้ประเสริฐ   เป็นประมุข   เป็นผู้สูงสุด</p><p>และเป็นผู้ประเสริฐ      บรรดาภิกษุผู้ถือการอยู่ป่าช้าเป็นวัตร  ๕  จำพวกเหล่านี้</p><p>น้ำนมเกิดจากแม่โค  นมส้มเกิดจากน้ำนม   เนยข้นเกิดจากนมส้ม  เนยใสเกิดจาก</p><p>เนยข้น   ก้อนเนยใสเกิดจากเนยใส  บรรดาเภสัชเหล่านั้น   ก้อนเนยใส    ชาว</p><p>โลกกล่าวว่าเลิศ   ชื่อแม้ฉันใด    ภิกษุถือการอยู่ป่าเป็นวัตรนี้ใด    เป็นผู้ถือ</p><p>บิณฑบาตเป็นวัตร   เพราะอาศัยความปรารถนาน้อยอย่างเดียว เพราะอาศัยความ</p><p>สันโดษอย่างเดียว   เพราะอาศัยความขัดเกลากิเลสอย่างเดียว  เพราะอาศัยความ</p><p>ต้องการด้วยข้อปฏิบัติอันงามนี้อย่างเดียว    ก็ฉันนั้นเหมือนกัน    ภิกษุนี้เป็นผู้</p><p>เลิศ  เป็นผู้ประเสริฐ   เป็นประมุข   เป็นผู้สูงสุด   เป็นผู้ประเสริฐในภิกษุผู้ถือ</p><p>บิณฑบาตเป็นวัตร  ๕ จำพวกเหล่านี้.</p><p>         <strong>ภิกษุ ๕ จำพวกเหล่านี้    ชื่อว่าถือการอยู่ป่าช้าเป็นวัตร.</strong></p><p>                                          <em>จบบุคคล  ๕  จำพวก</em></p><p>               <strong>อรรถกถาภิกษุผู้ถือการห้ามภัตที่เขานำมาถวายภายหลัง</strong></p><p>                                              <strong>เป็นวัตรเป็นต้น</strong></p><p>         แม้ในภิกษุผู้ถือการห้ามภัตที่เขานำมาถวายภายหลังเป็นวัตรเป็นต้น</p><p>ก็มีนัยนี้เหมือนกัน. </p><p>                          <em>อธิบายบุคคล  ๕  จำพวก  จบเพียงเท่านี้</em></p><p>    </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 446</p><p>                                                <strong>ฉักกนิเทส</strong>      </p><p>                                     <strong>ว่าด้วยบุคคล   ๔  จำพวก</strong></p><p>         [๑๔๗]  ๑.  บรรดาบุคคลเหล่านั้น  บุคคลนี้ใด    ตรัสรู้สัจจะทั้งหลาย</p><p>ด้วยตนเอง  ในธรรมทั้งหลาย     ที่ไม่ได้สดับนาแล้วในกาลก่อน      ทั้งบรรลุ</p><p>ความเป็นสัพพัญญูในธรรมนั้นด้วย        ทั้งถึงความชำนาญในธรรมเป็นกำลัง</p><p>ทั้งหลายด้วย   บุคคลนั้น      พึงเห็นว่าเป็น    <strong>พระสัมมาสัมพุทธเจ้า</strong>    ด้วย</p><p>พระสัพพัญญุตญาณนั้น.</p><p>                      ๒.  บุคคลนี้ใด      ตรัสรู้สัจจะทั้งหลายด้วยตนเองในธรรม</p><p>ทั้งหลายที่ไม่ได้สดับมาแล้วในกาลก่อน      แต่มิได้บรรลุความเป็นสัพพัญญูใน</p><p>ธรรมนั้นด้วยทั้งมิได้ถึงความชำนาญในธรรมเป็นกำลังทั้งหลายด้วย   บุคคลนั้น</p><p>พึงเห็นว่าเป็น  พระปัจเจกพุทธเจ้า   ด้วยปัจเจกโพธิญาณนั้น.</p><p>                      ๓.  บุคคลนี้ใด        มิได้ตรัสรู้สัจจะทั้งหลายด้วยตนเองใน</p><p>ธรรมทั้งหลายที่ไม่ได้สดับมาแล้วในกาลก่อน     เป็นผู้ทำที่สุดทุกข์ได้ในทิฏฐ-</p><p>ธรรมเทียว  ทั้งบรรลุสาวกบารมีด้วย   บุคคลเหล่านั้น   พึงเห็นว่าเป็น  <strong>พระ-</strong></p><p><strong>สารีบุตรและพระโมคคัลลานะ</strong>   ด้วยสาวกบารมีญาณนั้น </p><p>                      ๔.  บุคคลนี้ใด  มิได้ตรัสรู้สัจจะทั้งหลายด้วยตนเองในธรรม</p><p>ทั้งหลายที่ไม่ได้สดับมาแล้วในกาลก่อน เป็นผู้ทำที่สุดทุกข์ได้ในทิฏฐธรรมเทียว</p><p>แต่ไม่บรรลุสาวกบารมี   บุคคลเหล่านั้น    พึงเห็นว่าเป็น   <strong>พระอรหันต์ที่เหลือ</strong></p><p>ด้วยการกระทำที่สุดแห่งทุกข์นั้น.</p><p>                      ๕.  บุคคลนี้ใด  มิได้ตรัสรู้สัจจะทั้งหลายด้วยตนเองในธรรม</p><p>ทั้งหลายที่ไม่ได้สดับมาแล้วในกาลก่อน  ทั้งมิได้กระทำที่สุดทุกข์ในทิฏฐธรรม</p><p>เทียวเป็นพระอนาคามี    ไม่มาแล้วสู่ความเป็นอย่างนี้    บุคคลนั้น    พึงเห็นว่า</p><p>เป็น  <strong>พระอนาคามี</strong>    ด้วยการไม่กลับมาสู่ความเป็นอย่างนี้นั้น. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 447</p><p>         ๖.  บุคคลนี้ใด   มิได้ตรัสรู้สัจจะทั้งหลายด้วยตนเองในธรรมทั้งหลาย </p><p>ที่ไม่ได้สดับมาแล้วในกาลก่อน  ทั้งไม่ได้ทำที่สุดทุกข์ในทิฏฐธรรมเทียว  ยังมา</p><p>สู่ความเป็นอย่างนี้    บุคคลเหล่านั้น    พึงเห็นว่าเป็น  <strong>พระโสดาบัน    พระ-</strong></p><p><strong>สกทาคามี</strong>   ด้วยการมาสู่ความเป็นอย่างนี้นั้น.                                   </p><p>                                        <em>จบบุคคล  ๖  จำพวก</em></p><p>                                   <strong>อรรถกถาฉักกนิทเทส</strong></p><p>                                      <strong>อธิบายบุคคล  ๖  จำพวก</strong></p><p>         บทว่า  <strong>"ตตฺร"</strong>    ได้แก่   บรรดาบุคคลเหล่านั้น.   ข้อว่า <strong>"สมฺมา-</strong></p><p><strong>สมฺพุทฺโธ เตน  ทฏฺพฺโพ"</strong>   ความว่า  บุคคลเหล่านั้น   บัณฑิตพึงเห็นว่า</p><p>เป็นพระสัพพัญญูพุทธเจ้าด้วยพระสัพพัญญุตญาณนั้น    อันพระองค์ให้เกิดขึ้น</p><p>ด้วยพระองค์เองไม่มีใคร ๆ    เป็นอาจารย์นี้   จัดเป็นพวกที่   ๑. แม้ในคำว่า</p><p><strong>"ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ    เตน"</strong>  เป็นต้น   บัณฑิตพึงทราบวินิจฉัยต่อไป.</p><p>         บุคคลเหล่านั้น    บัณฑิตพึงเห็นว่า   เป็นพระปัจเจกสัมพุทธเจ้า  ด้วย</p><p>ปัจเจกสัมโพธิญาณนั้น    นี้จัดเป็นพวกที่  ๒.  บุคคลเหล่านั้น     บัณฑิตพึงเห็น</p><p>ว่าเป็นพระอัครสาวก คือ พระสารีบุตร  และพระโมคคัลลานะ   ด้วยสาวกบารมี</p><p>ญาณนั้น   นี้จัดเป็นพวกที่ ๓.  บุคคลเหล่านั้น  บัณฑิตพึงเห็นว่า   เป็นพระ-</p><p>อรหันต์ทั้งหลาย   ด้วยการกระทำสิ่งที่สุดแห่งทุกข์นั้น      นี้จัดเป็นพวกที่   ๔.</p><p>บุคคลเหล่านั้น   บัณฑิตพึงเห็นว่า   เป็นพระอนาคามี    เพราะไม่มาสู่โลกนี้อีก</p><p>นี้จัดเป็นพวกที่  ๕. บุคคลเหล่านั้น     บัณฑิตพึงเห็นว่า   เป็นพระโสดาบันและ</p><p>พระสกทาคามี    เพราะการมาสู่โลกนี้นั้น     นี้จัดเป็นพวกที่   ๖.   รวมเป็น ๖</p><p>จำพวก  ดังนี้แล.  </p><p>                             <em>อธิบายบุคคล  ๖  จำพวก  จบเพียงเท่านี้ </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 448</p><p>                                          <strong>สัตตกนิทเทส</strong> </p><p>                                  <strong>ว่าด้วยบุคคล  ๗  จำพวก</strong></p><p>         [๑๔๘]  ๑. <strong>บุคคล  ผู้จมแล้วคราวเดียว  ย่อมจมอยู่นั่นเอง</strong></p><p><strong>เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   เป็นผู้ประกอบแล้วด้วยอกุศลธรรมอันดำโดย</p><p>ส่วนเดียว   บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า   ผู้จมแล้วคราวเดียว   ย่อมจมอยู่นั่นเอง.</p><p>                      ๒.  <strong>บุคคล  ผู้โผล่ขึ้นแล้ว   จมลงอีก  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม   คือ  ศรัทธาอันดี</p><p>ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม  คือ  หิริอันดี  ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม  คือ  โอต-</p><p>ตัปปะอันดี  ย่อมโผล่ขึ้นกุศลธรรม คือ วิริยะอันดี   ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม</p><p>คือ   ปัญญาอันดี    ศรัทธาของบุคคลนั้นย่อมไม่ตั้งอยู่ได้   ย่อมไม่เจริญ  ย่อม</p><p>เสื่อมไปถ่ายเดียว   หิริของบุคคลนั้นไม่ตั้งอยู่ได้   ย่อมไม่เจริญ    ย่อมเสื่อมไป</p><p>ถ่ายเดียว   โอตตัปปะของบุคคลนั้นย่อมไม่ตั้งอยู่ได้   ย่อมไม่เจริญ   ย่อมเสื่อม</p><p>ไปถ่ายเดียว   ปัญญาของบุคคลนั้นย่อมไม่ตั้งอยู่ได้  ย่อมไม่เจริญ  ย่อมเสื่อมไป</p><p>ถ่ายเดียว  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  ผู้โผล่ขึ้นแล้ว   จมลงอีก.</p><p>                      ๓.  <strong>บุคคล  ผู้โผล่ขึ้นแล้ว   หยุดอยู่  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม  คือศรัทธาอันดี  ใน</p><p>กุศลธรรม คือ หิริอันดี  ในกุศลธรรม คือ โอตตัปปะอันดี  ในกุศลธรรม คือ</p><p>วิริยะอันดี   ในกุศลธรรม  คือ  ปัญญาอันดี   ศรัทธาของบุคคลนั้น    ไม่เสื่อม </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 449</p><p>ไม่เจริญ   คงตั้งอยู่  หิริของบุคคลนั้น    ไม่เสื่อม  ไม่เจริญ  คงตั้งอยู่  โอตตัปปะ </p><p>ของบุคคลนั้น   ไม่เสื่อม   ไม่เจริญ   คงตั้งอยู่   วิริยะของบุคคลนั้น   ไม่เสื่อม</p><p>ไม่เจริญ  คงตั้งอยู่   ปัญญาของบุคคลนั้น  ไม่เสื่อม  ไม่เจริญ  คงตั้งอยู่  บุคคล</p><p>อย่างนี้ชื่อว่า  โผล่ขึ้นแล้ว  หยุดอยู่.</p><p>                    ๔.  <strong>บุคคล  โผล่ขึ้นแล้ว  เหลียวมองดู  เป็นไฉน  ?</strong>            </p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   โผล่ขึ้นในกุศลธรรม  คือ  ศรัทธาอันดี   ใน</p><p>กุศลธรรม  คือ  หิริอันดี  ในกุศลธรรม  คือ  โอตตัปปะอันดี   ในกุศลธรรม</p><p>คือวิริยะอันดี  ในกุศลธรรม  คือ   ปัญญาอันดี   บุคคลนั้น  เป็นพระโสดาบัน</p><p>เป็นผู้มีอันไม่ตกไปในอบายภูมิเป็นธรรมดา   เป็นผู้เที่ยง   เป็นผู้มีความตรัสรู้</p><p>เป็นที่ไปในเบื้องหน้า    เพราะสัญโญชน์  ๓  สิ้นไปแล้ว    บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า</p><p>โผล่ขึ้นแล้ว   เหลียวมองดู.</p><p>                    ๕.  <strong>บุคคล   โผล่ขึ้นแล้ว  ว่ายข้ามไป  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม  คือ  ศรัทธาอันดี</p><p>ในกุศลธรรม คือ หิริอันดี  ในกุศลธรรม  คือ โอตตัปปะอันดี   ในกุศลธรรม </p><p>คือ  วิริยะอันดี   ในกุศลธรรม  คือ  ปัญญาอันดี  บุคคลนั้นชื่อว่า เป็น<strong>พระ-</strong></p><p><strong>สกทาคามี</strong>   เพราะสัญโญชน์ ๓ สิ้นไปแล้ว  เพราะราคะ  โทสะ   และโมหะเบา</p><p>บางลง มาสู่โลกนี้อีกเพียงครั้งเดียวเท่านั้น    ย่อมกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้   บุคคล</p><p>อย่างนี้ชื่อว่า  ผู้โผล่ขึ้นแล้ว  ว่ายข้ามไป.</p><p>                    ๖.  <strong>บุคคล  ผู้โผล่ขึ้นแล้ว  ว่ายไปถึงที่ตื้นพอหยั่งถึง</strong></p><p><strong>แล้ว  เป็นไฉน ? </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 450</p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม  คือ   ศรัทธาอันดี </p><p>ในกุศลธรรม  คือ  หิริอันดี  ในกุศลธรรม  คือ  โอตตัปปะอันดี   ในกุศลธรรม</p><p>คือ วิริยะอันดี   ในกุศลธรรม  คือ  ปัญญาอันดี  บุคคลนั้นเป็นอุปปาติกะ เพราะ</p><p>โอรัมภาคิยสัญโญชน์ ๕ สิ้นไปแล้ว  จะปรินิพพานในเทวโลกนั้น   เป็นผู้มีอัน</p><p>ไม่กลับมาจากเทวโลกนั้นเป็นธรรมดา  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า   ผู้โผล่ขึ้นแล้วและ</p><p>ว่ายไปถึงที่ตื้นพอหยั่งถึงแล้ว.</p><p>                      ๗.  <strong>บุคคล  ผู้โผล่ขึ้น  ว่ายข้ามไปถึงฝั่งแล้ว  เป็น</strong></p><p><strong>พราหมณ์ยืนอยู่บนบก  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม   คือ   ศรัทธาอันดี</p><p>ย่อมโผล่ขึ้น   ในกุศลธรรม คือ หิริอันดี   ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม คือ โอต-</p><p>ตัปปะอันดี  ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม คือ วิริยะอันดี  ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม</p><p>คือ  ปัญญาอันดี   บุคคลนั้นรู้ยิ่งด้วยตนเองแล้ว   ทำให้แจ้งแล้ว  เข้าถึงแล้วซึ่ง</p><p>เจโตวิมุตติ    ซึ่งปัญญาวิมุตติ    ชื่อว่าหาอาสวะมิได้   เพราะอาสวะทั้งหลายสิ้นไป</p><p>แล้ว   สำเร็จอิริยาบถอยู่ในทิฏฐธรรมเทียว  บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า  ผู้โผล่ขึ้นและ</p><p>ว่ายข้ามไปถึงฝั่งแล้ว   เป็นพราหมณ์ยืนบนบก.</p><p>         [๑๔๙]  ๑.  <strong>บุคคล  ผู้เป็นอุภโตภาควิมุต    เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ถูกต้องวิโมกข์ ๘  ด้วยกาย   สำเร็จอิริยาบถอยู่</p><p>และอาสวะทั้งหลายของบุคคลนั้นสิ้นไปแล้ว    เพราะเห็นด้วยปัญญา   บุคคลนี้</p><p>เรียกว่า  <strong>ผู้เป็นอุภโตภาควิมุต.</strong>                                               </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 451</p><p>                     <strong>๒. บุคคล     ผู้เป็นปัญญาวิมุต  เป็นไฉน ? </strong></p><p><strong>                     ๓. บุคคล     ผู้เป็นกายสักขี  เป็นไฉน  ?</strong></p><p><strong>                     ๔. บุคคล     ผู้เป็นทิฏฐิปัตตะ   เป็นไฉน ?</strong></p><p><strong>                     ๕. บุคคล     ผู้เป็นสัทธาวิมุต  เป็นไฉน  ?</strong></p><p><strong>                     ๖. บุคคล     ผู้เป็นธัมมานุสารี  เป็นไฉน  ?</strong></p><p><strong>                     ๗. บุคคล     ผู้เป็นสัทธานุสารี   เป็นไฉน ?</strong></p><p>         สัทธินทรีย์ของบุคคลใด     ผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผลมี</p><p>ประมาณยิ่ง  อบรมอริยมรรคมีศรัทธาเป็นตัวนำ มีศรัทธาเป็นประธาน   บุคคล</p><p>นี้เรียกว่า    <strong>ผู้เป็นสัทธานุสารี.</strong>   บุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้วซึ่งโสดาปัตติผล</p><p>ชื่อว่า   <strong>สัทธานุสารี</strong>  ผู้ตั้งอยู่แล้วในผล  ชื่อว่า  <strong>สัทธาวิมุต</strong>   ด้วยประการ</p><p>ดังนี้แล.</p><p>                                       <em>จบบุคคล  ๗  จำพวก</em></p><p>                                <strong>อรรถกถาสัตตกนิทเทส</strong></p><p>                                     <strong>อธิบายบุคคล   ๗  จำพวก</strong></p><p>         ข้อว่า  <strong>"สกึ  นิมุคฺโค"</strong>  ความว่า  บุคคลบางคน  จมลงแล้วสิ้นวาระ</p><p>หนึ่ง.  บทว่า  <strong>"เอกนฺตกาฬเกหิ"</strong>  ได้แก่  ด้วยธรรม  คือ  นิยตมิจฉาทิฏฐิ</p><p>ทั้งหลาย คือ นัตถิกวาทะและอกิริยวาทะ   อันดำอย่างเดียวเท่านั้น.  ข้อว่า  <strong>"เอว</strong></p><p><strong>ปุคฺคโล"</strong>  ความว่า  บุคคลจมลงสิ้นวาระหนึ่งด้วยเหตุนี้  คือ  ด้วยนิยตมิจฉา-</p><p>ทิฏฐินี้   แล้วก็จมอยู่อย่างนั้น   นั่นแหละ.   อาจารย์บางพวกกล่าวว่า   "ก็ชื่อว่า</p><p>การออกจากภพของนิยตมิจฉาทิฏฐินั้น  ย่อมไม่มี"   เชื้อไฟ  คือ  สัตว์นรกทั้ง</p><p>หลาย  มีอยู่ในภายใต้นั่นแหละ  เหมือนศาสดาทั้งหลายมีมักขลิโคศาล  เป็นต้น.</p><p>ข้อว่า  <strong>"สาหุ  สทฺธา  กุสเลสุ  ธมฺเมสุ"</strong>  ความว่า  ย่อมโผล่ขึ้นในกุศลธรรม </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 452</p><p>ทั้งหลาย  ด้วยการคิดว่า   "ชื่อว่าศรัทธา   เป็นลัทธิที่ดี"   บุคคลนั้น   ชื่อว่า </p><p>ย่อมโผล่ขึ้นด้วยกุศลธรรมมีประมาณเท่านั้น    นั่นแหละ.   แม้ในคำว่า  <strong>"สาธุ</strong></p><p><strong>หิริ"</strong>   แปลว่า  ความละอายเป็นลัทธิที่ดีเป็นต้น    ก็มีนัยนี้เหมือนกัน.   บทว่า</p><p><strong>"หายติเมว"</strong>  ความว่า  ผู้นั้นย่อมเสื่อมอย่างเดียวเท่านั้น   เหมือนน้ำที่เทลงใน</p><p>เปือกตม.  ข้อว่า   <strong>"เอว  ปุคฺคโล"</strong>   ความว่า   ก็นิยตมิจฉาทิฏฐิบุคคลนั้น </p><p>โผล่ขึ้นสิ้นวาระหนึ่งด้วยสามารถแห่งศรัทธาเป็นต้นเหล่านี้ว่า   <strong>"เอว สาหุ</strong></p><p><strong>สทฺธา"</strong>  แปลว่า  ศรัทธาเป็นความดีอย่างนี้ดังนี้  และก็จมลงเพราะความเสื่อม</p><p>จากธรรมมีศรัทธาเป็นต้นนั้น    นั่นแหละ  เหมือนพระเทวทัต  เป็นต้น.</p><p>         ความย่อว่า   พระเทวทัตแม้ทำสมาบัติ  ๘ และอภิญญา  ๕  ให้เกิดแล้ว</p><p>ก็เสื่อมจากคุณวิเศษเหล่านั้น     เพราะความเป็นปฏิปักษ์ต่อพระพุทธเจ้าอีก จึง</p><p>กระทำโลหิตุปบาทกรรม    และสังฆเภทกรรมครั้นกายแตกทำลาย    จึงเกิดใน</p><p>นรกด้วยวาระจิตที่   ๒.   พระโกกาลิกะใส่โทษพระอัครสาวกทั้งสองจึงบังเกิดใน</p><p>ปทุมนรก.</p><p>         ข้อว่า  <strong>"เนว  หายติ   โน  วฑฺฒติ"</strong>  ความว่า   ในเวลาที่ไม่เสื่อมก็</p><p>ดี  ในเวลาที่เสื่อมก็ดี  ศรัทธาก็ไม่ลด  และไม่เจริญ.  ก็เหตุทั้งสองนั้น  บัณฑิต</p><p>พึงแสดงด้วยอคาริกบุคคล  คือ  คฤหัสถ์  และอนาคาริกบุคคล  คือ  บรรพชิต</p><p>แม้ทั้งสองเป็นอุทาหรณ์.   ก็คฤหัสถ์บางคน    ในเวลาที่คนไม่เสื่อมจากศรัทธา</p><p>จึงให้จัดแจงปักขิกภัต    หรือสลากภัตหรือผ้าอาบน้ำฝน.  คฤหัสถ์นั้น   ในกาลที่</p><p>เสื่อมจากศรัทธา  ในภายหลัง  ย่อมยังสักว่าปักขิกภัตเป็นต้นให้เป็นไป ศรัทธา</p><p>ก็ไม่เจริญ.   ฝ่ายบรรพชิต  ในเวลาที่ไม่เสื่อม  ในเบื้องต้น   ย่อมเรียนเอาอุทเทส</p><p>หรือธุดงค์  แม้เวลาที่เสื่อมจากการถึงพร้อมด้วยปัญญา พละและวิริยะ  ก็กระทำ</p><p>ให้ยิ่งกว่านั้นไม่ได้.  ข้อว่า  <strong>"เอว  ปุคฺคโล"</strong>   ความว่า  บุคคลอย่างนี้    ชื่อว่า</p><p>โผล่ขึ้นแล้วหยุดอยู่  เพราะความตั้งอยู่แห่งธรรมทั้งหลาย   มีศรัทธาเป็นต้นนี้. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 453</p><p>         ข้อว่า  <strong>"อุมฺมุชฺชิตวา วิปสฺสติ  วิโลเกติ"</strong>  ความว่า  พระโสดาบัน </p><p>ชื่อว่า   ย่อมแลดูมรรคอันเป็นที่ไปในเบื้องบน    หรือทิศที่ควรจะไปเพราะการ</p><p>โผล่ขึ้นจากห้วงน้ำ  คือ   วัฏฏะ.  ข้อว่า  <strong>"อุมฺมุชฺชิตฺวา  ปตรติ"</strong>   ความว่า</p><p>พระสกทาคามีบุคคล  โผล่ขึ้นจากห้วงน้ำ  คือ  วัฏฏะแล้ว   เป็นผู้มุ่งต่อทิศที่จะ</p><p>พึงไป   เพราะความที่ตนมีกิเลสเบาบาง    จึงชื่อว่า    ย่อมข้ามไปได้.    ข้อว่า</p><p><strong>"ปติคาธิปฺปตฺโต  โหติ"</strong>  ความว่า พระอนาคามีบุคคลโผล่ขึ้นจากห้วงน้ำ คือ</p><p>วัฏฏะแล้ว   เหลียวดูทิศที่จะไป แล้วก็ข้ามไปถึงที่แห่งหนึ่งอันเป็นที่พึ่ง จึงพักอยู่</p><p>ย่อมไม่กลับมาอีก.  ข้อว่า <strong>"ติณฺโณ  ปารงฺคโต  ถเล  ติฏฺติ"</strong>  ความว่า  พระ-</p><p>ขีณาสพ   ท่านข้ามห้วงน้ำ  คือกิเลสทั้งหมดแล้ว   ถึงฝั่งโน้นแล้ว  ย่อมเป็นผู้ชื่อ</p><p>ว่ายืนอยู่บนบก คือ พระนิพพาน.</p><p>         ก็บุคคล ๗ จำพวกนี้  ท่านแสดงการอุปมาไว้ด้วยห้วงน้ำเป็นอุทาหรณ์</p><p>ดังนี้</p><p>         ได้ยินว่า  นายชังฆพาณิช  คือ  พ่อค้าเร่  ๗  คน  เดินทางไกลถึงแม่น้ำ</p><p>เต็มฝั่งในระหว่างหนทาง   บรรดาพ่อค้าเหล่านั้น  พ่อค้าคนที่  ๑ เป็นผู้กลัวน้ำหยั่ง</p><p>ลงก่อนแล้วก็ดำลงจากทำเป็นที่ข้ามนั่นแหละไม่สามารถที่จะโผล่ขึ้นอีก    เขาจึง</p><p>ตกเป็นภักษาหารของปลาและเต่าในแม่น้ำนั้นนั่นหละ.    พ่อค้าคนที่  ๒ ดำลง</p><p>แล้ว  ณ  ที่เป็นที่ข้าม  โผล่ขึ้นมาครั้งหนึ่งแล้วก็จมลงอีกไม่อาจเพื่อจะโผล่ขึ้นได้ </p><p>เขาจึงเป็นภักษาหารของปลาและเต่าในแม่น้ำนั้นเหมือนกัน.      พ่อค้าคนที่  ๓</p><p>ดำลงแล้ว   โผล่ขึ้นแล้ว   หยุดอยู่ในท่ามกลางแม่น้ำ   ไม่อาจเพื่อจะไปฝั่งโน้น</p><p>ไม่อาจจะมาฝั่งนี้.  พ่อค้าคนที่  ๔  ดำลงแล้ว   โผล่ขึ้นแล้ว  หยุดอยู่แลดูท่าเป็น</p><p>ที่ข้ามไป.  พ่อค้าคนที่  ๕  ดำลงแล้ว  โผล่ขึ้นแล้ว   หยุดแลดูท่าเป็นที่ข้ามแล้ว</p><p>จึงข้ามไป.   พ่อค้าคนที่  ๖ ดำลงแล้วโผล่ขึ้นแล้ว    ข้ามไปแล้วถึงฝั่งโน้นแล้ว</p><p>จึงหยุดอยู่ในที่น้ำแค่สะเอว.   พ่อค้าคนที่  ๗  ดำลงแล้ว  ฯลฯ   ถึงฝั่งโน้นแล้ว </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 454</p><p>อาบน้ำชำระตัวด้วยจุณหอมเป็นต้น   นุ่งห่มผ้าอันประเสริฐ  ลูบไล้ด้วยของหอม</p><p>ประดับดอกอุบลเขียวเป็นต้น    แล้วประดับด้วยเครื่องอลังการนานาชนิด   แล้ว </p><p>จึงเข้าไปสู่มหานคร  ก้าวขึ้นสู่ปราสาทบริโภคโภชนะอันอุดม.</p><p>         ในข้อนั้น    บัณฑิตพึงทราบคำอุปมาดังนี้  คือ  บุคคล ๗ จำพวกเหล่า</p><p>นี้เปรียบเหมือนพ่อค้าเร่ ๗ คนนั้น     วัฏฏะ   เปรียบเหมือน    แม่น้ำ,   การจม</p><p>ลงในวัฏฏะของนิยตมิจฉาทิฏฐิ    บัณฑิตพึงทราบว่าเหมือนกับการจมลงในท่า</p><p>เป็นที่ข้ามของพ่อค้าผู้กลัวน้ำคนที่  ๑ บุคคลผู้โผล่ขึ้นด้วยเหตุสักว่าการเกิดขึ้น</p><p>แห่งศรัทธาเป็นต้นแล้วจมลง  เพราะความเสื่อมศรัทธาเป็นต้นนั้น   เหมือนกับ</p><p>พ่อค้าคนที่โผล่ขึ้นครั้งเดียวแล้วก็จมลงไปในแม่น้ำ.    พระโสดาบัน     แลดูอยู่</p><p>ซึ่งทางอันตนพึงไป    หรือทิศทางที่ควรจะไป    เหมือนกับ    พ่อค้าคนที่โผล่</p><p>ขึ้นจากน้ำแลดูซึ่งท่าเป็นที่ข้าม.   พระสกทาคามี   ชื่อว่า  กำลังข้ามไป   เพราะ  </p><p>ความที่ตนเป็นผู้มีกิเลสเบาบาง  เปรียบเหมือนกับ  พ่อค้าที่กำลังข้ามไป.  พระ-</p><p>อนาคามี ชื่อว่า  หยุดอยู่  เพราะความเป็นผู้ไม่กลับมาสู่กามโลกนี้    เหมือนกับ</p><p>พ่อค้าคนที่ข้ามไปแล้วยืนอยู่ที่น้ำแค่สะเอว.   พระขีณาสพ  ผู้เป็นพราหมณ์   ผู้</p><p>ก้าวล่วงโอฆะทั้ง ๔ แล้ว   ยืนอยู่บนบก คือ พระนิพพาน  บัณฑิตพึงทราบว่า </p><p>เปรียบเหมือนพ่อค้าคนที่อาบน้ำชำระร่างกายให้สะอาดแล้วก็ข้ามขึ้นฝั่งโน้น  แล้ว</p><p>ยืนอยู่บนบก.  บัณฑิตพึงทราบว่า  การที่พระขีณาสพท่านเข้าผลสมาบัติ    ซึ่งมี</p><p>นิพพานเป็นอารมณ์แล้วให้กาลผ่านไปอยู่   เป็นเหมือนพ่อค้าคนที่ยืนอยู่บนบก</p><p>แล้วเข้าไปสู่พระนคร  ก้าวขึ้นสู่ปราสาทอันประเสริฐ     แล้วก็บริโภคอาหารอัน</p><p>อุดม. พระอริยบุคคลทั้งหลาย  มีอุภโตภาควิมุตตบุคคลเป็นต้น   ข้าพเจ้าชี้แจง</p><p>ไว้แล้วในหนหลังนั้นแล้ว   แล.</p><p>                            <em>อธิบายบุคคล ๗  จำพวก  จบเพียงเท่านี้ </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 455</p><p>                                      <strong>อัฏฐกนิทเทส</strong> </p><p>                             <strong>ว่าด้วยบุคคล  ๘  จำพวก</strong></p><p>         [๑๕๐]   <strong>บุคคลผู้พร้อมเพรียงด้วยมรรค  ๔  บุคคลผู้พร้อม</strong></p><p><strong>เพรียงด้วยผล  ๔  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         ๑.  บุคคลผู้เป็นพระโสดาบัน.</p><p>         ๒.  บุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผล.</p><p>         ๓.  บุคคลผู้เป็นพระสกทาคามี.</p><p>         ๔.  บุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งสกทาคามิผล.</p><p>         ๕.  บุคคลผู้เป็นพระอนาคามี.</p><p>         ๖.   บุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งอนาคามิผล.</p><p>         ๗.  บุคคลผู้เป็นพระอรหันต์.</p><p>         ๘.  บุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อเป็นพระอรหันต์.</p><p>         <strong>บุคคลเหล่านี้   ชื่อว่า  ผู้พร้อมเพรียงด้วยมรรค  ๔  ชื่อว่า  ผู้</strong></p><p><strong>พร้อมเพรียงด้วยผล  ๔.</strong></p><p>                               <em>จบบุคคล   ๘   จำพวก</em><sup>๑</sup></p><p>๑.  ข้อ  ๑๕๐ - ๑๕๑  ไม่มีอรรถกถาอธิบาย. </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 456</p><p>                                                <strong>นวกนิทเทส</strong> </p><p>                                      <strong>ว่าด้วยบุคคล  ๙  จำพวก</strong></p><p>         [๑๕๑]  ๑.  <strong>บุคคล  ผู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้    ย่อมตรัสรู้สัจจะทั้งหลายด้วยตนเองในธรรม</p><p>ทั้งหลายที่คนมิได้เคยสดับมาแล้วในกาลก่อน   บรรลุความเป็นพระสัพพัญญูใน</p><p>ธรรมนั้น  ๆ     และบรรลุความเป็นผู้มีความชำนาญในธรรมเป็นกำลังทั้งหลาย</p><p>บุคคลนี้เรียกว่า  <strong>ผู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า.</strong></p><p>                     ๒.  <strong>บุคคล   ผู้เป็นพระปัจเจกสัมพุทธเจ้า   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้     ย่อมตรัสรู้สัจจะทั้งหลายด้วยตนเองในธรรม</p><p>ทั้งหลายที่คนมิได้เคยสดับมาแล้วในกาลก่อน       แต่มิได้บรรลุความเป็นพระ-</p><p>สัพพัญญูในธรรมนั้น  ทั้งไม่ถึงความเป็นผู้มีความชำนาญในธรรมอันเป็นกำลัง</p><p>ทั้งหลาย  บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้เป็นพระปัจเจกสัมพุทธเจ้า.</strong></p><p>                     ๓.  <strong>บุคคล  ผู้เป็นอุภโตภาควิมุต  เป็นไฉน ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ถูกต้องวิโมกข์ ๘   ด้วยกาย  สำเร็จอิริยาบถอยู่</p><p>ทั้งอาสวะของผู้นั้นก็หมดสิ้นแล้ว   เพราะเห็นด้วยปัญญา    บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้</strong></p><p><strong>เป็นอุภโตภาควิมุต. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 457</p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้  มิได้ถูกต้องวิโมกข์   ๘  ด้วยกาย  สำเร็จอิริยาบถ</p><p>อยู่แต่อาสวะของผู้นั้นหมดสิ้นแล้ว     เพราะเห็นด้วยปัญญา     บุคคลนี้เรียกว่า </p><p><strong>ผู้เป็นปัญญาวิมุต.</strong></p><p>                    ๕.  <strong>บุคคล   ผู้เป็นกายสักขี  เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ถูกต้องวิโมกข์  ๘  ด้วยกาย   สำเร็จอิริยาบถอยู่</p><p>ทั้งอาสวะบางอย่างของผู้นั้นก็หมดสิ้นแล้ว      เพราะเห็นด้วยปัญญา    บุคคลนี้</p><p>เรียกว่า  <strong>ผู้เป็นกายสักขี.</strong></p><p>                    ๖.  บุคคล  ผู้เป็นทิฏฐิปัตตะ  เป็นไฉน  ?</p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า   นี้ทุกข์ ฯลฯ</p><p>นี้ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์     อนึ่งธรรมทั้งหลายที่พระตถาคตประกาศแล้ว</p><p>ผู้นั้นเห็นชัดด้วยปัญญา  ดำเนินไปด้วยดีแล้วด้วยปัญญา อนึ่ง  อาสวะบางอย่าง</p><p>ของผู้นั้น   ก็หมดสิ้นแล้วเพราะเห็นด้วยปัญญา    บุคคลนี้เรียกว่า    <strong>ผู้เป็น</strong></p><p><strong>ทิฏฐิปัตตะ.</strong></p><p>                    ๗.  <strong>บุคคล ผู้เป็นสัทธาวิมุต   เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         บุคคลบางคนในโลกนี้   ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า     นี้ทุกข์ ฯลฯ</p><p>นี้ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์   อนึ่ง  ธรรมทั้งหลายที่พระตถาคตประกาศแล้ว</p><p>ผู้นั้นเห็นชัดด้วยปัญญา    ดำเนินไปด้วยดีด้วยปัญญา อนึ่ง อาสวะบางอย่างของ</p><p>ผู้นั้นก็หมดสิ้นแล้ว  เพราะเห็นด้วยปัญญา แต่มิใช่เหมือนบุคคลผู้เป็นทิฏฐิปัตตะ</p><p>บุคคลนี้เรียกว่า   <strong>ผู้เป็นสัทธาวิมุต. </strong></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 458</p><p>                   ๘. <strong>บุคคล  ผู้เป็นธัมมานุสารี    เป็นไฉน ?</strong> </p><p>         ปัญญินทรีย์ของบุคคลใด    ผู้ปฏิบัติแล้ว    เพื่อทำให้แจ้งโสดาปัตติผล</p><p>มีประมาณยิ่ง  บุคคลนั้นย่อมอบรมอริยมรรค    อันมีปัญญาเป็นตัวนำ   อันมี</p><p>ปัญญาเป็นประธาน   บุคคลนี้เรียกว่า   ผู้เป็นธัมมานุสารี   บุคคลผู้ปฏิบัติแล้ว</p><p>เพื่อทำให้แจ้งโสดาปัตติผล   ชื่อว่า    <strong>ธัมมานุสารี.</strong>    บุคคลผู้ตั้งอยู่แล้วในผล</p><p>ชื่อว่า  <strong>ทิฏฐิปัตตะ.</strong></p><p>                   ๙.  <strong>บุคคล ผู้เป็นสัทธานุสารี    เป็นไฉน  ?</strong></p><p>         สัทธินทรีย์ของบุคคลใดผู้ปฏิบัติแล้ว   เพื่อทำให้แจ้งโสดาปัตติผล   มี</p><p>ประมาณยิ่งย่อมอบรมอริยมรรค    อันมีศรัทธาเป็นตัวนำ   อันมีศรัทธาเป็น</p><p>ประธาน  บุคคลนี้เรียกว่า  ผู้เป็นสัทธานุสารี  บุคคลผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งโสดา</p><p>ปัตติผล  ชื่อว่าสัทธานุสารี.  บุคคลผู้ตั้งอยู่แล้วในผล  ชื่อว่า  <strong>สัทธาวิมุต.</strong></p><p>                                       <em>จบบุคคล  ๙  จำพวก</em></p><p>                         <strong>อรรถกถาอัฎฐก - นวกนิทเทส</strong></p><p>                              <strong>อธิบายบุคคล  ๘  และ  ๙  จำพวก</strong></p><p>         แม้ในนิทเทสแห่ง<strong>บุคคล  ๘  และบุคคล  ๙  จำพวก</strong>  บัณฑิตพึงทราบ</p><p>โดยนัยที่ข้าพเจ้ากล่าวไว้แล้วในหนหลัง  นั่นแล.</p><p>                    <em>อธิบายบุคคล  ๘  และ  ๙  จำพวกจบเพียงเท่านี้ </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 459</p><p>                                         <strong>ทสกนิทเทส</strong> </p><p>                               <strong>ว่าด้วยบุคคล  ๑๐  จำพวก</strong></p><p>         [๑๕๒]  <strong>ความสำเร็จ   ในกามาวจรภูมินี้    ของพระอริยบุคคล</strong></p><p><strong>๕   เจ้าพวกนี้  เหล่าไหน  ?</strong></p><p>         <strong>ความสำเร็จในกามาวจรภูมินี้   ของพระอริยบุคคล  จำพวก</strong></p><p><strong>เหล่านี้    คือ.</strong></p><p>         ๑.  พระอริยบุคคลประเภท   สัตตักขัตตุปรมะ</p><p>         ๒.  พระอริยบุคคลประเภท   โกลังโกละ</p><p>         ๓.  พระอริยบุคคลประเภท   เอกพีชี</p><p>         ๔.  พระอริยบุคคลประเภท   สกทาคามี</p><p>         ๕.  ผู้สำเร็จเป็นพระอรหันต์ในอัตภาพนี้</p><p>         <strong>ความละอัตภาพในกามาวจรนี้ไปแล้ว   จึงสำเร็จ   ของพระ-</strong></p><p><strong>อริยบุคคล  ๕  จำพวก  เหล่าไหน  ?</strong></p><p>         <strong>ความละอัตภาพในกามาวจรนี้ไปแล้ว  จึงสำเร็จของพระอริย-</strong></p><p><strong>บุคคล  ๕  จำพวกเหล่านี้   คือ</strong></p><p>         ๑.  พระอริยบุคคลประเภท         อันตราปรินิพพายี</p><p>         ๒.  พระอริยบุคคลประเภท         อุปหัจจปรินิพพายี</p><p>         ๓.  พระอริยบุคคลประเภท         อสังขารปรินิพพายี</p><p>         ๔.  พระอริยบุคคลประเภท         สสังขารปรินิพพายี</p><p>         ๕.  พระอริยบุคคลประเภท         อุทธังโสโต   อกนิฏฐคามี </p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 460</p><p>         การบัญญัติจำพวกบุคคลทั้งหลาย   ย่อมมีด้วยบัญญัติ  เพียงเท่านี้. </p><p>                                        <em>จบบุคคล  ๑๐  จำพวก</em></p><p>                            <strong>บุคคลบัญญัติปกรณ์   ฉ   ภาณวาร  จบ</strong></p><p>                                   <strong>อรรถกถาทสกนิทเทส</strong></p><p>                                       <strong>อธิบายบุคคล ๑๐ จำพวก</strong> </p><p>         คำว่า  <strong>"อิธ"</strong>  ได้แก่   ในกามาวจรภูมิ.    ก็พระอริยบุคคลทั้งหลายมี</p><p>สัตตักขัตตุปรมบุคคลเป็นต้น     ที่อยู่ในกามาวจรภูมิ   ท่านย่อมสำเร็จในกามาว-</p><p>วรภูมินี้นั่นแหละ  หมายความว่า   การบรรลุพระอรหัตก็ดี     การบรรลุ</p><p>อนุปาทิเสสนิพพานก็ดี   ย่อมมีในอัตภาพที่ท่านเกิดอยู่ในกามาวจรภูมินั่นเทียว.</p><p>         บทว่า  <strong>"อิธ  วิหาย"</strong>  อธิบายว่า  พระอนาคามีบุคคล  ท่านละอัตภาพ</p><p>ในกามาวจรภูมินี้แล้ว   จึงสำเร็จเป็นพระอรหันต์ในอัตภาพ  ณ  ชั้นสุทธาวาสภูมิ.</p><p>ก็พระอนาคามี ๕  ประเภท    มีอันตราปรินิพพายีเป็นต้นท่านบรรลุอนาคามิผล</p><p>ในกามภูมินี้     ครั้นจุติจากกามภูมิแล้วก็บังเกิดขึ้นในสุทธาวาสภูมิ     จึงบรรลุ</p><p>พระอรหัต    และ อนุปาทิเสสนิพพานธาตุ.  เพราะเหตุนั้น    พระองค์จึงตรัสว่า</p><p><strong>"อิเมส  ปญฺจนฺน  วิหาย  นิฏา"</strong>     เป็นต้น   ซึ่งแปลว่า   พระอนาคามี   ๕</p><p>จำพวกเหล่านี้    ละอัตภาพในกามมาวจรภูมินนี้แล้ว      จึงจะสำเร็จพระอรหัต</p><p>ในสุทธาวาสภูมิ   แล.</p><p>                            <em>อธิบายบุคคล  ๑๐  จำพวก  จบเท่าเพียงนี้ </em></p><p>พระอภิธรรมปิฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เล่ม ๓ - หน้าที่ 461</p><p>                                       <strong>นิคมคาถา</strong> </p><p>                <strong>ก็ด้วยคำมีประมาณเท่านี้  พระศาสดาผู้หาบุคคล</strong></p><p><strong>         ในโลกเปรียบมิได้  ทรงแสดงแล้วซึ่งคัมภีร์ปุคคล-</strong></p><p><strong>         ปัญญัติใดแล    โดยมิได้ย่อนัก       ในที่อยู่แห่งเทวดา</strong></p><p><strong>         ชาวไตรทส.</strong></p><p><strong>                ข้าพเจ้าถืออรรถกถาแห่งคัมภีร์นั้น   ที่ท่านแต่ง</strong></p><p><strong>         ย่อไว้ด้วยภาษาชาวเกาะสิงหล   และอรรถกถาอันมีที่มา</strong></p><p><strong>         ทั้งหลายโดยไม่เหลือ.</strong></p><p><strong>                เนื้อความใด ๆ ที่ท่านจำแนกไว้ดีแล้วไม่กระจัด</strong></p><p><strong>         กระจายมีอยู่ในคัมภีร์ใด ๆ ข้าพเจ้าละข้อความที่พิศดาร</strong></p><p><strong>         เกินไปแล้ว  จึงถือเอาเนื้อความนั้น   จากคัมภีร์นั้น  ๆ.</strong></p><p><strong>                ก็คำใด   ที่ข้าพเจ้ากล่าวไว้แล้วในปกรณ์วิสุทธิ-</strong></p><p><strong>         มรรค   ข้าพเจ้ามิได้นำมากล่าวไว้ในที่นี้อีก    และได้</strong></p><p><strong>         แต่งคัมภีร์อรรถกถาปุคคลปัญญัตินี้ไว้    โดยข้อความที่</strong></p><p><strong>         ไม่ย่อ  และไม่พิศดารเกินไป.</strong></p><p><strong>                ได้แต่งไว้โดยแบบแผนมีประมาณ  ๗   ภาณวาร</strong></p><p><strong>         เพื่อความตั้งมั่นแห่งพระสัทธรรมตลอดกาลนาน.</strong></p><p><strong>                อนึ่ง   กุศลใดที่ข้าพเจ้าบรรลุแล้ว  ด้วยเดชะกุศล</strong></p><p><strong>         ผลบุญนั้น    ขอให้สัตว์ทั้งหลายจงแลดู  พระสัทธรรม</strong></p><p><strong>         อันสุขุมลึกซึ้ง    อันเป็นศิริมงคล  ด้วยธรรมจักษุอัน-</strong></p><p><strong>         บริสุทธิ์เทอญ.</strong></p><p>                   <em>จบ อรรถกถาแห่งปุคคลปัญญัติปกรณ์</em> </p>
</p>
</body>
</html>