พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 1

พระสุตตันตปิฎก

ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค

เล่มที่ ๗ ภาคที่ ๑

ขอนอบน้อมแด่

พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า พระองค์นั้น

มาติกา

ว่าด้วย ปัญญาญาณ ๗๓

๑. ปัญญาในการทรงจำธรรมที่ได้ฟังมาแล้ว เป็นสุตมย-

ญาณ,

๒. ปัญญาในการฟังธรรมแล้วสังวรไว้ เป็นสีลมยญาณ,

๓. ปัญญาในการสำรวมแล้วตั้งไว้ดี เป็นภาวนามยญาณ,

๔. ปัญญาในการกำหนดปัจจัย เป็นธรรมฐิติญาณ,

๕. ปัญญาในการย่อธรรมทั้งหลาย ทั้งอดีต, อนาคต

และปัจจุบันแล้วกำหนดไว้ เป็นสัมมสนญาณ,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 2

๖. ปัญญาในการพิจารณาเห็นความแปรปรวนแห่งธรรม

ส่วนปัจจุบัน เป็นอุทยัพพยญาณ,

๗. ปัญญาในการพิจารณาอารมณ์แล้วพิจารณาเห็นความ

แตกไป เป็นวิปัสสนาญาณ,

๘. ปัญญาในการปรากฏโดยความเป็นภัย เป็นอาทีนว-

ญาณ,

๙. ปัญญาในความปรารถนาจะพ้นไปทั้งพิจารณา และ

วางเฉยอยู่ เป็นสังขารุเปกขาญาณ,

๑๐. ปัญญาในการออกและหลีกไปจากสังขารนิมิตภาย

นอก เป็นโคตรภูญาณ,

๑๑. ปัญญาในการออกและหลีกไปจากกิเลส ขันธ์ และ

สังขารนิมิตภายนอกทั้งสอง เป็นมรรคญาณ,

๑๒. ปัญญาในการระงับปโยคะ เป็นผลญาณ,

๑๓. ปัญญาในการพิจารณาเห็นอุปกิเลสนั้น ๆ อันอริย-

มรรคนั้น ๆ ตัดเสียแล้ว เป็นวิมุตติญาณ,

๑๔. ปัญญาในการพิจารณาเห็นธรรมที่เข้ามาประชุมใน

ขณะนั้น เป็นปัจจเวกขณญาณ,

๑๕. ปัญญาในการกำหนดธรรมภายใน เป็นวัตถุนานัตต-

ญาณ,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 3

๑๖. ปัญญาในการกำหนดธรรมภายนอก เป็นโคจรนา-

นัตตญาณ,

๑๗. ปัญญาในการกำหนดจริยา เป็นจริยานานัตตญาณ,

๑๘. ปัญญาในการกำหนดธรรม ๔ เป็นภูมินานัตตญาณ,

๑๙. ปัญญาในการกำหนดธรรม ๙ เป็นธรรมนานัตตญาณ,

๒๐. ปัญญาที่รู้ยิ่ง เป็นญาตัฏฐญาณ,

๒๑. ปัญญาเครื่องกำหนดรู้ เป็นตีรณัฏฐญาณ,

๒๒. ปัญญาในการละ เป็นปริจจาคัฏฐญาณ,

๒๓. ปัญญาเครื่องเจริญ เป็นเอกรสัฏฐญาณ,

๒๔. ปัญญาเครื่องทำให้แจ้ง เป็นผัสสนัฏฐญาณ,

๒๕. ปัญญาในความต่างแห่งอรรถ เป็นอรรถปฏิสัมภิทา-

ญาณ,

๒๖. ปัญญาในความต่างแห่งธรรม เป็นธรรมปฏิสัมภิทา-

ญาณ,

๒๗. ปัญญาในความต่างแห่งนิรุตติ เป็นนิรุตติปฏิสัม-

ภิทาญาณ,

๒๘. ปัญญาในความต่างแห่งปฏิภาณ เป็นปฏิภาณปฏิ-

สัมภิทาญาณ,

๒๙. ปัญญาในความต่างแห่งวิหารธรรม เป็นวิหารรัฏฐ-

ญาณ,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 4

๓๐. ปัญญาในความต่างแห่งสมาบัติ เป็นสมาปัตตัฏฐ-

ญาณ,

๓๑. ปัญญาในความต่างแห่งวิหารสมาบัติ เป็นวิหารสมา-

ปัตตัฏฐญาณ,

๓๒. ปัญญาในการตัดอาสวะขาดเพราะความบริสุทธิ์แห่ง

สมาธิอันเป็นเหตุให้ไม่ฟุ้งซ่าน เป็นอานันตริกสมาธิ-

ญาณ,

๓๓. ทัสนาธีปไตย ทัสนะมีความเป็นอธิบดี วิหาราธิคม

คุณเครื่องบรรลุคือวิหารธรรมอันสงบ และปัญญาใน

ความที่จิตเป็นธรรมชาติน้อมไปในสมาบัติอันประ-

ณีต เป็นอรณวิหารญาณ,

๓๔. ปัญญาในความเป็นผู้มีความชำนาญด้วยความเป็นผู้

ประกอบด้วยพละ ๒ ด้วยความระงับสังขาร ๓ ด้วย

ญาณจริยา ๑๖ และด้วยสมาธิจริยา ๙ เป็นนิโรธ

สมาปัตติญาณ,

๓๕. ปัญญาในความสิ้นไปแห่งความเป็นไปแห่งกิเลส

และขันธ์ของบุคคลผู้รู้สึกตัว เป็นปรินิพพานญาณ,

๓๖. ปัญญาในความไม่ปรากฏแห่งธรรมทั้งปวง ในการ

ตัดขาดโดยชอบและในนิโรธ เป็นสมสีสัฏฐญาณ,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 5

๓๗. ปัญญาในความสิ้นไปแห่งกิเลสอันหนาสภาพต่าง ๆ

และเดช เป็นสัลเลขัฏฐญาณ,

๓๘. ปัญญาในความประคองไว้ซึ่งจิตอันไม่หดหู่และจิตที่

ส่งไป เป็นวิริยารัมภญาณ,

๓๙. ปัญญาในการประกาศธรรมต่าง ๆ เป็นอรรถสัน-

ทัสสนญาณ,

๔๐. ปัญญาในการสงเคราะห์ธรรมทั้งปวงเป็นหมวดเดียว

กันในการแทงตลอดธรรมต่างกันและธรรมเป็นอัน

เดียวกัน เป็นทัสสนวิสสุทธิญาณ,

๔๑. ปัญญาในความที่ธรรมปรากฏโดยความเป็นของไม่

เที่ยงเป็นต้น เป็นขันติญาณ,

๔๒. ปัญญาในความถูกต้องธรรม เป็นปริโยคาหนญาณ,

๔๓. ปัญญาในการรวมธรรม เป็นปเทสวิหารญาณ,

๔๔. ปัญญาในความมีกุศลธรรมเป็นอธิบดี เป็นสัญญา-

วิวัฏฏญาณ,

๔๕. ปัญญาในธรรมเป็นเหตุละความเป็นต่าง ๆ เป็นเจโต-

วิวัฏฏญาณ,

๔๖. ปัญญาในการอธิษฐาน เป็นจิตตวิวัฏฏญาณ,

๔๗. ปัญญาในธรรมอันว่างเปล่า เป็นญาณวิวัฏฏญาณ,

๔๘. ปัญญาในความสลัดออก เป็นวิโมกขวิวัฏฏญาณ,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 6

๔๙. ปัญญาในความว่าธรรมจริง เป็นสัจจวิวัฏฏญาณ,

๕๐. ปัญญาในความสำเร็จด้วยการกำหนดกายและจิตเข้า

ด้วยกัน และด้วยสามารถแห่งความตั้งไว้ซึ่งสุข

สัญญาและลหุสัญญา เป็นอิทธิวิธญาณ,

๕๑. ปัญญาในการกำหนดเสียงเป็นนิมิตหลายอย่างหรือ

อย่างเดียวด้วยสามารถการแผ่วิตกไป เป็นโสตธาตุ

วิสุทธิญาณ,

๕๒. ปัญญาในการกำหนดจริยาคือวิญญาณหลายอย่างหรือ

อย่างเดียว ด้วยความแผ่ไปแห่งจิต ๓ ประเภท

อย่างเดียวสามารถแห่งความผ่องในแห่งอินทรีย์ทั้ง-

หลาย เป็นเจโตปริยญาณ,

๕๓. ปัญญาในการกำหนดธรรมทั้งหลายอันเป็นไปตาม

ปัจจัย ด้วยสามารถแห่งความแผ่ไปแห่งกรรมหลาย

อย่างหรืออย่างเดียว เป็นบุพเพนิวาสานุสสติญาณ,

๕๔. ปัญญาในความเห็นรูปนิมิตหลายอย่างหรืออย่าง

เดียว ด้วยสามารถแห่งแสงสว่าง เป็นทิพจักขุญาณ,

๕๕. ปัญญาในความเป็นผู้มีความชำนาญในอินทรีย์ ๓

ประการ โดยอาการ ๖๔ เป็นอาสวักขยญาณ,

๕๖. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรกำหนดรู้ เป็นทุกข-

ญาณ,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 7

๕๗. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรละ เป็นสมุทยญาณ,

๕๘. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรกระทำให้แจ้ง เป็น

นิโรธญาณ,

๕๙. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรเจริญ เป็นมรรคญาณ,

๖๐. ทุกขญาณ,

๖๑. ทุกขสมุทยญาณ,

๖๒. ทุกขนิโรธญาณ,

๖๓. ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาญาณ,

๖๔. อรรถปฏิสัมภิทาญาณ,

๖๕. ธรรมปฏิสัมภิทาญาณ,

๖๖. นิรุตติปฏิสัมภิทาญาณ,

๖๗. ปฏิภาณปฏิสัมภิทาญาณ,

๖๘. อินทริยปโรปริยัตตญาณ,

๖๙. อาสยานุสยญาณ,

๗๐. ยมกปาฏิหาริยญาณ,

๗๑. มหากรุณาสมาปัตติญาณ,

๗๒. สัพพัญญุตญาณ,

๗๓. อนาวรณญาณ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 8

ญาณเหล่านี้รวมเป็น ๗๓. ญาณ, ในญาณ ๗๓ นี้ ญาณ ๖๗

เบื้องต้น ทั่วไปแก่พระสาวก, ญาณ ๖ เบื้องปลาย ไม่ทั่วไปแก่พระ-

สาวก และเป็นญาณเฉพาะพระตถาคตเท่านั้น ฉะนี้แล.

จบ มาติกา

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 9

อรรถกถาปฏิสัมภิทามรรค

ชื่อสัทธรรมปกาสินี ในขุททกนิกาย

ภาคที่ ๑

คันถารัมภกถา

พระผู้มีพระภาคเจ้าพระองค์ใด ทรงพระ-

คุณครบถ้วนล้วนแล้วด้วยความงามทุกสิ่งล่วงเสีย

ซึ่งความงามของโลกทั้งปวง ทรงพ้นจากกิเลส

มลทินเป็นเครื่องประทุษร้ายพร้อมทั้งวาสนา ทรง

ประทานวิมุตติธรรมอันล้ำเลิศ.

พระองค์ทรงมีพระทัยเยือกเย็นดุจความ

เย็นแห่งไม้จันทน์ กล่าวคือพระกรุณาอยู่เป็นนิจ

ทรงพระปัญญาโชติช่วงดังดวงระวี มีธรรมเป็น

เครื่องแนะนำสัตว์ ข้าพเจ้า*ขอน้อมอภิวาทพระผู้-

มีพระภาคเจ้าพระองค์นั้น ซึ่งเป็นผู้เลิศในหมู่สัตว์

ผู้เป็นที่พึ่งในประโยชน์แก่ปวงสัตว์ด้วยเศียรเกล้า

๑. พระมหานามเถระ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 10

บรรดาพระมหาเถระผู้พุทธชิโนรสมีจำนวน

เป็นอนันต์, พระมหาเถระองค์ใดเป็นประดุจดัง

พระมุนีผู้เลิศในหมู่สัตว์ทั้งปวง ได้เป็นผู้กระทำ

ตามลีลาแห่งพระศาสดา ในการบำเพ็ญประโยชน์

เกื้อกูลแก่ชุมชนด้วยคุณกล่าวคือกรุณาและปัญญา

ญาณ.

ข้าพเจ้าขอนมัสการพระเถระองค์นั้น ผู้มี

นามว่า สารีบุตร ผู้มุนีราชบุตร ผู้ยินดียิ่งใน

เสถียรคุณเป็นอเนก ผู้รุ่งเรืองด้วยแสงสว่างแห่ง

ปัญญามีเกียรติงามฟุ้งขจรไป และมีจริยาวัตสงบ

งาม.

วิศิษฐปาฐะคือพระบาลีอันใดอันพระสาวก

ผู้สัทธรรมเสนาบดีผู้ประกาศพระสัทธรรมจักรผู้เข้า

ถึงความแจ่มแจ้ง ในอรรถะตามความเป็นจริงใน

พระสูตรทั้งหลาย ที่พระตถาคตเจ้าได้ตรัสไว้แล้ว

ผู้นำในการยังธรรมประทีปให้โชติช่วง กล่าว

วิศิษฐปาฐะนั้นไว้ โดยนามอันวิเศษว่า ปฏิสมฺ-

ภิทาน มคฺโค แปลว่า แห่งปฏิสัมภิทาทั้ง-

หลาย.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 11

ปฏิสัมภิทามรรคนั้น เป็นปกรณ์อัน

ละเมียดละมัยด้วยอรรถะและนยะต่าง ๆ อย่างวิจิตร

อันบัณฑิตผู้มุ่งบำเพ็ญอัตตัตถะประโยชน์ตนและ

โลกัตถะประโยชน์แก่ชาวโลก มีปัญญาลึกซึ้งจะ

พึงหยั่งรู้ได้ในกาลทุกเมื่อ และสาธุชนทั้งหลายจะ

พึงซ่องเสพอยู่เป็นนิจ.

ข้าพเจ้าจะพรรณนาเนื้อความที่ไม่ซ้ำกันไป

ตามลำดับ ไม่ก้าวล่วงสุตตะและยุตติแห่งปฏิสัม-

ภิทามรรคปกรณ์นั้น อันนำมาซึ่งประเภทแห่งญาณ

อันพระโยคาวจรทั้งหลายเป็นอเนกซ่องเสพแล้ว

โดยไม่เหลือ.

อนึ่งนั้นเล่าก็จะไม่ก้าวล่วงลัทธิของตนและ

จะไม่ก้าวก่ายลัทธิของผู้อื่น แต่จะรวบรวมเอา

อุปเทสและนยะแห่งอรรถกถาแต่ปางก่อนมาแสดง

ตามสมควร.

ข้าพเจ้าจะกล่าวอรรถกถาชื่อสัทธรรมปกาสินี

นั้นโดยเคารพ เพื่อประโยชน์เกื้อกูลแก่ชุมชน

เพื่อความดำรงมั่นแห่งพระสัทธรรมตลอดกาลนาน

ขอสาธุชนสัตบุรุษจงตั้งใจสดับทรงจำไว้เถิด.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 12

ความที่ปฏิสัมภิทามรรคเป็นมรรคาแห่งปฏิสัมภิทา ข้าพเจ้าต้อง

กล่าวก่อน เพราะได้กล่าวไว้แล้วในคันถารัมภกถาว่า ปฏิสมฺภิทาน

มคฺโคติ ตนฺนามวิเสสิโต จ แปลว่า ซึ่งวิศิษฐปาฐะนั้น โดยนาม

อันวิเศษว่า ปฏิสัมภิทามรรค.

ก็ปฏิสัมภิทามี ๔ คือ

๑. อรรถปฏิสัมภิทา ปัญญาแตกฉานในอรรถ,

๒. ธรรมปฏิสัมภิทา ปัญญาแตกฉานในธรรม,

๓. นิรุตติปฏิสัมภิทา ปัญญาแตกฉานในนิรุตติ,

๔. ปฏิภาณปฏิสัมภิทา ปัญญาแตกฉานในปฏิภาณ.

ทางคืออุบายเป็นเครื่องบรรลุปฏิสัมภิทาเหล่านั้น ฉะนั้นจึงชื่อ

ว่า ปฏิสัมภิทามรรค, มีคำอธิบายท่านกล่าวไว้ว่า เป็นเหตุแห่งการ

ได้เฉพาะซึ่งปฏิสัมภิทา.

หากจะมีปุจฉาว่า ทางนี้เป็นทางแห่งปฏิสัมภิทาได้ เพราะ

เหตุไร ? ก็พึงมีวิสัชนาว่า เพราะเป็นเทสนาที่พระผู้มีพระภาคเจ้า

ทรงแสดงโดยประเภท เป็นเทสนาอันนำมาซึ่งปฏิสัมภิทาญาณ

จริงอยู่ ธรรมทั้งหลายมีประเภทต่าง ๆ เทสนาก็มีประเภทต่าง ๆ

ย่อมให้เกิดประเภทแห่งปฏิสัมภิทาญาณ แก่พระอริยบุคคลทั้งหลายผู้

สดับฟัง และเป็นปัจจัยแก่การแตกฉานในปฏิสัมภิทาญาณแก่ปุถุชน

ต่อไปในอนาคต ก็ท่านกล่าวคำนี้ไว้ว่า เทสนาโดยประเภทย่อมนำมา

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 13

ซึ่งปฏิสัมภิทาญาณเป็นเครื่องทำลายฆนสัญญาเสียได้ ดังนี้. ก็เทสนา

ประเภทต่าง ๆ นี้มีอยู่, เพราะเหตุนั้น เทสนานั้น จึงเป็นเทสนาให้

สำเร็จความเป็นบรรดาแห่งปฏิสัมภิทาทั้งหลาย.

บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า จตสฺโส เป็นบทกำหนดจำนวน.

บทว่า ปฏิสมฺภิทา ได้แก่ ปัญญาเป็นเครื่องแตกฉาน. เป็น

ปัญญาเครื่องแตกฉานของญาณเท่านั้น หาใช่เป็นความแตกฉานของ

ใคร ๆ อื่นไม่ เพราะท่านได้กล่าวไว้ว่า ความรู้ในอรรถ ชื่อว่าอรรถ

ปฏิสัมภิทา, ความรู้ในธรรมชื่อว่า ธรรมปฏิสัมภิทา, ความรู้ในโวหาร

แห่งภาษาอันกล่าวถึงอรรถและธรรมะ ชื่อว่า นิรุตติปฏิสัมภิทา, ความ

รู้ในญาณทั้งหลาย^๑ ชื่อว่าปฏิภาณปฏิสัมภิทา. เพราะฉะนั้น คำว่า

จตสฺโส ปฏิสมุภิทา จึงมีความว่า ประเภทแห่งญาณ ๔ ประการ.

ญาณอันถึงความแตกฉานในอรรถ สามารถทำการกำหนด

สัลลักขณะและวิภาวนะของประเภทแห่งผล ชื่อว่า อรรถปฏิสัมภิทา.

ญาณอันถึงความแตกฉานในธรรม สามารถทำการกำหนด

สัลลักขณะและวิภาวนะของประเภทแห่งเหตุ ชื่อว่า ธรรมปฏิสัมภิทา.

ญาณอันถึงความแตกฉานในนิรุตติ สามารถทำการกำหนด

สัลลักขณะและวิภาวนะของประเภทแห่งนิรุตติ ชื่อว่า นิรุตติปฏิสัมภิทา.

๑. ญาณทั้ง ๓ เบื้องต้น คือ อรรถะ, ธรรมะ และนิรุตติ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 14

ญาณอันถึงความแตกฉานในปฏิภาณ สามารถทำการกำหนด

สัลลักษณะและวิภาวนะของประเภทแห่งปฏิภาณ ชื่อว่า ปฏิภาณปฏิ-

สัมภิทา.

บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า อตฺโถ ว่าโดยสังเขป ได้แก่ผล

อันเกิดแต่เหตุ. จริงอยู่ ผลอันเกิดแต่เหตุนั้น ย่อมเกิด คือบรรลุถึง

ตามครรลองแห่งเหตุ ฉะนั้นท่านจึงเรียกว่าอรรถะ. แต่เมื่อว่าโดย

ประเภทแล้ว ธรรม ๕ ประการเหล่านี้คือ ธรรมอันเกิดแต่ปัจจัย

( ปจฺจยสมุปฺปนฺน ) อย่างใดอย่างหนึ่ง ๑. นิพพาน ๑. อรรถกถา

แห่งพระบาลีอันพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสแล้ว ๑. วิปากจิต ๑. กิริยาจิต

๑. บัณฑิตพึงทราบว่า อรรถะ. ญาณอันถึงความแตกฉานในอรรถะนั้น

ของพระอริยบุคคลผู้พิจารณาอรรถะนั้นอยู่ ชื่อว่า อรรถปฏิสัมภทา.

บทว่า ธมฺโม ว่าโดยสังเขป ได้แก่ ปัจจัย. จริงอยู่ปัจจัยนั้น

ย่อมให้ คือย่อมให้เป็นไปและย่อมให้ถึงซึ่งผลนั้น ๆ จะนั้นท่านจึงเรียก

ว่า ธรรมะ. แต่เมื่อว่าโดยประเภทแล้ว ธรรม ๕ ประการเหล่านี้คือ

เหตุให้เกิดผลอย่างใดอย่างหนึ่ง ๑. อริยมรรค ๑. พระบาลีอันพระผู้มี

พระภาคเจ้าตรัสแล้ว ๑. กุศลจิต ๑. อกุศลจิต ๑. บัณฑิตพึงทราบว่า

ธรรม. ญาณอันถึงความแตกฉานในธรรมนั้นของพระอริยบุคคลผู้

พิจารณาธรรมนั้นอยู่ ชื่อว่า ธรรมปฏิสัมภิทา.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 15

จริงอยู่ เนื้อความดังต่อไปนี้มาในพระอภิธรรมปิฎกท่านแสดง

จำแนกไว้โดยนัยเป็นต้นว่า :-

ความรู้แตกฉานในทุกข์ ชื่อว่า อรรถปฏิ-

สัมภิทา, ความรู้แตกฉานในทุกขสมุทัย ชื่อว่า

ธรรมปฏิสัมภิทา, ความรู้แตกฉานในทุกขนิโรธ

ชื่อว่า อรรถปฏิสัมภิทา, ความรู้แตกฉานในทุกข-

นิโรขคามินีปฏิปทา ชื่อว่า ธรรมปฏิสัมภิทา, ความ

รู้แตกฉานในเหตุ ชื่อว่า ธรรมปฏิสัมภิทา, ความรู้

แตกฉานในผลอันเกิดแต่เหตุ ชื่อว่า อรรถปฏิ-

สัมภิทา.

ธรรมเหล่าใด เกิดแล้ว มาแล้ว เกิดพร้อม

แล้ว บังเกิดแล้ว บังเกิดเฉพาะแล้ว ปรากฏแล้ว,

ความรู้แตกฉานในธรรมเหล่านี้ ชื่อว่า อรรถปฏิ-

สัมภิทา, ธรรมเหล่านั้น เกิดแล้ว มีแล้ว เกิด

พร้อมแล้ว บังเกิดแล้ว บังเกิดเฉพาะแล้ว ปรากฏ

แล้ว จากธรรมเหล่าใด ความรู้แตกฉานในธรรม

เหล่านั้น ชื่อว่า ธรรมปฏิสัมภิทา.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 16

ความรู้แตกฉานในชรามรณะ ชื่อ อรรถ-

ปฏิสัมภิทา, ความรู้แตกฉานในเหตุเกิดแห่งชรา-

มรณะ ชื่อว่า ธรรมปฏิสัมภิทา, ความรู้แตกฉาน

ในความดับแห่งชรามรณะ ชื่อว่า อรรถปฏิสัมภิทา,

ความรู้แตกฉานในปฏิปทาอันเป็นเหตุให้ถึงความ

ดับแห่งชรามรณะ ชื่อว่า ธรรมปฏิสัมภิทา.

ความรู้แตกฉานในชาติ ฯลฯ ความรู้แตก

ฉานในภพ ฯลฯ ความรู้แตกฉานในอุปาทาน ฯลฯ

ความรู้แตกฉานในตัณหา ฯลฯ ความรู้แตกฉาน

ในเวทนา ฯลฯ ความรู้แตกฉานในผัสสะ ฯลฯ

ความรู้แตกฉานในสฬายตนะ ฯลฯ ความรู้แตก

ฉานในนามรูป ฯลฯ ความรู้แตกฉานในวิญญาณ

ฯลฯ ความรู้แตกฉานในสังขารทั้งหลาย ชื่อว่า

อรรถปฏิสัมภิทา. ความรู้แตกฉานในเหตุเกิดแห่ง

สังขาร ชื่อว่า ธรรมปฏิสัมภิทา, ความรู้แตกฉาน

ในความดับแห่งสังขาร ชื่อว่า อรรถปฏิสัมภิทา,

ความรู้แตกฉานในปฏิปทาอันเป็นเหตุให้ถึงความ

ดับแห่งสังขาร ชื่อว่า ธรรมปฏิสัมภิทา.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 17

ภิกษุในธรรมวินัยนี้ ย่อมรู้แตกฉานซึ่ง

ธรรม คือ สุตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา

อุทาน อิติวุตตกะ ชาตกะ อัพภูตธรรมะ เวทัลละ

นี้เรียกว่า ธรรมปฏิสัมภิทา, ภิกษุนั้นย่อมรู้แตก

ฉานในอรรถแห่งภาษิตนั้น ๆ ว่า นี้เป็นอรรถแห่ง

ภาษิตนี้, นี้เป็นอรรถแห่งภาษิตนั้น นี้เรียกว่า

อรรถปฏิสัมภิทา.

สภาวธรรมทั้งหลายที่เป็นกุศลเป็นไฉน ?

กามาวจรกุศลจิต เกิดพร้อมด้วยโสมนัส

ประกอบด้วยปัญญา มีรูปเป็นอารมณ์ ฯลฯ มี

ธรรมเป็นอารมณ์ หรือปรารภอารมณ์ใด ๆ เกิดขึ้น

ในสมัยใด ผัสสะ ฯลฯ อวิกเขปะ มีในสมัยนั้น

ธรรมเหล่านี้ ชื่อว่า สภาวธรรมทั้งหลายที่เป็นกุศล.

ความรู้แตกฉานในธรรมเหล่านี้ ชื่อว่า ธรรมปฏิ-

สัมภิทา, ความรู้แตกฉานในวิบากแห่งธรรมเหล่า

นั้น ชื่อว่า อรรถปฏิสัมภิทา.

คำว่า ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณ ความว่า ความรู้

แตกฉานในคำพูด คำกล่าว คำที่เปล่งถึงสภาวนิรุตติอันเป็นโวหารที่ไม่

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 18

ผิดเพี้ยนทั้งในอรรถและในธรรมนั้น, ในคำพูดอันเป็นสภาวนิรุตติ

ของพระอริยบุคคลผู้ทำสภาวนิรุตติศัพท์ที่เขาพูดแล้ว กล่าวแล้ว เปล่ง

ออกแล้ว ให้เป็นอารมณ์แล้ว พิจารณาอยู่. ในมาคธีมูลภาษาของสัตว์

ทั้งหลายอันเป็นสภาวนิรุตติ เพราะสภาวนิรุตตินั้นบัณฑิตรับรองว่า

เป็นธรรมนิรุตติอย่างนี้ว่า นี้เป็นสภาวนิรุตติ, นี้มิใช่สภาวนิรุตติ

ชื่อว่า นิรุตติปฏิสัมภิทา.

ด้วยประการฉะนี้ นิรุตติปฏิสัมภิทานี้ ชื่อว่า มีสัททะคือ เสียง

เป็นอารมณ์ มิได้มีบัญญัติเป็นอารมณ์. เพราะเหตุไร ? เพราะพระ-

อริยบุคคลได้ยินเสียงแล้วย่อมรู้ว่า นี้เป็นสภาวนิรุตติ, นี้มิใช่สภาว-

นิรุตติ. จริงอยู่ พระอริยบุคคลผู้บรรลุนิรุตติปฏิสัมภิทา ครั้นเขาพูด

ว่า ผัสโส ก็ย่อมรู้ว่า นี้เป็นสภาวนิรุตติ, ครั้นเขาพูดว่า

ผสฺสา หรือ ผสฺส ก็ย่อมรู้ว่า นี้มิใช่สภาวนิรุตติ แม้ใน

สภาวธรรมทั้งหลายมีเวทนาเป็นต้น ก็นัยนี้เหมือนกัน.

ถามว่า ก็พระอริยบุคคลผู้บรรลุนิรุตติปฏิสัมภิทานี้จะรู้หรือไม่

รู้คำอื่น คือเสียงแหงพยัญชนะอันกล่าวถึงนาม, อาขยาต, อุปสัค,

และนิบาต.

ตอบว่า พระอริยบุคคลผู้บรรลุนิรุตติปฏิสัมภิทานั้น ครั้นได้

ยินเสียงแล้วก็รู้ว่า นี้เป็นสภาวนิรุตติ, นี้มิใช่สภาวนิรุตติ ด้วย

เหตุสำคัญอันใด, ก็จักรู้คำนั้นด้วยเหตุสำคัญอันนั้น, แต่ข้อนี้มีผู้กล่าว

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 19

ปฏิเสธว่า นี้มิใช่กิจของปฏิสัมภิทา แล้วกล่าวว่า ธรรมดาภาษา

สัตว์ทั้งหลายย่อมเรียนเอาได้ แล้วยกอุทาหรณ์นี้ขึ้นมาสาธกว่า

จริงอยู่ มารดาและบิดา เอากุมารน้อยในคราวยังเป็นทารกอยู่

ให้นอนบนเตียงหรือ แล้วพูดภาษานั้น ๆ ทำกิจนั้น ๆ อยู่. ทารกกำหนด

ภาษานั้น ๆ ของมารดาและบิดาเหล่านั้นว่า คำนี้ท่านผู้นี้พูด, คำนี้

ท่านผู้นี้พูด ครั้นวันผ่านมาเวลาผ่านไป ก็ย่อมรู้ภาษาทั้งหมดได้.

มารดาเป็นชาวทมิฬ, บิดาเป็นชาวอันธกะ ทารกของมารดาบิดาเหล่า

นั้น ถ้าได้ยินคำพูดของมารดาก่อน, ก็จักพูดภาษาทมิฬ ถ้าได้ยิน

คำพูดของบิดาก่อนก็จักพูดภาษาอันธกะ. แต่ถ้าไม่ได้ยินคำพูดของมารดา

และบิดาทั้ง ๒ นั้น ก็จักพูดภาษามาคธี^๑

แม้ทารกใดเกิดในป่าใหญ่ไม่มีบ้าน คนอื่นที่ชื่อว่าจะพูดด้วย

ก็ไม่มีในที่นั้น, ทารกนั้นเมื่อจะเริ่มพูดตามธรรมดาของตน ก็จักพูด

ภาษามาคธีนั้นแล. ภาษามาคธีมีมากในที่ทั้งปวง คือ ในนรก, ใน

กำเนิดดิรัจฉาน, ในเปตติวิสัย, ในมนุษยโลก ในเทวโลก. บรรดา

ภาษาของสัตว์ในภูมินั้น ๆ ภาษาที่เหลือ เช่น โอฏฏภาษา, กิราตภาษา,

อันธกภาษา, โยนกภาษาและทมิฬภาษาเป็นต้น ย่อมดิ้นได้, มาคธี-

ภาษานี้เพียงภาษาเดียวเท่านั้น นับว่าเป็นพรหมโวหารและอริยโวหาร

ตามเป็นจริง ย่อมไม่ดิ้น.

๑. มาคธิกภาส = ภาษาของชนชาวมคธ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 20

แม้พระสัมมาสัมพุทธเจ้า เมื่อจะทรงยกพระพุทธพจน์คือพระ-

ไตรปิฎกขึ้นสู่แบบแผน ก็ทรงยกขึ้นไว้ในภาษามาคธีเท่านั้น. เพราะ

เหตุไร ? ก็เพราะเพื่อจะนำอรรถะมาให้รู้ได้โดยง่าย. จริงอยู่ พระ-

พุทธพจน์ที่ยกขึ้นสู่แบบแผนด้วยมาคธีภาษา ยังไม่บรรลุถึงคลองแห่ง

โสตประสาทของพระอริยบุคคลผู้บรรลุปฏิสัมภิทานั้น เป็นการเนิ่นช้า.

แต่เมื่อโสตประสาทพอพระพุทธพจน์กระทบแล้วเท่านั้น เนื้อความก็

ปรากฏตั้งร้อยนัย พันนัย. ก็พระพุทธพจน์ที่ยกขึ้นสู่แบบแผ่นด้วย

ภาษาอื่น ก็ย่อมต้องเรียนเอาแบบตีความแล้วตีความเล่า. อันธรรมดาว่า

การเรียนพระพุทธพจน์แม้มากมายแล้วบรรลุปฏิสัมภิทา ย่อมไม่มีแก่

ปุถุชน, แต่พระอริยสาวกที่จะชื่อว่าไม่บรรลุปฏิสัมภิทานั้น ย่อมไม่มีเลย.

บทว่า าเณสุ าน ความว่า ความรู้แตกฉานในญาณทั้ง ๓

เหล่านั้น ของพระอริยบุคคลผู้กระทำญาณอันมีในที่ทั้งปวงให้เป็น

อารมณ์แล้วพิจารณาอยู่, หรือว่า ญาณอันถึงความกว้างขวางในญาณ

ทั้ง ๓ เหล่านั้น ด้วยสามารถแห่งอารมณ์และกิจเป็นต้น ชื่อว่าปฏิภาณ

ปฏิสัมภิทา.

ก็บัณฑิตพึงทราบ ปฏิสัมภิทา ๔ เหล่านี้ว่า ย่อมถึงซึ่งประเภท

ในฐานะ ๒. ย่อมผ่องใสด้วยเหตุ ๕. ย่อมถึงซึ่งประเภทในฐานะ ๒

เป็นไฉน ? คือ ในเสกขภูมิ ๑ อเสกขภูมิ ๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 21

ใน ๒ ภูมินั้น ปฏิสัมภิทาของพระมหาเถระ ๘๐ องค์ มีพระ-

เถระผู้มีนามอย่างนี้ คือ พระสารีบุตรแถระ. พระมหาโมคคัลลานเถระ,

พระมหากัสสปเถระ, พระมหากัจจายนเถระ, พระมหาโกฏฐิตเถระ

เป็นต้น ถึงซึ่งประเภทใน อเสกขภูมิ, ปฏิสัมภิทาของพระอริยบุคคล

ทั้งหลายมีพระอริยบุคคลผู้มีนามอย่างนี้ คือพระอานนทเถระ, ท่าน

จิตตคฤหบดี ท่านธรรมมิกอุบาสก, ท่านอุบาลีคฤหบดี, ขุชชุตตรา-

อุบาสิกา เป็นต้น ถึงซึ่งประเภทใน เสกขภูมิ, ปฏิสัมภิทาย่อมถึงซึ่ง

ประเภทในภูมิ ๒ เหล่านี้ ด้วยประการฉะนี้.

ปฏิสัมภิทา ย่อมผ่องใสด้วยเหตุ ๕ ประการ เป็นไฉน ? ย่อม

ผ่องใสด้วยเหตุ ๕ ประการ คือ ด้วยอธิคม, ด้วยปริยัติ, ด้วย

สวนะ, ด้วยปริปุจฉา, ด้วยบุปพพโยคะ.

ในเหตุ ๕ ประการเหล่านั้น การบรรลุพระอรหัต ชื่อว่า อธิคม.

ก็ปฏิสัมภิทาของผู้บรรลุพระอรหัต ย่อมผ่องใส.

พระพุทธพจน์ ชื่อว่า ปริยัติ. ก็ปฏิสัมภิทาของผู้เรียนพระ-

พุทธพจน์นั้น ย่อมผ่องใส.

การฟังพระสัทธรรม ชื่อว่า สวนะ. ก็ปฏิสัมภิทาของผู้สนใจ

เรียนธรรมโดยเคารพ ย่อมผ่องใส.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 22

กถาเป็นเครื่องวินิจฉัย คัณฐีบทและอรรถบท ในพระบาลีและ

อรรถกถาเป็นต้น ชื่อว่า ปริปุจฉา. ก็ปฏิสัมภิทาของผู้ที่สอบสวน

อรรถในพระพุทธพจน์ทั้งหลายมีพระบาลีเป็นต้นที่ตนเรียนแล้ว ย่อม

ผ่องใส.

การบำเพ็ญเพียรในวิปัสสนากรรมฐานอยู่เนือง ๆ จนกระทั่งถึง

สังขารุเปกขาญาณอันเป็นที่ใกล้อนุโลมญาณและโคตรภูญาณ เพราะ

ความที่การบำเพ็ญวิปัสสนานั้น อันพระโยคาวจรเคยปฏิบัติแล้วปฏิบัติ

เล่ามาในศาสนาของพระพุทธเจ้าองค์ก่อน ๆ ชื่อว่า ปุพพโยคะ. ก็

ปฏิสัมภิทาของผู้บำเพ็ญเพียรมาแล้วในปางก่อน ย่อมผ่องใส ปฏิสัมภิทา

ย่อมผ่องใสด้วยเหตุ ๕ ประการเหล่านี้ ด้วยประการฉะนี้.

ก็ในบรรดาเหตุทั้ง ๕ เหล่านี้ เหตุ ๓ เหล่านี้ คือ ปริยัติ,

สวนะ, ปริปุจฉา เป็นเหตุมีกำลังเพื่อความแตกฉานแล. ปุพพโยคะ

เป็นปัจจัยมีกำลังเพื่อ. การบรรลุพระอรหัต.

ถามว่า หมวด ๓ แห่งเหตุมีปริยัติเป็นต้น ย่อมมีเพื่อความ

แตกฉาน ไม่มีเพื่อความบรรลุหรือ ?

ตอบว่า มี, แต่ไม่ใช่อย่างนั้น. เพราะปริยัติ, สวนะ และ

ปริปุจฉา จะมีในปางก่อนหรือไม่ก็ตาม แต่เว้นการพิจารณาสังขาร

ธรรมด้วยการบำเพ็ญเพียรในปางก่อน และการพิจารณาสังขารในปัจจุ-

บันเสียแล้ว ชื่อว่า ปฏิสัมภิทา ก็มีไม่ได้. เหตุและปัจจัยทั้ง ๒ นี้

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 23

รวมกันช่วยอุปถัมภ์ปฏิสัมภิทากระทำให้ผ่องใสได้ ด้วยประการฉะนี้.

ยังมีอาจารย์พวกอื่นอีก ได้กล่าวไว้ว่า

ปุพพโยคะ ๑, พาหุสัจจะ ๑, เทศภาษา ๑,

อาคม ๑, ปริปุจฉา ๑, อธิคม ๑, ครุสันนิสสัย ๑,

และมิตตสมาบัติ ๑. รวม ๘ ประการนี้ ล้วนเป็น

ปัจจัยแก่ปฏิสัมภิทา ดังนี้.

บรรดาธรรมทั้ง ๘ ประการนั้น นัยดังที่กล่าวแล้วแล ชื่อว่า

ปุพพโยคะ.

ความฉลาดในศาสตร์นั้น ๆ และศิลปายตนะทั้งหลาย ชื่อว่า

พาหุสัจจะ.

ความฉลาดในภาษา ๑๐๑ ภาษา ความฉลาดในภาษามาคธีโดย

วิเศษ ชื่อว่า เทศภาษา.

การเรียนพระพุทธพจน์โดยที่สุดแม้เพียงโอปัมมวรรค ชื่อว่า

อาคม.

การวินิจฉัยไต่สวนอรรถะแม้ในคาถา ๑ ชื่อว่า ปริปุจฉา.

การเป็นพระโสดาบันก็ดี การเป็นพระสกทาคามีก็ดี การเป็น

พระอนาคามีก็ดี การเป็นพระอรหันต์ก็ดี ชื่อว่า อธิคม.

การอยู่ในสำนักครูผู้มากด้วยสุตะและปฏิภาณ ชื่อว่า ครุสัน-

นิสสัย.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 24

การได้มิตรเห็นปานนั้นนั่นแล ชื่อว่า มิตตสมบัติ

บรรดาธรรมทั้ง ๘ ประการนั้น พระพุทธเจ้าหลาย และ

พระปัจเจกพุทธเจ้าทั้งหลาย อาศัย ปุพพโยคะและอธิคม แล้วบรรลุ

ปฏิสัมภิทา ส่วนพระสาวกทั้งหลายอาศัยเหตุเหล่านี้แม้ทั้งหมดแล้ว

จึงบรรลุปฏิสัมภิทา.

ก็ในการบรรลุปฏิสัมภิทา ไม่มีการบำเพ็ญเพียรในกรรมฐาน

ภาวนาโดยเฉพาะอีก, ส่วนพระเสกขบุคคลมีผละและวิโมกขะของ

พระเสกขะเป็นที่สุด การบรรลุปฏิสัมภิทา ก็ย่อมมีได้.

อธิบายว่า ปฏิสัมภิทาทั้งหลาย ย่อมสำเร็จแก่บรรดาพระอริยะ

บุคคลด้วยอริยผลทั้งหลายนั่นแล ดุจทสพลญาณสำเร็จแก่พระตถาคต

ทั้งหลายฉะนั้น. ทางแห่งปฏิสัมภิทา ๔ เหล่านี้ ฉะนั้นจึงชื่อว่า ปฏิ-

สัมภิทามรรค, ปกรณ์ คือปฏิสัมภิทามรรค ชื่อว่า ปฏิสัมภิทามรรค.

ปกรณ์, ชื่อว่า ปกรณ์ เพราะอรรถว่า อรรถอันลึกซึ้ง แยกโดย

ประเภทต่าง ๆ ในปฏิสัมภิทานี้ ท่านกล่าวกระทำโดยประการต่าง ๆ.

ปฏิสัมภิทามรรคปกรณ์นี้นั้น สมบูรณ์ด้วยอรรถะ, พยัญชนะ,

ลึกซึ้ง, มีอรรถลึกซึ้ง, ประกาศโลกุตระ, ประกอบด้วยสุญญตา, ให้

สำเร็จผลวิเศษในการปฏิบัติ, ห้ามอกุศลอันเป็นปฏิปักษ์, เป็นรตนากร

บ่อเกิดแห่งญาณอันประเสริฐของพระโยคาวจร, เป็นเหตุอันวิเศษใน

การเยื้องกรายธรรมกถาของพระธรรมกถึกทั้งหลาย, เป็นเครื่องนำออก

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 25

จากทุกข์ของผู้กลัวภัยในสังสารวัฏ, มีประโยชน์ในการยังความชุ่มชื่น

ให้เกิดเพราะเห็นอุบายในการออกจากทุกข์นั้น, และมีประโยชน์ในการ

ทำลายอกุศลธรรมอันเป็นปฏิปักษ์ต่อนิสสรณธรรม^๑นั้น และมีประโยชน์

ให้เกิดความยินดีในหทัยแก่กัลยาณชน โดยการเปิดเผยอรรถแห่งบท

พระสูตรมีเนื้อความอันลึกซึ้งมิใช่น้อย อันท่านพระสารีบุตรผู้ธรรม

เสนาบดี ของพระสัมมาสัมพุทธเจ้าผู้ธรรมราชาภาษิตแล้ว เมื่อประทีป

ดวงใหญ่กล่าวคือพระสัทธรรม รุ่งเรืองแล้วด้วยแสงประทีปดวงใหญ่

คือพระสัพพัญญุตญาณที่พระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสรู้แล้ว

โดยไม่ขัดข้อง ส่องสว่างกระจ่างไปทั่วทุกสถาน มีพระทัยสนิทเสน่หา

ประกอบไปด้วยพระมหากรุณาแผ่กว้างไปในปวงชน เพื่อกำจัดความ

มืดมนอนธการ กล่าวคือกิเลส ด้วยพระมหากรุณาในเวไนยชน ด้วย

การยกพระสัทธรรมนั้นขึ้นอธิบายให้กระจ่างแจ้งแก่ปวงชน ด้วยความ

เสน่หา ปรารถนาความรุ่งเรืองแห่งพระสัทธรรมไปตราบเท่า ๕,๐๐๐

พระพรรษา ผู้มีเจตจำนงค้ำจุนโลก ตามเยี่ยงอย่างพระศาสดา อัน

ท่านพระอานันทเถระสดับภาษิตนั้นแล้วยกขึ้นรวบรวมไว้ในคราวทำ

ปฐมมหาสังคีติ ตามที่ได้สดับมาแล้วนั่นแล.

ในปิฎกทั้ง ๓ คือ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก และ

พระอภิธรรมปิฎก, ปฏิสัมภิทามรรคปกรณ์นี้นั้น นับเนื่องในพระ-

สุตตันตปิฎก.

๑. ธรรมเป็นเครื่องนำออกจากทุกข์ (ทุกฺขนิสฺสรณ)

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 26

ในนิกายใหญ่ทั้ง ๕ คือ ทีฆนิกาย มัชฌิมนิกาย สังยุตตนิกาย

อังคุตตรนิกาย และขุททกนิกาย, ปฏิสัมภิทามรรคปกรณ์นี้นั้น นับเนื่อง

ในขุททกนิกาย.

ในองค์แห่งสัตถุศาสน์ทั้ง ๙ คือ สุตตะ เคยยะ เวยยากรณะ

คาถา อุทาน อิติวุตตกะ ชาตกะ อัพภูตธรรมะ เวทัลละ, ปฏิสัม-

ภิทามรรคปกรณ์นี้นั้น นับสงเคราะห์เข้าใน ๒ องค์ คือ เคยยะ และ

เวยยากรณะ ตามที่เป็นได้.

ก็บรรดาพระธรรมขันธ์ทั้ง ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขันธ์ อันพระ-

อานันทเถระผู้ธรรมภัณฑาคาริก อันพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงยกขึ้นสู่

เอตทัคคะใน ๕ ตำแหน่ง ปฏิญญาไว้อย่างนี้ว่า

ธรรมเหล่าใดอันเป็นไปแก่ข้าพเจ้า ธรรม

เหล่านั้น ข้าพเจ้าเรียนจากพระพุทธเจ้า ๘๒,๐๐๐

พระธรรมขันธ์, จากภิกษุอื่น ๒,๐๐๐ พระธรรม

ขันธ์ จึงรวมเป็น ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขันธ์ ดังนี้

ปฏิสัมภิทามรรคปกรณ์นี้นั้นนับเข้าในพระธรรมขันธ์ มากกว่า

ร้อย ในธรรมขันธ์ ๒,๐๐๐ พระธรรมขันธ์ที่เรียนจากภิกษุ.

ปฏิสัมภิทามรรคปกรณ์ มี ๓ วรรค คือ มหาวรรค, มัชฌิม-

วรรค, และจูฬวรรค.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 27

ในวรรคหนึ่ง ๆ มีวรรคละ ๑๐ กถา รวมเป็น ๓๐ กถา มี

ญาณกถาเป็นต้น มีมาติกากถาเป็นปริโยสาน. ข้าพเจ้าจะพรรณนา

เนื้อความแห่งบทที่ไม่ซ้ำกันตามลำดับแห่งปฏิสัมภิทามรรคปกรณ์นี้ที่

กำหนดโดยส่วนเดียว ด้วยประการฉะนี้.

ก็ปกรณ์นี้ อันกุลบุตรทั้งผู้สวดทั้งผู้แสดงโดยปาฐะโดยอรรถ

ก็พึงสวดพึงแสดงโดยเคารพเถิด, ถึงแม้จะเรียนก็พึงเรียนพึงทรงจำไว้

โดยเคารพเถิด. ข้อนั้นเพราะเหตุไร ? เพราะปกรณ์นี้เป็นปกรณ์มี

อรรถลึกซึ้ง เพื่อประโยชน์เกื้อกูลแก่โลก เพื่อความดำรงมั่นอยู่ในโลก.

หากจะมีคำถามว่า ในกลา ๓๐ กถาถ้วนนั้น เพราะเหตุไรท่าน

จงกล่าวญาณกถาไว้แต่ต้น ? ก็ตอบว่า เพราะญาณเป็นเบื้องต้นแห่ง

การปฏิบัติ เพราะเป็นธรรมเครื่องชำระมลทินแห่งการปฏิบัติ.

สมจริงดังพระดำรัสที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

ดูก่อนภิกษุเพราะเหตุนั้นแหละ เธอจง

ยังเบื้องต้นแห่งกุศลธรรมทั้งหลายให้บริสุทธิ์ก่อน,

เบื้องต้นแห่งกุศลธรรมทั้งหลายคืออะไร ? คือศีล

อันบริสุทธิ์ดี และความเห็นตรง ดังนี้^๑.

ก็ญาณกล่าวคือสัมมาทิฏฐิ ท่านกล่าวแล้วด้วยบทว่า อุชุกา ทิฏฺิ

แม้เพราะเหตุนั้นท่านจึงกล่าวญาณกถาไว้แต่ต้น. แม้คำอื่นพระผู้มี-

พระภาคเจ้าก็ได้ตรัสไว้อีกว่า

๑. ส.มหา. ๑๙/๖๘๗.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 28

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บรรดาองค์ทั้ง ๘ นั้น

สัมมาทิฏฐิย่อมเป็นประธาน, ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

ก็สัมมาทิฏฐิ ย่อมเป็นประธานอย่างไร ? คือ ภิกษุ

รู้จักสัมมาทิฏฐิว่าเป็นสัมมาทิฏฐิ รู้จักมิจฉาทิฏฐิ

ว่าเป็นมิจฉาทิฏฐิ ความรู้ของเธอนั้น เป็นสัมมา-

ทิฏฐิ.

ภิกษุรู้จักสัมมาสังกัปปะว่าเป็นสัมมาสัง-

กัปปะ, รู้จักมิจฉาสังกัปปะว่าเป็นมิจฉาสังกัปปะ.

ภิกษุรู้จักสัมมาวาจาว่าเป็นสัมมาวาจา,

รู้จักมิจฉาวาจาว่าเป็นมิจฉาวาจา.

ภิกษุรู้จักสัมมากัมมันตะว่าเป็นสัมมากัม-

มันตะ, รู้จักมิจฉากัมมันตะว่าเป็นมิจฉากัมมันตะ.

ภิกษุรู้จักสัมมาอาชีวะว่าเป็นสัมมาอาชีวะ,

ภิกษุรู้จักมิจฉาอาชีวะว่าเป็นมิจฉาอาชีวะ.

ภิกษุรู้จักสัมมาวายามะว่าเป็นสัมมาวายา-

มะ, ภิกษุรู้จักมิจฉาวายามะว่าเป็นมิจฉาวายามะ.

ภิกษุรู้จักสัมมาสติว่าเป็นสัมมาสติ, ภิกษุ

รู้จักมิจฉาสติว่าเป็นมิจฉาสติ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 29

ภิกษุรู้จักสัมมาสมาธิว่าเป็นสัมมาสมาธิ,

ภิกษุรู้จักมิจฉาสมาว่าเป็นมิจฉาสมาธิ. ความรู้

ของเธอนั้นเป็นสัมมาทิฏฐิ.^๑

ท่านกล่าวญาณกถาไว้แต่ต้นก็เพื่อจะให้ญาณ กล่าวคือ ความเห็น

ชอบว่า เมื่อสัมมาทิฏฐิเป็นประธานสำเร็จ แล้วก็จักรู้ความที่มิจฉาทิฏฐิ

ทั้งหลายเป็นมิจฉาทิฏฐิดังนี้ ให้สำเร็จก่อน.

พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า

ดูก่อนอุทายี เธอจงงดขันธ์ส่วนอดีตและ

อนาคตไว้ก่อน เราจักแสดงธรรมแต่เธอว่า เมื่อ

เหตุนี้มี ผลนี้ก็ย่อม เพราะเหตุนี้เกิด ผลนี้จึงเกิด,

เมื่อเหตุนี้ไม่มี ผลนี้ก็ย่อมไม่มี เพราะเหตุนี้ดับ

ผลนี้ก็ย่อมดับ ดังนี้.^๒

และ เพราะเว้นปุพพันตทิฏฐิและอปรันตทิฏฐิแล้วกล่าวญาณเท่านั้น

ท่านจึงกล่าวญาณกถาไว้แต่ต้น.

พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า

อย่าเลย สุภัททะ ข้อที่ถามว่า สมณ-

พราหมณ์เหล่านั้นทั้งหมด ได้ตรัสรู้ตามปฏิญญา

ของตน ๆ หรือ หรือว่าทั้งหมดไม่ได้ตรัสรู้ หรือ

๑. ม.อุ. ๑๔/๒๕๔. ๒. ม.ม. ๑๓/๓๗๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 30

ว่าบางพวกไม่ได้ตรัสรู้ดังนี้นั้นจงงดไว้ก่อน. ดูก่อน

สุภัททะ เราจักแสดงธรรมแก่เธอ เธอจงตั้งใจ

ฟังธรรมนั้น จงมนสิการให้ดี, เราจักแสดง

ณ บัดนี้" ดังนี้.^๑

และ เพราะเว้นวาทะของพวกสมณพราหมณ์ปุถุชนฝ่ายปรัปปวาท

ทั้งหลายเสีย แล้วแสดงอัฏฐังคิกมรรคอันประเสริฐ และ เพราะ

ญาณ กล่าวคือ สัมมาทิฏฐิในอัฏฐังคิกมรรคเป็นประธาน ท่านจึง

กล่าวญาณกถาไว้แต่ต้น.

พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย องค์แห่งการบรรลุ

โสดาบัน ๔ อย่างเหล่านี้ คือ

๑. สปฺปุริสสเสโว การคบหากับสัตบุรุษ

๒. สทฺธมฺมสฺสวน การฟังพระสัทธรรม

๓. โยนิโสมนสิกาโร การทำไว้ในใจโดยแยบคาย

๔. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ การปฏิบัติธรรมสมควรแก่ธรรม.^๒

และตรัสว่า

๑. ที.มหา. ๑๐/๑๓๘. ๒. ที.ปา. ๑๑/๒๔๐.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 31

กุลบุตรเกิดสัทธาแล้ว ย่อมเข้าไปใกล้

เมื่อเข้าไปใกล้ ย่อมนั่งใกล้ เมื่อนั่งใกล้ ย่อม

เงี่ยหูลง เมื่อเงี่ยหูลงแล้ว ย่อมฟังธรรม ครั้น

ฟังธรรมแล้ว ย่อมทรงธรรมไว้ ย่อมพิจารณา

เนื้อความแห่งธรรมที่ทรงไว้แล้ว เมื่อพิจารณาเนื้อ

ความอยู่ ธรรมทั้งหลายย่อมทนซึ่งความพินิจ เมื่อ

ธรรมทนความพินิจได้อยู่ ฉันทะ ย่อมเกิด เมื่อ

เกิดฉันทะแล้ว ย่อมอุตสาหะ ครั้นอุตสาหะแล้ว

ย่อมไตร่ตรอง ครั้นไตร่ตรองแล้ว ย่อมตั้งความ

เพียร เมื่อมีตนส่งไปแล้ว ย่อมกระทำให้แจ้งชัด

ซึ่งปรมัตถสัจจะนั้นด้วยกาย และเห็นแจ้งแทง

ตลอดซึ่งปรมัตถสัจจะนั้นด้วยปัญญา^๑ ดังนี้

และตรัสว่า

พระตถาคต อุบัติขึ้นในโลกนี้ ฯลฯ

พระตถาคตนั้นทรงแสดงธรรมไพเราะในเบื้องต้น^๒

ดังนี้.

ท่านกล่าวญาณกถาไว้แต่ต้นทำ สุตมยญาณ ไว้เป็นญาณต้น

โดยอนุโลมสุตตันตบทมิใช่น้อยตามที่ได้กล่าวมาแล้วนี้เป็นอาทิ.

๑. ม.ม. ๑๓/๒๓๘. ๒. ที.มหา. ๙/๑๐๒.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 32

ก็ญาณกถานี้นั้น แบ่งออกเป็น ๒ คือ อุทเทส ๑ นิทเทส ๑.

ในอุทเทส ท่านแสดงญาณ ๗๓ ด้วยสามารถแห่งมาติกาโดยนัยเป็นต้น

ว่า โสตาวธาเน ปญฺา สุตมเย าณ ซึ่งแปลว่า ปัญญาในการ

ทรงจำธรรมที่ได้ฟังมาแล้ว เป็นสุตมยญาณ ดังนี้.

ในนิทเทส ท่านแสดงญาณ ๗๓ เหล่านั้นนั่นแหละ อย่าง

พิสดารโดยนัยเป็นต้นว่า กถ โสตาวธาเน ปญฺา สุตมเย

าณ. อิเม ธมฺมา อภิญฺเยฺยาติ โสตาวธาน, ตปชานนา

ปญฺา สุตมเย าณ ซึ่งแปลว่า ปัญญาในการทรงจำธรรมที่ได้

ฟังมาแล้ว เป็นสุตมยญาณอย่างไร ? ปัญญาอันเป็นเครื่องทรงจำธรรม

ที่ได้ฟังมาแล้ว คือเป็นเครื่องรู้ชัดซึ่งธรรมที่ได้สดับมาแล้วนั้นว่า

ธรรมเหล่านี้ควรรู้ยิ่งดังนี้ เป็นสุตมยญาณดังนี้.

จบ คันถารัมภกถา

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 33

มหาวรรค

อรรถกถาญาณกถามาติกา

๑. อรรถกถาสุตมยญาณุทเทส

ว่าด้วย สุตมยญาณ

ในอุทเทสนั้นเบื้องแรก พึงทราบ โสต ศัพท์ ในคำนี้ว่า

โสตาวธาเน ปญฺา สุตมเย าณ มีประเภทแห่งอรรถเป็นอเนก.

จริงอย่างนั้น โสต ศัพท์นั้นย่อมปรากฏ

ในอรรถว่า มังสโสตะ, โสตวิญญาณ,

ญาณโสตะ, กระแสแห่งตัณหาเป็นต้น, สายธาร

แห่งกระแสน้ำ, อริยมรรค, และแม้ในความสืบ

ต่อแห่งจิต.

ก็ โสต ศัพท์ นี้ ย่อมปรากฏในอรรถว่า มังสโสตะ ได้ในคำ

เป็นต้นว่า โสตายตนะ, โสตธาตุ และโสตินทรีย์.^๑

ปรากฏในอรรถว่า โสตวิญญาณ ได้ในคำเป็นต้นว่า ได้ยิน

เสียงด้วยโสตะ^๒.

๑. อภิ. วิ. ๓๕/ ๑๐๑. ๒. ม.มู. ๑๒/ ๑๔.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 34

ปรากฏในอรรถ ญาณโสตะ ได้ในคำเป็นต้นว่า ได้ยินเสียง

ด้วยโสตธาตุอันเป็นทิพย์^๑

ปรากฏในธรรมทั้ง ๕ มีตัณหาเป็นต้น ได้ในคำเป็นต้นว่า

คำว่า กระแสเหล่าใดในโลก ความว่า กระแสเหล่านี้ใด เรา

บอกแล้ว กล่าวแล้ว แสดงแล้ว บัญญัติแล้ว แต่งตั้งแล้ว

เปิดเผยแล้ว จำแนกแล้ว ทำให้ตื้นขึ้นแล้ว ประกาศแล้ว,

นี้อย่างไร ? คือ กระแสตัณหา, กระแสทิฏฐิ, กระแสกิเลส,

กระแสทุจริต, กระแสอวิชชา^๒.

ปรากฏในอรรถว่า สายธารแห่งกระแสน้ำ ได้ในคำเป็นต้นว่า

พระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ทอดพระเนตรเห็นแล้วแล ซึ่งท่อนไม้

ท่อนใหญ่ถูกกระแสน้ำพัดไปในแม่น้ำคงคา^๓.

ปรากฏในอรรถว่า อริยมรรค ได้ในคำเป็นต้นว่า ดูก่อน

อาวุโส คำนี้ เป็นชื่อของอัฏฐังคิกมรรคอันประเสริฐ คือ โสตะ.

ปรากฏในอรรถว่า ความสืบต่อแห่งจิต ได้ในคำเป็นต้นว่า และ

ย่อมรู้กระแสวิญญาณของบุรุษ ซึ่งขาดแล้วโดยส่วน ๒ คือ

ทั้งที่ไม่ตั้งอยู่ในโลกนี้ ทั้งที่ไม่ตั้งอยู่ในปรโลก^๔.

๑. ที.ปา. ๑๑/๔๓๑. ๒. ขุ.จูฬ. ๓๐/๗๖. ๓. ส.สฬา. ๑๘/๓๒๕.

๔. ที.ปา. ๑๑/๗๙.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 35

ก็โสตศัพท์ในที่นี้ พึงหมายเอา มังสโสตะ.

ชื่อว่า โสตาวธาน เพราะอรรถว่า ทรงไว้ กำหนดไว้ ตั้งไว้

ด้วยโสตะนั้น เป็นเหตุ หรือเป็นเหตุให้สำเร็จ. ชื่อว่า โสตาวธาน

นั้นอย่างไร ? คือ สุตะ. ก็ธรรมชาติที่รู้แจ้ง กำหนดได้โดยครรลอง

แห่งโสตทวาร ชื่อว่า สุตะ ดุจในคำเป็นต้นว่า เป็นผู้สดับมาก

เป็นผู้ทรงสุตะ เป็นผู้สั่งสมสุตะ^๑, สุตะนั้น ในที่นี้ท่านกล่าวว่า

โสตาวธาน. ปัญญาที่เป็นไปในสุตะกล่าวคือโสตาวธานนั้น ชื่อว่า

โสตาวธาเน ปญฺา.

ก็ บทว่า ปญฺา ได้แก่ปัญญาโดยอรรถว่าเป็นเครื่องทำให้

รู้ชัด กล่าวคือ เป็นเครื่องทำอรรถะนั้น ๆ ให้ปรากฏ. อีกอย่างหนึ่ง

ธรรมชาติใด ย่อมรู้ธรรมทั้งหลายโดยประการนั้น ๆ คือ โดยอนิจ-

ลักษณะเป็นต้น ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า ปัญญา.

พึงทราบ สุต ศัพท์ ทั้งทีมีอุปสรรคและไม่มีอุปสรรคในคำนี้ว่า

สุตมเย าณ ดังนี้ ก่อน

สุตศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า ไป.

ปรากฏ, กำหนัด, ประกอบเนือง ๆ, สั่งสม,

สัททารมณ์, รู้ได้ ตามครรลองแห่งโสตทวาร.

๑. ม.มุ. ๑๒/๓๗๖.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 36

จริงอย่างนั้น สุตศัพท์ มีอรรถว่า ไป ได้ในคำเป็นต้นว่า

เสนาย ปสุโต เสนาเคลื่อนไป.

สุตศัพท์ มีอรรถว่า มีธรรมอันปรากฏแล้ว ได้ในคำเป็นต้นว่า

สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต มีธรรมอันสดับแล้วเห็นอยู่.^๑

สุตศัพท์ มีอรรถว่า กำหนัดและไม่กำหนัด ได้ในคำเป็นต้นว่า

อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส^๒ ภิกษุณีกำหนัดยินดีแล้วต่อ

บุรุษบุคคลผู้ไม่กำหนัดยินดีแล้ว.

สุตศัพท์ มีอรรถว่า ประกอบเนือง ๆ ได้ในคำเป็นต้นว่า เย

ฌานปสุตา ธีรา^๓ กุลบุตรเหล่าใดประกอบเนืองๆ ในฌาน กุลบุตร

เหล่านั้น ชื่อว่า นักปราชญ์.

สุตศัพท์ มีอรรถว่า สั่งสมได้ในคำเป็นต้นว่า ตุมฺเหหิ ปุญฺ

ปสุต อนปฺปก^๔ บุญมิใช่น้อยอันท่านทั้งหลายสั่งสมไว้แล้ว.

สุตศัพท์ มีอรรถว่า สัททารมณ์ ได้ในคำเป็นต้นว่า ทิฏฺ สุตฺ

มุต วิญฺาต^๕ รูปอันเราเห็นแล้ว เสียงอันเราได้ยินแล้ว หมวด ๓ แห่ง

อารมณ์อันเราทราบแล้วอารมณ์ที่รู้แจ้งแล้ว.

๑. ขุ.อุ. ๒๕/๕๑. ๒. วิ.ภิกฺขุนี. ๓/๑. ๓. ขุ.ธ. ๒๕/๒๔.

๔. ขุ.ขุ. ๒๕/๘. ๕. ม.ม. ๑๒/๒๘๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 37

สุตศัพท์ มีอรรถว่า ทรงไว้ซึ่งสัททารมณ์อันตนรู้แล้วโดยครรลอง

แห่งโสตทวาร ได้ในคำเป็นต้นว่า พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร

สุตสนฺนิจโย^๑ เป็นผู้สดับมาก เป็นผู้ทรงสุตะ เป็นผู้สั่งสมสุตะ. แต่

ในที่นี้ สุตะศัพท์มีอรรถว่า อันตนรู้แล้ว. เข้าไปทรงไว้แล้วโดย

ครรลองแห่งโสตทวาร.

บทว่า สุตมเย าณ ความว่า ปัญญานี้ได้ ปรารภพระ-

สัทธรรม คือ สุตะนี้ ที่รู้แล้ว ทรงจำไว้ได้แล้ว กระทำให้เป็น

อารมณ์ เป็นไปแล้วในครั้งแรกและครั้งต่อ ๆ มา, ปัญญาญาณนั้น

ย่อมเป็นอันท่านกล่าวแล้วว่า สุตมเย าณ ญาณอันสำเร็จแล้วด้วย

การฟัง, อธิบายว่า สุตมย าณ นั่นเอง. ก็คำว่า สุตมเย นี้

เป็นปัจจัตตวัจนะ, ปัจจัตตวัจนะ ในคำเป็นต้นว่า น เหว วตฺตพฺเพ

ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น, วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค พุ่มไม้ในไพร

มรยอดคือดอกบานสะพรั่ง, นตฺถิ อตฺตกาเร การกระทำของตน ไม่มี,

นตฺถิ ปรกาเร การกระทำของคนอื่น ไม่มี, นตฺถิ ปุริสกาเร การกระทำ

ของบุรุษ ไม่มี ดังนี้ ฉันใด แม้ในที่นี้ บทว่า สุตมเย ก็พึงเข้าใจ

ฉันนั้น. เพราะเหตุนั้น ท่านจึงกล่าวคำว่า สุตมย าณนฺติ อตฺโถ

อธิบายว่า ญาณอันสำเร็จแล้วด้วยการฟัง ดังนี้.

๑. ม.มู. ๑๒/๓๗๖.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 38

อีกอย่างหนึ่ง หมวดธรรมมีผัสสะเป็นต้น อันสำเร็จแล้วด้วย

การฟัง จึงชื่อว่า สุตมยะ, ญาณเป็นไปในหมวดแห่งธรรมที่ชื่อว่า

สุตมยะนั้น คือสัมปยุต กับด้วยสุตมยะนั้น ชื่อว่า สุตมเย าณ.

ญาณนั้นนั่นแล ท่านกล่าวว่า ปัญญา เพราะไม่กำหนดก็เพื่อจะอธิบาย

โดยปริยาย ภายหลังจึงกล่าวกำหนดว่า ญาณ ท่านสาธุชนพึงทราบ

ตามที่กล่าวมานี้.

ก็ชื่อว่า ญาณ มีการแทงตลอดสภาวะเป็นลักษณะ หรือมี

การแทงตลอดอย่างไม่ผิดพลาดเป็นลักษณะ เหมือนการยิงลูกศรอัน-

นายขมังธนูผู้ชาญฉลาดยิงไปแล้วฉะนั่น.

มีการส่องซึ่งอารมณ์เป็นรส เหมือนดวงประทีปส่องสว่างฉะนั้น.

มีความไม่หลงเป็นปัจจุปัฏฐาน เหมือนพรานป่าบอกทางแก่

คนหลงทางฉะนั้น.

มีสมาธิเป็นปทัฏฐาน ตามพระบาลีว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

ภิกษุมีใจตั้งมั่นแล้ว ย่อมรู้ตามความเป็นจริง.^๑

ก็ในลักษณะเป็นต้น พึงทราบว่า สภาวะก็ดี สามัญญะก็ดี

ชื่อว่า ลักษณะ, กิจก็ดี สมบัติก็ดี ชื่อว่า รส, อาการที่ปรากฏก็ดี

ผลก็ดี ชื่อว่า ปัจจุปัฏฐาน, เหตุใกล้ ชื่อว่า ปทัฏฐาน ดังนี้.

๑. ส. สฬา. ๑๘/๑๔๗.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 39

๒. อรรถกถาสีลมยญาณุทเทส

ว่าด้วย สีลมยญาณ

คำว่า สุตฺวาน สวเร ปญฺา ความว่า :-

ธรรม ๕ ประการเหล่านี้ คือ ปาฏิโมกข์ ๑

สติ ๑ ญาณ ๑ ขันติ ๑ และ วิริยะ ๑ ท่าน

แสดงว่าสังวร.

สังวรที่มาแล้วโดยนัยเป็นต้นว่า

เป็นผู้เข้าถึง, เข้าถึงพร้อม, เข้ามา, เข้า

มาพร้อม, ถึงแล้ว, ถึงพร้อมแล้ว, ประกอบ

พร้อมแล้ว ด้วยปาฏิโมกขสังวรนี้^๑ ชื่อว่า ปาฏิ-

โมกขสังวร.

สังวรที่มาแล้วโดยนัยเป็นต้นว่า

ภิกษุเห็นรูปด้วยจักษุแล้ว ไม่ถือนิมิต

ไม่ถืออนุพยัญชนะ, เธอย่อมปฏิบัติ เพื่อสำรวม

จักขุนทรีย์ เมื่อไม่สำรวมแล้ว จะเป็นเหตุให้

อกุศลธรรมอันลามก คืออภิชฌาและโทมนัส

๑. อภิ.วิ.๓๕/๖๐๒.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 40

ครอบงำนั้น ชื่อว่า รักษาจักขุนทรีย์, ชื่อว่า

ถึงความสำรวมในจักขุนทรีย์^๑ ชื่อว่า สติสังวร.

สังวรที่มาแล้วโดยนัยเป็นต้นว่า

กระแสทั้งหลายเหล่าใดในโลก มีอยู่,

สติเป็นเครื่องกั้นกระแสเหล่านั้น เรากล่าวสติว่า

เป็นเครื่องกั้นกระแสทั้งหลาย, กระแสเหล่านั้น

อันบัณฑิตย่อมปิดได้ด้วยปัญญา^๒ ดังนี้

ชื่อว่า ญาณสังวร.

สังวรที่มาแล้วโดยนัยเป็นต้นว่า

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในธรรมวินัย

นี้ พิจารณาโดยแยบคายแล้ว เสพจีวร^๓ ดังนี้

ชื่อว่า ปัจจยปฏิเสวนาสังวร, ปัจจยปฏิเสวนาสังวรแม้นั้น ท่าน

สงเคราะห์ด้วยญาณสังวรนั้นแล.

สังวรที่มาแล้วโดยนัยเป็นต้นว่า

เป็นผู้อดกลั้นต่อ หนาว ร้อน หิว

ระหาย สัมผัสแห่งเหลือบ ยุง ลม แดด และ

สัตว์เลื้อยคลานเป็นผู้มีชาติแห่งผู้อดกลั้นต่อถ้อย

คำที่ผู้อื่นกล่าวชั่วร้ายแรง ต่อเวทนาที่มีอยู่ในตัว

๑. ที.สี. ๙/๑๒๒. ๒. ขุ.ส. ๒๕/๔๒๕. ๓. ม.มู. ๑๒/๑๔.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 41

ซึ่งบังเกิดขึ้นเป็นทุกข์ กล้า แข็ง เผ็ดร้อน ไม่

เป็นที่ยินดี ไม่เป็นที่ชอบใจ อันจะคร่าชีวิตเสีย

ได้^๑ ดังนี้

ชื่อว่า ขันติสังวร.

สังวรที่มาแล้วโดยนัยเป็นต้นว่า

ภิกษุ ย่อมอดกลั้น ย่อมละ ย่อมบรรเทา

กามวิตกที่เกิดขึ้นแล้ว. ย่อมกระทำให้สิ้นสูญไป

ให้ถึงความไม่มี^๒ ดังนี้

ชื่อว่า วิริยสังวร.

สังวรที่มาแล้วโดยนัยเป็นต้นว่า

พระอริยสาวกในพระศาสนานี้ ละ

มิจฉาอาชีวะเสียแล้ว สำเร็จชีวิตอยู่ด้วยสัมมา-

อาชีวะ^๓ ดังนี้

ชื่อว่า อาชีวปาริสุทธิสังวร, อาชีวปาริสุทธิสังวร แม้นั้น ท่าน

สงเคราะห์ด้วยวิริยสังวรนั่นแล.

ในสังวร ๗ เหล่านั้น สังวร ๔ คือ ปาฏิโมกขสังวร, อิน-

ทริยสังวร, อาชีวปาริสุทธิสังวร, และปัจจัยปฏิเสวนาสังวร ท่าน

ประสงค์เอาในที่นี้, และในสังวร ๔ เหล่านั้น ปาฏิโมกขสังวร ท่าน

๑. ม.มู. ๑๒/๓๕. ๒. ม.ม. ๑๒/๑๗. ๓. ส.มหา ๑๙.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 42

ประสงค์เอาเป็นพิเศษ. ก็สังวรนี้แม้ทั้งหมดท่านเรียกว่า สังวร เพราะ

กั้นทุจริตทั้งหลายมีกายทุจริตเป็นต้น ที่จำต้องสังวรตามธรรมดาของ

ตน.

ปัญญาของกุลบุตรผู้ฟังธรรมตามที่กล่าวแล้วในสุตมยญาณแล้ว

สังวรอยู่ ทำการสังวร เป็นไปแล้วในการสังวรนั้น สัมปยุตกับสังวร

นั้น ท่านกล่าวแล้วว่า สุตฺวาน สวเร ปญฺา. อีกอย่างหนึ่งมีความ

ว่า ปัญญาในการสังวรเพราะมีการฟังเป็นเหตุบ้าง เพราะมีคำว่า

เหตุอตฺเถ สุตฺวา ฟังเหตุและผลปรากฏอยู่ด้วย.

บทว่า สีล ในคำนี้ว่า สีลมเย าณ ความว่า ชื่อว่า

ศีลเพราะอรรถว่าสำรวม, ชื่อว่า การสำรวมนี้ อย่างไร ? คือการ

ตั้งมั่น, อธิบายว่า ความเป็นกายกรรมเป็นต้นไม่เกลื่อนกล่นด้วย

สามารถแห่งความเป็นผู้สำรวมด้วยดี. หรือความเข้าไปตั้งมั่น, อธิบายว่า

ความที่แห่งกุศลธรรมทั้งหลายเป็นที่รองรับด้วยสามารถเป็นที่ตั้ง.

ก็ในศีลนี้ นักปราชญ์ผู้รู้ลักษณศัพท์ รับรู้ตาม ๆ กันมาซึ่ง

อรรถะทั้ง ๒ นี้เท่านั้น. แต่อาจารย์พวกอื่นพรรณนาว่า ชื่อว่า ศีล

เพราะอรรถว่าเสพยิ่ง เพราะอรรถว่าเป็นที่รองรับ เพราะอรรถว่าเป็น

ปกติ เพราะอรรถว่าเป็นศีรษะ เพราะอรรถว่าเย็น เพราะอรรถว่า

เกษม.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 43

ศีลนั้น แม้จะมีประเภทต่าง ๆ หลายอย่าง

ก็มีการสำรวมเป็นลักษณะ เหมือนรูป^๑มีประเภท

ต่าง ๆ เป็นอันมาก ก็มีการเห็นได้ด้วยตาเป็น

ลักษณะ ฉะนั้น.

เหมือนอย่างว่า ความที่รูปายตนะแม้มีประเภทต่าง ๆ เป็น

อันมาก โดยประเภทแห่งสีมีสีเขียวและสีเหลืองเป็นต้น. ก็มีการเห็น

ได้ด้วยตาเป็นลักษณะ เพราะไม่ก้าวล่วงความที่แห่งรูปายตนะมีประเภท

ต่าง ๆ โดยประเภทแห่งสีมีสีเขียวเป็นต้น ก็เป็นรูปายตนะที่เห็นได้

ด้วยตาฉันใด, ความสำรวมแห่งศีลแม้มีประเภทต่าง ๆ หลายอย่าง

โดยประเภทแห่งวิรัติมีเจตนาวิรัติเป็นต้น ท่านกล่าวแล้วว่าเป็นที่รองรับ

กายกรรมเป็นต้น และเป็นที่ตั้งแห่งกุศลธรรมนี้ได้, การสำรวมนั้น

นั่นแหละเป็นลักษณะของศีลแม้มีประเภทต่าง ๆ หลายอย่างโดยประเภท

แห่งวิรัติมีเจตนาวิรัติเป็นต้น เพราะไม่ก้าวล่วงความเป็นที่รองรับและ

เป็นที่ตั้ง.

ก็ การกำจัดความเป็นผู้ทุศีล และคุณ

คือความไม่มีโทษ ท่านเรียกว่า เป็นรส เพราะ

อรรถว่าเป็นกิจและสมบัติ ของศีลนั้นมีลักษณะ

ดังที่ได้กล่าวมาแล้วอย่างนี้.

๑. หมายเอารูปารมณ์

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 44

เพราะฉะนั้น ธรรมดาว่าศีลนี้ บัณฑิตพึงทราบว่า มีการ

กำจัดความเป็นผู้ทุศีลเป็นรส เพราะรสมีอรรถว่ากิจ, มีความไม่มีโทษ

เป็นรส เพราะรสมีอรรถว่าสมบัติ.

ศีลนี้นั้น วิญญูชนทั้งหลายพรรณนาไว้ว่า

มีความสะอาดเป็นปัจจุปัฏฐาน มีโอตตัปปะและ

หิริเป็นปทัฏฐานของศีลนั้น.

ศีลนี้นั้น มีความสะอาดเป็นปัจจุปัฏฐานตามที่พระผู้มีพระภาค-

เจ้าตรัสไว้อย่างนี้ว่า

ความสะอาดกาย, ความสะอาดวาจา, ความสะอาดใจ๑

ย่อมถึงซึ่งความนับว่า ปรากฏโดยความเป็นของสะอาด. ส่วน หิริ

และโอตตัปปะ วิญญูชนทั้งหลายพรรณนาไว้ว่าเป็นปทัฏฐานของศีล

นั้น, อธิบายว่า เป็นเหตุใกล้. เพราะเมื่อหิริและโอตตัปปะมีอยู่ ศีล

ก็ย่อมเกิดขึ้นและตั้งอยู่, เมื่อหิริและโอตตัปปะไม่มี ศีลก็ย่อมไม่เกิดขึ้น

และไม่ตั้งอยู่ฉะนั้น ญาณที่สหรคตด้วยศีล สัมปยุตด้วยศีลนั้น โดย

วิธีที่กล่าวมาแล้วอย่างนี้ ชื่อว่า สีลมเย าณ. อีกอย่างหนึ่ง ศีล

นั่นแหละสำเร็จแล้ว ชื่อว่า สีลมัย, ญาณในสีลมัยนั้น คือสัมปยุต

ด้วยศีลมัยนั้น.

๑. ที.ปา. ๑๑/๒๒๘.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 45

การพิจารณาโทษในการไม่สำรวม ๑, การพิจารณาอานิสงส์

ในการสำรวม ๑, การพิจารณาความบริสุทธิ์ในการสำรวม ๑, การ

พิจารณาความขาวสะอาดจากสังกิเลสในเพราะการสำรวม ๑ ท่าน

สงเคราะห์ด้วยสีลมยญาณนั่นแล.

๓. อรรถกถาสมาธิภาวนามยญาณุทเทส

ว่าด้วย สมาธิภาวนามยญาณ

คำว่า สวริตฺว สมาทหเน ปญฺา ความว่า ปัญญาของ

กุลบุตรผู้สำรวมด้วยสีลสังวรตามที่กล่าวไว้ในสีลมยญาณ แล้วทำการ

สำรวมตั้งอยู่ในศีลมีจิตตั้งไว้ด้วยดี กระทำจิตให้มีอารมณ์เป็นหนึ่ง ด้วย

สามารถแห่งอุปจารสมาธิและอัปปนาสมาธิ เป็นไปแล้วในสมาธิจิตนั้น

คือสัมปยุตกับด้วยสมาธิจิตนั้น. การวางไว้ ตั้งไว้ ด้วยดีโดยชอบ

ฉะนั้น จึงชื่อว่า สมาทหน - การตั้งไว้ด้วยดี, คำนี้ เป็นคำเรียก

สมาธิโดยปริยาย.

กุศลจิตเอกัคคตา ชื่อว่า สมาธิ ในคำนี้ว่า สมาธิภาวนา-

มเย าณ ชื่อว่า สมาธิ เพราะอรรถว่ากระไร ? ชื่อว่า สมาธิ

เพราะอรรถว่าตั้งมั่น ( สมาธาน ). ชื่อว่า สมาธาน นี้อย่างไร ?

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 46

มีคำอธิบายว่า การวาง การตั้ง ซึ่งจิตและเจตสิกไว้ในอารมณ์เดียว

โดยชอบด้วยดี เพราะฉะนั้น จิตและเจตสิก ไม่ฟุ้งไป ไม่เกลื่อน

กล่น ตั้งอยู่โดยชอบด้วยดีในอารมณ์เดียว ด้วยอานุภาพแห่งธรรมใด,

คำที่กล่าวมาแล้วนี้พึงทราบว่าเป็น สมาธาน.

ก็ความไม่ฟุ้งซ่านเป็นลักษณะ การกำจัด

ความฟุ้งซ่านเป็นรส การไม่หวั่นไหวเป็น

ปัจจุปัฏฐาน และมีความสุขเป็นปทัฏฐานของ

สมาธินั้นแล.

ธรรมชาติใด อันพระโยคีบุคคลอบรมอยู่ เจริญอยู่ ฉะนั้น

ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า ภาวนา, ภาวนาคือสมาธิ ชื่อว่า สมาธิภาวนา,

อีกอย่างหนึ่ง การอบรมการเจริญซึ่งสมาธิ ชื่อว่า สมาธิภาวนา. ห้าม

ภาวนาอื่นด้วยคำว่า สมาธิภาวนา. ญาณอันสำเร็จด้วยสมาธิภาวนา

ด้วยสามารถแห่งอุปจารสมาธิและอัปปนาสมาธิดุจในก่อน.

๔. อรรถกถาธัมมัฏฐิติญาณุทเทส

ว่าด้วย ธรรมฐิติญาณ

ชื่อว่าปัจจัย ในคำนี้ว่า ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺา มีวจนัตถะ

ว่า ผลย่อมอาศัยธรรมนั้นเกิด ฉะนั้น ธรรมนั้นชื่อว่า ปัจจัย.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 47

คำว่า ปฏิจฺจ ได้แก่ ไม่เว้นจากธรรมที่เป็นปัจจัยนั้น อธิบาย

ว่า ไม่บอกคืน. บทว่า เอติ ความว่า ย่อมเกิดขึ้นด้วย ย่อมเป็นไป

ด้วย. อีกอย่างหนึ่ง มีความว่าอุปการะ มีอรรถว่าเป็นแดนเกิด, ปัญญา

ในการกำหนดคือกำหนดได้ซึ่งปัจจัยทั้งหลาย เพราะปัจจัยนั้นมีมาก

อย่าง ชื่อว่า ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺา แปลว่า ปัญญาเป็นเครื่อง

กำหนดปัจจัย.

ธมฺมศัพท์ ในบทว่า ธมฺมฏฺิติาณ นี้ ย่อมปรากฏใน

อรรถว่า สภาวะ, ปัญญา, บุญ, บัญญัติ, อาบัติ, ปริยัติ, นิสสัตตตา,

วิการ, คุณ, ปัจจัย, ปัจจยุปบันเป็นต้น.

ก็ ธมฺมศัพท์นี้ ย่อมปรากฏในอรรถว่าสภาวะ ได้ในติกะว่า

กุสลา ธมฺมา สภาวธรรมทั้งหลายที่เป็นกุศล, อกุสลา ธมฺมา

สภาวธรรมทั้งหลายที่เป็นอกุศล, อพฺยากตา ธมฺมา สภาวธรรม

ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตะ^๑.

ธมฺมศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า ปัญญา ได้ในคำเป็นต้นว่า

บุคคลใดผู้อยู่ครองเรือนประกอบด้วย

สัทธา มีธรรม ๔ ประการเหล่านี้ คือ สัจจะ,

๑. อภิ.ส. ๓๔/๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 48

ธรรมะ, ธิติ, และจาคะ บุคคลนั้นแล ละโลกนี้

ไปแล้ว ย่อมไม่เศร้าโศก^๑ ดังนี้.

ธมฺมศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า บุญ ได้ในคำเป็นต้นว่า

ธรรมและอธรรมทั้ง ๒ นี้ มีผลเสมอกัน

หามิได้เลย อธรรมย่อมนำไปนรก ธรรมย่อมให้ถึง

สุคติ^๒ ดังนี้.

ธมฺมศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า บัญญัติ ได้ในคำเป็นต้นว่า

บัญญัติธรรม, นิรุตติธรรม, อธิวจนธรรม^๓ ดังนี้.

ธมฺมศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า อาบัติ ได้ในคำเป็นต้นว่า

ธรรมคือปราชิก, ธรรมคือสังฆาทิเสส^๔ ดังนี้.

ธมฺมศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า ปริยัติ ได้ในคำเป็นต้นว่า

ภิกษุในธรรมวินัย ย่อมเรียนธรรมคือสุตตะ, เคยยะ เวยยา-

กรณะ^๕ดังนี้.

ธมฺมศัพท์ ปรากฏในอรรถว่า นิสสัตตตา-ความไม่มีสัตว์ ได้ใน

คำเป็นต้นว่า

ก็สมัยนั้นแล ธรรมทั้งหลาย ย่อมมี,^๖และในคำเป็นต้นว่า

พระโยคีบุคคล ตามพิจารณาเห็นธรรมในธรรมทั้งหลาย อยู่^๗ ดังนี้.

๑. ส.ส. ๑๕/๘๔๕. ๒. ขุ.เถร. ๒๖/๓๓๒. ๓. อภิ.ส. ๓๔/๑๕.

๔. วิ.มหาวิภงฺค. ๑/๓๐๐. ๕. องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๗๓. ๖. อภิ.ส. ๓๔/๑๕.

๗. ที.มหา. ๑๐/๒๗๓.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 49

ธมฺมศัพท์ ปรากฏในอรรถว่า วิการ - ธรรมชาติที่ผันแปร ได้ใน

คำเป็นต้นว่า

ชาติธรรม ชราธรรม มรณธรรม^๑ ดังนี้.

ธมฺมศัพท์ ปรากฏในอรรถว่า คุณ ได้ในคำเป็นต้นว่า

พุทธธรรม ๖^๒ ... ดังนี้.

ธมฺมศัพท์ ปรากฏในอรรถว่า ปัจจัย ได้ในคำเป็นต้นว่า

ความรู้แตกฉานในเหตุ ชื่อว่า ธัมมปฏิสัมภิทา^๓ ดังนี้.

ธมฺมศัพท์ ปรากฏในอรรถว่า ปัจจยุปบัน ได้ในคำเป็นต้นว่า

ธาตุนั้น ตั้งอยู่แล ชื่อว่า ธรรมฐิติ ธรรมนิยาม^๔ ดังนี้.

ธมฺมศัพท์นี้นั้น พึงเห็นว่าลงในอรรถว่า ปัจจยุปบัน แปลว่า ธรรม

ที่เกิดแต่ปัจจัย. โดยอรรถท่านเรียกว่าธรรมะ เพราะทรงไว้ซึ่งสภาวะ

ของตน, หรือ อันปัจจัยทรงไว้, หรือ ย่อมทรงไว้ซึ่งผลของตน.

หรือ ผู้ใดบำเพ็ญธรรมให้บริบูรณ์ก็ทรงผู้นั้นไว้ ไม่ให้ตกไปในอบาย

ทั้งหลาย, หรือทรงไว้ในลักษณะของตน ๆ. หรือว่าย่อมตั้งลงไว้ได้

ด้วยจิต, ตามสมควร. แต่ในที่นี้ ชื่อว่า ธรรม เพราะอรรถว่า อัน

ปัจจัยทั้งหลายของตน ทรงไว้, ธรรมทั้งหลายอาศัยปัจจัยเกิดขึ้น ย่อม

ตั้งขึ้น คือ ย่อมเกิดขึ้นด้วย ย่อมเป็นไปด้วยธรรมชาติใด ฉะนั้น

๑. องฺ.ทสก. ๒๔/๑๐๗. ๒. ขุ.มหา. ๒๙/๒๓๑. ๓. อภิ.วิ. ๓๕๑๗๗๙.

๔. ส.นิ. ๑๖/๖๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 50

ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า ธรรมฐิติ. คำนี้เป็นชื่อของปัจจัยธรรมทั้งหลาย,

ญาณในธรรมฐิตินั้น ชื่อว่า ธัมมัฏฐิติญาณ.

ก็ ธัมมัฏฐิติญาณนี้ มีปริยายแห่งการกำหนดปัจจัยแห่งนามรูป

ทั้งหลายเหล่านั้น ย่อมเกิดขึ้นแก่พระโยคีบุคคลผู้ปรารภความเพียร

เพื่อยถาภูตญาณทัสสนะ ด้วยจิตอันตั้งมั่นด้วยสมาธิตามที่กล่าวไว้ใน

สมาธิภาวนามยญาณแล้วกำหนดนามรูป.

หากจะมีปุจฉาว่า ญาณนี้ ทำไมท่านไม่กล่าวว่า นามรูป

ววัตถามญาณ อย่างเดียว แต่กลับกล่าวว่า ธัมมัฏฐิติญาณ

เล่า ? ก็มีวิสัชนาว่า เพราะการกำหนดธรรมที่อาศัยปัจจัยเกิดขึ้น ล้วน

สำเร็จด้วยการกำหนดปัจจัยอย่างเดียว. เพราะว่าธรรมที่อาศัยปัจจัย

เกิดขึ้น อันพระโยคีบุคคลไม่ได้กำหนดแล้ว ก็ไม่สามารถจะทำการ

กำหนดปัจจัยได้. เพราะฉะนั้น พึงทราบว่า นามรูปววัตถานญาณ

อันเป็นเหตุแห่งปัจจยปริคคหญาณนั้น สำเร็จแล้วในก่อน ก็ยอมเป็น

ญาณอันท่านกล่าวแล้วด้วย ศัพท์ว่า ธัมมัฏฐิติญาณ นั่นแล.

หากจะมีคำถามว่า เพราะเหตุไร ท่านจะไม่กล่าว สมาทหิตฺวา

ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺา แปลว่า ปัญญาในการกำหนดปัจจัย เพราะมี

จิตตั้งมั่น เหมือนญาณที่ ๑ และญาณที่ ๒ เล่า ? ตอบว่า เพราะ

สมถะและวิปัสสนาเป็นธรรมคู่กัน.

สมจริงดังคาถาประพันธ์อันโบราณาจารย์ได้กล่าวไว้ว่า

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 51

หากว่าพระโยคีบุคคลมีจิตตั้งมั่นย่อมเห็น

แจ้งได้โดยประการใดไซร้, และหากพระโยคี

บุคคลเมื่อเห็นแจ้งอยู่ ย่อมมีจิตตั้งมั่นได้โดย

ประการนั้น, ในกาลนั้น วิปัสสนา และสมถะ

เป็นธรรมมีส่วนเสมอกัน เป็นธรรมคู่กันเป็นไป.

เพราะฉะนั้น พึงทราบว่า ท่านกล่าวว่า ปจฺจยปริคฺคเห

ปญฺา ธมฺมฏฺิติาณ แปลว่า ปัญญาในการกำหนดปัจจัย

เป็นธัมมัฏฐิติญาณดังนี้ไว้ ก็เพื่อจะให้รู้ว่า ตราบใดที่อริยมรรคยังไม่

ละสมาธิทำสมาธิกับปัญญาให้เป็นธรรมคู่กัน, พระโยคีบุคคลก็จำต้อง

ขวนขวายอยู่ตราบนั้น.

๕. อรรถกถาสัมมสนญาณุทเทส

ว่าด้วย สัมมสนญาณ

ชื่อว่า อดีต เพราะอรรถว่า ถึงแล้ว ถึงยิ่งแล้ว ก้าวล่วงแล้ว

ซึ่งสภาวะของตนหรือ ขณะมีอุปปาทขณะเป็นต้น, ชื่อว่า อนาคต

เพราะอรรถว่า ไม่ถึงแล้ว ไม่ถึงพร้อมแล้ว แม้ซึ่งสภาวะของตนและ

ขณะมีอุปาทขณะเป็นต้นทั้ง ๒ นั้น, ชื่อว่า ปัจจุบัน เพราะอรรถว่า

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 52

บรรลุแล้ว ถึงแล้ว เป็นไปแล้วเพราะอาศัยเหตุนั้น ๆ จนล่วงขณะมี

อุปาทขณะเป็นต้น ในคำนี้ว่า อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาน ธมฺมาน

สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺา. ในกาล ในขณะสืบต่อและในปัจจุบัน

ในที่นี้ประสงค์เอาปัจจุบันสันตติ คือปัจจุบันที่กำลังสืบต่อ. ปัญญา

ในการรวบรวมเอาธรรม คือขันธ์ ๕ ทั้งที่เป็นอดีตอนาคตปัจจุบัน

เหล่านั้นเข้าไว้ในขันธ์หนึ่ง ๆ แล้วทำให้เป็นกองด้วยสามารถกลาปะ

คือหมวดหมู่แล้ว กำหนด วินิจฉัย ตัดสินได้.

ญาณคือปัญญาในการถูกต้อง เลือกเฟ้น เพ่งพินิจด้วยดี อธิบาย

ว่า ญาณในการพิจารณาในเบญจขันธ์โดยความเป็นหมวดหมู่ (กลาปะ)

ชื่อว่า สมฺมสเน าณ แปลว่า ญาณในการพิจารณาเบญจขันธ์.

จริงอยู่ กลาปสัมมสนญาณนี้ ย่อมเกิดแก่พระโยคีบุคคลผู้ได้

ธัมมัฏฐิติญาณเป็นเครื่องกำหนดปัจจัยของนามรูป ในลำดับแห่งนาม-

รูปววัตถานญาณ ยกแต่ละขันธ์ ๆ ที่กำหนดไว้แล้วในก่อนขึ้นสู่พระ-

ไตรลักษณ์แล้วเห็นแจ้งอยู่ โดยความเป็น อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา

ด้วยสามารถแห่งการพิจารณาตามที่กล่าวแล้ว โดยนัยแห่งพระบาลี

เป็นต้นว่า

พระโยคีบุคคลกำหนดรูปอย่างใดอย่างหนึ่ง ทั้งที่เป็นอดีต

อนาคตและปัจจุบัน เป็นภายในก็ตาม ภายนอกก็ตาม หยาบก็ตาม

ละเอียดก็ตาม เลวก็ตาม ประณีตก็ตาม มีในที่ไกลก็ตาม ในที่ใกล้

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 53

ก็ตาม โดยความเป็นของไม่เที่ยง การกำหนดนี้เป็นสัมมสนญาณประการ

หนึ่ง, กำหนดโดยความเป็นทุกข์ การกำหนดนี้. เป็นสัมมสนญาณ

ประการหนึ่ง, กำหนดโดยความเป็นอนัตตา การกำหนดนี้ก็เป็นสัมม-

สนญาณประการหนึ่ง.^๑

๖. อรรถกถาอุทยัพพยานุปัสสนาญาณุทเทส

ว่าด้วย อุทยัพพยานุปัสสนาญาณ

คำว่า ปจฺจุปฺปนฺนาน ธมฺมาน วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺา

ความว่า ปัญญาในการเห็นความแปรไป คือความดับไปแห่งธรรมคือ

เบญจขันธ์ ในภายในที่เป็นปัจจุบันด้วยอำนาจสันตติ. จิตแม้กำหนด

ความเกิดขึ้นว่า ธรรมทั้งหลายเหล่านี้ครั้นเกิดขึ้นแล้วก็ย่อมดับไป

ดังนี้ ก็ชื่อว่าตั้งอยู่ในความแตกดับไปเหมือนกัน, เพราะฉะนั้น พึง

ทราบว่า การเกิดขึ้นแม้ไม่ได้กล่าวไว้แล้วก็เป็นอันกล่าวไว้เหมือนกัน.

อีกอย่างหนึ่ง การเกิดขึ้นแห่งปัจจุบันธรรมทั้งหลาย ย่อมเป็นอันกล่าว

แล้วด้วยทัสนะ เพราะสำเร็จการเห็นความเกิดขึ้น.

๑. ขุ.ป. ๓๑/๙๙.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 54

จริงอยู่ เว้นอุทยะคือการเกิดขึ้นเสีย ความเกิดขึ้นแห่งธรรม

ทั้งหลาย ก็ย่อมไม่สำเร็จ, เพราะฉะนั้น แม้เมื่อไม่กล่าวว่า ปัญญา

ในการตามเห็นความเกิดขึ้นและความแปรไปแห่งปัจจุบันธรรมทั้งหลาย

ก็พึงทราบว่า เป็นอันกล่าวแล้วเหมือนกัน.

อุทยัพพยานุปัสสนาญาณ ย่อมเกิดแก่พระโยคีบุคคลผู้บรรลุ

สัมมสนญาณ ตามที่กล่าวแล้วในลำดับว่า ก็การเห็นความเกิดขึ้น

ย่อมสำเร็จเพราะคำนั้นกำหนดตามพระบาลีว่า อุทยพฺพยานุปสฺสเน

าณ แปลว่า ปัญญาในการตามเห็นการเกิดและความดับไป ดังนี้

แล้ว ก็กำหนดการเกิดขึ้นและความดับไปในสังขารธรรมที่กำลังปรากฏ

ในสัมมสนญาณนั่นเอง แล้วปรารภอุทยัพพยานุปัสสนาเพื่อทำการ

กำหนดสังขารธรรมทั้งหลาย. เพราะว่าญาณนั้น ท่านเรียกว่า อุทยัพ-

พยานุปัสสนา เพราะตามเห็นความเกิดและความดับ.

๗. อรรถกถาวิปัสสนาญาณุทเทส

ว่าด้วย วิปัสสนาญาณ

คำว่า อารมฺมณ ปฏิสงฺขา ความว่า รู้ เห็น อารมณ์มี

รูปขันธ์เป็นต้น เพราะพิจารณาโดยความเป็นภังคะ คือแตกดับไป.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 55

คำว่า ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺา วิปสฺสเน าณ ความว่า

ปัญญาใดรู้ในการตามเห็น ความดับ แห่งญาณที่เกิดขึ้นแล้วเพราะ

พิจารณาอารมณ์ของญาณนั้นโดยความเป็นภังคะ คือแตกดับไป, ญาณ

นั้น ท่านกล่าวว่า วิปสฺสเน าณ แปลว่า ญาณในวิปัสสนา.

บทว่า วิปสฺสนา ได้แก่ เห็น เห็นแจ้ง โดยประการต่าง ๆ.

ปาฐะว่า อารมฺมณปฏิสงฺขา ดังนี้ก็มี.

เนื้อความแห่งวิปัสสนาญาณนั้นดังต่อไปนี้

คำว่า ปัญญาในการพิจารณาอารมณ์แล้วพิจารณาเห็นความ

แตกดับไป เป็นวิปัสสนาญาณ ท่านกล่าวไว้แล้วเพราะพิจารณา

อารมณ์โดยนัยตามที่กล่าวแล้วว่า การพิจารณา การรู้ การเห็นซึ่ง

อารมณ์. ก็วิปัสสนาย่อมถึงยอดแห่งภังคานุปัสนานั่นแหละ เพราะ

ฉะนั้น ท่านจึงกล่าวคำนี้ไว้เป็นพิเศษว่า วิปสฺสเน าณ แปลว่า

ญาณในวิปัสสนา.

มัคคามัคคญาณทัสนะ ย่อมเกิดแก่พระโยคีบุคคลผู้ได้อุทยัพ-

พยานุปัสสนาญาณ, เพราะฉะนั้น เมื่ออุทยัพพยานุปัสสนาสำเร็จแล้ว

มัคคามัคคญาณทัสนะนั้น ก็ย่อมสำเร็จด้วย คำนั้นท่านมิได้กล่าวไว้เลย

พึงทราบว่า ญาณมีวิปัสสนาเป็นยอด ท่านกล่าวไว้แล้วด้วยภังคานุ-

ปัสสนาญาณ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 56

เมื่อสังขารทั้งหลายอันพระโยคีบุคคลผู้กำหนดซึ่งอุทยัพพยะ

อันตนเห็นแจ้งแล้วด้วยอุทยัพพยานุปัสสนาแล้ว ก็ปรากฏขึ้นโดยพลัน

ทีเดียว เมื่อญาณแก่กล้าอยู่ สติก็ละอุทยะความเกิด แล้วตั้งอยู่ในภังคะ

ความดับอย่างเดียว, ภังคานุปัสสนาญาณ ก็ย่อมเกิดขึ้นได้ในฐานะนี้

แก่พระโยคีบุคคลนั้น ผู้เห็นอยู่ว่า ธรรมดาสังขารธรรมทั้งหลาย

เกิดขึ้นแล้วอย่างนี้ ก็ย่อมดับไปอย่างนี้

๘. อรรถกถาอาทีนวญาณุทเทส

ว่าด้วย อาทีนวญาณ

คำว่า ภยตูปฏฺเน ปญฺา มีความว่า ปัญญาในการปรากฏ

ขึ้นแห่งอุปปาทะความเกิด ปวัตตะความเป็นไป นิมิตเครื่องหมาย อายู-

หนาการประมวลมา และปฏิสนธิการเกิดในภพใหม่ โดยความเป็นภัย

คือในการเข้าไปยึดถือว่ามีภัยปรากฏอยู่เฉพาะหน้า โดยการประกอบ

ด้วยความเบียดเบียนอยู่เนือง ๆ. ย่อมปรากฏโดยความเป็นภัย ฉะนั้น

จึงชื่อว่า ภยตูปัฏฐาน คืออารมณ์. ปัญญา ในภยตูปัฏฐานนั้น. อีก

อย่างหนึ่ง ชื่อว่า ภยตูปัฏฐาน คือปัญญา เพราะอรรถว่า ปรากฏ

โดยความเป็นภัย คำนั้นย่อมเป็นคำอธิบาย อันท่านกล่าวแล้วว่า ภยตู-

ปัฏฐาน.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 57

คำว่า อาทีนเว าณ เป็นภุมมวจนะ คือสัตตมีวิภัตติ.

เพราะพระธรรมเสนาบดีสารีบุตรได้กล่าวไว้ว่า

ธรรมเหล่านั้น คือ ปัญญาในความปรากฏ

โดยความเป็นภัย ๑, อาทีนวญาณ ๑, นิพพิทา-

ญาณ ๑, มีอรรถอย่างเดียวกัน ต่างกันแต่พยัญ-

ชนะเท่านั้น^๑.

แม้จะกล่าวเพียงคำเดียว ( ญาณเดียว ) ก็ย่อมเป็นอันกล่าว

ทั้ง ๓ โดยประเภทแห่งการกำหนด ดุจมุญจิตุกัมยตาญาณเป็นต้น

ฉะนั้น แม้ไม่กล่าวว่า เมื่อภยตูปัฏฐานและอาทีนวานุปัสสนา สำเร็จ

แล้ว นิพพิทานุปัสสนา ก็ย่อมสำเร็จ ดังนี้ ก็พึงทราบว่า เป็น

อันกล่าวแล้วทีเดียว.

สังขารทั้งหลาย อันจำแนกไว้ในภพ ๓, กำเนิด ๔, คติ ๕,

วิญญาณฐิติ ๗, และสัตตาวาส ๙ ย่อมปรากฏเป็นมหาภัยแก่พระโยคี

บุคคลผู้เสพอยู่ เจริญอยู่ กระทำให้มากอยู่ซึ่งภังคานุปัสสนามีความ

ดับไปแห่งสังขารทั้งปวงเป็นอารมณ์ เหมือนอย่างสีหะ, เสือโคร่ง,

เสือเหลือง, หมี, เสือดาว, ยักษ์, รากษส, โคดุ, สุนัขดุ, ช้าง

ซับมันดุ, งูดุ, ฟ้าผ่า, ป่าช้า, สมรภูมิ, หลุมถ่านเพลิงที่คุกรุ่นเป็นต้น

๑. ขุ.ป. ๓๑/๕๐๗.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 58

ย่อมปรากฏเป็นภัยใหญ่แก่บุรุษผู้กลัวภัยใคร่มีชีวิตอยู่เป็นสุข, ภยตู-

ปัฏฐานญาณ ย่อมเกิดขึ้นได้ในฐานะนี้ แก่พระโยคีบุคคลผู้เห็นอยู่ว่า

สังขารทั้งหลายในอดีตก็ดับไปแล้ว, ในปัจจุบันก็กำลังดับ, ถึงแม้ใน

อนาคตก็จักดับไปอย่างนี้เหมือนกัน

ในภพ, กำเนิด, คติ, ฐิติ, และสัตตาวาสทั่วทุกแห่งหน ที่

ต้านทาน ที่ซ่อนเร้น ที่ไป ที่พึ่ง ย่อมไม่ปรากฏเลยแก่พระโยคีบุคคล

ผู้เสพอยู่เจริญอยู่กระทำให้มากอยู่ ซึ่งภยตูปัฏฐานญาณนั้น, ความ

ปรารถนาก็ดี ความถือมั่นก็ดี ย่อมไม่มีในสังขารทั้งหลายอันมีใน ภพ,

กำเนิด, คติ, ฐิติ, นิวาสะ แม้สักสังขารเดียว, ภพทั้ง ๓ ปรากฏ

ดุจหลุมถ่านเพลิงที่เต็มด้วยถ่านเพลิงไม่มีเปลว, มหาภูตรูป ๔ ปรากฏ

ดุจอสรพิษที่มีพิษร้าย, ขันธ์ ๕ ปรากฏดุจเพชฌฆาตที่กำลังเงื้อดาบ,

อัชฌัตติกายตนะ ๖ ปรากฏดุจเรือนว่างเปล่า, พาหิรายตนะ ๖ ปรากฏ

ดุจโจรปล้นชาวบ้าน, วิญญาณฐิติ ๗ และสัตตาวาส ๙ ปรากฏดุจถูก

ไฟ ๑๑ กองลุกเผาอยู่โชติช่วง, สังขารทั้งหลายทั้งปวงปรากฏแก่ผู้นั้น

เหมือนเป็นฝี, เป็นโรค, เป็นลูกศร, เป็นไข้, เป็นอาพาธ, ปราศจาก

ความแช่มชื่น, หมดรส, เป็นกองแห่งโทษใหญ่ เป็นเหมือนป่าชัฏที่มี

สัตว์ร้าย แม้จะตั้งขึ้นโดยอาการที่น่ารื่นรมย์แก่บุรุษผู้กลัวภัยใคร่จะมี

ชีวิตอยู่เป็นสุข เป็นเหมือนถ้ำที่มีภูเขาไฟพ่นอยู่, เป็นเหมือนสระน้ำ

ที่มีรากษสสิงสถิตอยู่ เป็นเหมือนข้าศึกที่กำลังเงื้อดาบขึ้น. เป็น

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 59

เหมือนโภชนะที่เจือด้วยยาพิษ, เป็นเหมือนหนทางที่เต็มไปด้วยโจร,

เป็นเหมือนเรือนที่ไฟติดทั่วแล้ว, เป็นเหมือนสนามรบที่เหล่าทหาร

กำลังต่อยุทธกัน.

เหมือนอย่างว่า บุรุษนั้น อาศัยภัยมีป่าชัฏที่เต็มไปด้วยสัตว์

ร้ายเป็นต้นเหล่านี้ กลัวแล้ว ตกใจแล้ว ขนลุกชูชัน ย่อมเห็นโทษ

อย่างเดียวรอบด้าน ฉันใด, พระโยคาวจรนั้นก็ฉันนั้นเหมือนกัน

ครั้นเมื่อสังขารทั้งปวงปรากฏแล้วโดยความเป็นภัยด้วยอำนาจภังคานุ-

ปัสสนา ก็ย่อมเห็นแต่โทษอย่างเดียวปราศจากรสหมดความแช่มชื่น

อยู่รอบด้าน. อาทีนวานุปัสสนาญาณ ย่อมเกิดขึ้นแก่พระโยคีบุคคลนั้น

ผู้เห็นอยู่อย่างนี้.

พระโยคีบุคคลนั้น เมื่อเห็นสังขารทั้งปวงโดยความเป็นโทษ

อย่างนี้ ย่อมเบื่อหน่าย กระวนกระวาย ไม่ยินดี ในสังขารทั้งหลาย

อันมีประเภทในภพ, กำเนิด, คติ, วิญญาณฐิติ, และสัตตาวาสทั้งปวง.

เหมือนอย่างว่าพญาหงส์ทองผู้ยินดีเฉพาะเชิงเขาจิตรกูฏ ย่อมไม่ยินดี

บ่อน้ำแถบประตูบ้านคนจัณฑาลซึ่งไม่สะอาด, ย่อมยินดีเฉพาะสระใหญ่

ทั้ง ๗ เท่านั้น ฉันใด, พญาหงส์คือพระโยคีนี้ ย่อมไม่ยินดีสังขาร

อันมีประเภทต่าง ๆ ล้วนแล้วด้วยโทษอันตนเห็นแจ่มแจ้งแล้ว, แต่

ย่อมยินดียิ่งในอนุปัสสนา ๗ เท่านั้น เพราะยินดีในภาวนา คือเพราะ

ประกอบด้วยความยินดีในภาวนาก็ฉันนั้นเหมือนกัน. แสะเหมือนสีหะ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 60

มิคราชา ถูกจับขังไว้ แม้ในกรงทองก็ไม่ยินดี, แต่ย่อมยินดีใน

หิมวันตประเทศอันกว้างใหญ่ถึง ๓,๐๐๐ โยชน์ ฉันใด, สีหะคือพระ-

โยคีบุคคลแม้นี้ ย่อมไม่ยินดีแม้ในสุคติภพทั้ง ๓ แต่ย่อมยินดีในอนุ-

ปัสสนา ๓ เท่านั้น

อนึ่ง เหมือนพญาช้างฉัททันต์ เผือกผ่องทั้งตัวมีที่ตั้งดี ๗ สถาน

มีฤทธิ เหาะไปในเวหาส ย่อมไม่ยินดีในใจกลางพระนคร, แต่ย่อม

ยินดีในสระใหญ่ชื่อฉัททันต์เท่านั้น ฉันใด, พระโยคีบุคคลเพียงดัง

ช้างตัวประเสริฐนี้ ย่อมไม่ยินดีในสังขารธรรมแม้ทั้งปวง, แต่ย่อมยินดี

ในสันติบทคือพระนิพพานเท่านั้น อันเท่าแสดงแล้วโดยนัยเป็นต้นว่า

การไม่เกิดขึ้น เป็นการปลอดภัย^๑, มีใจน้อยไปโน้มไปเงื้อมไปใน

สันติบทคือพระนิพพานนั้น. นิพพิทานุปัสสนาญาณย่อมเป็นอันเกิดขึ้น

แล้วแก่พระโยคีนั้น ด้วยเหตุเพียงเท่านี้ ด้วยประการฉะนี้.

๙. อรรถกถาสังขารุเปกขาญาณุทเทส

ว่าด้วย สังขารุเปกขาณาณ

คำว่า มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปญฺา สงฺขารุ-

เปกฺขาสุ าณ ความว่า พระโยคีบุคคลใด มีความประสงค์คือ

๑. ขุ.ป. ๓๑/๑๑๕.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 61

ปรารถนาเพื่อจะพ้นเพื่อจะสละ ฉะนั้น พระโยคีบุคคลนั้น จึงชื่อว่า

มุญฺจิตุกมฺโย แปลว่า ผู้ใคร่จะพ้น, ความเป็นผู้ใคร่จะพ้น ชื่อว่า

มุญฺจิตุกมฺยตา,

ปัญญาใด ย่อมพิจารณา ย่อมใคร่ครวญ ฉะนั้น ปัญญานั้น

จึงชื่อว่า ปฏิสงฺขา, อีกอย่างหนึ่ง การไตร่ตรอง ชื่อว่า ปฏิสงฺขา,

ปัญญาใด ย่อมตกลง ย่อมวางเฉยเสียได้ ฉะนั้น ปัญญานั้น

ชื่อว่า สนฺติฏฺนา แปลว่า วางเฉย, อีกอย่างหนึ่ง ๆ การวางเฉย

ชื่อว่า สนฺติฏฺนา,

ปัญญาชื่อว่า มุญฺจิตุกมฺยตานั้นด้วย ปฏิสงฺขาด้วย สนฺติฏฺ-

นาด้วย ฉะนั้น จึงชื่อว่า มุญิจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา

แปลว่า ความใคร่จะพ้น, การพิจารณา, และการวางเฉย.

ความเป็นผู้ใคร่จะสลัดเสียซึ่งความเกิดเป็นต้น ของพระโยคี

บุคคลผู้เบื่อหน่ายด้วยนิพพิทาญาณ ในเบื้องต้น ชื่อมุญจิตุกัมยตา,

การใคร่ครวญสังขารทั้งหลายที่พิจารณาแล้ว เพื่อทำอุบายแห่ง

การละในท่ามกลาง ชื่อปฏิสังขา,

การปล่อยวาง แล้ววางเฉยได้ในที่สุด ชื่อสันติฏฐนา.

ปัญญา ๓ ประการโดยประเภทแห่งการกำหนดอย่างนี้ ชื่อว่า

ความรู้ในการพิจารณาสังขารทั้งหลาย. ก็พระโยคีบุคคลผู้ปรารถนา

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 62

ความเข้าไปวางเฉยในสังขาร ด้วยปัญญาแม้ทั้ง ๓ ต่างด้วยประเภท

การกำหนดกล่าวคือ

๑. มุญจิตุกัมยตา ปรารถนาจะพ้นการเกิดเป็นต้น

๒. ปฏิสังขา พิจารณาสังขารทั้งหลาย

๓. สันติฏฐนา วางเฉยในสังขารทั้งหลาย

คำว่า ปญฺา และคำว่า สงฺขารุเปกฺขาสุ ท่านทำเป็น

พหุวจนะไว้, คำว่า าณ พึงทราบว่า ท่านทำไว้เป็นเอกวจนะ

เพราะแม้จะต่างกันโดยประเภทแห่งการกำหนดก็เป็นอย่างเดียวกัน.

สมจริงดังคำที่พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรกล่าวไว้ว่า ธรรม

เหล่านี้ คือ มุญจิตุกัมยตา, ปฏิสังขานุปัสสนา และปฏิสังขารุเปกขา

มีเนื้อความเป็นอันเดียวกัน ต่างกันแต่พยัญชนะเท่านั้น.^๑ แต่อาจารย์

บางพวกกล่าวว่า คำว่า สงฺขารุเปกฺขาสุ นี้ เป็นพหุวจนะ เพราะ

สังขารุเปกขาเป็นของมากด้วยสามารถแห่งสมถะและวิปัสสนา ดังนี้

ก็มี. ก็คำว่า สงฺขารุเปกฺขาสุ ในการเพ่งสังขารทั้งหลาย พึงทราบ

ว่า เพ่งการกระทำ.

แต่จิตของพระโยคีบุคคลผู้เบื่อหน่ายอยู่ ระย่ออยู่ด้วยนิพพิทา-

ญาณนั้นด้วยประเภทแห่งการกำหนด ย่อมไม่ติด ย่อมไม่ข้อง ย่อม

๑. ขุ.ป. ๓๑/๕๐๘.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 63

ไม่เกี่ยวอยู่ในสังขารทั้งหลายทุกประเภท อันอยู่ในภพ, กำเนิด, คติ,

วิญญาณฐิติ, และสัตตาวาสทั้งปวง, จิตนั้นก็ใคร่ที่จะพ้น ใคร่ที่จะ

สลัดทิ้งสัพพสังขารทั้งหมด.

อีกอย่างหนึ่ง เสมือนปลาที่ติดอยู่ในข่าย, กบที่อยู่ในปากงู,

ไก่ป่าที่ถูกขังอยู่ในกรง, มฤคที่ติดบ่วงแน่น, งูที่อยู่ในกำมือของหมองู,

ช่างที่แล่นไปตกหล่มใหญ่. นาคราชอยู่ในปากของครุฑ, พระจันทร์

ที่เข้าไปอยู่ในปากของราหู, บุรุษถูกศัตรูล้อมไว้ เหล่านี้เป็นต้น ล้วน

เป็นผู้ใคร่เพื่อจะพ้นเพื่อจะหลุดรอดไปจากพันธนาการนั้น ๆ ด้วยกันทั้ง

สิ้น ฉันใด, จิตของพระโยคีบุคคลนั้น. ย่อมใคร่ที่จะพ้น ใคร่ที่จะ

หลุดรอดจากสังขารทั้งปวง ก็ฉันนั้น. ก็เมื่อกล่าวอยู่อย่างนี้ พระปาฐะ

ว่า มุญฺจิตุกามสฺส มุญฺจิตุกมฺยตา แปลว่า ความใคร่ที่จะพ้น

ของพระโยคีบุคคลผู้ใคร่จะพ้น ก็ย่อมถูกต้อง. เมื่อเป็นเช่นนี้ ก็

พึงกล่าวได้ว่า ในบทว่า อุปฺปาท มุญฺจิตุกมฺยตา เป็นต้น ก็

ควรเป็น อุปฺปาทา มุญฺจิตุกมฺยตา เป็นต้น, เพราะฉะนั้น

เนื้อความก่อนนั่นแหละดีกว่า.

ก็แล มุญจิตุกัมยตาญาณ ย่อมเกิดแก่พระโยคีบุคคลนั้นผู้ทอด

อาลัยในสังขารทั้งปวง ผู้ใคร่จะพ้นจากสังขารทั้งปวง. พระโยคีบุคคล

เป็นผู้ใคร่จะพ้นสังขารทุกประเภทบรรดามี ในภพกำเนิดคติวิญญาณฐิติ

และสัตตาวาสทั้งปวง จึงยกสังขารเหล่านั้นขึ้นสู่พระไตรลักษณ์อีก

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 64

เพื่อจะทำอุบายแห่งการพ้นให้สำเร็จ แล้วจึงเห็นแจ้งด้วยปฏิสังขานุ-

ปัสสนาญาณ.

ก็เมื่อพระโยคีบุคคลนั้นเห็นแจ้งอยู่อย่างนี้แล ปฏิสังขาญาณ

เป็นนิมิตด้วยอนิจลักษณะ ย่อมเกิดขึ้น, ปฏิสังขาญาณอันเป็นไป

ด้วยทุกขลักษณะ ย่อมเกิดขึ้น, และปฏิสังขาญาณเป็นนิมิตและเป็น

ไปแล้วด้วยอนัตตลักษณะ ก็ย่อมเกิด.

พระโยคีบุคคลนั้นเห็นว่า สพฺเพ สงฺขารา สุญฺา แปลว่า

สังขารทั้งหลายทั้งปวงเป็นของว่าง ดังนี้แล้วจึงยกขึ้นสู่พระไตรลักษณ์

พิจารณาสังขารทั้งหลายอยู่ จึงละความกลัวและความยินดีเสียได้ก็ย่อม

วางเฉย มีตนเป็นกลางในสังขารทั้งหลาย ดุจบุรุษเห็นโทษของภริยา

แล้วทิ้งภริยาเสีย แล้ววางเฉย มีตนเป็นกลางในร่างกายของภริยานั้น,

พระโยคีบุคคลนั้น ย่อมไม่ถืออหังการว่า เรา หรือ มมังการว่า

ของเรา.

จิตของพระโยคีบุคคลนั้น เมื่อรู้อยู่ เห็นอยู่ อย่างนี้ ก็ย่อม

หลีกออก ถอยกลับ หมุนกลับ ไม่ยินดีในภพทั้ง ๓. เหมือนใบบัว

โอนไปหน่อยหนึ่ง หยาดน้ำทั้งหลายย่อมไหลไป ถอยกลับ หมุนกลับ

ไม่ไหลลื่นไป, หรือเหมือนขนไก่หรือเอ็นและหนัง ที่เขาใส่ในไฟ

ย่อมหลีกออก งอกลับ ม้วนกลับ ไม่คลี่ออกแม้ฉันใด; จิตของพระ-

โยคีบุคคลนั้น ย่อมหลบหลีก ถอยกลับ หมุนกลับ ไม่ยินดีในภพ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 65

ทั้ง ๓ ฉันนั้น, อุเบกขา ความวางเฉย ก็ย่อมตั้งขึ้น. สังขารุเปกขา-

ญาณ ย่อมเป็นอันเกิดขึ้นแล้วแก่พระโยคีบุคคลนั้นด้วยประการฉะนี้.

อนุโลมญาณกับสังขารุเปกขาญาณนี้ เป็นเหตุให้สำเร็จโคตร-

ภูญาณในเบื้องบน แม้จะมิได้กล่าวไว้ด้วยญาณต้นและญาณหลัง ก็พึง

ทราบว่า ย่อมเป็นอันกล่าวไว้แล้วทีเดียว. สมจริงดังพระดำรัสที่

พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุผู้พิจารณา

เห็นสังขารไร ๆ โดยความเป็นของเที่ยง จักเป็นผู้

ประกอบด้วยขันติที่สมควร ข้อนั้นย่อมไม่เป็น

ฐานะที่จะมีได้, ไม่ประกอบด้วยขันติที่สมควร

จักก้าวลงสู่ความเป็นแห่งความเห็นชอบและความ

แน่นอน ข้อนั้นย่อมไม่เป็นฐานะที่จะมีได้, เมื่อ

ไม่ก้าวลงสู่ความเป็นแห่งความเห็นชอบและความ

แน่นอน จักกระทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผล, สก-

ทาคามิผล, อนาคามิผล หรือ อรหัตผล ข้อนั้น

ย่อมไม่เป็นฐานะที่จะมีได้^๑ ดังนี้เป็นต้น.

๑. องฺ.ฉกก. ๒๒/๓๖๙.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 66

และพระธรรมเสนาบดีสารีบุตรได้กล่าวคำเป็นต้นว่า

ภิกษุย่อมได้อนุโลมขันติด้วยอาการเท่าไร, ย่อมก้าวลงสู่สัม-

มัตตนิยามด้วยอาการเท่าไร.

ภิกษุย่อมได้อนุโลมขันติด้วยอาการ ๔๐, ย่อมก้าวลงสู่สัมมัตต-

นิยามด้วยอาการ ๔๐^๑ ดังนี้.

และในปัฏฐานปกรณ์ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสดำเป็นต้นว่า

อนุโลมเป็นปัจจัยแก่โคตรภู ด้วยอำนาจของอนันตรปัจจัย อนุ-

โลมเป็นปัจจัยแก่โวทาน ด้วยอำนาจของอนันตรปัจจัย.^๒

จริงอยู่ เมื่อพระโยคีบุคคลนั้น เสพอยู่ เจริญอยู่ กระทำให้

มากอยู่ ซึ่งสังขารุเปกขาญาณนั้น อธิโมกขสัทธาก็ย่อมมีกำลังยิ่ง,

วิริยะก็ประคองไว้ได้ด้วยดี, สติก็ตั้งมั่น, จิตก็เป็นสมาธิ, สังขารุเปกขา-

ญาณ ก็ย่อมเป็นไปอย่างแก่กล้า.

จิตนั้น พิจารณาสังขารทั้งหลายว่า อนิจฺจา ไม่เที่ยง,

ทุกฺขา เป็นทุกข์, หรือ อนตฺตา ไม่ใช่ตัวตนด้วยสังขารุ-

เปกขาโดยหวังว่า "มรรคจักเกิดขึ้นในบัดนี้ดังนี้ แล้วก็ลงสู่ภวังค์.

๑. ขุ.ป. ๓๑/๗๓๕. ๒. อภิ.ป. ๔๐/๕๐๕.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 67

ต่อจากภวังค์ มโนทวาราวัชชนะก็เกิดขึ้นทำสังขารทั้งหลาย

โดยนัยที่สังขารุเปกขาทำแล้วนั้นแหละให้เป็นอารมณ์ว่า อนิจจา

ไม่เที่ยง, ทุกขา เป็นทุกข์ หรือ อนัตตา ไม่ใช่ตัวตน.

ต่อจากมโนทวาราวัชชนะนั้น ชวนจิตก็เกิดขึ้น ๒ ขณะ, ๓

ขณะ หรือ ๔ ขณะ รับเอาสังขารทั้งหลายทำให้เป็นอารมณ์ เหมือน

อย่างนั้นนั่นแล.

ญาณอันสัมปยุตกับชวนจิตนั้น ชื่อว่าอนุโลมญาณ.

จริงอยู่ อนุโลมญาณนั้น ย่อมอนุโลมตามวิปัสสนาญาณ ๘

ในเบื้องต้น เพราะเป็นกิจแห่งสัจญาณ, และอนุโลมตามโพธิปักขิย-

ธรรม ๓๗ อันเป็นธรรมที่จะพึงบรรลุในเบื้องหน้า.

เหมือนอย่างว่า ธรรมิกราชา ประทับนั่งบนบัลลังก์เป็นที่วินิจฉัย

ทรงสดับการวินิจฉัยของอำมาตย์ผู้ฉลาดในโวหาร ๘ คน แล้วทรงละ

อคติวางพระองค์เป็นกลาง อนุโมทนาว่า เป็นอย่างนั้นเถิด ย่อม

อนุโลมตามข้อวินิจฉัยของอำมาตย์ทั้ง ๘ คนเหล่านั้น, และอนุโลมตาม

โบราณราชธรรม.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 68

ในข้ออุปมานั้น อนุโลมญาณ เปรียบเหมือนพระราชา,

วิปัสสนาญาณ ๘ เปรียบเหมือนมหาอำมาตย์ผู้ฉลาดในโวหาร, โพธิ-

ปักขิยธรรม ๓๗ เปรียบเหมือนโบราณราชธรรม, พระราชาทรงอนุ-

โมทนาว่า เป็นอย่างนั้นเถิด ชื่อว่า ย่อมอนุโลมตามข้อวินิจฉัยของ

เหล่าอำมาตย์ผู้ฉลาดในโวหารด้วยตามราชธรรมด้วยฉันใด, อนุโลม-

ญาณนี้ก็ฉันเป็น ย่อมอนุโลมตามวิปัสสนาญาณ ๘ ที่เกิดขึ้นปรารภ

สังขารทั้งหลายด้วยสามารถแห่งพระไตรลักษณ์ มีอนิจลักษณะเป็นต้น

เพราะเป็นกิจแห่งสัจจะ และอนุโลมตามโพธิปักขิยธรรม ๓๗ ประการ

อันเป็นธรรมที่จะพึงบรรลุในเบื้องหน้า. เพราะฉะนั้นญาณนี้ท่านจึง

เรียกว่า อนุโลมญาณ ฉะนี้แล.

๑๐. อรรถกถาโคตรภูญาณุทเทส

ว่าด้วย โคตรภูญาณ

ในคำว่า พหิทฺธา วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปญฺา โคตฺรภูาณ

แปลว่า ปัญญาในการออกและหลีกไปจากสังขารนิมิตภายนอกเป็น

โคตรภูญาณ นี้มีวินิจฉัยดังต่อไปนี้

บทว่า พหิทฺธา ได้แก่สังขารนิมิต. เพราะว่า สังขารนิมิตนั้น

ท่านกล่าวว่า พหิทฺธา - ภายนอก เพราะอาศัยอกุศลขันธ์ในจิตสันดาน

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 69

ในภายใน. เพราะฉะนั้นโคตรภูญาณนั้นย่อมออก คือตั้งอยู่ในเบื้องบน

ปราศจากสังขารนิมิตภายนอก ฉะนั้นโคตรภูญาณนั้นจึงชื่อว่าวุฏฐานะ,

โคตรภูญาณนั้นย่อมหลีกออก ย่อมหมุนกลับ คือหันหลังให้ ฉะนั้น

โคตรภูญาณนั้นจึงชื่อว่าวิวัฏฏนะ วุฏฐานะนั้นด้วย วิวัฏฏนะนั้นด้วย

ฉะนั้นจึงชื่อว่าวุฏฐานวิวัฏฏนะ. เพราะเหตุนั้นท่านพุทธโฆสาจารย์

จึงกล่าวว่า

โคตรภูญาณ ยังไม่ออกจากปวัตตขันธ์

เพราะตัดสมุทัยยังไม่ขาด แต่ออกจากนิมิตได้

เพราะมีพระนิพพานเป็นอารมณ์ ฉะนั้นจึงชื่อว่า

เอกโตวุฏฐานะ คือออกจากสังขารนิมิตโดยส่วน

เดียว^๑ ดังนี้.

ชื่อว่า โคตรภู เพราะครอบงำเสียได้ซึ่งโคตรปุถุชน และ

เพราะก้าวขึ้นสู่โคตรอริยะ. เพราะโคตรภูญาณนี้กระทำพระนิพพาน

ชื่อว่า อนิมิตตะ ไม่มีนิมิตให้เป็นอารมณ์ในที่สุดแห่งอาเสวนะแห่งอนุ-

โลมญาณขอจิตที่เหนื่อยหน่ายจากสังขารทั้งปวงดุจน้ำตกจากใบบัว, ก้าว

ล่วงเสียซึ่งโคตรปุถุชน ซึ่งอันนับว่าปุถุชน, ซึ่งภูมิแห่งปุถุชน, หยั่ง

ลงสู่โคตรแห่งอริยะ อันนับว่าอริยะ เป็นภูมิแห่งอริยะ, ยังความ

๑. ปัญญานิทเทส แห่งวิสุทธิมรรค.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 70

เป็นปัจจัยให้สำเร็จแก่มรรคด้วยอำนาจปัจจัย ๖ คือ อนันตระ, สม-

นันตระ, อาเสวนะ, อุปนิสสยะ, นัตถิ, วิคตะ อันเป็นไปในครั้งแรก

ความเสพในครั้งแรก, อันประชุมพร้อมกันในครั้งแรกในอารมณ์คือ

นิพพาน, ถึงยอดเป็นศีรษะวิปัสสนา ย่อมเกิดขึ้นกระทำให้เป็นภาพ

ที่ให้หมุนกลับอีกไม่ได้.

๑๑. อรรถกถามัคคญาณุทเทส

ว่าด้วย มรรคญาณ

ในคำว่า ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปญฺา มคฺเค าณ

แปลว่า ปัญญาในการออกและหลีกจากขันธ์และนิมิตทั้ง ๒ เป็น

มรรคญาณ นี้ มีวินิจฉัยดังต่อไปนี้

คำว่า ทุภโต แปลว่าทั้ง ๒, อีกอย่างหนึ่งท่านกล่าวอธิบายว่า

ทั้งคู่. มรรคญาณย่อมออกคือย่อมหมุนกลับจากกิเลสทั้งหลาย และ

ขันธ์อันเป็นไปตามกิเลสเหล่านั้น กับทั้งจากสังขารนิมิตทั้งปวงในภาย

นอกจากการการทำพระนิพพานให้เป็นอารมณ์ เพราะตัดกิเลสทั้งหลาย

ได้ขาดแล้ว ฉะนั้นจึงชื่อว่า ปัญญาในการออกและหลีกจากขันธ์และ

นิมิตทั้ง ๒.

เพราะเหตุนั้น พระพุทธโฆสาจารย์จึงกล่าวว่า

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 71

มรรคญาณแม้ทั้ง ๔ ออกจากนิมิต เพราะ

มีพระนิพพานอันไม่มีนิมิตเป็นอารมณ์, และย่อม

ออกจากปวัตตขันธ์ เพราะตัดสมุทัยได้ขาด ฉะนั้น

จึงชื่อว่า ทุภโตวุฏฐานะ คือออกโดยส่วนทั้งสอง^๒

ดังนี้.

ธรรมชาติใดย่อมขวนขวาย ย่อมเพ่งเล็งพระนิพพาน, หรือ

พระโยคีบุคคลผู้ต้องการพระนิพพาน ย่อมขวนขวาย คือย่อมแสวงหา,

หรือว่าธรรมชาติใดยังกิเลสทั้งหลายให้ตายไป เป็นไปอยู่ ฉะนั้น

ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า มรรค, ญาณในมรรคนั้น ชื่อว่า มคฺเค าณ-

มรรคญาณ.

มรรคญาณท่านทำเป็นเอกวจนะโดยชาติศัพท์. ก็มรรคญาณนั้น

เกิดขึ้น ทำพระนิพพานให้เป็นอารมณ์ต่อจากโคตรภูญาณ, ตัดกิเลส

อันจะพึงฆ่าได้เองโดยไม่มีส่วนเหลือ, เผาผลาญห้วงสมุทรคือทุกข์ใน

สังสารวัฏอันมีเบื้องต้นและที่สุดอันบุคคลไปตามอยู่รู้ไม่ได้แล้วให้เหือด-

แห้งไป, ปิดประตูอบายทั้งปวงเสีย, การทำอริยทรัพย์ ๗ ให้ปรากฏอยู่

ต่อหน้า, ละมิจฉามรรคประกอบด้วยองค์ ๘, ทำเวรภัยทั้งปวงให้สงบ,

นำตนเข้าสู่ความเป็นบุตรผู้เกิดแต่พระอุระ แห่งพระสัมมาสัมพุทธเจ้า

และได้อานิสงส์อื่น ๆ อีกหลายร้อยเท่า เหมือนคำที่กล่าวว่า

๑. ปัญญานิทเทส แห่งวิสุทธิมรรค.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 72

บุรุษปรารถนาจะโดดข้ามแม้น้ำน้อยขึ้นไป

ยืนอยู่บนฝั่งโน้น จึงจับเชือกหรือท่อนไม้ ที่ติดอยู่

กับต้นไม้บนฝั่งนี้ แล้วโดดข้ามไปโดยเร็ว จนตัว

ไปตกอยู่บนฝั่งโน้น เมื่อตัวตกที่ฝั่งโน้นแล้วก็ละ

ความหวาดหวั่นนั้น ขึ้นอยู่บนฝั่งได้ฉันใด, พระ-

โยคีบุคคลผู้ปรารถนาจะข้ามพ้นกิเลสทั้งหลายเห็น

ภัยฝั่งนี้ล้วนแล้วด้วยสักกายทิฏฐิ แล้วยืนอยู่ที่ฝั่ง

คือพระนิพพานอันไม่มีภัย จึงจับเชือกคือรูปขันธ์

เป็นที่ยึดโดดมาโดยเร็วด้วยอุทยัพพยานุปัสสนา

เป็นเบื้องแรก หรือจับไม้กล่าวคือนามขันธ์นั้นไว้

ด้วยดี กระโดดมาด้วยอาวัชชนจิตโดยนัยตามที่

กล่าวแล้วในก่อน โดดขึ้นด้วยอนุโลมญาณ แล้ว

โน้มไปในพระนิพพาน เข้าไปสู่ที่ใกล้แห่งพระ-

นิพพานนั้น ก็ปล่อยอารมณ์คือสังขารธรรมนั้นเสีย

ได้ด้วยโคตรภูญาณ แล้วตกลงที่ฝั่งอื่นคือพระนิพ-

พานอันเป็นอสังขตธรรม แต่นั้นก็ตั้งอยู่ด้วยมรรค-

ญาณ ฉันนั้น.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 73

นระผู้ใคร่จะดูพระจันทร์ ในเวลาที่พระ-

จันทร์ถูกเมฆหมอกบดบังไว้ ครั้นเมื่อเมฆหมอก

ถูกพายุพัดไปตามลำดับ จากหนาทึบเป็นบางและ

บางเข้าก็เห็นพระจันทร์ได้ฉันใด, โคตรภูญาณที่

กำลังเพ่งอมตนิพพานอยู่ เมื่อโมหะที่ปกปิดสัจจะ

ไว้ถูกทำลายให้พินาศไปด้วยอนุโลมญาณตามลำดับ

ก็ฉันนั้นเหมือนกัน อนุโลมญาณก็มิได้เห็นอมต-

นิพพาน เหมือนลมเหล่านั้นก็มิได้เห็นพระจันทร์

โคตรภูญาณก็บรรเทาความมืดไม่ได้ เหมือนบุรุษ

ก็บรรเทาเมฆหมอกไม่ได้ฉะนั้น. แต่มรรคญาณนี้

เป็นไปในพระนิพพาน มิได้ละสัญญาอันโคตรภู-

ญาณให้แล้ว จึงทำลายกองกิเลสมีกองโลภะเป็น

ต้นได้ เหมือนจักรยนต์ที่ใช้เป็นเป้ากำลังหมุนอยู่

นายขมังธนูยืนจ้องจะยิงอยู่แล้ว พอสัญญาอันคน

อื่นให้แล้ว ก็ยิ่งลูกศรไปทะลุแผ่นเป้าได้ตั้ง ๑๐๐

ฉะนั้น. มรรคญาณนั้นนั่นแลทำทะเลหลวงคือสัง-

สารทุกข์ให้เหือดแห้งไป ปิดประตูทุคติเสียได้

ทำคนที่มีหนี้คือกิเลสให้เป็นเสฏฐบุคคลผู้สมบูรณ์

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 74

ด้วยอริยทรัพย์ ละมิจฉามรรคเสียได้. ทำเวรและ

ภัยทั้งหลายให้สงบ, ทำตนให้เป็นลูกผู้เกิดแต่อก

แห่งพระพุทะเจ้าผู้เป็นนาถะของโลก, ญาณนี้ย่อม

ให้ซึ่งอานิสงส์อื่น อีกหลายร้อยอย่าง.

๑๒. อรรถกถาผลญาณุทเทส

ว่าด้วย ผลญาณ

ในคำว่า ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺา ผเล าณ แปลว่า

ปัญญาในการระงับปโยคะเป็นผลญาณ นี้ มีวินิจฉัยดังต่อไปนี้

บทว่า ปโยโค แปลว่า การประกอบอย่างแรงกล้า, คือความ

พยายามที่ออกจากและขันธ์ทั้ง ๒ ได้ด้วยมรรคภาวนาโดยทำให้แจ้ง

ซึ่งผล. ความสงบปโยคะคือความพยามนั้น คือการถึงที่สุดแห่งโยคะ

ชื่อว่า ปโยคปฏิปัสสัทธิ. ปโยคปฏิปัสสัทธินั้นอย่างไร ? คือการสิ้นสุด

แห่งกิจในมรรคทั้ง ๔.

ปัญญาในผลเป็นไปแล้ว เพราะปโยคปฏิปัสสัทธินั้นเป็นเหตุ

ชื่อว่า ปโยคปฏิปัสสัทธิปัญญา. ปัญญานี้เป็นผลเพราะอรรถว่า ย่อม

ผลิตผล คือย่อมให้เกิดวิบาก, ในผลนั้น ญาณอันสัมปยุตกับด้วยผล-

จิตนั้น (ชื่อว่า ผเล าณ) ก็ต่อจากมรรคญาณหนึ่ง ๆ ผลจิตอัน

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 75

เป็นวิบากแห่งมรรคจิตนั้น ๆ นั่นแหละมีพระนิพพานเป็นอารมณ์ เกิด

ขึ้น ๓ ขณะก็มี ๒ ขณะก็มี ๑ ขณะก็มี. และเพราะผลจิตนั้นเป็น

วิบากเกิดขึ้นในลำดับแห่งโลกุตรกุศลทั้งหลาย พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส

ว่า สมาธิมานนฺตริกญฺมาหุ บัณฑิตทั้งหลายกล่าวสมาธิอันประกอบ

ด้วยผลญาณ ซึ่งเกิดต่อจากมรรคญาณว่าเป็นธรรมอันบัณฑิตพึงรู้ทั่วถึง,

และตรัสคำเป็นต้นว่า ทนฺธ อานนฺตริก ปาปุณาติ อาสวาน

ขยาย^๑-พระโยคีบุคคลบรรลุธรรมวิเศษเพื่อความสิ้นอาสวะช้า.

อนุโลมจิต ของพระโยคีบุคคลใด มี ๒ ขณะ, ที่ ๓ เป็น

โคตรภู ที่ ๔ เป็นมรรคจิต ผลจิตอีก ๓ ขณะ ย่อมมีแก่พระอริยบุคคล

นั้น. (รวมเป็น ๗ ตามชวนนิยาม)

อนุโลมจิต ของพระโยคีบุคคลใด มี ๓ ขณะ, ที่ ๔ เป็น

โคตรภู ที่ ๕ เป็นมรรคจิต ผลจิตอีก ๒ ขณะ ย่อมมีแก่พระอริยบุคคล

นั้น. (รวมเป็น ๗ ตามชวนนิยาม)

อนุโลมจิต ของพระโยคีบุคคลใด มี ๔ ขณะ, ที่ ๕ เป็น

โคตรภู ที่ ๖ เป็นมรรคจิต ผลจิตอีก ๑ ขณะ ย่อมมีแก่พระอริยบุคคล

นั้น. (รวมเป็น ๗ ตามชวนนิยาม)

๑. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๖๒.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 76

นี้ เป็นผลในมรรควิถี. ส่วนผลในระหว่างกาล เกิดขึ้นด้วย

อำนาจสมาบัติ และเกิดขึ้นแก่ผู้ออกจากนิโรธสมาบัติก็สงเคราะห์ด้วย

ผลญาณนี้เหมือนกัน.

๑๓. อรรถกถาวิมุตติญาณุทเทส

ว่าด้วย วิมุตติญาณ

คำว่า ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺา แปลว่า ปัญญาใน

การพิจารณาเห็นอุปกิเลสอันอริยมรรคตัดขาดแล้ว ความว่า ปัญญา

ในการเห็นภายหลังซึ่งอุปกิเลสนั้น ๆ อันอริยมรรคนั้น ๆ ตัดขาดแล้ว.

คำว่า วิมุตฺติาณ เป็นวิมุตติญาณ ความว่า ญาณในวิมุตติ.

คำว่า วิมุตฺติ ได้แก่จิตบริสุทธิหลุดพันจากอุปกิเลสทั้งหลาย,

หรือความที่จิตนั้นหลุดพ้นแล้ว, ญาณคือความรู้ในวิมุตตินั้น ชื่อว่า

วิมุตติญาณ.

ท่านกล่าวอธิบายการพิจารณากิเลสที่ละแล้วด้วยญาณนี้ว่า พระ-

อริยบุคคลเมื่อพิจารณาความสืบต่อแห่งจิตที่หลุดพ้นจากกิเลสแล้วก็ดี ซึ่ง

ความหลุดพ้นจากกิเลสก็ดี เว้นกิเลสเสียก็พิจารณาไม่ได้ดังนี้. ก็คำว่า

วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณ โหติ แปลว่า เมื่อจิตหลุดพ้นแล้ว

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 77

ก็รู้ว่าหลุดพ้นแล้วดังนี้ ท่านกล่าวหมายเอาวิมุตติญาณนี้นั่นแล. ส่วน

การพิจารณากิเลสที่ยังเหลืออยู่ แม้ไม่ได้กล่าวไว้แล้ว ก็พึงถือเอาว่า

เป็นอันกล่าวแล้วด้วยวิมุตติญาณนี้แล. และท่านกล่าวไว้ว่า

แม้กล่าวในเอกธรรม ก็เป็นอันกล่าวทั้ง-

หมด เพราะสภาวธรรมนั้นมีลักษณะเป็นอันเดียว

กัน, นี้เป็นลักษณะ เป็นหาระ ดังนี้.

อีกอย่างหนึ่ง พึงทราบว่า เป็นอันกล่าวถึงการพิจารณากิเลสที่

ละแล้วซึ่งพระอริยบุคคล ๔ จะพึงได้ เพราะพระอรหันต์ไม่มีการ

พิจารณากิเลสที่ยังเหลืออยู่.

๑๔. อรรถกถาปัจจเวกขณญาณุทเทส

ว่าด้วย ปัจจเวกขณญาณ

คำว่า ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปญฺา แปลว่า

ปัญญาในการพิจารณาเห็นธรรมที่เข้ามาประชุมในขณะนั้น ความ

ว่า ปัญญาเป็นเครื่องเห็นเพ่งรู้ในธรรมคือมรรคและผลกับทั้งในธรรม

คือสัจจะ ๔ ที่เกิดขึ้นในมรรคขณะและผลขณะ คือมาพร้อมแล้ว ถึง

พร้อมแล้ว ประชุมกันในกาลนั้น ด้วยสามารถแห่งการได้เฉพาะและ

ด้วยสามารถแห่งการแทงตลอด.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 78

คำว่า ปจฺจเวกฺขเณ าณ -ปัจจเวกขณญาณ ความว่า

ญาณเป็นเครื่องหมุนกลับมาเห็นรู้แจ่มแจ้ง. ก็ปัจจเวกขณญาณท่าน

กล่าวไว้ด้วยญาณทั้ง ๒ นี้.

ก็ในที่สุดแห่งโสดาปัตติผลในมรรควิถี จิตของพระโสดาบันก็

ลงภวังค์. ต่อแต่นั้นก็ตัดภวังค์ขาด มโนทวาราวัชชนะก็เกิดขึ้นเพื่อ

พิจารณามรรค, ครั้นมโนทวาราวัชชนะนั้นดับลงแล้ว ชวนจิตพิจารณา

มรรคก็เกิดขึ้น ๗ ขณะโดยลำดับฉะนี้แล. ครั้นแล้วก็ลงสู่ภวังค์อีก

อาวัชชนจิตเป็นต้น ก็เกิดขึ้นเพื่อพิจารณาธรรมทั้งหลายมีผลเป็นต้น

โดยนัยนั้นเอง. เพราะความเกิดแห่งธรรมเหล่าใดมีผลเป็นต้น พระ-

โสดาบันนั้น ก็พิจารณามรรค, ผล, กิเลสที่ละแล้ว, กิเลสที่ยังเหลือ,

และพระนิพพาน.

ก็พระโสดาบันนั้นพิจารณามรรคว่า เรามาแล้วด้วยมรรคนี้

หนอ, ต่อแต่นั้นก็พิจารณาผลว่า อานิสงส์นี้เราได้แล้ว, ต่อ

แต่นั้นก็พิจารณากิเลสที่ละแล้วว่า ขึ้นชื่อว่ากิเลสเหล่านี้ เราละ

ได้แล้ว, ต่อแต่นั้นก็พิจารณากิเลสที่มรรคเบื้องบนจะพึงประหาณว่า

กิเลสเหล่านี้เรายังเหลืออยู่, ในที่สุดก็พิจารณาอมตนิพพานว่า

ธรรมนี้เราได้แล้วโดยความเป็นอารมณ์

พระอริยสาวกชั้นโสดาบัน มีปัจจเวกขณะ ๕ อย่าง ด้วยประ-

การนี้. ปัจจเวกขณะของพระสทาคามีและพระอนาคามี ก็มีเหมือน

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 79

พระโสดบัน. แต่ของพระอรหันต์ มีปัจจเวกขณะ ๔ อย่างคือ ไม่มี

การพิจารณากิเลสที่ยังเหลืออยู่. รวมปัจจเวกขณญาณทั้งหมดมี ๑๙

ด้วยประการฉะนี้. นี้เป็นการกำหนดอย่างอุกฤษฏ์.

ถามว่า การพิจารณากิเลสที่ละได้แล้วและที่ยังเหลืออยู่ ยังมี

แก่พระเสกขะทั้งหลายหรือไม่ ?

ตอบว่า เพราะความที่การพิจารณาการละกิเลสนั้นไม่มี ท้าว

มหานามสากยราชจึงกราบทูลถามพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า ธรรมชื่อ

อะไรเล่า ที่ข้าพระองค์ยังละไม่ได้เด็ดขาดในภายใน อันเป็นเหตุให้

โลกธรรมยังครอบงำจิตของข้าพระองค์ไว้ได้เป็นครั้งคราว ดังนี้

เป็นต้น.

ในที่นี้ เพื่อจะให้ญาณ ๑๑ มีธรรมฐิติญาณแจ่มแจ้ง พึงทราบ

อุปมาดังต่อไปนี้

เปรียบเหมือนบุรุษคิดว่า เราจะจับปลา จึงถือเอาสุ่มไปสุ่ม

ลงในน้ำที่คิดว่าควรจะมีปลา แล้วจึงหย่อนมือลงไปทางปากสุ่ม แล้วก็

คว้าเอาคองูเห่าที่อยู่ภายในน้ำด้วยสำคัญว่าเป็นปลาไว้แน่น ดีใจคิดว่า

เราได้ปลาใหญ่แล้ว ก็ยกขึ้นจึงเห็นก็รู้ว่า งู เพราะเห็นดอกจัน

๓ แฉก เกิดกลัว เห็นโทษ เบื่อหน่ายในการจับ ใคร่ที่จะพ้นจึงทำอุบาย

เพื่อจะหลุดพ้น จึงจับงูให้คลายมือตั้งแต่ปลายหางแล้วชูแขนขึ้นแกว่ง

ไปรอบศีรษะ ๒ ครั้ง ๓ ครั้ง ทำงูให้ทุรพลแล้วเหวี่ยงไปพร้อมกับพูด

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 80

ว่า เฮ้ย ! ไปเจ้างูร้าย แล้วโดดขึ้นไปยืนบนบกโดยเร็วทีเดียว เกิด

ร่าเริงใจว่า ท่านผู้เจริญ เราพ้นแล้วจากปากงูใหญ่ แล้วแลดูทาง

ที่ตนมา.

ในข้ออุปมา - การเปรียบเทียบนั้นมีดังต่อไปนี้

การยึดมั่นซึ่งขันธ์ ๕ อันน่ากลัว ด้วยสามารถแห่งลักษณะมี

ความเป็นของไม่เที่ยงเป็นต้น แล้วยินดีด้วยสำคัญว่าเที่ยงด้วยตัณหา

อันสัมปยุตด้วยทิฏฐิ (คือโลภทิฏฐิคตสัมปยุต) ว่า เรา, ของเรา

ของพาลปุถุชนตั้งต้นแต่พระโยคีบุคคลนี้ ดุจการจับงูเห่าไว้มั่นด้วย

สำคัญว่าเป็นปลา ของบุรุษนั้นฉะนั้น,

การทำลายฆนสัญญาด้วยการกำหนดนามรูปพร้อมทั้งปัจจัย แล้ว

เห็นพระไตรลักษณ์มีอนิจจตาเป็นต้นของขันธ์ ๕ ด้วยญาณ มีการ

พิจารณาโดยความเป็นกลาปแล้วกำหนดขันธ์ ๕ นั้นว่า ไม่เที่ยง,

เป็นทุกข์, เป็นอนัตตา ดุจดังการนำงูออกจากปากสุ่ม แล้วเห็น

ดอกจัน ๓ แฉก จึงรู้ว่างู ของบุรุษนั้นฉะนั้น,

ภยตูปัฏฐานญาณของพระโยคีบุคคลนี้ เหมือนกับความกลัวของ

บุรุษนั้นฉะนั้น,

อาทีนวานุปัสสนาญาณ ดุจดังการเห็นโทษในงูฉะนั้น,

นิพพิทานุปัสสนาญาณ ดุจดังการระอาในการจับงูฉะนั้น.

มุญจิตุกัมยตาญาณ ดุจดังการใคร่ที่จะสลัดงูไปเสียให้พ้นฉะนั้น,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 81

ปฏิสังขานุปัสสนาญาณ ดุจดังการทำอุบายเพื่อจะสลัดงูไปเสีย

ให้พ้นฉะนั้น.

การพิจารณาอย่างรอบคอบซึ่งสังขารทั้งหลายด้วยสังขารุเปกขา-

ญาณ โดยการยกขึ้นสู่พระไตรลักษณ์แล้วกระทำให้ทุรพลจนไม่สามารถ

จะปรากฏโดยอาการว่าเที่ยง, เป็นสุข, และเป็นอัตตาได้อีก ดุจดังการ

จับงูขึ้นหมุนไปรอบ ๆ ในเบื้องบนแห่งศีรษะ กระทำให้ทุรพลจนไม่

สามารถจะหวนกลับมากัดได้อีก.

โคตรภูญาณ ดุจดังการสลัดงูทิ้งไปฉะนั้น,

มรรคญาณผลญาณก้าวขึ้นยืนอยู่บนบก คือพระนิพพานดุจดัง

การที่บุรุษนั้นสลัดงูทิ้งไปแล้วขึ้นไปยืนอยู่บนบกฉะนั้น,

ปัจจเวกขณญาณในธรรมมีมรรคเป็นต้น ดุจดังการแลดูทางที่

มาแล้วของบุคคลผู้ร่าเริงฉะนั้น.

ในบรรดาปัจจเวกขณญาณทั้งหลาย พึงทราบว่า กิเลสปัจจเวก-

ขณะ การพิจารณากิเลส เป็นครั้งแรก ต่อแต่นั้นจึงเป็นการพิจารณา

มรรคผลและนิพพาน เพราะลำดับแห่งเทศนาอันพระโยคีบุคคลกระทำ

แล้วตามลำดับแห่งการเกิดขึ้นแห่งญาณ ๑๔ เหล่านี้มีสุตมยญาณเป็นต้น

และตามลำดับแห่งการปฏิบัติ.

ความที่แห่งกิเลสปัจจเวกขณะ การพิจารณากิเลสตามสมควร

แก่การปฏิบัตินั่นแล เป็นเบื้องต้นย่อมควร เพราะท่านกล่าวการปฏิบัติ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 82

มรรคไว้ เพราะทำการประหาณกิเลสนั่นแหละ ให้เป็นข้อสำคัญว่า

พระโยคีบุคคลเจริญโลกุตรฌาน อันเป็นนิยานิกธรรมนำออกจากทุกข์

เป็นอปจยคามีเป็นเหตุให้ถึงพระนิพพาน ก็เพื่อประหาณมิจฉาทิฏฐิ,

เพื่อบรรเทากามราคะและพยาบาทให้เบาบางลง, เพื่อละกามราคะและ

พยาบาทไม่ให้มีส่วนเหลือ เพื่อละรูปราคะ อรูปราคะ มานะ อุทธัจจะ

และอวิชชาไม่ให้มีส่วนเหลือ, แต่ลำดับแห่งการกล่าว่า^๑ ท่านแสดงไว้แล้ว

ในอรรถกถา.

ก็ลำดับนั้นมี ๕ อย่างคือ ลำดับแห่งการเกิดขึ้น ลำดับแห่งการ

ประหาณ, ลำดับแห่งการปฏิบัติ, ลำดับแห่งภูมิ, ลำดับแห่งเทศนา.

คำมีอาทิอย่างนี้ว่า

ปม กลล โหติ กลลา โหติ อพฺพุท

อพฺพุทา ชายเต เปสิ เปสิ นิพฺพตฺตตี ฆโนติ.

ในสัปดาห์ที่ ๑ เกิดเป็น กลละ

ในสัปดาห์ที่ ๒ จากกลละก็เกิดเป็นอัพพุทะ

ในสัปดาห์ที่ ๓ จากอัพพุทะเกิดเป็นเปสิ

ในสัปดาห์ที่ ๔ จากเปสิเกิดเป็นฆนะ^๒ ดังนี้

๑. คือลำดับแห่งการแสดง ที่ปรากฏในวรรคแรกว่า เทสนกฺกมสฺส กตตฺตา.

๒. ส. ส. ๑๕/๘๐๓.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 83

ชื่อว่า ลำดับแห่งการเกิด.

ปหาตัพพติกมาติกามีอาทิอย่างนี้ว่า

ทสฺสเนน^๑ ปหาตพฺพา ธมฺมา สภาวธรรมทั้งหลายอันโสดา

ปัตติมรรคพึงประหาณ,

ภาวนาย^๒ ปหาตพฺพา ธมฺมา สภาวธรรมทั้งหลายอันมรรค

ในเบื้องบน ๓ พึ่งประหาณ ดังนี้ ชื่อว่า ลำดับแห่งการละ.

คำมีอาทิอย่างนี้ว่า

สีลวิสุทฺธิ ความบริสุทธิ์แห่งศีล,

จิตฺตวิสุทฺธิ ความบริสุทธิ์แห่งจิต (สมาธิ),

ทิฏฺิวิสุทฺธิ ความบริสุทธิ์แห่งทิฏฐิ (ปัญญา),

กงฺขาวิตรณวสุทฺธิ ความบริสุทธิ์แห่งกังขาวิตรณะ ( การข้าม

พ้นความสงสัย),

มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ ความบริสุทธิ์แห่งมัคคามัคค-

ญาณทัสนะ (การเห็นด้วยปัญญาว่าใช่ทางและมิใช่ทาง),

ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ ความบริสุทธิ์แห่งญาณทัสนะ

ในปฏิปทา (การเห็นด้วยปัญญาในข้อปฏิบัติ),

๑. ทสฺสเนน หมายเอาโสดาปัตติมรรค. อภิ. ส. ๓๔/๙๗๐.

๒. ภาวนาย หมายเอาสกทาคามิมรรค, อนาคามิมรรค, และอรหัตมรรค.

อภิ. ส. ๓๔/๙๗๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 84

าณทสฺสนวิสุทฺธิ ความบริสุทธิ์แห่งญาณทัสนะ (เห็นแจ่ม-

แจ้งด้วยปัญญา), ดังนี้ ชื่อว่า ลำดับแห่งการปฏิบัติ.

คำมีอาทิอย่างนี้ว่า

สภาวธรรมทั้งหลายที่เป็นกามาวจระ, สภาว-

ธรรมทั้งหลายที่เป็นรูปาวจระ, สภาธรรมทั้งหลาย

ที่เป็นอรูปาวจระ^๑ ดังนี้ ชื่อว่า ลำดับแห่งภูมิ.

คำมีอาทิอย่างนี้ว่า

สติปัฏฐาน ๔, สัมมัปธาน ๔, อิทธิบาท

๔, อินทรีย์ ๕, โพชฌงค์ ๗, โพชฌงค์ ๗, อริย-

มรรคมีองค์ ๘^๒.

หรือคำมีอาทิว่า

แสดงอนุปุพพิกถา คือ ทานกถา, สีลกถา,

สัคคกถา, ประกาศโทษ ความต่ำทราม ความ

เศร้าหมองแห่งกามทั้งหลาย และอานิสงส์ในการ

ออกจากกาม^๓ ดังนี้ ชื่อว่า ลำดับแห่งการเทศนา.

๑. อภิ.ส. ๓๔/๑๔. ๒. ม.อุ. ๑๔/๕๔. ๓. วิ.มหา. ๔/๓๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 85

แต่ในที่นี้ พึงทราบว่าหมายเอาลำดับ ๓ ประการ คือลำดับแห่ง

การเกิดขึ้นแห่งญาณ ๑๔, ลำดับแห่งการปฏิบัติ, และลำดับแห่งเทศนา

เพราะแสดงตามลำดับด้วยสามารถแห่งลำดับทั้ง ๒ นั้น.

๑๕. อรรถกถาวัตถุนานัตตญาณุทเทส

ว่าด้วย วัตถุนานัตตญาณ

นามรูปววัตถานญาณ ท่านยังมิได้กล่าวไว้ ฉะนั้นเพื่อที่จะแสดง

ประเภทแห่งนามรูป ๕ อย่างในบัดนี้ ท่านจึงยกเอาญาณ ๕ มีคำว่า

อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปญฺา วตฺถุนานตฺเต าณ ปัญญาในการ

กำหนดธรรมภายใน เป็นวัตถุนานัตตญาณ ขึ้นแสดง ณ บัดนี้.

จริงอยู่ในนามรูปทั้งสิ้นที่ท่านกล่าวแล้ว นามรูปใดอาจที่จะ

กำหนดได้, และนามรูปใดควรกำหนด, ก็จักกำหนดนามรูปนั้น. ส่วน

นามที่เป็นโลกุตระ ไม่อาจที่จะกำหนดได้ เพราะยังไม่บรรลุ และไม่

ควรกำหนด เพราะนามที่เป็นโลกุตระไม่ใช่อารมณ์ของวิปัสสนา.

บรรดาคำเหล่านั้น คำว่า อชฺฌตฺตววตฺถาเน-ในการกำหนด

ธรรมภายใน ความว่า ชื่อว่า อัชฌัตตะ เพราะอรรถว่า ทำตนให้

เป็นอธิการเป็นไปโดยประสงค์นี้ว่า เราเมื่อเป็นไปอยู่อย่างนี้ ก็จักถึง

การยึดมั่นว่าเป็นอัตตาตัวตน.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 86

ก็ศัพท์ว่า อชฺฌตฺต นี้ ปรากฏในอรรถ ๔ อย่างคือ โคจรัช-

ฌัตตะ, นิยกัชฌัตตะ, อัชฌัตตัชฌัตตะ, วิสยัชฌัตตะ.

อันอรรถะในโคจรัชฌัตตะนี้ ย่อมปรากฏในบาลีอาคตสถานว่า

ดูก่อนอานนท์ ภิกษุนั้นตั้งจิตภายในให้มั่นในสมาธินิมิตข้างต้นนั้นแล^๑...

และ เป็นผู้ยินดีแล้วในธรรมภายใน เป็นผู้มีจิตตั้งมั่นแล้ว^๒ ดังนี้

เป็นต้น.

อรรถะในนิยกัชฌัตตะ ย่อมปรากฏในบาลีอาคตสถานว่า มี

ความผ่องใสแห่งจิตในภายใน^๓, หรือ ภิกษุพิจารณาเห็นธรรมในธรรม

ภายในอยู่^๔ ดังนี้เป็นต้น.

อรรถะในอัชฌัตตัชฌัตตะ ย่อมปรากฏในบาลีอาคตสถานว่า

อายตนะภายใน ๖^๕, และ สภาวธรรมทั้งหลายที่เป็นภายใน^๖ดังนี้

เป็นต้น.

อรรถะในวิสยัชฌัตตะ ย่อมปรากฏในบาลีอาคตสถานว่า ดูก่อน

อานนท์ ก็วิหารธรรมอันตถาคตตรัสรู้แล้วนี้แล คือตถาคตเข้าสุญญตะ

ภายใน เพราะไม่ใส่ใจนิมิตทั้งปวงอยู่^๗ ดังนี้เป็นต้น. อธิบายว่า

วิสัยชฌัตตะนี้ ย่อมปรากฏในอรรถว่า อิสริยฐานะ. จริงอยู่ ผลสมาบัติ

๑. ม.อุ. ๑๔/๓๕๗. ๒. ขุ.อ. ๒๕/๓๕. ๓. ที.สี. ๙/๑๒๘.

๔. ที. มหา. ๑๐/๒๙๐. ๕. ม.อุ. ๑๔/๘๑๑. ๖. อภิ.ส ๓๔/๑.

๗. ม.อุ. ๑๔/๓๔๖.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 87

ชื่อว่าเป็นอิสริยฐานะของพระพุทธเจ้าทั้งหลาย. แต่ในที่นี้ พึงเห็นว่า

หมายเอาในอรรถว่า อัชฌัตตัชฌัตตะ. ในการกำหนดอัชฌัตตะเหล่า

นั้น ชื่อว่า อชฺฌตฺววตฺถาเน - ในการกำหนดอัชฌัตตะ.

คำว่า วตฺถุนานตฺเต ได้แก่ ในความเป็นต่างๆ แห่งวัตถุทั้งหลาย,

อธิบายว่า ในวัตถุต่าง ๆ.

ในที่นี้ ถึงแม้ภวังคจิตอันเป็นปัจจัยแก่มโนวิญญาณ คือชวนะ

ท่านก็เรียกว่า วัตถุ เพราะเป็นฐานที่เกิดขึ้นดุจหมวด ๕ แห่งปสาทะ

มีจักขุปสาทะเป็นต้นฉะนั้น. แม้อาวัชชนจิต ก็พึงทำให้เป็นที่อาศัย

ของวัตถุนั้นได้เหมือนกัน.

๑๖. อรรถกถาโคจรนานัตตญาณุทเทส

ว่าด้วย โคจรนานัตตญาณ

คำว่า พหิทฺธา - ภายนอก ความว่า ในอารมณ์แห่งญาณ

เหล่านั้นอันมีในภายนอก จากธรรมอันเป็นอัชฌัตตัชฌัตตะ ๖

คำว่า โคจรนานตฺเต - ในความต่าง ๆ แห่งโคจร ได้แก่

ในความต่าง ๆ แห่งวิสยะคืออารมณ์.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 88

๑๗. อรรถกถาจริยานานัตตญาณุทเทส

ว่าด้วย จริยานานัตตญาณ

คำว่า จริยาววตฺถาเน ในการกำหนดจริยา ความว่า ในการ

กำหนดจริยาทั้งหลาย คือวิญญาณจริยา อัญญาณจริยา และญาณจริยา.

อาจารย์บางพวกทำรัสสะเสียบ้าง แล้วสวดว่า จริยววตฺถาเน.

๑๘. อรรถกถาภูมินานัตตญาณุทเทส

ว่าด้วย ภูมินานัตตญาณ

คำว่า จตุธมฺมววตฺถาเน - ในการกำหนดธรรม ๔ ความว่า

ในการกำหนดธรรมทั้งหลายอย่างละ ๔ ด้วยสามารถแห่งธรรมทั้งหลาย

๑๔ มีธรรมในกามาวจรภูมิเป็นต้นหมวดละ ๔.

ก็คำว่า ภูมิ - ภาคพื้น ย่อมเป็นไปในอรรถว่าปฐวีแผ่นดิน

ดุจในประโยคว่า เงินทองทั้งที่มีอยู่ในพื้นดิน ทั้งที่อยู่ในอากาศ^๑

เป็นต้น. เป็นไปในอรรถว่าวิสัย - สถานที่ ดุจในประโยคว่า ลูกเอ๋ย

เจ้าอย่าซ่องเสพภูมิสถานอันไม่สมควร^๒ เป็นต้น. เป็นไปในอรรถว่า

๑. ส.ส. ๑๔/๔๑๓. ๒. ขุ.ชา. ๒๗/๘๖๓.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 89

อุปปัชชนัฏฐาน - ที่เป็นที่เกิด ดุจในประโยคว่า กามาวจรจิต อันเป็น

ที่เกิดแห่งสุขเวทนา เป็นต้น. แต่ในที่นี้ย่อมเป็นไปในโกฏฐาสะคือ

ส่วน. อาจารย์บางพวกกล่าวว่า ย่อมเป็นไปในอรรถว่า ปริจเฉทะ

แปลว่ากำหนด ก็มี.

๑๙. อรรถกถาธัมมนานัตตญาณุทเทส

ว่าด้วย ธัมมนานัตตญาณ

คำว่า นวธมฺมววตฺถาเน - ในการกำหนดธรรม ๙ ความว่า

ในการกำหนดธรรมทั้งหลายอย่างละ ๙ ด้วยสามารถแห่งกามาวจรกุศล-

จิต, ด้วยสามารถแห่งจิตมีความปราโมทย์เป็นมูล, และด้วยสามารถ

แห่งจิตมีมนสิการเป็นมูล.

ก็บรรดาญาณทั้ง ๕ เหล่านี้ อัชฌัตตธรรม เป็นธรรมอันพระ-

โยคีบุคคลพึงกำหนดูก่อน. ฉะนั้น ท่านจึงกล่าววัตถุนานัตตญาณ

ญาณในความต่าง ๆ แห่งวัตถุไว้เป็นที่ ๑, จากนั้นก็พึงกำหนดอารมณ์

แห่งนานัตตธรรมเหล่านั้น ฉะนั้นในลำดับ ต่อจากนั้นวัตถุนานัตต-

ญาณนั้น ท่านจึงกล่าวโคจรนานัตตญาณ คือญาณในความต่างกันแห่ง

อารมณ์, ญาณอีก ๓ อื่นจากนั้น ท่านกล่าวโดยอนุโลมการนับด้วย

สามารถแห่งธรรม ๓,๔ และ ๙.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 90

๒๐. อรรถกถาญาตัฏฐญาณุทเทส

ว่าด้วย ญาตัฏฐญาณ

บัดนี้ ปริญญา ๓ คือ การกำหนดรู้นามรูปโดยประเภทนั้นแล

เป็นญาตปริญญา, ต่อจากนั้นก็เป็นตีรณปริญญา, ในลำดับต่อไปก็เป็น

ปหานปริญญา, และภาวนาการเจริญและสัจฉิกิริยาการทำให้แจ้ง ก็

ย่อมมีเพราะเนื่องด้วยปริญญา ๓ นั้น, เพราะฉะนั้นท่านจึงยกเอาญาณ

ทั้ง ๕ มีญาตัฏฐญาณเป็นต้น ขึ้นแสดงต่อจากธัมมนานัตตญาณ.

ก็ปริญญา ๓ คือ ญาตปริญญา, ตีรณปริญญาและปหานปริญญา.

ในปริญญาทั้ง ๓ นั้น ดังนี้

ปัญญาอันเป็นไปในการกำหนดลักษณะโดยเฉพาะ ๆ แห่งสภาว-

ธรรมเหล่านั้น ๆ อย่างนี้ว่า รูปมีการแตกดับไปเป็นลักษณะ, เวทนามี

การเสวยอารมณ์เป็นลักษณะ ชื่อว่า ญาตปริญญา.

วิปัสสนาปัญญาอันมีลักษณะเป็นอารมณ์ ยกสามัญลักษณะ

แห่งสภาวธรรมเหล่านั้น ๆ ขึ้นเป็นไปโดยนัยเป็นต้นว่า รูป อนิจฺจ

ทุกฺข อนตฺตา รูปไม่เที่ยงเป็นทุกข์ เป็นอนัตตา, เวทนา อนิจฺจา

ทุกฺขา อนตฺตา เวทนาไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตาดังนี้ ชื่อว่า

ตีรณปริญญา.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 91

ก็วิปัสสนาอันมีลักษณะเป็นอารมณ์ เป็นไปด้วยสามารถแห่ง

การละวิปลาสทั้งหลาย มีนิจสัญญาวิปลาสเป็นต้น ในธรรมทั้งหลาย

เหล่านั้นเสียได้นั่นแล ชื่อว่า ปหานปริญญา.

บรรดาปริญญาทั้ง ๓ นั้น ตั้งต้นแต่สังขารปริจเฉทญาณ ญาณ

ในการกำหนดสังขารธรรม จนถึงปัจจยปริคคหญาณ ญาณในการ

กำหนดสังขารธรรมโดยความเป็นปัจจัย เป็นภูมิของญาตปริญญา.

เพราะในระหว่างนี้ ความเป็นอธิบดีย่อมมีแก่พระโยคีบุคคลผู้แทงตลอด

ลักษณะโดยเฉพาะ ๆ ของสภาวธรรมทั้งหลายได้.

ตั้งแต่กลาปสัมมสนญาณ ญาณในการพิจารณาสังขารธรรมโดย

กลาป จนถึงอุทยัพพยานุปัสสนาญาณ ญาณในการเห็นอยู่เนือง ๆ ซึ่ง

การเกิดขึ้นและดับไปของสังขารธรรม เพราะในระหว่างนี้ ความเป็น

อธิบดีย่อมมีแก่พระโยคีบุคคลผู้แทงตลอดสามัญลักษณะได้.

ตั้งต้นแต่ภังคานุปัสสนาญาณ ญาณในการเห็นอยู่เนือง ๆ ซึ่ง

ความดับไปแห่งสังขารธรรมขึ้นไป เป็นภูมิแห่งปหานปริญญา. เพราะ

จำเดิมแต่นั้นไปความเป็นอธิบดีย่อมมีแก่อนุปัสสนา ๗ อันจะให้สำเร็จ

การละวิปลาสมีนิจสัญญาวิปลาสเป็นต้น ได้อย่างนี้คือ เมื่อพิจารณา

เห็นโดยความเป็นของไม่เที่ยง ก็ย่อมละนิจสัญญาวิปลาสได้, เมื่อ

พิจารณาเห็นโดยความเป็นทุกข์ ก็ละสุขสัญญาวิปลาสได้, เมื่อพิจารณา

เห็นโดยความเป็นอนัตตา ก็ละอัตตสัญญาวิปลาสได้, เมื่อเบื่อหน่าย

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 92

ก็ละความเพลิดเพลินได้, เมื่อคลายกำหนัด ก็ละราคะได้, เมื่อให้ดับ

ก็ละสมุทัยได้, เมื่อสละคืนก็ละความถือมั่นเสียได้^๑ ดังนี้.

บรรดาคำเหล่านั้น คำว่า อภิญฺาปญฺา ได้แก่ ปัญญาเป็น

เครื่องรู้ตามสภาวะมีรุปปนลักษณะ คือ รูปมีอันแตกดับไปเป็นลักษณะ

เป็นต้น แห่งสภาวธรรมทั้งหลาย. จริงอยู่ ปัญญานั้นท่านเรียกว่า

อภิญญา เพราะอธิบายด้วยอภิศัพท์มีอรรถว่างามดังนี้ คือ การรู้งาม

ด้วยสามารถแห่งการรู้สภาวะของธรรมเหล่านั้น ๆ.

คำว่า าตฏฺเ าณ - ญาณในอรรถว่ารู้ ได้แก่ญาณ อัน

มีความรู้เป็นสภาวะ.

๒๑. อรรถกถาตีรณัฏฐญาณุทเทส

ว่าด้วย ตีรณัฏฐญาณ

คำว่า ปริญฺาปญฺา - ได้แก่ ปัญญาเป็นเครื่องรู้. จริงอยู่

ปัญญานั้น ท่านเรียกว่า ปริญญา เพราะอธิบายด้วย ปริ ศัพท์ มี

อรรถว่า ซึมซาบไปรอบ ดังนี้คือ ความรู้ที่ซึมซาบไปด้วยสามารถแห่ง

สามัญลักษณะมีอนิจลักษณะเป็นต้น หรือด้วยสามารถแห่งการเข้าถึง

กิจของตน.

๑. ขุ.ป. ๓๑/๑๑๒.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 93

คำว่า ตีรณฏฺเ าณ ญาณในอรรถว่าใคร่ครวญ ได้แก่ ญาณ

มีการเข้าไปใคร่ครวญเป็นสภาวะ หรือมีการพิจารณาเป็นสภาวะ.

๒๒. อรรถกถาปริจจาคัฏฐญาณุทเทส

ว่าด้วย ปริจจาคัฏฐญาณ

คำว่า ปหเน ปญฺา - ปัญญาในการละ ความว่า ปัญญา

เป็นเครื่องละวิปลาสทั้งหลายมีนิจสัญญาวิปลาสเป็นต้น, หรือธรรม-

ชาติใดย่อมละนิจสัญญาวิปลาสเป็นต้นได้ ฉะนั้นธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

ปชหนาปัญญา, อีกอย่างหนึ่ง พระโยคีบุคคลย่อมละนิจสัญญาวิปลาส

ได้ด้วยญาณนั้น ฉะนั้น ญาณนั้นจึงชื่อว่า ปหาน าณ - ญาณเป็น

เครื่องละนิจสัญญาวิปลาส,

คำว่า ปริจฺจาคฏฺเ าณ - ญาณในอรรถว่าสละ ได้แก่

ญาณมีการสละนิจสัญญาวิปลาสเป็นต้น เป็นสภาวะ.

๒๓. อรรถกถาเอกรสัฏฐญาณุทเทส

ว่าด้วย เอกรสัฏฐญาณ

คำว่า ภาวนาปญฺา - ปัญญาเป็นเครื่องอบรม ได้แก่ปัญญา

เป็นเครื่องเจริญ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 94

คำว่า เอกรสฏฺเ าณ - ญาณในอรรถว่ามีรสเดียว ได้แก่

ญาณมีกิจอันเดียวเป็นสภาวะ, หรือญาณมีรสอันเป็นสภาวะ คือวิมุตติ.

๒๔. อรรถกถาผัสสนัฏฐญาณุทเทส

ว่าด้วย ผัสสนัฏฐญาณ

คำว่า สจฺฉิกิริยาปญฺา - ปัญญาเป็นเครื่องกระทำพระ-

นิพพานให้แจ้ง ได้แก่ ปัญญาเป็นเครื่องกระทำพระนิพพานให้ประจักษ์

ด้วยสามารถแห่งการแทงตลอด หรือด้วยสามารถแห่งการได้เฉพาะ.

คำว่า ผสฺสนฏฺเ าณ ได้แก่ ญาณมีการได้ซึ่งพระนิพพาน

เป็นสภาวะ ด้วยสามารถแห่งการแทงตลอดและการได้เฉพาะทั้ง ๒ นั้น

นั่นแล.

๒๕-๒๘. อรรถกถาอรรถปฏิสัมภิทาธรรมปฏิสัมภิทา

นิรุตติปฏิสัมภิทาปฏิภาณปฏิสัมภิทาญาณุทเทส

ว่าด้วย ปฏิสัมภิทาญาณ ๔

บัดนี้ ญาณในการละ ในการเจริญ และในการกระทำพระ-

นิพพานให้แจ้งย่อมประกอบด้วยอริยมรรคอริยผล ฉะนั้น ท่านจึงยกเอา

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 95

ปฏิสัมภิทาญาณ ๔ อันพระอริยบุคคลนั่นแหละ จะต้องได้ขึ้นแสดงต่อ

จากผัสสนญาณนั้น.

แม้ในปฏิสัมภิทา ๔ นั้น อรรถะคือผลธรรมอันเกิดแต่ปัจจัย

ย่อมปรากฏดุจทุกขสัจจะ และเป็นธรรมอันใคร ๆ จะพึงรู้ได้โดยง่าย

เพราะฉะนั้นท่านจึงยก อรรถปฏิสัมภิทาญาณ ขึ้นแสดงก่อน, ต่อแต่

นั้นก็ยก ธรรมปฏิสัมภิทาญาณ ขึ้นแสดง เพราะอรรถะนั้นเป็นวิสัย

แห่งธรรมอันเป็นเหตุ, ต่อแต่นั้นจึงยกเอานิรุตติปฏิสัมภิทาญาณ

เพราะอรรถะและธรรมทั้ง ๒ นั้นเป็นวิสัยแห่งนิรุตติ, และต่อจากนิรุตติ-

ปฏิสัมภิทาญาณนั้น ท่านก็ยกเอา ปฏิภาณปฏิสัมภิทาญาณ ขึ้นแสดง

เพราะเป็นไปในญาณแม้ทั้ง ๓ เหล่านั้น. แต่อาจารย์บางพวกทำทีฆะป-

อักษะแล้วสวดก็มี.

๒๙ - ๓๑. อรรถกถาวิหารัฏฐสมาปัตตัฏฐญาณุทเทส

ว่าด้วย วิหารัฏฐญาณและสมาปัตตัฏฐญาณ

ญาณทั้งหลายอื่นจากนี้ ๓ ญาณมีวิหารัฏฐญาณเป็นต้น ท่านยก

ขึ้นแสดงต่อจากปฏิสัมภิทาญาณ เพราะเกิดแก่พระอริยบุคคลเท่านั้น

และเพราะเป็นประเภทแห่งปฏิสัมภิทา.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 96

จริงอยู่ วิหารัฏฐญาณ เป็นธรรมปฏิสัมภิทา, สมาปัตตัฏฐญาณ

เป็นอรรถปฏิสัมภิทา. แท้จริง ญาณในสภาวธรรม ท่านกล่าวไว้ใน

ปฏิสัมภิทากถา^๑ว่า ธรรมปฏิสัมภิทา. ส่วนญาณในนิพพานเป็น

อรรถปฏิสัมภิทานั่นแหละ.

บรรดาคำเหล่านั้น คำว่า วิหารนานตฺเต - ในความต่างแห่ง

ธรรมเป็นเครื่องอยู่ ความว่า ในธรรมเป็นเครื่องอยู่ คือวิปัสสนา

ต่าง ๆ ด้วยสามารถแห่งอนิจจานุปัสสนาเป็นต้น.

คำว่า วิหารฏฺเ - ในอรรถว่าธรรมเป็นเครื่องอยู่ ได้แก่

ในธรรมเป็นเครื่องอยู่คือมีวิปัสสนาเป็นสภาวะ.

คำว่า วิหาโร ได้แก่ วิปัสสนาพร้อมด้วยสัมปยุตธรรมนั่นเอง^๒.

คำว่า สมาปตฺตินานตฺเต - ในความต่างแห่งสมาบัติ ความว่า

ในผลสมาบัติ ด้วยสามารถแห่งอนิมิตตนิพพานเป็นต้น.

คำว่า สมาปตฺติ - สมาบัติ ได้แก่ จิตและเจตสิกธรรมทั้งหลาย

อันเป็นโลกุตรผล.

คำว่า วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ในวิหารธรรมและความ

ต่างแห่งสมาบัติ ท่านกล่าวแล้วด้วยสามารถแห่งญาณทั้ง ๒.

๑. ขุ.ปุ. ๓๑/๖๐๓. ๒. สัมปยุตธรรม ได้แก่ มหากุสลญาณสัมปยุตจิต ๔

เจตสิก ๓๕ (เว้นอัปปมัญญา ๒ เพราะในขณะวิปัสสนาเกิดไม่มีสัตวบัญญัติ

เป็นอารมณ์, และปัญญาเจตสิกอีก ๑ เพราะปัญญาเป็นตัววิปัสสนา)

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 97

๓๒. อรรถกถาอานันตริกสมาธิญาณุทเทส

ว่าด้วย อานันตริกสมาธิญาณ

ญาณทั้ง ๒^๑ นั้นแล อันพระธรรมเสนาบดีสารีบุตรผู้ประสงค์จะ

กล่าวโดยประการอื่นอีกให้พิเศษด้วยเหตุอันแสดงถึงความที่มรรคญาณ

แม้ที่กล่าวแล้วในก่อนว่า ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปญฺา - ปัญญา

ในการออกและหลีกจากกิเลสขันธ์และสังขารนิมิตภายนอกทั้ง ๒

อันให้สำเร็จวิหารญาณและสมาปัตติญาณต่อจากญาณทั้ง ๒ นั้น เป็น

ญาณอันสามารถตัดอาสวะได้เด็ดขาด และเป็นญาณอันให้ผลในลำดับ

ที่ยกขึ้นแสดงว่า อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณ - ญาณในสมาธิอันมี

ในลำดับ ต่อจากญาณทั้ง ๒ นั้น.

บรรดาคำเหล่านั้น คำว่า อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา - ความ

บริสุทธิแห่งสมาธิอันไม่ฟุ้งซ่าน ความว่า จิตย่อมฟุ้งซ่านไปด้วย

ธรรมชาตินั้น ฉะนั้นธรรมชาตินั้นจึงชื่อว่า วิกเขปะ - ความฟุ้งซ่าน,

คำนี้เป็นชื่อของอุทธัจจะ, ธรรมชาตินี้มิใช่วิกเขปะ - ความฟุ้งซ่าน ชื่อว่า

อวิกเขปะ ไม่ฟุ้งซ่าน, คำนี้เป็นชื่อของสมาธิเป็นปฏิปักษ์ต่ออุทธัจจะ.

ความเป็นแห่งความบริสุทธิ์ ชื่อว่า ปริสุทธัตตะ - ความบริสุทธิ์,

ความบริสุทธิ์แห่งสมาธิ ชื่อว่า อวิกเขปปริสุทธัตตะ - ความบริสุทธิ์แห่ง

๑. สมาปัตตัฏฐญาณ, วิหารสมาปัตตัฏฐญาณ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 98

สมาธิอันไม่ฟุ้งซ่าน, ฉะนั้น อวิกเขปปริสุทธัตตา จึงมีอธิบายว่า

เพราะความเป็นแห่งความบริสุทธิ์ของสมาธิ. จริงอยู่คำนี้ เป็นตติยา-

วิภัตติบอกเหตุแห่งการตัดอาสวะได้ขาด และแห่งการให้ผลในลำดับ

แห่งตน. ในคำว่า อาสวสมุจฺเฉเท - ในการตัดอาสวะได้ขาด มี

วินิจฉัยดังต่อไปนี้

ธรรมชาติใดย่อมไหลไป ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า อาสวะ,

ท่านกล่าวคำอธิบายไว้ว่า อาสวะทั้งหลายย่อมไหลไป คือย่อมเป็นไปทาง

ตาบ้าง ฯลฯ ทางใจบ้าง. อาสวะทั้งหลาย เมื่อว่าโดยธรรมย่อมไหลไป

จนกระทั่งถึงโคตรภู, หรือเมื่อว่าโดยโอกาสคือฐานภูมิอันเป็นที่อยู่ของ

สัตว์ ย่อมไหลไปจนกระทั่งถึงภวัคคภพ ฉะนั้นจึงชื่อว่า อาสวะ,

อธิบายว่า อาสวะทั้งหลายย่อมครอบงำทั้งธรรมนั้นด้วยทั้งโอกาสนั้น

ด้วยเป็นไป. จริงอยู่ อาอักษรนี้ มีอรรถว่ากระทำในภายใน.

เมรัยที่ชื่อว่า มทิระเป็นต้น ชื่อว่า อาสวะ เพราะเป็นเหมือน

ของดอง เพราะอรรถว่าดองอยู่นาน. จริงอยู่ เมรัยที่ชื่อว่า มทิระ

เป็นต้น เพราะดองอยู่นาน ในทางโลก ท่านย่อมเรียกว่า อาสวะ.

ก็ถ้าว่า ชื่อว่า อาสวะเพราะอรรถว่าดองอยู่นานไซร้ อาสวะเหล่านั้น

ก็ย่อมจะมีได้ สมจริงดังคำที่ท่านกล่าวไว้ว่า

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เงื่อนต้นแห่งอวิชชา

ย่อมไม่ปรากฏ, ในกาลก่อนแต่นี้ อวิชชาไม่ได้มี

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 99

แล้ว แต่ภายหลังจึงมี^๑ ดังนี้เป็นต้น.

อีกอย่างหนึ่ง ธรรมชาติใดย่อมไปคือย่อมไหลไปสู่สังสารทุกข์

ต่อไป แม้เพราะเหตุนั้น ธรรมชาตินั้นจึงชื่อว่า อาสวะ, อาสวะ

ทั้งหลายย่อมขาดสูญไปด้วยมรรคนั้น ฉะนั้น มรรคนั้นจึงชื่อว่า สมุจ-

เฉทะ - เป็นเครื่องตัดอาสวะขาด.

คำว่า ปญฺา ได้แก่ ปัญญาในการตัดอาสวะ ๔ มีกามาสวะ

เป็นต้นได้ขาด.

คำว่า อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณ - ญาณในสมาธิอันให้ผล

ในลำดับ ความว่า สมาธิในมรรคได้ชื่อว่า อานันตริกะ เพราะ

ให้ผลโดยแน่นอนทีเดียวในลำดับแห่งความเป็นไปของตน. เพราะเมื่อ

มรรคสมาธิเกิดขึ้นแล้ว อันตรายอะไร ๆ ที่จะขัดขวางการเกิดขึ้นแห่ง

ผลของมรรคสมาธินั้น ย่อมไม่มี. ดังที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสคำมีอาทิ

ว่า

บุคคลนี้พึงเป็นผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่ง

โสดาปัตติผล และเวลาที่กัปไหม้จะพึงมี กัปก็

ไม่พึงไหม้ตราบเท่าที่บุคคลนี้ยังไม่ทำให้แจ้งซึ่ง

โสดาปัตติผล บุคคลนี้เรียกว่า ฐิตกัปปี. บุคคล

๑. องฺ. ทสก. ๒๔/๖๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 100

ผู้พร้อมเพรียงด้วยมรรคแม้ทั้งหมด ชื่อว่า เป็นผู้

มีกัปตั้งอยู่แล้ว^๑ ดังนี้.

นี้เป็นญาณอันสัมปยุตด้วยอานันตริกสมาธินั้น.

๓๓. อรรถกถาอรณวิหารญาณุทเทส

ว่าด้วย อรณวิหารญาณ

ญาณทั้ง ๔ มี อรณวิหารญาณเป็นต้น ท่านยกขึ้นแสดงใน

ลำดับแห่งญาณนี้ เพราะเกิดแก่พระอริยะทั้งหลายผู้บรรลุอริยผลด้วย

มรรคญาณนี้เท่านั้น. ก็ในญาณทั้ง ๔ แม้นั้น ท่านยกอรณวิหารญาณ

ขึ้นแสดงก่อน เพราะเกิดติดต่อกันไปแก่พระอรหันต์นั่นแล, และต่อ

แต่นั้น ท่านก็ยกนิโรธสมาปัตติญาณขึ้นแสดง เพราะนิโรธสมาบัติ

นั้นเป็นธรรมมีสัมภาระมาก แม้ในเมื่อเกิดแก่พระอนาคามีและพระ-

อรหันต์ และเพราะนิโรธสมาบัติเป็นธรรมอันท่านสมมุติว่าเป็นนิพพาน

โดยพิเศษ ต่อจากนั้น ท่านก็ยกปรินิพพานญาณขึ้นแสดงว่า ทีฆ-

กาลิกะ - มีกาลนาน เพราะตั้งอยู่จดกาลเป็นที่ปรินิพพานในระหว่าง

กาลปรินิพพาน, ในลำดับต่อจากนั้นท่านก็ยกสมสีสัฏฐฌาณ ขึ้นแสดง

ว่า รัสสกาลิกะ - มีกาลสั้น เพราะตั้งอยู่จดกาลเป็นที่ปรินิพพาน

ในลำดับแห่งการสิ้นกิเลสทั้งปวงของพระอรหันต์ผู้สมสีสะ.

๑. อภิ. ปุ. ๓๖/๓๓.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 101

บรรดาคำเหล่านั้น จ อักษรในคำว่า สนฺโต จ พึงแปล

ควบเข้ากับบทแม้ทั้ง ๓ ดังนี้คือ ทสฺสนาธิปเตยฺย จ, สนฺโต

วิหาราคโม จ, ปณีตาธิมุตฺตตา จ. (พึงทราบอธิบายดังต่อไปนี้)

คำว่า ทสฺสน - การเห็น ได้แก่ วิปัสสนาญาณ, ความเป็น

ใหญ่นั่นแหละ ชื่อว่า อาธิปเตยยะความเป็นแห่งความเป็นใหญ่, อีก

อย่างหนึ่ง เพราะบรรลุถึงโดยอธิปติ จึงชื่อว่า อาธิปเตยฺย - ความ

เป็นแห่งความเป็นใหญ่, ทัสนะคือวิปัสสนาญาณนั้นด้วย เป็น

อาธิปเตยยะด้วย ฉะนั้น จึงชื่อว่า ทัสนาธิปเตยยะ - วิปัสสนาญาณ

เป็นอธิปติ.^๑

ธรรมใดย่อมอยู่ ฉะนั้นธรรมนั้น ชื่อว่า วิหาระ, หรือว่า

พระโยคีบุคคลย่อมอยู่ด้วยธรรมนั้น ฉะนั้น ธรรมนั้นชื่อว่าวิหาระ เป็น

เครื่องอยู่ของพระโยคีบุคคล, ธรรมใดอันพระโยคีบุคคลย่อมถึงทับ คือ

ย่อมบรรลุ ฉะนั้น ธรรมนั้นชื่อว่า อธิคมะ - ธรรมอันพระโยคีบุคคล

บรรลุ, วิหารธรรมนั่นแหละเป็นองค์คุณที่บรรลุ ฉะนั้น จึงชื่อว่า

วิหาราธิคมะ - วิหารธรรมที่บรรลุ.

ก็วิหาราธิคมนั้น เป็นนิพพุตะดับสนิทเพราะเว้นจากการเบียด

เบียนของกิเลส ฉะนั้น จึงชื่อว่า สันตะ - สงบ. ก็สันตะนั้นคือ

อรหัตผลสมาปัตติปัญญา.

๑. วิมังสาธิปติ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 102

เพราะอรรถว่าสูงสุดและเพราะอรรถว่าไม่ทำให้เร่าร้อน จึงชื่อ

ว่า ปณีตะ, อีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่า ปณีตะ - เพราะนำไปสู่ความเป็น

ประธาน, การมีใจน้อมไป คือมีจิตส่งไปแล้วในปณีตะมีผลสมาบัตินั้น

เป็นอย่างยิ่ง ชื่อว่า ปณีตาธิมุตตะ - น้อมใจไปในผลสมาบัติ, ความ

เป็นแห่งการน้อมใจไปในผลสมาบัตินั้น ชื่อว่า ปณีตาธิมุตตตา - ความ

น้อมใจไปในผลสมาบัติอันประณีต. ก็ปณีตาธิมุตตตานั้น เป็นบุรพภาค

ปัญญามีอันน้อมใจไปในผลสมาบัติแล.

คำว่า อรณวิหาเร - ในวิหารธรรมอันไม่มีกิเลสเป็นข้าศึก

ได้แก่ วิหารธรรมมีกิเลสไปปราศแล้ว. จริงอยู่กิเลสทั้งหลายมีราคะ

เป็นต้น ย่อมรุกราน บดขยี้ เบียดเบียนสัตว์ทั้งหลาย ฉะนั้น ราคาทิ-

กิเลสนั้น จึงชื่อว่า รณา ผู้เบียดเบียน, อีกอย่างหนึ่ง สัตว์ทั้งหลาย

ย่อมร้องไห้คร่ำครวญร่ำไรด้วยราคาที่กิเลสเหล่านั้น ฉะนั้น ราคาทิ-

กิเลสเหล่านั้น จึงชื่อว่า รณา - กิเลสเป็นเหตุให้สัตว์ร้องไห้คร่ำครวญ,

วิหารธรรมแม้ทั้ง ๓ อย่าง ท่านได้กล่าวไว้แล้ว, รณะคือกิเลสเป็นเหตุให้

สัตว์ร้องไห้คร่ำครวญไม่มีแก่ธรรมนี้ ฉะนั้น ธรรมนี้ จึงชื่อว่า อรณะ,

พระอริยบุคคลย่อมนำธรรมอันเป็นข้าศึกออกได้ด้วยธรรมนั้น ฉะนั้น

ธรรมนั้น จึงชื่อว่า วิหาระ นำธรรมที่เป็นข้าศึกออก. อรณธรรม

นั้น ก็ชื่อว่าวิหารธรรม.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 103

ในนิทเทสวาระ^๑ ปฐมฌานเป็นต้น ท่านสงเคราะห์ไว้ในปณีตา-

ธิมุตตตาเหมือนกัน. ก็เพราะประสงค์จะเข้าผลสมาบัติ จึงเข้าฌานมี

ปฐมฌานเป็นต้นออกแล้ว เห็นแจ้งธรรมที่สัมปยุตกับฌาน, ก็อรณ-

ปฏิปทาอันใดอันพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงแล้วในอรณวิภังคสูตร,^๒

อรณปฏิปทาแม้นั้น ก็พึงทราบว่าท่านสงเคราะห์ด้วยข้อนี้แล.

จริงอย่างนั้น ในอรณวิภังคสูตรนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส

ไว้ว่า

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เราจะแสดงธรรม

ชื่ออรณวิภังค์แต่เธอทั้งหลายว่า...ไม่พึงประกอบ

เนือง ๆ ซึ่งสุขอาศัยกาม อันเลว เป็นของชาว

บ้าน เป็นของปุถุชน ไม่ใช่ของพระอริยะ ไม่

ประกอบด้วยประโยชน์ และไม่พึงประกอบเนือง ๆ

ซึ่งความเพียรเครื่องประกอบตนให้ลำบาก อันเป็น

ทุกข์ ไม่ใช่ของพระอริยะ ไม่ประกอบด้วย

ประโยชน์ ความปฏิบัติปานกลาง ไม่เข้าใกล้ที่

สุด ๒ อย่างนี้นั้น อันตถาคตรู้พร้อมด้วยปัญญา

ยิ่งแล้ว เป็นข้อปฏิบัติทำให้มีจักษุ ทำให้มีญาณ

เป็นไป เพื่อเข้าไปสงบ เพื่อความรู้ยิ่ง เพื่อความ

๑. ขุ.ป. ๓๑/๒๑๖. ๒. ม.อุ. ๑๔/๖๕๔.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 104

ตรัสรู้ เพื่อนิพพานพึงรู้จักการยกย่องและการ

ตำหนิ ครั้นรู้แล้ว ไม่พึงยกย่อง ไม่ฟังตำหนิ

พึงแสดงธรรมเท่านั้น, พึงรู้การตัดสินความสุข

ครั้นรู้แล้ว พึงประกอบเนือง ๆ ซึ่งความสุขภายใน,

ไม่กล่าววาทะที่ลับหลัง ไม่ฟังกล่าวคำล่วงเกินต่อ

หน้า พึงเป็นผู้ไม่รีบด่วนพูด อย่าพูดรีบด่วน ไม่

ฟังปรับปรำภาษาชนบท ไม่พึงล่วงเลยคำพูดสามัญ

เสีย นี้เป็นอุทเทสแห่งอรณวิภังค์...

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในอรณวิภังค์นั้น

การไม่ตามประกอบความเพียรเนือง ๆ ซึ่ง

โสมนัสของผู้มีความสุขโดยสืบต่อกาม อันเลว

เป็นของชาวบ้าน เป็นของปุถุชน ไม่ใช่ของพระ-

อริยะ ไม่ประกอบด้วยประโยชน์ นี้เป็นธรรมไม่มี

ทุกข์ ไม่มีความคับใจ ไม่มีความแค้นใจ ไม่มี

ความเร่าร้อน เป็นสัมมาปฏิปทา. เพราะฉะนั้น

ธรรมนี้ชื่อว่า อรณธรรม^๑.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในอรณวิภังค์นั้น

การไม่ตามประกอบความเพียรเครื่องประกอบตน

๑. ม.อุ. ๑๔/๖๖๓.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 105

ให้ลำบาก อันเป็นทุกข์ ไม่ใช่ของพระอริยะ ไม่

ประกอบด้วยประโยชน์ นี้เป็นธรรมไม่มีทุกข์ ฯลฯ

เพราะฉะนั้น ธรรมนี้ชื่อว่า อรณธรรม^๑.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในอรณวิภังค์นั้น

มัชฌิมาปฏิปทานี้ อันพระตถาคตรู้พร้อมยิ่งแล้ว

ฯลฯ เพราะฉะนั้น ธรรมนี้ชื่อว่า อรณธรรม^๒.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในอรณวิภังค์นี้ การ

ไม่ยกย่อง การไม่ตำหนิ การแสดงธรรมเท่านั้น,

นี้เป็นธรรมไม่มีทุกข์ ฯลฯ เพราะฉะนั้น ธรรมนี้

ชื่อว่า อรณธรรม^๓.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในอรณวิภังค์นั้น

สุขอาศัยเนกขัมมะ สุขเกิดแต่ความสงัด สุขเกิด

แต่ความสงบ สุขเกิดแต่ความตรัสรู้, นี้เป็นธรรม

ไม่มีทุกข์ ฯลฯ เพราะฉะนั้น ธรรมนี้ชื่อว่า

อรรณธรรม^๔.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในอรณวิภังค์นั้น

วาทะหลับหลัง ที่จริง ที่แท้ ประกอบด้วย

๑. ม.อุ. ๑๔/๖๖๔. ๒. ม.อุ. ๑๔/๖๖๔. ๓. ม.อุ. ๑๔/๖๖๖.

๔. ม.อุ. ๑๔/๖๖๗.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 106

ประโยชน์, นี้เป็นธรรมไม่มีทุกข์ ฯลฯ เพราะ

ฉะนั้น ธรรมนี้ชื่อว่า อรณธรรม^๑.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในอรณวิภังค์นั้น

คำกล่าวล่วงเกินต่อหน้า ที่จริง ที่แท้ ประกอบ

ด้วยประโยชน์, นี้เป็นธรรมไม่มีทุกข์ ฯลฯ

เพราะฉะนั้น ธรรมนี้ชื่อว่า อรณธรรม^๒.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในอรณวิภังค์นั้น

คำที่ไม่รีบด่วนพูด นี้เป็นธรรมไม่มีทุกข์ ฯลฯ

เพราะฉะนั้น ธรรมนี้ชื่อว่า อรณธรรม^๓.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในอรณวิภังค์นั้น

การไม่ปรับปรำภาษาชนบท และการไม่ล่วงเลย

สามัญภาษา นี้เป็นธรรมไม่มีทุกข์ ฯลฯ เพราะ

ฉะนั้น ธรรมนี้ชื่อว่า อรณธรรม^๔.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะฉะนั้น พวก

เธอพึงศึกษาอย่างนี้แลว่า เราทั้งหลายจักรู้ธรรม

๑. ม.อุ. ๑๔/๖๖๘. ๒. ม.อุ. ๑๔/๖๖๙. ๓. ม.อุ. ๑๔/๖๗๐.

๔. ม.อุ. ๑๔/๖๗๒.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 107

ชื่อว่าสรณะ^๑ และรู้ธรรมชื่อว่าอรณะ๒ ครั้นรู้แล้ว

จักปฏิบัติ อรณปฏิปทา. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

ก็แล กุลบุตรชื่อ สุภูติ เป็นผู้ปฏิบัติแล้ว ซึ่ง

อรณปฏิปทา^๓ ดังนี้.

ในอรณวิภังคสูตรนั้น มัชฌิมาปฏิปทาท่านสงเคราะห์ด้วย

ทัสนาธิปเตยยะ พระนิพพาน และวิหารธิคมะ.

การไม่ประกอบกามสุขัลลิกานุโยคและอัตกิลมถามุโยค เป็น

มัชฌิมาปฏิปทาแท้เทียว. จริงอยู่ สำหรับพระอรหันต์ บุรพภาคแห่ง

วิปัสสนาเป็นมัชฌิมาปฏิปทา และอรหัตผลสมาบัติก็เป็นมัชฌิมาปฏิปทา

ด้วยสามารถแห่งมรรคมีองค์ ๘. ส่วนปฏิปทาที่เหลือ พึงทราบว่า

สงเคราะห์ด้วย ปณีตาธิมุตตตานั่นแล.

พระอรหันต์ทั้งปวงเป็นผู้อยู่ด้วยอรณธรรมก็จริง, ถึงอย่างนั้น

พระอรหันต์เหล่าอื่นเมื่อจะแสดงธรรม ก็ย่อมแสดงธรรมยกย่องและ

ข่มด้วยสามารถแห่งบุคคลว่า กุลบุตรเหล่านี้ ปฏิบัติชอบในสัมมา

ปฏิบัติ และ กุลบุตรเหล่านี้ ปฏิบัติผิดในมิจฉาปฏิบัติ, แต่พระสุภูติ-

เถระแสดงธรรมด้วยสามารถแห่งธรรมเท่านั้นว่า นี้ เป็นมิจฉาปฏิบัติ,

นี้เป็นสัมมาปฏิบัติ. เพราะเหตุนั้นแล พระผู้มีพระภาคเจ้า จึงทรง

๑. สรณะ ธรรมมีกิเลสเป็นเหตุยังสัตว์ให้ร้องไห้

๒. อรณะ ธรรมไม่มีกิเลสเป็นเหตุยังสัตว์ให้ร้องไห้. ๓. ม.อุ. ๑๔/๖๗๒.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 108

สรรเสริญว่า พระสุภูติเถระเป็นผู้ปฏิบัติอรณปฏิปทานั้นนั่นแล, ทรง

ตั้งไว้ในฐานะอันเลิศแห่งภิกษุทั้งหลายผู้อรณวิหารีว่า ดูก่อนภิกษุ

ทั้งหลาย พระสุภูติ เลิศกว่าภิกษุสาวกของเราผู้มีปกติอยู่ด้วย

อรณธรรม ฉะนี้แล.

๓๔. อรรถกถานิโรธสมาปัตติญาณุทเทส

ว่าด้วย นิโรธสมาปัตติญาณ

คำว่า ทฺวีหิ พเลหิ - ด้วยพละ ๒ ความว่า ด้วยสมถพละ

และวิปัสสนาพละ.

คำว่า สมนฺนาคตตฺตา - เพราะประกอบแล้ว ความว่า เพราะ

ประกอบแล้ว หรือเพราะบริบูรณ์แล้ว.

คำว่า ตโย จ - สังขาร ๓ เป็นวิภัตติวิปลาส ท่านกล่าวแก้

ไว้ว่า ติณฺณญฺจ แปลว่า ๓.

คำว่า สงฺขาราน - สังขารทั้งหลาย ได้แก่ วจีสังขารกายสังขาร

และจิตสังขาร.

คำว่า ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา - เพื่อระงับ ความว่า เพื่อความสงบ

คือ เพื่อดับ, อธิบายว่า เพื่อไม่เป็นไป.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 109

คำว่า โสฬสหิ - ญาณจริยา ๑๖ ได้แก่ อนุปัสนา ๘ มี

อนิจจานุปัสนาเป็นต้น, โลกุตระ ๘ คือ มรรค ๔ ผล ๔ จึงรวม

เป็น ๑๖.

คำว่า าณจริยาหิ - ญาณจริยาทั้งหลาย ได้แก่ ความเป็น

ไปแห่งญาณ.

คำว่า นวหิ - ด้วยสมาธิจริยา ๙ ได้แก่ รูปาวจรสมาธิ ๔

อรูปาวจรสมาธิ ๔ กับทั้งอุปจาระอีก ๑ จึงรวมเป็น ๙.

คำว่า วสิภาวตา ปญฺา - ปัญญาในความเป็นผู้มีความ

ชำนาญ ความว่า อิสริยะความเป็นใหญ่เป็นไปตามสบายโดยพลัน

ชื่อว่า วสะ - อำนาจ, วสะคืออำนาจนั้นมีอยู่แก่บุคคลนั้น ฉะนั้น

ผู้นั้นชื่อว่า วสี - ผู้มีอำนาจ, ความเป็นแห่งบุคคลผู้มีวสี ชื่อว่า วสีภาวะ,

วสีภาวะนั่นแหละ ชื่อว่า วสิภาวตา ดุจ ปาฏิกุลฺยเมว ความเป็น

ของปฏิกูลนั่นแหละ ชื่อว่า ปาฏิกุลฺยตา ฉะนั้น. ปัญญามีตัวอย่างดังนี้

มีอธิบายว่า ปัญญาในวสิภาวตา คือปัญญาในความเป็นผู้มีความชำนาญ

แต่อาจารย์บางพวกทำทีฆะ สิ อักษรแล้วสวด.

จ ศัพท์ ต้องสัมพันธ์ควบกับ สมนฺนาคตตฺตา จ - เพราะ

ประกอบแล้วด้วย, ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา จ - เพื่อระงับสังขารทั้ง ๓ ด้วย,

าณจริยาหิ จ - ด้วยจริยาทั้งหลายด้วย, สมาธิจริยาหิ จ - ด้วยสมาธิ

จริยาด้วย.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 110

คำว่า นิโรธสมาปตฺติยา าณ - ญาณในนิโรธสมาบัติ

ความว่า ญาณอันเป็นนิมิตแห่งนิโรธสมาบัติ อุปมาเหมือนเสือเหลือง

จะลูกฆ่าก็เพราะลายเสือ.

คำว่า นิโรธสมาปตฺติ - นิโรธสมาบัติ ความว่า สักว่าไม่มี

เนวสัญญานาสัญญายตนะ, จะว่าเป็นธรรมใดธรรมหนึ่งมิใช่, เป็น

เพียงบัญญัติ. และชื่อว่า นิโรธ เพราะเหตุสักว่าไม่มี, อนึ่ง อัน

พระอริยบุคคลผู้เข้าอยู่ ชื่อว่า ย่อมเข้า ฉะนั้น ท่านจึงเรียกว่า

สมาบัติ.

๓๕. อรรถกถาปรินิพพานญาณุทเทส

ว่าด้วย ปรินิพพานญาณ

คำว่า สมฺปชานสฺส - ผู้มีสัมปชัญญะ ความว่า พระโยคี

บุคคลใด ย่อมรู้โดยประการทั้งหลายด้วยดี ฉะนั้น พระโยคีบุคคลนั้น

ชื่อว่า สัมปชาโน ผู้รู้ด้วยดี, แห่งพระโยคีบุคคลนั้นผู้รู้ด้วยดี.

คำว่า ปวตฺตปริยาทาเน - ในการครอบงำปวัตตขันธ์ ความว่า

ความเป็นไปแห่งขันธ์ ชื่อว่า ปวัตตะ, อธิบายว่า การเกิดขึ้น. ความ

เป็นไปแห่งกิเลสด้วย ความเป็นไปแห่งขันธ์ด้วย. การครอบงำ ความ

สิ้นไป ความไม่เป็นไปแห่งปวัตตขันธ์นั้น ชื่อว่า ปวตฺตปริยาทาน -

การครอบงำปวัตตขันธ์. ในการครอบงำปวัตตขันธ์นั้น.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 111

คำว่า ปรินิพฺพาเน าณ - ญาณในปรินิพพาน ความว่า

ญาณอันเป็นไปแล้ว ในกิเลสปรินิพพานและขันธปรินิพพานนั้น ของ

พระอรหันต์ผู้พิจารณาอยู่ซึ่งความดับไป คือความไม่เป็นไปแห่งกิเลส

ทั้งหลายมีกามฉันทะเป็นต้น และอนุปาทิเสสปรินิพพานดับกิเลสและ

ขันธ์โดยไม่เหลือ.

๓๖. อรรถกถาสมสีสัฏฐญาณุทเทส

ว่าด้วย สมสีสัฏฐญาณ

คำว่า สพฺพธมฺมาน - แห่งธรรมทั้งปวง ความว่า แห่งธรรม

อันเป็นไปในภูมิ ๓ ทั้งปวง.

คำว่า สมฺมาสมุจฺเฉเท - ในการตัดขาดโดยชอบ ความว่า

ในความดับด้วยดี ด้วยการตัดขาดสันตติด้วย.

คำว่า นิโรเธ จ อนุปฏฺานตา - ในความดับด้วยในความ

ไม่ปรากฏด้วย ความว่า ดำเนินไปในนิโรธ ในความไม่ปรากฏอีก,

อธิบายว่า ไม่เกิดขึ้นอีก.

จ อักษรต้องสัมพันธ์ควบกับ สมฺมาสมุจฺเฉเท จ - ในการ

ตัดขาดด้วยด้วย, นิโรเธ จ - ในความดับด้วย, อนุปฏฺนาตา จ -

ในความไม่ปรากฏด้วย.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 112

คำว่า สมสีสฏฺเ าณ - ญาณในอรรถแห่งธรรมอันสงบ

และเป็นประธาน ความว่า ธรรม ๓๗ ประการมีเนกขัมมะเป็นต้น

ชื่อ สมะ - ธรรมอันสงบ, ธรรม ๑๓ ประการมีตัณหาเป็นต้น ชื่อ

สีสะ - ธรรมอันเป็นประธาน. ชื่อว่า สมะ เพราะปัจนิกธรรมทั้งหลาย

สงบ, ชื่อว่า สีสะ เพราะเป็นประธานตามสมควรแก่การประกอบ

และเพราะเป็นยอด.

ธรรมอันสงบมีเนกขัมมะเป็นต้น และธรรมอันเป็นประธาน

มีสัทธาเป็นต้น ในอิริยาบถหนึ่งก็ดี ในโรคหนึ่งก็ดี ในชีวิตินทรีย์

หนึ่งด้วยการสืบต่อกันโดยเสมอภาคก็ดี มีอยู่แก่ผู้นั้น ฉะนั้น ผู้นั้น

จึงชื่อว่า สมสีสี ผู้มีธรรมอันสงบและธรรมอันเป็นประธาน, อรรถะ

คือเนื้อความแห่งสมสีสี ชื่อว่า สมสีสัฏฐะ ในอรรถะแห่งสมสีสะนั้น,

อธิบายว่า ในความเป็นสมสีสี.

ความเป็นแห่งสมสีสีย่อมมีแก่พระอรหันต์เท่านั้นผู้ปรารภวิปัส-

สนาในอิริยาบถหนึ่ง หรือในโรคหนึ่ง หรือในชีวิต ด้วยการสืบต่อ

กันโดยเสมอภาค แล้วบรรลุมรรค ๔ ผล ๔ ในอิริยาบถนั้นนั่นเอง

หรือในโรค ในชีวิต ด้วยการสืบต่อกันโดยเสมอภาค ปรินิพพานอยู่

ในขณะนั้นนั่นเอง ฉะนั้น ท่านจึงกล่าวไว้ว่า ญาณในความเป็นแห่ง

สมสีสีดังนี้. สมจริงดังที่ท่านกล่าวไว้ในปุคคลบัญญัติปกรณ์และอรรถ-

กถาแห่งปกรณ์ว่า

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 113

ก็บุคคลชื่อว่าสมสีสี เป็นไฉน ? การสิ้น

ไปแห่งอาสวะและการสิ้นไปแห่งชีวิตของบุคคล

ใด มีไม่ก่อนไม่หลังกัน บุคคลนี้เรียกว่า สมสีสี^๑.

ฟังทราบวินิจฉัยในสมสีสีนิทเทสดังต่อไป

นี้ คำว่า อปุพฺพ อจริม - ไม่ก่อน ไม่หลัง ความว่า

ไม่ใช้ในภายหน้า ไม่ใช่ในภายหลัง คือ ในคราว

เดียวกันด้วยสามารถแห่งปัจจุบันสันตติ, อธิบาย

ว่า ในคราวเดียวกันนั่นเอง.

คำว่า ปริยาทาน - การประหาณ ได้แก่

การสิ้นไปรอบ.

คำว่า อย - บุคคลนี้ ความว่า บุคคลนี้

พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสเรียกชื่อว่าสมสีสี. ก็สมสีสี

บุคคลนี้นั้นมีอยู่ ๓ จำพวก คืออิริยาปถสมสีสี ๑,

โรคสมสีสี ๑, ชีวิตสมสีสี ๑.

บรรดาสมสีสีบุคคลทั้ง ๓ จำพวกนั้น บุคคลใด กำลังจงกรมอยู่

เริ่มตั้งวิปัสสนาแล้วบรรลุพระอรหัต ยังจงกรมอยู่นั่นเองก็ปรินิพพาน,

บุคคลใด กำลังยืนอยู่เริ่มตั้งวิปัสสนาแล้วบรรลุพระอรหัต ยังยืนอยู่

๑. อภิ.ปุ. ๓๖/๓๒.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 114

นั่นเองก็ปรินิพพาน, บุคคลใด กำลังนั่งอยู่เริ่มตั้งวิปัสสนาแล้วบรรลุ

พระอรหัต ยังนั่งอยู่นั่นเองก็ปรินิพพาน บุคคลนี้ชื่อว่า อิริยาปถ-

สมสีสี.

ส่วนบุคคลใด เกิดโรคอย่างหนึ่งแล้ว เริ่มตั้งวิปัสสนาในภายใน

โรคนั่นเองแล้วบรรลุพระอรหัต แล้วปรินิพพานไปด้วยโรคนั้นนั่น

แหละ, บุคคลนี้ชื่อว่า โรคสมสีสี.

บุคคล ชื่อว่า ชีวิตสมสีสี เป็นไฉน ? ศีรษะมี ๑๓^๑. บรรดา

ศีรษะเหล่านั้น อรหัตมรรคย่อมครอบงำอวิชชาอันเป็นกิเลสสีสะ, จุติ

จิตย่อมครอบงำชีวิตินทรีย์อันเป็นปวัตตสีสะ, จิตที่ครอบงำอวิชชา

ครอบงำชีวิตินทรีย์ไม่ได้. จิตที่ครอบงำชีวิตินทรีย์ก็ครอบงำอวิชชา

ไม่ได้. จิตที่ครอบงำอวิชชาเป็นอย่างหนึ่ง, และจิตที่ครอบงำชีวิตินทรีย์

ก็เป็นอีกอย่างหนึ่ง. ก็ทั้ง ๒ ศีรษะนี้ ของบุคคลใดย่อมถึงซึ่งการ

ครอบงำพร้อมกัน. บุคคลนั้นชื่อว่า ชีวิตสมสีสี.

ศีรษะทั้ง ๒ นี้ จะมีพร้อมกันได้อย่างไร ? มีได้เพราะพร้อมกัน

โดยวาระ. อธิบายว่า การออกจากมรรคมีในวาระใด พระอริยบุคคล

ตั้งอยู่ในปัจจเวกขณญาณ ๑๙ คือ

๑. ตัณหา, มานะ, ทิฏฐิ, อุทธัจจะ, อวิชชา, สัทธา, วิริยะ, สติ, สมาธิ,

ปัญญา, ชีวิตินทรีย์, วิโมกข์, นิโรธะ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 115

ในโสดาปัตติมรรค มีปัจจเวกขณญาณ ๕,

ในสกทาคามิมรรค มีปัจจเวกขณญาณ ๕,

ในอนาคามิมรรค มีปัจจเวกขณญาณ ๕,

ในอรหัตมรรค มีปัจจเวกขณญาณ ๔,

แล้วหยั่งลงสู่ภวังค์ จึงปรินิพพาน.

การครอบงำศีรษะทั้ง ๒ ชื่อว่าย่อมมีพร้อมกันได้ เพราะ

พร้อมกันโดยวาระนี้นั่นเอง เพราะเหตุนั้น บุคคลนี้ ท่านจึงเรียกว่า

ชีวิตสมสีสี. ก็ชีวิตสมสีสีบุคคลนี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงประสงค์

เอาแล้วในที่นี้.

๓๗. อรรถกถาสัลเลขัฏฐญาณุทเทส

ว่าด้วย สัลเลขัฏฐญาณ

สุตมยญาณ, สีลมยญาณ, และภาวนามยญาณ ที่เป็นบาทแห่ง

วัฏสงสาร ย่อมไม่ชื่อว่า สัลเลขะ - ธรรมเป็นเครื่องขัดเกลา, ญาณ

เหล่านี้ก็ดี ญาณเหล่าอื่นก็ดี เฉพาะที่เป็นบาทแห่งโลกุตระ ท่าน

เรียกว่า สัลเลขะ - ธรรมเป็นเครื่องขัดเกลา ฉะนั้น เพื่อที่จะแสดง

ญาณทั้งหลายที่เป็นไปโดยอาการขัดเกลาปัจนิกธรรม พระธรรม

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 116

เสนาบดีสารีบุตรจึงยกเอาสัลเลขัฏฐญาณขึ้นแสดงต่อจาก สมสีสัฏฐญาณ

ณ บัดนี้.

ในสัลเลขัฎฐญาณนั้น คำว่า ปุถุนานตฺตเตชปริยาทาเน

ปญฺา - ปัญญาในความสิ้นไปแห่งกิเลสอันหนา มีสภาพต่าง ๆ

และเดช ความว่า ปัญญาในความสิ้นไปหมดไปแห่งกิเลสหนาทั้งหลาย

มีราคะเป็นต้น และนานัตตกิเลสอันเป็นสภาวะต่าง ๆ มีกามฉันทะเป็นต้น

กับทั้งกิเลสมีความเป็นผู้ทุศีลเป็นต้นอันได้ชื่อว่า เดช เพราะอรรถว่า

เร่าร้อนเพราะอรรถว่าไม่เจือด้วยโลกุตระ, มีคำกล่าวอธิบายไว้ว่าปัญญา

ในธรรม ๓๗ ประเภทมีเนกขัมมะเป็นต้น.

หรือ อธิบายว่า ปัญญาอันหนา, ปัญญาอันมีสภาพ (ประเภท)

ต่าง ๆ, และปัญญาอันเป็นเดช เป็นปัญญาในการสิ้นไปแห่งกิเลสอันหนา

อันมีสภาพต่าง ๆ และเดช ๕ มีความเป็นผู้ทุศีลเป็นต้น เหล่านั้นดังนี้.

จะแสดงการสงเคราะห์ปุถุธรรม^๑ และนานัตตธรรม๑ด้วยเดชทั้งหลาย

ในนิทเทสวาระ.

คำว่า สลฺเลขฏฺเ าณ - ญาณในอรรถว่าขัดเกลา มี

วิเคราะห์ว่า ธรรมใด ย่อมขัดเกลา ย่อมตัดขาดปัจนิกธรรมทั้งหลาย

ฉะนั้น ธรรมนั้นจึงชื่อว่า สัลเลขะ - ขัดเกลา, ญาณในธรรม ๓๗

ประเภทมีเนกขัมมะนั้นมีการขัดเกลาเป็นสภาวะ.

๑. ปุถุธรรม และนานัตตธรรมมีทั้งฝ่ายกุศลและอกุศล

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 117

ถึงแม้สัลเลขธรรม ๔๔ ประเภทอันพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้

ในสัลเลขสุตตันตะโดยนัยเป็นต้นว่า ชนทั้งหลายเหล่าอื่นจักเป็นผู้

เบียดเบียน, ในข้อนี้ เราจักไม่เป็นผู้เบียดเบียนดังนี้ ก็พึงทราบว่า

ท่านสงเคราะห์ด้วยสัลเลขญาณนี้เหมือนกัน.

๓๘. อรรถกถาวีริยารัมภญาณุทเทส

ว่าด้วย วีริยารัมภญาณ

บัดนี้ เพื่อจะแสดงวิริยะคือสัมมัปธานอันพระโยคีบุคคลผู้ตั้ง

อยู่ในสัลเลขญาณพึงกระทำ พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรจึงยกวีริยา-

รัมภญาณขึ้นแสดงต่อจากสัลเลขญาณนั้น.

ในวีริยารัมภญาณนั้น คำว่า อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ-

ในอรรถว่าประคองไว้ซึ่งจิตอันไม่หดหู่และตนอันส่งไปแล้ว ความ

ว่า ชื่อว่า อสัลลีนัตตะ - มีจิตไม่หดหู่ เพราะอรรถวิเคราะห์ว่า จิตไม่

หดหู่ ไม่ย่อท้อด้วยสามารถแห่งความเกียจคร้าน ของบุคคลนั้นมีอยู่

ดังนี้.

คำว่า อตฺตา ได้แก่จิต. ดุจคำที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสเป็น

อาทิไว้ว่า

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 118

ก็พวกคนไขน้ำย่อมไขน้ำไป, พวกช่างศร

ย่อมดัดศรให้ตรง, ช่างถากก็ถากไม้, บัณฑิต

ทั้งหลายก็ย่อมฝึกตน^๑ ดังนี้.

ชื่อว่า ปหิตัตตะ - มีตนส่งไปแล้ว เพราะอรรถวิเคราะห์ว่า

อัตภาพอันตั้งไว้แน่วแน่ส่งไปปล่อยไป โดยไม่คำนึงถึงร่างกายและชีวิต

ด้วยธรรมนั้นดังนี้. คำว่า อตฺตา ได้แก่ อัตภาพ. ดุจคำที่พระผู้มี-

พระภาคเจ้าตรัสเป็นอาทิไว้ว่า

อนึ่ง ภิกษุณีใด พร่ำตีตนแล้วร้องไห้ (เป็น

ปาจิตตีย์^๒).

อสัลลีนัตตะนั้นด้วย ปหิตัตตะนั้นด้วย ชื่อ อสัลลีนัตตปหิ-

ตัตตะ - มีจิตไม่หดหู่และมีตนส่งไปแล้ว. ธรรมใดย่อมประคองคือย่อม

อุปถัมภ์สหชาตธรรม ฉะนั้นจึงชื่อว่า ปัคคหะ - ธรรมอันประคองสห

ชาตธรรม, ปัคคหะ ธรรมอันประคองสหชาตธรรมนั่นแหละเป็นอรรถ

ชื่อว่า ปัคคหัฏฐะ, อธิบายว่า มีการประกอบเป็นสภาวะ.

การประคองซึ่งจิตไม่หดหู่และมีตนอันส่งไปแล้ว ชื่อว่า อสัลลี-

นัตตปหิตัตตปัคคหัฏฐะ. ในอรรถว่าประคองไว้ซึ่งจิตอันไม่หดหู่และ

มีตนอันส่งไปแล้วนั้น.

๑. ขุ. ธ. ๒๕/๑๖. ๒. วิ. ภิกฺขุนี. ๓/๒๑๗.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 119

การไม่ย่อท้อ การไม่หมุนกลับในปธานความเพียร อันพระ-

ธรรมเสนาบดีสารีบุตรกล่าวแล้วด้วย คำว่า อสัลลีนัตตะ ปหิตัตตะ

เพราะเป็นคำอันพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

เพราะเหตุนั้นแล เธอทั้งหลาย พึงศึกษา

อย่างนี้ว่า จักเริ่มตั้งความเพียรอันไม่ย่อหย่อนว่า

จะเหลือแต่หนัง เอ็น และกระดูกก็ตามที เนื้อ

และเลือดในสรีระจงเหือดแห้งไปเถิด, ยังไม่บรรลุ

ผลที่บุคคลพึงบรรลุได้ด้วยเรี่ยวแรงของบุรุษ ด้วย

ความเพียรของบุรุษ ด้วยความบากบั่นของบุรุษ

แล้วไซร้ ก็จักไม่หยุดความเพียรเลยดังนี้เป็นต้น^๑.

ก็วิริยะ - ความเพียรอันเป็นไปแล้วด้วยดี พ้นแล้วจากโกสัชชะ

- ความเกียจคร้าน และอุทธัจจะ - ความฟุ้งซ่าน พระธรรมเสนาบดี

สารีบุตรกล่าวแล้วด้วยคำว่าปัคคหัฏฐะ.

คำว่า วีริยารมฺเภ าณ - ญาณในการปรารภความเพียร

ความว่า ความเป็นแห่งความแกล้วกล้า ชื่อว่า วีริยะ, หรือ วีรกรรม

ของผู้แกล้วกล้าทั้งหลาย ชื่อว่า วีริยะ, หรือ ชื่อว่า วีริยะ เพราะเป็น

๑. องฺ. ทุก. ๒๐/๒๕๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 120

กิจอันบุคคลพึงให้ดำเนินไปพึงให้เป็นไปได้ด้วยวิธี, ด้วยนัย, ด้วยอุบาย.

วีริยะนี้นั้น มีความอุตสาหะเป็นลักษณะ, มีการอุปถัมภ์ สห-

ชาตธรรมเป็นกิจ, มีการไม่ย่อท้อเป็นอาการปรากฏเฉพาะหน้า, มีความ

สังเวชเป็นเหตุใกล้ โดยพระบาลีว่า เป็นผู้สลดแล้ว เริ่มตั้งความเพียร

ไว้โดยแยบคาย ดังนี้เป็นต้น, หรือมีเหตุเป็นเครื่องเริ่มความเพียรเป็น

เหตุใกล้.

การปรารภความเพียรโดยชอบ พึงทราบว่าเป็นมูลแห่งสมบัติ

ทั้งปวง. ความริเริ่มกล่าวคือวิริยะ ชื่อว่า วีริยารัมภะ - เริ่มความเพียร.

ท่านห้ามความริเริ่มที่เหลือด้วยวีริยารัมภศัพท์นี้. จริงอยู่ อารัมภ ศัพท์

นี้มาแล้วในอรรถเป็นอเนกมีอรรถว่า กรรม, อาบัติ, กิริยา, วีริยะ,

หิงสา, วิโกปนะ.

ก็คำว่า อารมฺโภ แปลว่า กรรม มาในคาถานี้ว่า

ทุกข์อย่างใดอย่างหนึ่งมีอยู่ ทุกข์ทั้งหมด

ย่อมเกิดเพราะ กรรม เป็นปัจจัย, ความเกิดขึ้นแห่ง

ทุกข์ย่อมไม่มีเพราะการดับแห่ง กรรม ทั้งหลาย๑.

๑. ขุ.สุ. ๒๕/๔๐๐.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 121

คำว่า อารมฺโภ แปลว่า อาบัติ มาในคำนี้ว่า ปรารภจะล่วง

อาบัติ ด้วย ย่อมเดือดร้อนด้วย^๑.

อารมฺโภ แปลว่า กิริยา เป็นเครื่องยกเสาสำหรับผูกสัตว์บูชายัญ

มาในคำนี้ว่า มหายัญทั้งหลาย ที่มีการจะต้อง ริเริ่ม มาก, มหายัญ

เหล่านั้น หามีผลมากไม่^๒.

อารมฺโภ แปลว่า วีริยะ มาในคำนี้ว่า ท่านทั้งหลายจง ริเริ่ม,

จงก้าวไป, จงประกอบความเพียรในพระพุทธศาสนา^๓.

อารมฺโภ แปลว่า หิงสา - ฆ่า, เบียดเบียน มาในคำนี้ว่า

ชนทั้งหลาย ย่อมฆ่า สัตว์เจาะจงเฉพาะพระสมณโคดม^๔.

อารมฺโภ แปลว่า วิโกปนะ - การพรากมีการตัดการหัก เป็นต้น

มาในคำนี้ว่า เป็นผู้เว้นขาด จากการพราก พืชคามและภูตคาม^๕.

แต่ในที่นี้ ท่านประสงค์เอา วีริยะ เท่านั้น. เพราะฉะนั้น ท่าน

จึงกล่าวไว้ว่า ความริเริ่ม กล่าวคือวีริยะ - ความเพียร ชื่อว่า วีริยา-

รัมภาปรารภความเพียร วีริยะนี้แลท่านเรียกว่า อารัมภะ ด้วย

๑. องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๔๒. ๒. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๙. ๓. ส. ส. ๑๕/๖๑๗.

๔. ม. ม. ๑๓/๕๖. ๕. ม. มู. ๑๒/๓๓๓.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 122

สามารถแห่งความพยายาม. ญาณในวีริยารัมภะนั้น. อาจารย์บางพวก

กล่าวว่า อสลฺลีนตฺตา ปหิตตฺตา ดังนี้บ้าง, ความว่า เพราะไม่หดหู่,

เพราะไม่คำนึงถึงร่างกายและชีวิต. ปาฐะแรกนั่นแล ถูก. แต่อาจารย์

บางพวก พรรณนาไว้ว่า ความพร้อมเพรียงแห่งสัมโพชฌงค์ คือ สติ,

ธรรมวิจยะ, วีริยะ, ปีติ ชื่อว่า อสัลลีนัตตา, ความพร้อมเพรียงแห่ง

โพชฌงค์ คือ สติ, สมาธิ, ปัสสัทธิ, อุเบกขา ชื่อว่า ปหิตัตตา,

ความพร้อมเพรียงแห่งสัมโพชฌงค์ทั้ง ๗ ชื่อว่า ปัคคหัฏฐะ ดังนี้.

๓๙. อรรถกถาอัตถสันทัสนญาณุทเทส

ว่าด้วย อัตถสันทัสนญาณ

บัดนี้ เพื่อแสดงว่า ธรรมเทศนาอันท่านผู้บรรลุมรรคผล อัน

สำเร็จด้วยสัมมาวายามะ พึงกระทำเพื่อประโยชน์เกื้อกูลแก่ชาวโลกดังนี้

พระธรรมเสนาบดีสารีบุตร จึงยกอัตถสันทัสนญาณขึ้นแสดงต่อจาก

วีริยารัมภญาณนั้น.

ในอัตถสันทัสนญาณนั้น คำว่า นานาธมฺมปฺปกาสนตา -

การประกาศธรรมต่าง ๆ ความว่า การแสดง การเทศนา โดยการ

ประกาศธรรมต่าง ๆ คือ สังขตธรรมและอสังขตธรรมทั้งปวง. ก็การ

ประกาศนั่นแหละ ชื่อว่า ปกาสนตา.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 123

คำว่า อตฺถสนฺทสฺสเน - ในการแสดงให้เห็นชัดซึ่งอรรถ-

ธรรม ความว่า ในการแสดงให้เห็นชัดซึ่งอรรถธรรมต่าง ๆ แก่ชน

ทั้งหลายเหล่าอื่น. ธรรมทั้งหลายและอรรถทั้งหลาย ชื่อว่า อรรถธรรม

ทั้งหลายเหล่านั้นนั่นเอง.

๔๐. อรรถกถา ทัสนวิสุทธิญาณุทเทส

ว่าด้วย ทัสนวิสุทธิญาณ

บัดนี้ เพื่อจะแสดงทัสนวิสุทธิอันเป็นเหตุแห่งการแสดงตาม

สภาวธรรม ของพระอริยบุคคลนั้นผู้กำลังแสดงให้เห็นชัดอยู่แก่ชน

ทั้งหลายเหล่าอื่นด้วยธรรมิกถา พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรจึงยกเอา

ทัสนวิสุทธิญาณขึ้นแสดงต่อจากอัตถสันทัสนญาณนั้น.

ในทัสนวิสุทธิญาณนั้น คำว่า สพฺพธมฺมาน เอกสงฺคหตา

นานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ - ในการสงเคราะห์ธรรมทั้งปวงเป็นหมวด

เดียวกันในการแทงตลอด ธรรมต่างกันและธรรมเป็นอันเดียวกัน

ความว่า การแทงตลอดสังขตธรรมและอสังขตธรรมทั้งปวงสงเคราะห์

โดยความเป็นอันเดียวกัน, และความต่างกันแห่งนีวรณธรรมมีกาม-

ฉันทะเป็นต้น, กับทั้งความเป็นอันเดียวกันทั้งธรรมทั้งหลายมีเนก-

ขัมมะเป็นต้น, อธิบายว่า อภิสมัย คือ ตรัสรู้.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 124

ก็ปฏิเวธนั้น ได้แก่ มรรคปัญญา ๑ ผลปัญญา ๑. มรรคปัญญา

เป็นปฏิเวธเพราะกำลังแทงตลอดด้วยการตรัสรู้สัจจะในขณะตรัสรู้สัจจะ,

ผลปัญญา เป็นปฏิเวธ เพราะแทงตลอดแล้ว.

พึงทราบวินิจฉัยใน คำว่า เอกสงฺคหตา ดังต่อไปนี้ :-

สังคหะ- การสงเคราะห์ มี ๔ อย่างคือ ชาติสังคหะ - สงเคราะห์

โดยชาติ, สัญชาติสังคหะ - สงเคราะห์โดยสัญชาติ, กิริยาสังคหะ-

สงเคราะห์โดยการกระทำ, คณนสังคหะ - สงเคราะห์โดยการนับ.

บรรดาสังคหะ ๔ อย่างนั้น สังคหะนี้ว่า กษัตริย์ทั้งปวงจงมา,

พราหมณ์ทั้งปวงจงมา, แพศย์ทั้งปวงจงมา, ศูทรทั้งปวงจงมา, หรือ

ดูก่อนวิสาขะผู้มีอายุ สัมมาวาจา, สัมมากัมมันตะ, และสัมมาอาชีวะ,

ธรรมเหล่านี้ ท่านสงเคราะห์ในสีลขันธ์^๑ ดังนี้ ชื่อว่า ชาติสังคหะ.

เพราะว่าในที่นี้ กษัตริย์เป็นต้น ดังที่กล่าวแล้วทั้งหมด ท่านสงเคราะห์

เป็นอันเดียวกันโดยชาติ ดุจในฐานะแห่งคำที่กล่าวว่า คนชาติเดียวกัน

จงมา ดังนี้.

สังคหะนี้ว่า ชนชาวโกศลทั้งปวงจงมา, ชนชาวมคธทั้งปวง

จงมา, ชนชาวภารุกัจฉกะจงมา, หรือ ดูก่อนวิสาขะผู้มีอายุ สัมมา-

วายามะ, สัมมาสติ, และสัมมาสมาธิ, ธรรมเหล่านี้ ท่านสงเคราะห์

ลงในสมาธิขันธ์^๑ ดังนี้ ชื่อว่า สัญชาติสังคหะ. เพราะว่าในที่นี้

๑. ม. มู. ๑๒/๕๐๘.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 125

ชนชาวโกศลเป็นต้น ดังที่กล่าวมาแล้วทั้งหมด ท่านสงเคราะห์เป็นอัน

เดียวกันโดยที่เป็นที่เกิด โดยที่เป็นที่อยู่อาศัย ดุจในฐานะแห่งคำที่

กล่าวว่า คนสัมพันธ์กันโดยชาติ ในที่เดียวกันจงมา ดังนี้.

สังคหะนี้ว่า นายควาญช้างทั้งปวงจงมา, นายสารถีฝึกม้าทั้งปวง

จงมา, หรือ ดูก่อนวิสาขะผู้มีอายุ สัมมาทิฏฐิ, และสัมมาสังกัปปะ,

ธรรมเหล่านี้ท่านสงเคราะห์ลงในปัญญา^๑ ดังนี้ ชื่อว่า กิริยาสังคหะ.

เพราะว่านายควาญช้างเป็นต้นเหล่านั้นทั้งหมด ท่านสงเคราะห์เป็นอัน

เดียวกันด้วยการกระทำคือกิริยาของตน.

สังคหะนี้ว่า จักขายตนะ ย่อมถึงการนับโดยขันธ์เป็นไฉน ?

จักขายตนะย่อมถึงการนับได้ด้วยรูปขันธ์. หากว่า จักขายตนะย่อมถึง

การนับได้ด้วยรูปขันธ์, ด้วยเหตุนั้นนะท่านจึงต้องกล่าวว่า จักขายตนะ

ท่านนับสงเคราะห์ด้วยรูปขันธ์^๒ ดังนี้ ชื่อว่า คณนสังคหะ. ในที่นี้

ท่านประสงค์เอาคณนสังคหะนี้.

การกำหนดนับสงเคราะห์ธรรมเป็นแผนก ๆ โดยความเป็นอัน

เดียวกัน ในอาการ ๑๒ มีตถัฏฐะ - สภาพตามความเป็นจริงเป็นต้น มี

แก่สังคหะเหล่านั้น ฉะนั้น สังคหะเหล่านั้น จึงชื่อว่า เอกสังคหา,

ความเป็นแห่งเอกสังคหะ ชื่อว่า เอกสังคหตา - การสงเคราะห์ธรรม

ต่าง ๆ โดยความเป็นอันเดียวกัน.

๑. ม. มู. ๑๒/๕๐๘. ๒. อภิ. ก. ๓๗/๑๑๒๘.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 126

คำว่า ทสฺสนวิสุทฺธิาณ - ญาณในความบริสุทธิ์แห่ง

มรรคญาณและผลญาณ ความว่า มรรคญาณและผลญาณ ชื่อว่า

ทัสนะ, ทัสนะนั่นแหละบริสุทธิ์ ชื่อว่า ทัสนวิสุทธิ, ญาณคือทัสน-

วิสุทธิ ชื่อว่า ทัสนวิสุทธิญาณ. มรรคญาณย่อมบริสุทธิ์ ฉะนั้นจึง

ชื่อว่า ทัสนวิสุทธิ, ผลญาณก็ชื่อว่า ทัสนวิสุทธิ เพราะบริสุทธิ์แล้ว.

๔๑. อรรถกถา ขันติญาณุทเทส

ว่าด้วย ขันติญาณ

บัดนี้ เพื่อจะแสดงวิปัสสนาญาณ ๒ ประการอันให้สำเร็จทัสน-

วิสุทธิ พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรจึงยกขันติญาณและปริโยคาหณญาณ

ขึ้นแสดงต่อจากทัสนวิสุทธิญาณนั้น.

ในขันติญาณนั้น คำว่า วิทิตตฺตา ปญฺา - ปัญญาในความ

ที่ธรรมปรากฏ ความว่า ปัญญาอันเป็นไปแล้ว เพราะรู้แจ้งซึ่งธรรม

มีรูปขันธ์เป็นต้น โดยความเป็นของไม่เที่ยงเป็นต้น.

คำว่า ขนฺติ าณ - ขันติญาณ ความว่า ธรรมชาติใด

ย่อมรู้ธรรมโดยความเป็นของไม่เที่ยงนั่งเอง ฉะนั้น จึงชื่อว่า ขันติ,

ญาณคือขันติ ชื่อว่า ขันติญาณ. ด้วยขันติญาณนี้ ย่อมห้ามอธิวาสน-

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 127

ขันติ. ขันติญาณนี้เป็นตรุณวิปัสสนาญาณอันเป็นไปแล้วด้วยสามารถ

แห่งสัมมสนญาณ มีการพิจารณาสังขารธรรมโดยความเป็นกลาป^๑เป็นต้น.

๔๒. อรรถกถาปริโยคาหณญาณุทเทส

ว่าด้วย ปริโยคาหณญาณ

คำว่า ผุฏฺตฺตา ปญฺา - ปัญญาอันถูกต้องซึ่งธรรม ความ

ว่า ปัญญาอันเป็นไปแล้วเพราะความที่แห่งธรรมทั้งหลายมีรูปขันธ์เป็น

ต้น เป็นธรรมอันญาณผัสสะถูกต้องแล้วด้วยสามารถแห่งการพิจารณา

โดยความเป็นของไม่เที่ยงเป็นต้น.

คำว่า ปริโยคาหเณ าณ - ญาณในการหยั่งลง ความว่า

ญาณใด ย่อมหยั่งลง ย่อมเข้าไปสู่ธรรมอันญาณผัสสะถูกต้องแล้วนั่นเอง

ฉะนั้น ญาณนั้นจึงชื่อว่า ปริโยคาหณญาณ. อาจารย์บางพวก ทำ

รัสสะ คา อักษรเสียบ้างแล้วสวด. ปริโยคาหณญาณนี้เป็นติกขวิปัสสนา-

ญาณเป็นไปแล้วด้วยสามารถแห่งภังคานุปัสนา. แต่อาจารย์บางพวก

กล่าวว่า วิปัสสนาญาณนั่นแหละ เป็นขันติญาณสำหรับผู้มีสัทธาเป็น

พาหะ, เป็นปริโยคาหณญาณสำหรับผู้มีปัญญาเป็นพาหะ. เมื่อเป็น

๑. คือยังทำลายฆนสัญญาไม่ได้.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 128

เช่นนี้ ญาณทั้ง ๒ นี้ ย่อมไม่เกิดพร้อมกันแก่คนๆ หนึ่ง, ญาณที่

สาธารณะแก่พระสาวก ๖๗ ย่อมไม่เกิดขึ้นพร้อมกันแก่พระสาวกรูปหนึ่ง

ในการเกิดขึ้นพร้อมกันแห่งญาณนั้น, เพราะฉะนั้น คำของอาจารย์

บางพวกนั้น จึงไม่ถูก.

๔๓. อรรถกถาปเทสวิหารญาณุทเทส

ว่าด้วย ปเทสวิหารญาณ

ประเทสวิหารญาณอันให้สำเร็จทัสนวิสุทธิญาณของพระอรหันต์

อันพระธรรมเสนาบดีสารีบุตร กล่าวญาณอันเป็นเหตุให้สำเร็จทัสน-

วิสุทธิญาณว่า ปุถุชนและพระเสกขบุคคลทั้งหลายพิจารณาอยู่ซึ่งธรรม

ทั้งสิ้นมีขันธ์เป็นต้น อันเข้าถึงวิปัสสนา, ไม่พิจารณาเอกเทสแห่งธรรม

เหล่านั้น, เพราะฉะนั้น ปเทสวิหารญาณย่อมไม่ได้แก่ปุถุชนและพระ-

เสกขบุคคลเหล่านั้น, แต่ย่อมได้ตามชอบใจแก่พระอรหันต์เท่านั้น ดังนี้

แล้วจึงยกขึ้นแสดงต่อจากปริโยคาหณญาณ.

ในปเทสวิหารญาณ คำว่า สโมทหเน ปญฺา - ปัญญาใน

การประมวลมา ความว่า ปัญญาในการประมวลมา คือปัญญาในการ

รวบรวมมา ได้แก่ ปัญญาในการกระทำซึ่งธรรมคือเวทนาอันเป็นธรรม

พวกเดียวกันให้เป็นกอง บรรดาธรรมมีขันธ์เป็นต้น. ปาฐะว่า สโม-

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 129

ธาเน ปญฺา - ปัญญาในการประชุมดังนี้ก็มี, ใจความก็อันนั้นนั่น

แหละ.

คำว่า ปเทสวิหาเร าณ - ญาณในวิหารธรรมส่วนหนึ่ง

ความว่า ธรรมเป็นเครื่องอยู่ด้วยอังคาพยพส่วนหนึ่ง โดยส่วนแห่ง

ธรรมมีขันธ์เป็นต้น ชื่อว่า ปเทสวิหาระ - ธรรมเป็นเครื่องอยู่ส่วน

หนึ่ง, ญาณในปเทสวิหารธรรมนั้น.

ในคำว่า ปเทสวิหาระนั้น ปเทสะมีอย่างต่าง ๆ คือ ขันธปเทสะ,

อายตนปเทสะ, ธาตุปเทสะ, สัจจปเทสะ, อินทริยปเทสะ, ปัจจยา-

การปเทสะ, สติปัฏฐานปเทสะ, ฌานปเทสะ, นามรูปปเทสะ, ธัมม-

ปเทสะ ชื่อว่า ปเทสะ. ก็ปเทสะมีอย่างต่าง ๆ อย่างนี้ ก็คือเวทนา

นั่นเอง. อย่างไร ? เวทนานั่นเองเป็นปเทสะแห่งธรรมมีขันธ์เป็นต้น

อย่างนี้ คือ

ขันธ์ ๕ เอกเทสแห่งขันธ์ คือเวทนาขันธ์,

อายตนะ ๑๒ เอกเทสแห่งธรรมายตนะ คือ

เวทนา, ธาตุ ๑๘ เอกเทสแห่งธรรมธาตุ คือ

เวทนา, สัจจะ ๔ เอกเทสแห่งทุกขสัจ คือ

เวทนา, อินทรีย์ ๒๒ เอกเทสแห่งอินทรีย์ คือ

เวทนินทรีย์ ๕, ปฏิจจสมุปปาทังคะ ๑๒ เอก-

เทสแห่งปัจจยาการ คือเวทนามีผัสสะเป็นปัจจัย,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 130

สติปัฏฐาน ๔ เอา เทสแห่งสติปัฏฐาน คือเวทนา-

นุปัสนา, ฌาน ๔ เอกเทสแห่งฌาน คือสุข-

เวทนาและอุเบกขาเวทนา, นามรูป เอกเทสแห่ง

นามรูป คือเวทนาเจตสิก.

ธรรมทั้งปวงมีกุศลธรรมเป็นต้น, เอกเทสแห่งธรรม คือเวทนา

ชื่อว่า ปเทสวิหาระ ด้วยสามารถแห่งการพิจารณาเวทนานั้นนั่นแล.

๔๔. อรรถกถาสัญญาวิวัฏญาณุทเทส

ว่าด้วย สัญญาวิวัฏญาณ

เพราะเหตุที่ปุถุชนและพระเสกขบุคคลทั้งหลาย เมื่อเจริญญาณ

อันสำเร็จแล้วด้วยสมาธิภาวนา กระทำภาวนาธรรมที่ควรเจริญนั้น ๆ

ให้เป็นอธิบดี ให้เป็นใหญ่ พิจารณาธรรมทั้งหลายที่ตรงกันข้ามกับ

ภาวนาธรรมนั้น มีสภาวะต่าง ๆ มีโทษเป็นเอนก โดยความเป็นธรรม

มีโทษ แล้วตั้งจิตไว้ด้วยสามารถแห่งภาวนาธรรมนั้น ๆ ก็ย่อมละปัจ-

นิกธรรมเหล่านั้น ๆ เสียได้, และเมื่อละก็เห็นสังขารธรรมทั้งปวงโดย

ความเป็นของว่างในกาลแห่งวิปัสสนาภายหลัง ย่อมละได้ด้วยสมุจเฉท-

ปหาน, ก็แลเมื่อละอยู่อย่างนั้น ย่อมแทงตลอดสัจจะทั้งหลายละได้

ด้วยการตรัสรู้ในขณะเดียว, พระอริยะทั้งหลายแม้ทั้งปวง ย่อมปฏิบัติ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 131

ตามควรด้วยอาการทั้งหลายตามที่กล่าวแล้วนั่นแล, ฉะนั้นพระธรรม-

เสนาบดีสารีบุตรจึงยกญาณทั้ง ๖ มีสัญญาวิวัฏญาณเป็นต้น ขึ้นแสดง

ต่อจากปเทสวิหารญาณตามลำดับ ณ บัดนี้.

ในสัญญาวิวัฏญาณนั้น คำว่า อธิปตตฺตา ปญฺา - ปัญญา

มีกุศลเป็นอธิบดี ความว่า ปัญญาที่กระทำกุศลธรรมมีเนกขัมมะ

เป็นต้น ให้เป็นธรรมอันยิ่งโดยความเป็นแห่งอธิบดีแห่งกุศลธรรมทั้ง-

หลายมีเนกขัมมะเป็นต้น แล้วเป็นไปโดยความเป็นธรรมอันยิ่งในกุศล-

ธรรมมีเนกขัมมะเป็นต้นนั้น.

คำว่า สญฺาวิวฏฺเฏ าณ - ญาณในความหลีกออกจาก

นิวรณ์ด้วยสัญญา ท่านกล่าวอธิบายไว้ว่า การหลีกออก การหมุนออก

ความเป็นผู้หันหลังให้นิวรณ์มีกามฉันทะเป็นต้น ได้ด้วยสัญญา ฉะนั้น

จึงชื่อว่า สัญญาวิวัฏฏะ, ญาณในการหลีกออกจากนิวรณ์มีกามฉันทะ

เป็นต้นนั้น ๆ ด้วยสัญญาที่กระทำภาวนาธรรมนั้น ๆ ให้เป็นอธิบดี เป็น

เหตุ เป็นกรณะ.

สัญญา แม้จะมิได้กล่าวไว้ว่า เอตฺโต วิวฏฺโฏ - หมุนกลับ

จากภาวนาธรรมนี้ แต่ก็เป็นเหตุให้สัญญาหมุนกลับ เหมือนอย่าง

วิวัฏนานุปัสสนา.

ก็สัญญานั้น มีความจำอารมณ์ เป็น ลักษณะ,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 132

มีการจำอารมณ์ได้และทำนิมิตไว้ เป็น กิจ เหมือนช่างไม้ ทำ

เครื่องหมายไว้ที่ไม้เป็นต้น,

มีความจำได้ในสิ่งที่หมายไว้ เป็น ปัจจุปัฏฐาน เหมือนคนตา

บอดคลำช้าง, อีกอย่างหนึ่ง มีการตั้งอยู่ไม่นานเพราะหยั่งลงในอารมณ์

เป็น ปัจจุปัฏฐาน เหมือนสายฟ้าแลบ,

มีอารมณ์ที่กำหนดไว้ เป็น ปทัฏฐาน เหมือนสัญญาในหุ่นที่

ทำด้วยหญ้าเกิดแก่ลูกเนื้อว่า เป็นบุรุษ.

๔๕. อรรถกถาเจโตวิวัฏญาณุทเทส

ว่าด้วย จโตวิวัฏญาณ

คำว่า นานตฺเต ปญฺา - ปัญญาในนานัตตธรรม ความว่า

ปัญญาที่เป็นไปแล้วในสภาวธรรมต่าง ๆ โดยความเป็นภาเวตัพพธรรม-

ธรรมที่ควรเจริญ และในสภาวธรรมอื่น มีกามฉันทะเป็นต้น โดย

เห็นว่าเป็นธรรมมีโทษ.

และคำว่า นานตฺเต เป็นสัตตมีวิภัตติลงในอรรถแห่งนิมิตต-

สัตตมี, อีกอย่างหนึ่ง ละความเป็นต่าง ๆ ชื่อว่า นานัตตะ, อธิบายว่า

เหตุแห่งการละนานัตตธรรม เป็นนิมิตแห่งการละนานัตตธรรม เป็น

ปัญญาในกุศลธรรมมีเนกขัมมะเป็นต้น.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 133

คำว่า เจโตวิวฏฺเฏ าณ - ญาณในการหลีกออกจากนิวรณ์

ด้วยใจ ความว่า การออกจากนิวรณ์ มีกามฉันทะเป็นต้น ได้ด้วยใจ

เป็นญาณในกุศลธรรมมีเนกขัมมะเป็นต้น.

ก็ในคำว่า เจโต นี้ ท่านประสงค์เอาเจตนา. เจตนานั้น

มีการชักชวนเป็น ลักษณะ, อีกอย่างหนึ่ง

มีการไหลออกแห่งผล เป็น ลักษณะ,

มีการรวบรวมมา เป็น กิจ,

มีการจัดแจง เห็น ปัจจุปัฏฐาน เหมือนนายช่างใหญ่ผู้

เป็นหัวหน้าศิษย์ ทำกิจของตนและกิจของคนอื่นให้สำเร็จฉะนั้น. ก็

และเจตนานี้ ย่อมปรากฏโดยความยกสัมปยุตธรรมทั้งหลายในกิจมีการ

ระลึกถึงการงานอันเร่งรีบ.

๔๖. อรรถกถาจิตวิวัฏญาณุทเทส

ว่าด้วย จิตวิวัฏญาณ

คำว่า อธิฏฺาเน ปญฺา - ปัญญาในการอธิฏฐาน ความว่า

ปัญญาในการตั้งมั่นแห่งจิตด้วยสามารถแห่งคุณมีเนกขัมมะเป็นต้น.

คำว่า จิตฺตวิวฏฺเฏ าณ - ญาณในการออกไปแห่งจิต

ความว่า ญาณในการหลีกออกแห่งจิตด้วยสามารถแห่งการละนิวรณ์ มี

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 134

กามฉันทะเป็นต้น. ก็ในที่นี้ จิต

มีการรู้นิวรณ์ เป็น ลักษณะ,

มีการเกิดก่อนและเป็นประธานในธรรมทั้งปวง เป็น กิจ,

มีการเกิดขึ้นต่อเนื่องกันไม่ขาดสาย เป็น ปัจจุปัฏฐาน,

มีนามรูป เป็น ปทัฏฐาน.

๔๗. อรรถกถา ญาณวิวัฏญาณุทเทส

ว่าด้วย ญาณวิวัฏญาณ

คำว่า สุญฺเต ปญฺา - ปัญาในความว่าง ความว่า

ปัญญาเป็นเครื่องตามความเห็นโดยความเป็นอนัตตา อันเป็นไปแล้ว

ในอนัตตธรรมและธรรมอันเนื่องด้วยอนัตตะ เพราะอัตตะและธรรมะ

อันเนื่องด้วยอัตตะเป็นของว่าง.

บทว่า าณวิวฏฺเฏ าณ - ญาณในความหลีกออกด้วย

ญาณ ความว่า ญาณนั่นแหละย่อมหลีกออกจากความยึดมั่นถือมั่น

ฉะนั้นจึงชื่อว่า วิวัฏฏะ - ญาณอันเป็นเหตุแห่งการหลีกออกด้วยญาณ

นั้น.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 135

๔๘. อรรถกถาวิโมกขวิวัฏญาณุทเทส

ว่าด้วย วิโมกขวิวัฏญาณ

ในคำนี้ว่า โวสฺสคฺเค ปญฺา - ปัญญาในการสละ พึงทราบ

วินิจฉัยดังต่อไปนี้ ธรรมใดย่อมสลัดออก ฉะนั้น ธรรมนั้นชื่อว่า

โวสสัคคะ - การสลัดออก, การสละเสียได้ซึ่งกามฉันทะเป็นต้น เป็น

ปัญญาในคุณมีเนกขัมมะเป็นต้น.

คำว่า วิโมกฺขวิวฏเฏ าณ - ญาณในการหลีกออกแห่ง

จิตด้วยวิโมกข์ ความว่า ธรรมใดย่อมพ้นจากนิวรณ์ทั้งหลายมีกาม-

ฉันทะเป็นต้น ฉะนั้น ธรรมนั้นชื่อว่า วิโมกข์, การหลีกออก คือ

วิโมกข์ ชื่อว่า วิโมกขวิวัฏฏะ, วิโมกขวิวัฏฏะนั้นนั่นแหละเป็นญาณ.

๔๙. อรรถกถาสัจวิวัฏญาณุทเทส

ว่าด้วย สัจวิวัฏญาณ

คำว่า ตถฏฺเ ปญฺา - ปัญญาในสภาวะที่เป็นจริง ความว่า

ปัญญาที่เป็นไปโดยไม่หลงด้วยสามารถแห่งกิจในสภาวธรรมอันไม่วิปริต

ในสัจจะหนึ่ง ๆ สัจจะละ ๔ ๆ.

คำว่า สจฺวิวฏฺเฏ าณ - ญาณในการหลีกออกด้วยสัจจะ

ความว่า ธรรมใดย่อมหลีกออกด้วยสามารถแห่งการออกจากส่วนสุดทั้ง

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 136

๒ ในสัจจะทั้ง ๔ ฉะนั้น ธรรมนั้นชื่อว่า สัจวิวัฏฏะ, สัจวิวัฏฏะ

นั่นแหละเป็นญาณ.

ญาณเดียวเท่านั้น ท่านกล่าวไว้ถึง ๔ ประการอย่างนี้ คือ

๑. สัญญาวิวัฏฏะ ด้วยสามารถแห่งกุศลธรรมเป็นอธิบดี,

๒. เจโตวิวัฏฏะ ด้วยสามารถแห่งธรรมที่ควรประหาณ,

๓. จิตวิวัฏฏะ ด้วยสามารถแห่งการตั้งมั่นแห่งจิต,

๔. วิโมกขวิวัฏฏะ ด้วยสามารถแห่งการละปัจนิกธรรม.

อนัตตานุปัสนาแล ท่านกล่าวว่า าณวิวฏฺเฏ าณ - ญาณ

ในการหลีกออกด้วยญาณ ด้วยสามารถแห่งอาการอันว่างจากอัตตา,

ภายหลังท่านก็กล่าวมรรคญาณไว้ ๒ อย่างคือ มคฺเค าณ - ญาณใน

มรรค และ อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณ - ญาณในอนันตริกสมาธิ,

ท่านกล่าวคำว่า สจฺจวิวฏฺ าณ - ญาณในการหลีกออกด้วยสัจจะ.

๕๐. อรรถกถาอิทธิวิธญาณุทเทส

ว่าด้วย อิทธิวิธญาณ

บัดนี้ พระธรรมเสนาบดีสารีบุตร ยกอภิญญา ๖ ที่เป็นไปด้วย

สามารถแห่งญาณในความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลาย เป็นไปด้วยอำนาจ

สัจวิวัฏญาณนั้น ขึ้นแสดงโดยลำดับ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 137

ในอภิญญา ๖ แม้นั้น ท่านยกอิทธิวิธญาณแสดงก่อน คือ

ความแปลกประหลาด เพราะเป็นอานุภาพอันปรากฏแก่โลก, ยกทิพ-

โสตญาณขึ้นแสดงเป็นอันดับที่ ๒ คือ ทิพโสตญาณอันเป็นโอฬาริกวิสัย

เพราะเป็นอารมณ์ของเจโตปริยญาณ, ยกเจโตปริยญาณขึ้นแสดงเป็น

อันดับที่ ๓ เพราะเป็นสุขุมวิสัย.

บรรดาวิชชา ๓ ท่านยกบุพเพนิวาสานุสติญาณ ขึ้นแสดงเป็น

อันดับที่ ๑ เพราะบรรเทาความมืดในอดีตที่ปกปิดบุพเพนิวาสคือการ

เกิดในชาติก่อน, ยกทิพจักขุญาณขึ้นแสดงเป็นอันดับที่ ๒ เพราะ

บรรเทาความมืดทั้งในปัจจุบันและอนาคต, ยกอาสวักขยญาณขึ้นแสดง

เป็นอันดับที่ ๓ เพราะตัดความมืดทั้งหมดเสียได้เด็ดขาด.

บรรดาคำเหล่านั้น คำว่า กายมฺปิ-แม้ซึ่งกาย ได้แก่ แม้

ซึ่งรูปกาย.

คำว่า จิตฺตมฺปิ - แม้ซึ่งจิต ได้แก่ แม้ซึ่งจิตอันมีฌานเป็นบาท.

คำว่า เอกววตฺถานตา - เพราะการกำหนดเข้าเป็นอันเดียว

กัน มีคำอธิบายว่า ด้วยทิสมานกายหรืออทิสมานกาย เพราะตั้งไว้

โดยความเป็นอันเดียวกันกับบริกรรมจิต และเพราะกระทำกายและจิต

ให้ระคนกันตามที่จะประกอบได้ ในคราวที่ประสงค์จะไป.

ก็คำว่า กาโย - กาย ในที่นี้ ได้แก่ สรีระ. จริงอยู่ สรีระ

ท่านเรียกว่า กาย เพราะเป็นบ่อเกิดแห่งอวัยวะทั้งหลายมีเกสา - ผม

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 138

เป็นต้นอันน่าเกลียดเพราะสั่งสมไว้ซึ่งอสุจิ และเป็นบ่อเกิดแห่งโรค

หลายร้อย มีโรคทางจักษุเป็นต้น.

จ ศัพท์ ท่านประกอบไว้ในคำนี้ว่า สุขสญฺญฺจ ลหุ-

สญฺญฺจ - ซึ่งสุขสัญญาด้วย ซึ่งลหุสัญญาด้วย เป็นสมุจจยัตถะ

ควบสัญญาศัพท์เดียวเท่านั้น อันสัมปยุตกับจตุตถฌานให้เป็น ๒ บท

เพราะต่างกันโดยอาการ. จริงอยู่ อุเบกขาในจตุตถฌาน ท่านกล่าวว่า

สนฺต - สงบ สุข - เป็นสุข, สัญญาที่สัมปยุตกับอุเบกขานั้น ชื่อว่า

สุขสัญญา. สุขสัญญานั่นแหละ ชื่อว่า ลหุสัญญา เพราะพ้นนิวรณ์

ทั้งหลายและปัจนิกธรรมมีวิตกเป็นต้น.

คำว่า อธิฏฺานวเสน - ด้วยสามารถแห่งการตั้งไว้ ความว่า

ด้วยสามารถแห่งการตั้งไว้อย่างยิ่ง, อธิบายว่า ด้วยสามารถแห่งการเข้า

ไป. จ ศัพท์ ในคำว่า อธิฏฺานวเสน จ ท่านนำมาเชื่อมเข้าไว้.

เหตุตามที่ประกอบได้ของอิทธิวิธมีประการทั้งปวง ท่านกล่าวไว้แล้ว

เพียงเท่านี้.

คำว่า อิชฺฌนฏฺเ ปญฺา - ปัญญาในการสำเร็จ ความว่า

ปัญญาในสภาวะคือการสำเร็จ.

คำว่า อิทฺธิวิเธ าณ - ญาณในการแสดงฤทธิได้ต่าง ๆ

มีคำอธิบายท่านกล่าวไว้ว่า ชื่อว่า อิทฺธิ - ฤทธิ ในอรรถว่าสำเร็จ,

และในอรรถว่าได้เฉพาะ เพราะอรรถว่าสำเร็จ. จริงอยู่ สิ่งใดจะเกิด

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 139

ขึ้น และจะได้เฉพาะ สิ่งนั้นท่านเรียกว่า อิชฺฌติ - ย่อมสำเร็จ.

สมจริงดังที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

ถ้าว่า เมื่อบุคคลปรารถนากามอยู่ และ

กามก็ย่อมสำเร็จแก่ผู้นั้น^๑ ดังนี้.

อนึ่งดุจดังที่ท่านกล่าวไว้ ว่า

เนกขัมมะ ย่อมสำเร็จ ฉะนั้นจึงชื่อว่า

อิทฺธิ - ฤทธิ เนกขัมมะย่อมกำจัดกามฉันทะ

ฉะนั้นจึงชื่อว่า ปาฏิหาริย์, อรหัตมรรค ย่อม

สำเร็จ ฉะนั้นจึงชื่อว่า อิทฺธิ - ฤทธิ, อรหัตมรรค

นั้น ย่อมทำลายกิเลสทั้งหมดได้ ฉะนั้นจึงชื่อว่า

ปาฏิหาริย์^๒ ดังนี้.

นัยอื่น อีก

ชื่อว่า อิทธิ - ฤทธิ เพราะอรรถว่าสำเร็จ, คำนี้เป็นชื่อของ

อุบายสัมปทา, จริงอยู่ อุบายสัมปทา ย่อมสำเร็จ เพราะประสบผล

ที่ตนประสงค์. สมจริงดังที่ท่านกล่าวไว้ว่า

จิตตคฤหบดีนี้แล เป็นผู้มีศีล มีกัลยาณ-

ธรรม, ถ้าเธอจักปรารถนาว่า ขอให้เราได้เป็น

พระเจ้าจักรพรรดิราชในอนาคตกาลไซร้ ความ

๑. ขุ. สุ. ๒๕/๔๐๗. ๒. ขุ. ป. ๓๑/๗๒๒.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 140

ปรารถนาด้วยใจของเธอผู้มีศีล จักสำเร็จ เพราะ

ความปรารถนานั้นบริสุทธิ์๑ ดังนี้.

นัยอื่น อีก

สัตว์ทั้งหลายย่อมสำเร็จได้ด้วยธรรมชาตินั้น เหตุนั้น ธรรมชาติ

นั้น จึงชื่อว่า อิทฺธิ - ฤทธิ คือธรรมชาติเป็นเหตุให้สำเร็จ.

คำว่า อิชฺฌนฺติ - ย่อมสำเร็จ มีคำอธิบายว่า สำเร็จ คือ

เจริญ คือ ย่อมถึงความโด่งดัง. วิธะ คือ อิทฺธิ - ฤทธิ์ นั่นแหละชื่อว่า

อิทธิวิธะ - แสดงฤทธิ์ต่าง ๆ, อธิบายว่า อิทธิโกฏฐาสะ - ส่วนแห่งฤทธิ์

อิทธิวิกัปปะ - ฤทธิ์สำเร็จได้ต่าง ๆ. มีคำอธิบายท่านกล่าวไว้ว่า อิทธิ-

วิธญาณ - ญาณในการแสดงฤทธิ์ได้ต่าง ๆ.

๕๑. อรรถกถาโสตธาตุวิสุทธิญาณุทเทส

ว่าด้วย โสตธาตุวิสุทธิญาณ

คำว่า วิตกฺกวิปฺผารวเสน - ด้วยสามารถแห่งการแผ่วิตกไป

ความว่า ด้วยสามารถแห่งการแผ่ไปคือด้วยกำลังแห่งวิตกของตน ใน

สัททนิมิตในเวลาทำบริกรรมเพื่อให้แก่ทิพโสตธาตุ

๑. ส. สฬา. ๑๘/๕๘๔.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 141

ก็ในคำว่า วิตกฺโก นี้ มีวิเคราะห์ว่า ธรรมชาติใด ย่อม

ตรึก ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า วิตก อีกอย่างหนึ่งความตรึก

ชื่อว่า วิตก, มีคำอธิบายท่านกล่าวไว้ว่า การพิจารณา. วิตกนี้นั้น-

มีการยกจิตขึ้นสู่อารมณ์ เป็นลักษณะ,

มีการประคองจิตไว้ในอารมณ์ เป็นกิจ.

จริงอย่างนั้น ท่านกล่าวว่า พระโยคีบุคคลย่อมกระทำอารมณ์

ให้ถูกกระทบด้วยวิตก.

มีจิตที่ทรงอยู่ในอารมณ์ เป็นปัจจุปัฏฐาน,

และท่านกล่าวว่า มีอารมณ์อันมีถึงซึ่งคลอง เป็น ปทัฏฐาน

เพราะเกิดขึ้นโดยอินทรีย์ที่มาประชุมพร้อมซึ่งอารมณ์นั้น และโดยไม่มี

อันตรายในอารมณ์อันแวดล้อมแล้ว.

คำว่า นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตาน - ซึ่งเสียงเป็นนิมิต

หลายอย่างหรืออย่างเดียว ความว่า ซึ่งเสียงเป็นนิมิตมีสภาวะต่าง ๆ

และมีสภาวะเดียว. ก็ในคำว่าสัททนิมิตนี้ สัททะคือเสียงนั่นแหละเป็น

นิมิต เพราะเป็นเหตุแห่งการเกิดขึ้นแห่งวิตก และเพราะเป็นนิมิตแห่ง

สังขาร. เสียงที่กลมกล่อมเป็นอันเดียวกัน เช่นเสียงกลอง หรือหลาย

เสียงมากมาย, เสียงในทิศต่าง ๆ หรือเสียงสัตว์ต่าง ๆ ชื่อว่า นานัตต-

สัททา - เสียงต่าง ๆ, เสียงในทิศเดียว, หรือเสียงสัตว์ตัวเดียว, หรือเสียง

แต่ละเสียงเช่นเสียงกลองเป็นต้น ชื่อว่า เอกัตตสัททา - เสียงเดียว.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 142

ก็ในคำว่า สทฺโท นี้ มีวิเคราะห์ว่า ธรรมชาติใดย่อมแผ่ไป

ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า สัททะ - เสียง, อธิบายว่า เสียงที่เปล่งว่า

ออก

คำว่า ปริโยคาหเณ ปญฺา - ปัญญาในการกำหนด ความว่า

ปัญญาเป็นเครื่องเข้าถึง อธิบายว่า ปัญญาเป็นเครื่องรู้.

คำว่า โสตธาตุวิสุทฺธาณ - ญาณในโสตธาตุอันบริสุทธิ์

ความว่า ชื่อว่า โสตธาตุ เพราะอรรถว่าได้ยิน และเพราะอรรถว่า

มิใช่ชีวะ, และชื่อว่าโสตธาตุเพราะปัญญาทำกิจดุจโสตธาตุด้วยสามารถ

แห่งการทำกิจของโสตธาตุ, ชื่อว่า วิสุทธิ เพราะโสตธาตุนั้นหมดจด

แล้ว เพราะปราศจากอุปกิเลส, โสตธาตุนั่นแหละบริสุทธิ์ ชื่อว่า

โสตธาตุวิสุทธิ, ญาณคือความรู้ในโสตธาตุวิสุทธินั่นแหละ ชื่อว่า

โสตธาตุวิสุทธิญาณ.

๕๒. อรรถกถาเจโตปริยญาณุทเทส

ว่าด้วย เจโตปริยญาณ

คำว่า ติณฺณ จิตฺตาน - แห่งจิต ๓ ดวง ความว่า แห่งจิต

๓ ดวง คือ โสมนัสสสหคตจิต ๑, โทมนัสสสหคตจิต ๑, อุเปกขา

สหคตจิต ๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 143

คำว่า วิปฺผารตฺตา - ด้วยความแผ่ไป ความว่า ด้วยความ

เป็นแห่งความแผ่ไป อธิบายว่า ด้วยความเร็ว. คำว่า วิปฺผารตฺตานี้

เป็นปัญจมีวิภัตติลงในอรรถแห่งเหตุ, ความว่า เพราะเหตุแห่งความ

แผ่ไปแห่งจิต ๓ ดวงของบุคคลเหล่าอื่น ในกาลเป็นที่กระทำบริกรรม

เพื่อให้เจโตปริยญาณเกิดขึ้น.

คำว่า อินฺทฺริยาน ปสาทวเสน - ด้วยสามารถแห่งความ

ผ่องใสของอินทรีย์ทั้งหลาย ความว่า ด้วยสามารถความผ่องใสของ

อินทรีย์ ๖ มีจักขุนทรีย์เป็นต้น, ก็ในที่นี้โอกาสเป็นที่ตั้งแห่งอินทรีย์

ทั้งหลาย ท่านกล่าวด้วยคำว่า อินฺทฺริยาน โดยผลูปจารนัย^๑ ดุจคำว่า

ดูก่อนท่านผู้มีอายุ อินทรีย์ของท่านผ่องใสยิ่งนัก ผิวพรรณของท่าน

บริสุทธิ์ผุดผ่อง^๒ดังนี้. หทัยวัตถุนั่นแหละท่านประสงค์แล้วในที่นี้ แม้

ในโอกาสแห่งอินทรีย์ประดิษฐานแล้ว.

คำว่า ปสาทวเสน - ด้วยสามารถแห่งความผ่องใส ความว่า

ด้วยสามารถแห่งความไม่ขุ่นมัว. เมื่อกล่าวว่า ปสาทปฺปสาทวเสน-

ด้วยสามารถแห่งความเลื่อมใสและเลื่อมใสยิ่ง คำนี้พึงทราบว่า

ท่านทำการลบ อปฺปสาท ศัพท์เสีย. อีกอย่างหนึ่ง คำนี้พึงทราบว่า

แม้ความไม่เลื่อมใส เป็นอันท่านกล่าวแล้ว ด้วยคำว่า ปสาทวเสน-

๑. ผลูปจารนัย - พูดเหตุแต่หมายถึงผล. ๒. วิ. มหา. ๔/๑๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 144

ด้วยสามารถแห่งความเลื่อมใส นั่นเอง เพราะศัพท์ว่า อปฺปสนฺน-

ไม่ผ่องใสแล้ว เป็นศัพท์ที่ไม่เพ่งถึงความเลื่อมใส^๑.

คำว่า นานตฺเตกตฺตวิญฺาณจริยาปริโยคาหเณ ปญฺา-

ปัญญาในการกำหนดจริยา คือวิญญาณหลายอย่างหรืออย่างเดียว

ความว่า ปัญญาในการรู้ความเป็นไปของจิต ๘๙ อันมีสภาวะต่าง ๆ กัน

และที่มีสภาวะเดียวกัน ตามสมควรแก่การเกิดขึ้น. ในวิญญาณจริยา

ทั้ง ๒ นี้ วิญญาณจริยาของไม่ได้สมาธิ เป็นนานัตตวิญญาณจริยา,

วิญญาณจริยาของผู้ได้สมาธิ เป็นเอกัตตวิญญาณจริยา. อีกอย่างหนึ่ง

จิตมีราคะเป็นต้น เป็นนานัตตวิญญาณจริยา. จิตปราศจากราคะเป็นต้น

เป็นเอกัตตวิญญาณจริยา.

ชื่อว่า ปริยะ ในคำนี้ว่า เจโตปริยาณ นี้ เพราะอรรถว่า

กำหนด อธิบายว่า กำหนดรอบ. การกำหนดด้วยใจ ชื่อว่า เจโตปริยะ-

กำหนดด้วยใจ เจโตปริยะ นั้นด้วย ญาณด้วย ฉะนั้น ชื่อว่า

เจโตปริยาณ - ญาณในการกำหนดด้วยใจ. ปาฐะว่า วิปฺผารตา

ดังนี้ก็มี. มีความว่าด้วยการแผ่ไป.

๑. เลื่อมใส กินความถึง ไม่เลื่อมใสด้วย, แต่ ไม่ผ่องใส ไม่กินความถึงความ

เลื่อมใส.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 145

๕๓. อรรถกถาบุพเพนิวาสานุสติญาณุทเทส

ว่าด้วย บุพเพนิวาสานุสติญาณ

คำว่า ปจฺจยปฺปวตฺตาน ธมฺมาน-ซึ่งธรรมทั้งหลายอันเป็น

ไปตามปัจจัย ความว่า ซึ่งปัจจยุปบันธรรมอันเป็นไปแล้วจากปัจจัย

ด้วยสามารถแห่งการอาศัยกันเกิดขึ้น.

อกุศลกรรม ชื่อว่า นานัตตะ - หลายอย่าง, กุศลกรรม ชื่อว่า

เอกัตตะ - อย่างเดียว ในคำว่า นานตฺเตกฺตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน นี้.

อีกอย่างหนึ่ง กามาวจรกรรม ชื่อว่า นานัตตะ - หลายอย่าง, รูปาวจร

และอรูปาวจรกรรม ชื่อว่า เอกัตตะ - อย่างเดียว. สัมพันธ์ความว่า

ปัญญาในการกำหนดธรรมอันเป็นไปแต่ปัจจัยด้วยสามารถการแผ่ไปแห่ง

กรรมหลายอย่างหรืออย่างเดียว.

คำว่า ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณ - ญาณเป็นเครื่องระลึก

ถึงชาติก่อน ๆ ได้. ความว่า ขันธ์ที่เคยอาศัยอยู่ในก่อนคือในอดีตชาติ

ชื่อว่า บุพเพนิวาสะ-ขันธ์ที่เคยอาศัยอยู่ในชาติก่อน.

คำว่า นิวุตฺถา - ขันธ์ที่เคยอาศัยอยู่ ความว่า ขันธ์ที่เคย

อยู่ คือที่มีแล้ว เกิดขึ้นแล้วก็ดับไปในสันดานของตน. หรือธรรม

ที่เคยอยู่แล้วในก่อนคือในอดีตชาติ ชื่อว่า บุพเพนิวาสะ - ธรรมที่เคย

อาศัยอยู่ในก่อน.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 146

บทว่า นิวุตฺถา - ขันธ์ที่เคยอาศัยอยู่ ความว่า อยู่แล้วด้วย

การอยู่เพราะอาศัยธรรมดังกล่าวแล้วเป็นอารมณ์ คือ รู้แจ้งได้ด้วยจิต

ของตน ชื่อว่า การกำหนด ถึงแม้ว่ารู้แจ้งซึ่งจิตของคนอื่น ก็ชื่อว่า

การกำหนด แต่ผู้ที่ทรงคุณอย่างหลังนี้ ย่อมมีแก่พระพุทธเจ้าเท่านั้น

ในบรรดาการระลึกถึงการเวียนว่ายตายเถิดซึ่งขาดเป็นตอน ๆ เป็นต้น.

คำว่า ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ - ตามระลึกถึงชาติก่อน ๆ ได้

ความว่า ตามระลึกถึงขันธ์ที่เคยอาศัยอยู่ในครั้งก่อนได้ด้วยสติใด, สติ

นั้น ชื่อว่า บุพเพนิวาสานุสติ.

คำว่า าณ - ญาณ ได้แก่ ญาณอันสัมปยุตด้วยสตินั้น.

๕๔. อรรถกถาทิพจักขุญาณุทเทส

ว่าด้วย ทิพจักขุญาณ

คำว่า โอภาสวเสน - ด้วยสามารถแสงสว่าง ความว่า ด้วย

อำนาจแสงสว่างแห่งกสิณ อย่างใดอย่างหนึ่ง คือเตโชกสิณ โอทาต-

กสิณ อาโลกกสิณ อันเป็นอารมณ์แห่งจตุตถฌานอันแผ่ไปเพื่อเห็นรูป

ด้วยทิพยจักษุ.

คำว่า นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตาน - นิมิตคือรูปต่างกันแล

อย่างเดียวกัน ความว่า รูปแห่งสัตว์ต่าง ๆ, หรือ รูปสัตว์ทั้งหลาย

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 147

ที่เกิดขึ้น ในจำพวกที่มีกายต่างกัน, หรือรูปทั้งหลายในทิศต่าง ๆ, หรือ

รูปทั้งหลายที่ไม่ระคนกัน ชื่อว่า นานตฺตรูป - รูปต่างกัน, รูปแห่ง

สัตว์ผู้เดียว, หรือรูปแห่งสัตว์ผู้เกิดในจำพวกที่มีกายอย่างเดียวกัน, หรือ

รูปทั้งหลายในทิศเดียว, หรือรูปทั้งหลายเข้ากันได้แห่งทิศต่าง ๆ เป็นต้น

ชื่อเอกตฺตรูป - รูปอย่างเดียวกัน.

ก็ ในคำว่า รูป นี้ ได้แก่ วัณณายตนะ (สี) เท่านั้น. เพราะ

วัณณายตนะนั้น ย่อมแตกดับไป ฉะนั้นจึงชื่อว่า รูป, อธิบายว่า

วัณณายตนะนั้น เมื่อถึงซึ่งวรรณวิการ - ความเปลี่ยนไปแห่งวรรณะ

ก็ย่อมประกาศความถึงซึ่งหทัย. รูปนั่นแหละ ชื่อว่า นิมิตคือรูป. แห่ง

นิมิตคือรูปต่างกันและอย่างเดียวกันเหล่านั้น.

คำว่า ทสฺสนฏฺเ ปญฺา - ปัญญาในอรรถว่าเห็น ได้แก่

ปัญญาในการเห็นเป็นสภาวะ.

คำว่า ทิพฺพจกฺขุาณ - ญาณในทิพจักขุ ชื่อว่า ทิพย์

เพราะเป็นเช่นกับด้วยของทิพย์. ปสาทจักขุอันเป็นทิพย์ของทวยเทพ

อันเกิดขึ้นด้วยสุจริตกรรม อันไม่แปดเปื้อนด้วยมลทินทั้งหลาย มี น้ำดี

เสมหะและโลหิตเป็นต้น สามารถรับอารมณ์แม้ในที่ไกลได้เพราะพ้น

จากมลทินเครื่องเศร้าหมอง. ญาณจักขุแม้นี้ อันเกิดเพราะกำลังแห่ง

วีริยภาวนา ก็เป็นเช่นนั้นนั่นเอง ฉะนั้น จึงชื่อว่า ทิพย์ เพราะเป็น

เช่นกับของทิพย์. ชื่อว่า ทิพย์ แม้เพราะเป็นธรรมอันตนอาศัย

ทิพวิหารธรรม เพราะได้เฉพาะด้วยอำนาจทิพวิหารธรรม, ชื่อว่า ทิพย์

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 148

เพราะเป็นของรุ่งเรืองมากด้วยการกำหนดอาโลกะ - แสงสว่าง, ชื่อว่า

ทิพย์ แม้เพราะมีทางไปมาก ด้วยการเห็นรูปภายในฝาเรือนเป็นต้นได้.

คำทั้งหมดนั้น พึงทราบตามครรลองแห่งคัมภีร์ศัพทศาสตร์.

เพราะอรรถว่าเห็น จึงชื่อว่า จักขุ, ญาณนั้นเหมือนกับจักขุ แม้

เหตุนั้น จึงชื่อว่า จักขุ, จักขุนั้นด้วยเป็นเพียงดังทิพย์ด้วย ฉะนั้น

จึงชื่อว่า ทิพจักขุ, ทิพจักขุนั้นด้วย ญาณด้วย รวมกันเป็น ทิพ-

จักขุญาณ - ญาณในทิพจักขุ.

๕๕. อรรถกถา อาสวักขยญาณุทเทส

ว่าด้วย อาสวักขยญาณ

คำว่า จตุสฏฺิยา อากาเรหิ - ด้วยอาการ ๖๔ ความว่า

ด้วยอาการแห่งอินทรีย์อย่างละ ๘ ในมรรคผลหนึ่ง ๆ ทั้ง ๘ ในมรรคผล

ละ ๘ ละ ๘ จึงรวมเป็น ๖๔.

คำว่า ติณฺณนฺน อินฺทฺริยาน - อินทรีย์ ๓ ความว่า ใน

อินทรีย์ ๓ เหล่านี้คือ อนัญญาตัญญัสสามีตินทรีย์, อัญญินทรีย์,

อัญญาตาวินทรีย์.

คำว่า วสิภาวตา ปญฺา - ปัญญาคือความเป็นผู้มีความ

ชำนาญ ความว่า ปัญญาอันเป็นไปแล้วโดยความเป็นผู้มีความชำนาญ,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 149

ปัญญาอันเป็นไปแล้วโดยความเป็นผู้มีความชำนาญ แห่งอัญญาตาวิน-

ทรีย์นั่นแหละด้วยอาการ ๘ ด้วยสามารถแห่งอินทรีย์ ๘ ในอรหัตผล

คำนี้พึงทราบว่าท่านกล่าวแล้ว เพราะความสำเร็จผลนั้นด้วยสามารถแห่ง

การสำเร็จเหตุ แม้เพราะความไม่มีในขณะแห่งอรหัตมรรค.

บทว่า อาสวาน ขเย าณ - ญาณในความสิ้นไปแห่ง

อาสวะทั้งหลาย ความว่า อรหัตมรรคญาณอันกระทำความสิ้นไป

แห่งอาสวะทั้งหลายอันตนฆ่าเสียแล้ว.

๕๖-๕๙. อรรถกถาทุกขสมุทยนิโรธมรรคญาณุทเทส

ว่าด้วย ญาณในอริยสัจ

บัดนี้ เพื่อแสดงความตรัสรู้ด้วยญาณอันเดียวกัน แห่งมรรค

ญาณหนึ่ง ๆ บรรดามรรคญาณทั้ง ๔ ด้วยการเกี่ยวเนื่องกับด้วยอรหัต-

มรรคญาณกล่าวคืออาสวักขยญาณ พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรจึงได้

ยกญาณทั้ง ๔ มีคำว่า ปริญฺฏฺเ ปญฺา - ปัญญาในอรรถว่ารู้รอบ

เป็นต้นขึ้นแสดง.

บรรดาสัจจะทั้ง ๔ นั้น ทุกขสัจจะ ท่านกล่าวก่อน เพราะ

ทุกขสัจจะ เป็นของหยาบ, เพราะมีอยู่ทั่วไปแก่สัตว์ทั้งปวง. และเป็น

ของที่รู้ได้โดยง่าย, แล้วแสดงสมุทยสัจจะต่อจากทุกขสัจจะนั้น เพื่อ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 150

แสดงเหตุแห่งทุกขสัจจะนั้น, ต่อจากนั้นก็แสดงนิโรธสัจจะ เพื่อจะให้

รู้ว่า ผลดับ ก็เพราะเหตุดับ แล้วแสดงมรรคสัจจะในที่สุด เพื่อจะ

แสดงอุบายเป็นเครื่องบรรลุถึงซึ่งนิโรธสัจจะนั้น.

อีกอย่างหนึ่ง ท่านกล่าวทุกข์ก่อน ก็เพื่อจะให้เกิดความสังเวช

แก่สัตว์ทั้งหลาย ผู้ติดอยู่ด้วยความยินดีสุขในภพ, ทุกข์นั้นมิใช่มีมา

โดยไม่มีเหตุ มิใช่มีเพราะพระอิศวรนิรมิตเป็นต้น, แต่มีมาจากสมุทัย

นี้ ฉะนั้น ท่านจึงได้กล่าวสมุทยสัจจะไว้ในลำดับแห่งทุกข์นั้น เพื่อ

จะให้รู้เนื้อความนี้, แล้วกล่าวนิโรธไว้ เพื่อให้เกิดความยินดีแก่สัตว์

ทั้งหลายผู้มีใจสลดแล้ว ผู้แสวงหาธรรมเป็นเครื่องพ้นทุกข์ เพราะถูก

ทุกข์ อันเป็นไปกับด้วยเหตุ คือสมุทัยครอบงำ, แล้วกล่าวมรรคอัน

ให้ถึงนิโรธเพื่อให้บรรลุนิโรธ. ท่านได้ยกญาณทั้งหลายอันเป็นวิสัยแห่ง

สัจจะทั้ง ๔ นั้นขึ้นแสดงตามลำดับ ณ บัดนี้.

บรรดาคำเหล่านั้น คำว่า ปริญฺฏฺเ - ในอรรถว่ารู้รอบ

ความว่า ในสภาวะที่ควรรู้รอบ ๔ อย่างมีการเบียดเบียนเป็นต้นแห่ง

ทุกข์.

คำว่า ปหานฏฺเ - ในอรรถว่าละ ความว่า ในสภาวะที่ควร

ละ ๔ อย่างมีการประมวลมีเป็นต้นแห่งสมุทัย.

คำว่า สจฺฉิกิริยฏฺเ - ในอรรถว่ากระทำให้แจ้ง ความว่า

ในสภาวะที่ควรทำให้แจ้ง ๔ อย่าง มีการออกจากทุกข์เป็นต้นแห่งนิโรธ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 151

คำว่า ภาวนฏฺเ - ในอรรถว่าเจริญ ความว่า ในสภาวะที่ควร

เจริญ ๔ อย่าง มีการนำออกเป็นต้นแห่งมรรค.

๖๐ - ๖๓. อรรถกถาทุกขทุกขสมุทัยทุกขนิโรธ

ทุกขนิโรธคามินี ปฏิปทาญาณุทเทส

ว่าด้วย ทุกขทุกขสมุทัยทุกขนิโรธทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาญาณ

บัดนี้ เพื่อจะแสดงสัจญาณเป็นแผนก ๆ ไปด้วยสามารถแห่ง

การพิจารณาถึงมรรคที่ได้เจริญแล้วก็ดี ด้วยอำนาจการได้ยินได้ฟังของ

ผู้ไม่ได้อบรมมรรคก็ดี พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรจึงยกเอาญาณ ๔

มีทุกขญาณเป็นต้นขึ้นแสดง.

บรรดาคำเหล่านั้น คำว่า ทุกฺเข - ในทุกข์ ทุ ศัพท์ ในคำนี้

ย่อมปรากฏในอรรถว่า น่าเกลียด. ชนทั้งหลายย่อมเรียกบุตรน่าเกลียด

ว่า ทุปุตตะ - บุตรชั่ว. ข ศัพท์นั้นย่อมปรากฏในอรรถว่าว่างเปล่า.

จริงอยู่ท่านเรียกอาการที่ว่างว่า ข. ก็สัจจะที่ ๑ นี้ ชื่อว่า น่าเกลียด

เพราะเป็นที่ตั้งแห่งอุปัทวะเป็นอเนก, ชื่อว่า ว่างเปล่า เพราะเว้นจาก

ความยั่งยืน, ความงาม, ความสุข, และอัตตาอันเป็นสิ่งที่น่าปรารถนา

ของพาลชน. เพราะฉะนั้น ท่านจึงเรียกว่า ทุกข์ เพราะความเป็น

ของน่าเกลียด และเพราะเป็นความว่างเปล่า.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 152

ในคำว่า ทุกฺขสมุทเย - ในทุกขสมุทัยนี้ ส ศัพท์นี้

แสดงถึงสังโยคะ - การประกอบพร้อมกัน ดุจในคำเป็นต้นว่า สมาค-

โม - มาประชุมพร้อมกัน สเมต - มาถึงพร้อมกัน, อุ ศัพท์นี้ แสดง

ถึงการอุบัติ ดุจในคำเป็นต้นว่า อุปฺปนฺน - เกิดขึ้นแล้ว อุทิต - ตั้งขึ้น

แล้ว. อย ศัพท์ ก็ย่อมแสดงถึงการณะ - เหตุ. ก็สัจจะที่ ๒ นี้ เมื่อการ

ประชุมพร้อมแห่งปัจจัยที่เหลือมีอยู่ก็เป็นเหตุเกิดขึ้นแห่งทุกข์ เพราะ

ฉะนั้นท่านจึงเรียกว่า ทุกขสมุทัย เพราะเหตุที่สัจจะที่ ๒ เป็นเหตุ

เกิดแห่งทุกข์ในเมื่อมีการประกอบ.

ในคำว่า ทุกฺขนิโรธ - ในความดับแห่งทุกข์นี้ นิ ศัพท์

แสดงถึง อภาวะ - ความไม่มี, และ โรธ ศัพท์ แสดงถึงการเที่ยวไป

ในวัฏสงสาร. เพราะฉะนั้น ความไม่มีแห่งการเที่ยวไปแห่งทุกข์

กล่าวคือการเที่ยวไปในสังสารทุกข์ เพราะว่างจากคติทั้งปวง, อีกอย่าง

หนึ่ง เมื่อบรรลุนิโรธนั้นแล้ว ทุกขนิโรธอันท่องเที่ยวไปในสงสาร

ย่อมไม่มี เพราะความที่ทุกขนิโรธเป็นปฏิปักษ์ต่อการท่องเที่ยวไปใน

สังสาร แม้เพราะเหตุนี้ ก็เรียกว่า ทุกขนิโรธ อีกอย่างหนึ่ง เรียกว่า

ทุกขนิโรธ เพราะเป็นปัจจัยแก่การดับไม่เกิดแห่งทุกข์.

ในคำว่า ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย - ในปฏิปทาเป็น

เหตุถึงซึ่งทุกขนิโรธนี้ มรรคมีองค์ ๘ นี้ ย่อมถึงซึ่งทุกขนิโรธ

เพราะมุ่งหน้าต่อทุกขนิโรธนั้น โดยการกระทำให้เป็นอารมณ์ และ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 153

เป็นปฏิปทาแห่งการบรรลุทุกขนิโรธ ฉะนั้นท่านจึงเรียกว่า ทุกขนิโรธ-

คามินีปฏิปทา.

มรรคญาณ ๙ เท่านั้น ในเบื้องต้นท่านกล่าวว่า มรรคญาณ

ด้วยสามารถแห่งการแสดงอาการคือการออก, ท่านกล่าวว่า อานัน-

ตริกสมาธิญาณ ด้วยสามารถแห่งการแสดงเหตุแห่งการให้ผลในลำดับ,

ท่านกล่าว สัจวิวัฏญาณ ด้วยอำนาจการแสดงซึ่งการหลีกออกจาก

วัฏฏะด้วยสัจจะ, ท่านกล่าว อาสวักขยญาณ เพื่อแสดงความเกิดขึ้น

แห่งอรหัตมรรคญาณตามลำดับแห่งมรรค และเพื่อแสดงความรู้ยิ่งแห่ง

ญาณนั้น, ท่านแสดงญาณ ๔ เป็นต้นว่า ปัญญาในปริญเญยยธรรม

ชื่อว่าทุกขญาณ เพื่อแสดงความที่มรรคญาณทั้ง ๔ เป็นญาณที่ตรัสรู้

โดยความเป็นอันเดียวกันซ้ำอีก ท่านยกญาณทั้ง ๔ มีทุกขญาณเป็นต้น

ด้วยสามารถแห่งการแสดงการเกิดขึ้นแยกกันในสัจจะหนึ่ง ๆ อีก ฉะนั้น

พึงทราบความต่างกันทั้งในเบื้องต้นและเบื้องปลาย ดังแสดงมาด้วย

ประการฉะนี้แล.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 154

๖๕ - ๖๗. อรรถกถาอัตถปฏิสัมภิทาธัมมปฏิสัมภิทา

นิรุตติปฏิสัมภิทาปฏิภาณปฏิสัมภิทาญาณุทเทส

ว่าด้วย ปฏิสัมภิทาญาณ๔

บัดนี้ เพื่อจะแสดงว่า ปฏิสัมภิทาญาณสำเร็จแก่พระอริยบุคคล

ทั้งปวงได้ด้วยอานุภาพแห่งอริยมรรคเท่านั้น ท่านจึงยกปฏิสัมภิทา-

ญาณ ๔ มีอรรถปฏิสัมภิทาญาณ เป็นต้น ขึ้นแสดงอีก. ก็ปฏิสัมภิทา-

ญาณเหล่านี้ เป็นสุทธิกปฏิสัมภิทาญาณทั่วไปแก่พระอริยบุคคลทั้งปวง

แม้ในเมื่อไม่มีการแตกฉานในปฏิสัมภิทาด้วยกัน, แต่ที่ท่านยกขึ้นแสดง

ในภายหลัง พึงทราบว่า เป็นปฏิสัมภิทาญาณอันถึงความแตกฉาน

ของผู้มีปฏิสัมภิทาแตกฉานแล้ว นี้เป็นความต่างกัน ของอรรถวจนะ

ทั้ง ๒ แห่งคำเหล่านั้น. หรือญาณที่ท่านแสดงในลำดับมีทุกข์เป็นอารมณ์

และมีนิโรธเป็นอารมณ์ เป็นอรรถปฏิสัมภิทา, ญาณมีสมุทัยเป็น

อารมณ์ และมีมรรคเป็นอารมณ์ เป็นธรรมปฏิสัมภิทา, ญาณในโวหาร

อันแสดงอรรถและธรรมนั้น เป็นนิรุตติปฏิสัมภิทา, ญาณในญาณ

ทั้ง ๓ เหล่านั้น เป็นปฏิภาณปฏิสัมภิทา, เพราะฉะนั้น พึงทราบว่า

ท่านยกสุทธิกปฏิสัมภิทาญาณขึ้นแสดง เพื่อจะชี้แจงความแปลกกันแห่ง

เนื้อความแม้นั้น. ก็เพราะเหตุนั้นนั่นแลท่านจึงกล่าวให้แปลกกันด้วย

นานัตตศัพท์ในภายหลัง, ในที่นี้จึงไม่กล่าวให้แปลกกันเหมือนอย่างนั้น

ดังนี้.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 155

๖๘. อรรถกถาอินทริยปโรปริยัตตญาณุทเทส

ว่าด้วย อินทริยปโรปริยัตตญาณ

พระธรรมเสนาบดีสารีบุตร ครั้นยกญาณอันทั่วไปแก่พระสาวก

๖๗ ญาณขึ้นแสดงตามลำดับอย่างนี้แล้ว เพื่อจะแสดงญาณอันมีเฉพาะ

พระตถาคตเจ้าเท่านั้นไม่ทั่วไปแก่พระสาวกทั้งหลาย จึงได้ยกอสาธารณ

ญาณ ๖ มีอินทริยปโรปริยัตตญาณขึ้นแสดง ณ บัดนี้.

แม้บรรดาอสาธารณญาณทั้ง ๖ นั้น พระตถาคตเจ้าทั้งหลาย

เมื่อจะทรงตรวจดูความที่สัตว์ทั้งหลายเป็นผู้มีภาชนะเป็นเครื่องรองรับ

พระธรรมเทศนา ก็ย่อมตรวจดูด้วยพุทธจักษุ. อินทริยปโรปริยัตตญาณ

และอาสยานุสยญาณทั้ง ๒ นี้เท่านั้น ชื่อว่า พุทธจักษุ. สมจริงดังที่

ท่านกล่าวไว้ว่า

พระผู้มีพระภาคเจ้าตรวจดูสัตว์โลกด้วย

พุทธจักษุได้ทรงเห็นแล้วแล ซึ่งสัตว์ทั้งหลาย

บางพวกมีธุลีคือกิเลสในจักษุน้อย บางพวกมีธุลี

คือกิเลสในจักษุมาก บางพวกมีอินทรีย์แก่กล้า

บางพวกมีอินทรีย์อ่อน๑ ดังนี้เป็นต้น.

๑. วิ.มหา. ๔/๙.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 156

และเมื่อตรวจดูสัตว์โลกทั้งหลาย ก็ทรงตรวจดูความแก่กล้าแห่ง

อินทรีย์ในสันดานของสัตว์ก่อน. ครั้นทรงทราบความแก่กล้าแห่ง-

อินทรีย์แล้ว ต่อแต่นั้นก็ทรงตรวจดูอาสยานุสัยและจริต เพื่อแสดง

ธรรมตามสมควรแก่อาสยะเป็นต้น, แม้เพราะเหตุนั้น ท่านจึงยก

อินทริยปโรปริยัตตญาณขึ้นแสดงก่อน, ในลำดับต่อจากนั้นก็ยกอา-

สยานุสยญาณขึ้นแสดง.

ก็เมื่อจะทรงแสดงธรรม ย่อมทรงกระทำปาฏิหาริย์แก่ผู้ควร

แนะนำด้วยปาฏิหาริย์, เพราะเหตุนั้น พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรจึงยก

ญาณในยมกปาฏิหาริย์ ขึ้นแสดงในลำดับต่อจากอาสยานุสยญาณ,

เพื่อจะแสดงเหตุแห่งญาณทั้ง ๓ เหล่านี้ จึงยก มหากรุณาญาณ ขึ้น

แสดง แล้วยก สัพพัญญุตญาณ ขึ้นแสดงเป็นลำดับต่อไป เพื่อ

แสดงความบริสุทธิ์แห่งมหากรุณาญาณ.

พึงทราบว่า พระธรรมเสนาบดีสารีบุตร ได้ยก อนาวรณญาณ

ขึ้นแสดงในลำดับแห่งสัพพัญญุตญาณนั้น เพื่อแสดงความที่พระสัพพัญ-

ญุตญาณเป็นญาณที่เนื่องด้วยการระลึกถึงธรรมทั้งปวง และเพื่อแสดง

ความที่พระสัพพัญญุตญาณเป็น อนาวริยภาพ คือไม่มีอะไรขัดข้อง.

ในคำว่า อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณ - ญาณในความยิ่งและ

หย่อนแห่งอินทรีย์ของสัตว์ทั้งหลายนี้ บทว่า สตฺตาน - แห่ง

สัตว์ทั้งหลาย ข้างหน้า พึงนำมาประกอบในที่นี้ด้วยเป็น สตฺตาน

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 157

อินฺทฺริยปุโรปริยตฺตาณ. เมื่อควรจะกล่าวว่า ปรานิ จ อปรานิ จ

ปราปรานิ ท่านก็เรียกเสียว่า ปโรปรานิ เพราะทำให้เป็น โร อักษร

ด้วยสนธิวิธี. ภาวะแห่งปโรประ ชื่อว่า ปโรปริยะ, ปโรปริยะนั่น-

แหละ ชื่อว่า ปโรปริยัตตะ, ความอ่อนและความแก่กล้าแห่งอินทรีย์

๕ มีสัทธาเป็นต้น ของเวไนยสัตว์ทั้งหลาย ชื่อว่า อินทริยปโรปริ-

ยัตตะ, ญาณในอินทริยปโรปริยัตตะ ชื่อว่า อินทริยปโรปริยัตต-

ญาณ, อธิบายว่า ญาณในความที่อินทรีย์ทั้งหลายเป็นคุณสูงและต่ำ

ปาฐะว่า อินฺทฺริยวโรวริยตฺตาณ - ญาณในความที่อินทรีย์เป็นคุณ

ประเสริฐและไม่ประเสริฐ ดังนี้ก็มี. พึงประกอบคำว่า วรานิ จ

อวริยานิ จ วโรวริยานิ - ประเสริฐด้วย ไม่ประเสริฐด้วย ชื่อว่า

ประเสริฐและไม่ประเสริฐ, ภาวะแห่งวโรวริยะ ชื่อว่า วโรวริยัตตะ.

คำว่า อวริยานิ - ไม่ประเสริฐ ความว่า ไม่สูงสุด. อีกอย่าง

หนึ่ง ปร- อินทรีย์ที่ใช้ได้ด้วย, โอปร - อินทรีย์ที่ใช้ไม่ได้ด้วย ชื่อว่า

ปโรประ, พึงประกอบความว่า ภาวะแห่งปโรประ ชื่อว่า ปโรปริยัตตะ

- ความเป็นแห่งอินทรีย์ที่ใช้ได้และใช้ไม่ได้ดังนี้.

คำว่า โอปรานิ - อินทรีย์ที่ใช้ไม่ได้ มีคำอธิบายว่า ต่ำทราม,

ความว่า ลามก ดุจในคำเป็นต้นว่า พิจารณาธรรมอันลามกของผู้ใด

อยู่*ดังนี้. ท่านตั้งปาฐะไว้เป็นสัตตมีวิภัตติว่า อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต

าณ ดังนี้ก็มี.

๑. ขุ. สุ. ๒๕/๓๕๙.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 158

๖๙. อรรถกถาอาสยานุสยณาณุทเทส

ว่าด้วย อาสยานุสยญาณ

สัตว์ทั้งหลาย ข้องอยู่ด้วยฉันทราคะในขันธ์ทั้งหลายมีรูปขันธ์

เป็นต้น เรียกว่า สตฺตา - สัตว์ทั้งหลาย ในคำนี้ว่า สตฺตาน อา-

สยานุสเย าณ - ญาณในอาสยานุสัยของสัตว์ทั้งหลาย. สมจริง

ดังคำที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

ดูก่อนราธะ เพราะเหตุที่ความพอใจ ความ

กำหนัด ความเพลิดเพลิน ความทะยานอยากใน

รูปแล เป็นผู้ข้องในรูป เป็นผู้เกี่ยวข้องในรูปนั้น

ฉะนั้นจึงเรียกว่า สัตว์ เพราะเหตุที่ความพอใจ

ความกำหนัด ความเพลิดเพลิน ความทะยาน

อยากในเวทนา... ในสัญญา... ในสังขาร ...

ในวิญญาณ เป็นผู้ข้องในวิญญาณ เป็นผู้เกี่ยวข้อง

ในวิญญาณนั้น ฉะนั้น จึงเรียกว่า สัตว์^๑ ดังนี้

เป็นต้น

ส่วนอาจารย์ผู้เพ่งเฉพาะตัวอักษร ไม่ใคร่ครวญถึงอรรถะ ก็ลง

ความเห็นว่า คำนี้เป็นเพียงคำนามเท่านั้น. ฝ่ายอาจารย์เหล่าใดใคร่

ครวญถึงอรรถะ, อาจารย์เหล่านั้น ก็ย่อมประสงค์ ความว่า ชื่อว่า

๑. ส. ขนฺธ. ๑๗/๓๖๗.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 159

สัตว์ เพราะประกอบกับสิ่งทั้งปวง. สิ่งใดอาศัยอยู่ เป็นที่อาศัยอยู่แห่ง

สัตว์เหล่านั้น ฉะนั้นสิ่งนั้นจึงชื่อว่า อาสยะ, คำนี้เป็นชื่อของสันดาน

อันมิจฉาทิฏฐิ หรือสัมมาทิฏฐิอบรมแล้ว, หรือว่าอันโทษทั้งหลาย มี

กามเป็นต้น หรือคุณทั้งหลายมีเนกขัมมะเป็นต้น อบรมแล้ว. กิเลส

ใด ๆ ที่นอนเนื่องเป็นไปตาม อยู่ในสันดานของสัตว์ ฉะนั้น กิเลสนั้น ๆ

จึงชื่อว่า อนุสยา. คำนี้เป็นชื่อของกิเลสทั้งหลาย มีกามราคะเป็นต้น

อันมีกำลัง.

อาสยะ ด้วย อนุสยะ ด้วย ชื่อว่า อาสยานุสยะ. พึงทราบ

ว่าเป็นเอกวจนะ โดยชาติศัพท์และด้วยสามารถแห่งทวันทวสมาส. อธิ-

มุติกล่าวคือจริต สงเคราะห์เข้าในอาสยานุสยะ, เพราะเหตุนั้น ใน

อุทเทสท่านจึงสงเคราะห์ญาณในจริตาธิมุติ เข้าด้วยอาสยานุสยญาณ

แล้วจึงกล่าวว่า อาสยานุสเย าณ - ญาณในอาสยานุสยะ. ก็

ท่านทำอุทเทสไว้ด้วยประสงค์ใด, นิทเทสท่านก็ทำไว้ด้วยประสงค์นั้น

นั่นแล.

๗๐. อรรถกถายมกปาฏิหีรญาณุทเทส

ว่าด้วย ยมกปาฏิหีรญาณ

พึงทราบคำวินิจฉัยในคำว่า ยมกปาฏิหีเร าณ - ญาณใน

ยมกปาฏิหีระนี้ ดังต่อไปนี้

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 160

ชื่อว่า ยมกะ เพราะทำกองไฟและท่อธารแห่งน้ำเป็นต้น ให้

เป็นไปในคราวเดียวกันไม่ก่อนไม่หลังทีเดียว, ชื่อว่า ปาฏิหีระ เพราะ

กำจัดเสียซึ่งปฏิปักขธรรมทั้งหลาย มีความไม่เชื้อเป็นต้น, ยมกะนั้น

ด้วยปาฏิหีระด้วย ฉะนั้น จึงชื่อว่า ยมกปาฏิหีระ.

๗๑. อรรถกถามหากรุณาสมาปัตติญาณุทเทส

ว่าด้วย มหากรุณาสมาปัตติญาณ

พึงทราบวินิจฉัยในคำว่า มหากรุณาสมาปตฺติยา าณ - ญาณ

ในมหากรุณาสมาบัติ นี้ ดังต่อไปนี้

ธรรมชาติใด ครั้นเมื่อทุกข์ของผู้อื่นมีอยู่ ย่อมทำความหวั่น

ใจ แก่สาธุชนทั้งหลาย หรือว่าย่อมซื้อ คือย่อมเบียดเบียนทำลาย

ทุกข์ของผู้อื่น ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า กรุณา, อีกอย่างหนึ่ง

ธรรมชาติใดย่อมเรี่ยไร คือย่อมแผ่ไปด้วยอำนาจการแผ่ไปในเหล่าทุก-

ขิตสัตว์ - สัตว์ผู้มีทุกข์ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า กรุณา, กรุณา

ใหญ่ ชื่อว่า มหากรุณา ด้วยอำนาจกรรมคือการแผ่ไปและด้วยอำนาจ

กรรมอันเป็นคุณ, พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้ทรงพระมหากรุณา ย่อมเข้าสู่

สมาบัตินี้ได้ ฉะนั้นจึงชื่อว่า สมาปัตติ - สมาบัติ, พระมหากรุณานั้น

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 161

ด้วยเป็นสมาบัติด้วย ฉะนั้นจึงชื่อว่า มหากรุณาสมาบัติ. ในมหากรุณา

สมาบัตินั้น, ญาณอันสัมปยุตกับด้วยมหากรุณาสมาบัตินั้น.

๗๒ - ๗๓. อรรถกถาสัพพัญญุตญาณอนาวรณญาณุทเทส

ว่าด้วย สัพพัญญุตญาณอนาวรณญาณ

พึงทราบวินิจฉัยในคำว่า สพฺพญฺญุตาณ อนาวรณาณ-

ญาณเป็นเครื่องรู้ธรรมทั้งปวง ญาณอันไม่มีอะไรติดขัด นี้ ดังต่อ

ไปนี้

พระพุทธะพระองค์ใด ทรงรู้ธรรมทั้งปวงมีประเภทแห่งคลอง

อันจะพึงแนะนำ ๕ ประการ ฉะนั้น พระพุทธะพระองค์นั้น ชื่อว่า

สัพพัญญู - รู้ธรรมทั้งปวง, ความเป็นแห่งพระสัพพัญญู ชื่อว่า

สัพพัญญุตา, ญาณคือพระสัพพัญญุตาญาณนั้น ควรกล่าวว่า สัพพัญญุ-

ตาญาณ ท่านก็กล่าวเสียว่า สัพพัญญุตญาณ. จริงอยู่ ธรรมทั้งปวง

ต่างโดยเป็นสังขตธรรมเป็นต้น เป็นครรลองธรรมที่จะพึงแนะนำมี

๕ อย่าง^๑เท่านั้น คือ สังขาร ๑, วิการ ๑, ลักขณะ ๑. นิพพาน ๑

และ บัญญัติ ๑.

๑. ในคัมภีร์อภิธานัปปทีปิกา เรียกธรรม ๕ มีสังขารเป็นต้น นี้ว่า ไญยธรรม.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 162

คำว่า สพฺพญฺญู - รู้ธรรมทั้งปวง ความว่า สัพพัญญูมี ๕

อย่างคือ

๑. กมสัพพัญญู - รู้ธรรมทั้งปวงตามลำดับ,

๒. สกิงสัพพัญญู - รู้ธรรมทั้งปวงในคราวเดียวกัน,

๓. สตตสัพพัญญู - รู้ธรรมทั้งปวงติดต่อกันไป,

๔. สัตติสัพพัญญู - รู้ธรรมทั้งปวงด้วยความสามารถ.

๕. ญาตสัพพัญญู - รู้ธรรมทั้งปวงที่รู้แล้ว.

กมสัพพัญญุตา ย่อมมีไม่ได้ เพราะกาลเป็นที่รู้ธรรมทั้งปวงไม่

เกิดขึ้น ตามลำดับ,

สกิงสัพพัญญุตา ก็มีไม่ได้ เพราะไม่มีการรับอารมณ์ทั้งปวงได้

ในคราวเดียวกัน,

สัตตสัพพัญญุตา ก็มีไม่ได้ เพราะความเกิดขึ้นแห่งจิตในอารมณ์

ตามสมควรแก่จิต มีจักขุวิญญาณจิตเป็นต้น และเพราะไม่มีการประ-

กอบในภวังคจิต,

สัตติสัพพัญญุตา พึงมีได้ เพราะสามารถรู้ธรรมทั้งปวงโดยการ

แสวงหา,

ญาตสัพพัญญุตา ก็พึงมีได้ เพราะธรรมทั้งปวงรู้แจ่มแจ้งแล้ว.

ข้อว่า ความรู้ธรรมทั้งปวงไม่มีในสัตติสัพพัญญุตาแม้นั้นย่อมไม่

ถูกต้อง. เพราะท่านกล่าวไว้ว่า

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 163

อะไร ๆ อันพระตถาคตเจ้านั้นไม่เห็นแล้วไม่

มีในโลกนี้ อนึ่ง อะไร ๆ ที่ไม่รู้แจ้งและไม่ควรรู้

ก็ไม่มี, สิ่งใดที่ควรแนะนำมีอยู่ พระตถาคตเจ้า

ได้รู้ธรรมทั้งหมดนั้นแล้ว เพราะเหตุนั้น พระตถา-

คตเจ้าจึงชื่อว่า สมันตจักขุ^๑.

ฉะนั้น ญาตสัพพัญญุตาเท่านั้น ย่อมถูกต้อง. ก็เมื่อเป็นเช่นนี้

สัพพัญญุตญาณนั่นแล ย่อมมีได้โดยกิจ โดยอสัมโมหะ โดยการสำเร็จ

แห่งเหตุ โดยเนื่องกับอาวัชชนะ ด้วยประการฉะนี้. อารมณ์เป็น

เครื่องกั้นญาณนั้นไม่มี เป็นญาณที่เนื่องด้วยอาวัชชนะนั่นเอง ฉะนั้น

ญาณนั้นจึงชื่อว่า อนาวรณะ - ไม่มีการติดขัด, อนาวรณะ นั้นนั่น

แหละ ท่านเรียกว่า อนาวรณญาณ ด้วยประการฉะนี้.

คำว่า อิมานิ เตสตฺตติ าณานิ - ญาณ ๗๓ เหล่านี้ ความ

ว่า ญาณทั้ง ๗๓ เหล่านี้ ท่านยกขึ้นแสดงด้วยสามารถแห่งญาณอันทั่ว

ไปและไม่ทั่วไปแก่พระสาวกทั้งหลาย.

คำว่า อิเมส เตสตฺตติยา าณาน - แห่งญาณ ๗๓ เหล่านี้

ความว่า แห่งญาณทั้งหลาย ๗๓ ญาณเหล่านี้อันท่านกล่าวแล้ว ตั้งแต่

๑. ขุ. มหา. ๒๔/๗๒๗.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 164

ต้น. ก็คำนี้ เป็นฉัฏฐีวิภัตติลงในอรรถว่าเป็นกลุ่ม. ปาฐะว่า เตสตฺ-

ตตีน ดังนี้ก็มี. เมื่อกล่าวว่า เตสตฺตติยา พึงทราบว่าเป็นพหุวจนะ

ในรูปเอกวจนะ

คำว่า สตฺตสฏฺิ าณานิ - ญาณ ๖๗ ได้แก่ ญาณ ๖๗

นับตั้งแต่ต้นมา.

คำว่า สาวกสาธารณานิ - ทั่วไปแก่พระสาวก ความว่า

ชื่อว่า สาวก เพราะเกิดโดยชาติแห่งอริยะในที่สุดแห่งการฟัง, ชื่อว่า

สาธารณะ เพราะการทรงไว้มีอยู่แก่ญาณเหล่านั้น, ญาณ ๖๗ นั้น

เป็นญาณที่ทั่วไปแก่พระสาวกของพระตถาคตเจ้าทั้งหลาย ชื่อว่า สาวก-

สาธารณะ - ทั่วไปแก่พระสาวกทั้งหลาย.

คำว่า ฉ าณานิ - ญาณ ๖ ได้แก่ ๖ ญาณที่ท่านยกขึ้น

แสดงในที่สุด.

คำว่า อสาธารณานิ สาวเกหิ - ไม่ทั่วไปแก่พระสาวก

ความว่า ญาณทั้งหลาย ๖ ญาณ เฉพาะของพระตถาคตเจ้าทั้งหลาย

ไม่ทั่วไปแก่พระสาวกทั้งหลาย ฉะนี้แล.

อรรถกถาญาณกถามาติกุทเทส

ในอรรถกถาปฏิสัมภิทามรรค ชื่อสัทธัมมปกาสินี จบ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 165

มหาวรรค ญาณกถา

ว่าด้วย ความหมายของปัญญาญาณ

[๑] ปัญญาในการทรงจำธรรมที่ได้ฟังมาแล้ว เป็นสุตมยญาณ

อย่างไร ?

ปัญญาอันเป็นเครื่องทรงจำธรรมที่ได้ฟังมาแล้ว คือเครื่องรู้ชัด

ธรรมที่สดับมาแล้วนั้นว่า อิเม ธมฺมา อภิญฺเยฺยา ธรรมเหล่านี้ควร

รู้ยิ่งเป็นสุตมยญาณ, ปัญญาอันเป็นเครื่องทรงจำธรรมที่ได้ฟังมาแล้ว

คือเครื่องรู้ชัดธรรมที่สดับมาแล้วนั้นว่า อิเม ธมฺมา ปริญฺเยฺยา

ธรรมเหล่านี้ควรกำหนดรู้... อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา ธรรมเหล่านี้

ควรละ... อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา ธรรมเหล่านี้ควรเจริญ ...

ธรรมเหล่านี้ควรทำให้แจ้ง... ธรรมเหล่านี้เป็นไปในส่วนแห่งความ

เสื่อม ... ธรรมเหล่านี้เป็นไปในส่วนแห่งความตั้งอยู่ ... ธรรมเหล่านี้

เป็นไปในส่วนแห่งคุณวิเศษ ... ธรรมเหล่านี้เป็นไปในส่วนแห่งการ

ชำแรกกิเลส... สังขารทั้งปวงไม่เที่ยง . . . สังขารทั้งปวงเป็นทุกข์ ...

ธรรมทั้งปวงเป็นอนัตตา ... นี้ทุกขอริยสัจ ... นี้ทุกขสมุทยอริยสัจ...

นี้ทุกขนิโรธอริยสัจ ... นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจ (แต่ละอย่าง)

เป็นสุตมยญาณ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 166

๑. สุตมยญาณกถา

อรรถกถาวิสัชนุทเทส

๑] บัดนี้ ท่านปรารภนิทเทสวารมีอาทิว่า กถ โสตาวธา-

เน ปญฺา สุตมเย าณ - ปัญญาในการทรงจำธรรมที่ได้ฟังมา

แล้ว ชื่อว่า สุตมยญาณ คืออย่างไร ? ดังนี้ ก็เพื่อจะแสดงธรรม

ทั้งหลายที่รวบรวมไว้ด้วยอุทเทสตามที่ได้ยกขึ้นแสดงแล้วเป็นประเภท ๆ

ไป.

ในนิทเทสวารนั้น คำใดที่ท่านกล่าวไว้ว่า โสตาวธาเน

ปญฺา, สุตมเย าณ - ปัญญาในการทรงจำธรรมที่ได้ฟังมาแล้ว

ชื่อว่า สุตมยญาณ ดังนี้ คำนี้เป็นคำถามเพื่อจะกล่าวแก้ด้วยตนเองว่า

สุตมยญาณนั้นเป็นอย่างไร ? จริงอยู่ ปุจฉา - คำถามมี ๕ อย่าง คือ

๑. อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา - ถามเพื่อจะส่องความที่ยังไม่เห็น

๒. ทิฏฺสสนฺทนาปุจฺฉา - ถามเพื่อจะเทียบเคียงสิ่งที่เห็นแล้ว

๓. วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา - ถามเพื่อจะตัดความสงสัย

๔. อนุมติปุจฺฉา - ถามเพื่อจะสอบสวนความรู้

๕. กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา - ถามเพื่อจะตอบเอง.

ความต่างกันแห่งปุจฉา ๕ อย่างนั้นมีดังต่อไปนี้

อทิฏฐโชตนาปุจฉา เป็นไฉน* ? คือ บุคคลย่อมถามปัญหา

เพื่อจะรู้ เพื่อจะเห็น เพื่อจะเปรียบเทียบ เพื่อจะใคร่ครวญ เพื่อจะ

๑. ขุ. มหา. ๒๙/๗๐๐.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 167

แจ่มแจ้ง เพื่อจะเปิดเผย ซึ่งลักษณะตามปกติอันเป็นนัยไม่เคยรู้ ยังไม่

เคยเห็น ยังไม่เคยเปรียบเทียบ ยังไม่เคยใคร่ครวญ ยังไม่เคยแจ่มแจ้ง

ยังไม่เคยเปิดเผย, ปุจฉานี้ ชื่อว่า อทิฏฐโชตนาปุจฉา.

ทิฏฐสังสันทนาปุจฉา เป็นไฉน^๑? คือ บุคคลนั้นย่อมถาม

ปัญหาถึงลักษณะตามปกติที่ตนเคยรู้แล้ว เคยเห็นแล้ว เคยเปรียบ-

เทียบแล้ว เคยใคร่ครวญแล้ว เคยแจ่มแจ้งแล้ว เคยเปิดเผยแล้ว

เพื่อเทียบเคียงกับบัณฑิตเหล่าอื่น ปุจฉานี้ ชื่อว่า ทิฏฐสังสันทนา

ปุจฉา.

วิมติจเฉทนาปุจฉา เป็นไฉน^๒? คือ บุคคลนั้นตามปกติเป็น

ผู้แล่นไปสู่ความสงสัย เป็นผู้แล่นไปสู่ความเคลือบแคลง เป็นผู้แล่นไป

สู่ความเห็นอันเป็นเหมือนทาง ๒ แพร่ง ย่อมถามปัญหาเพื่อตัดความ

สงสัยว่า อย่างนั้นหรือหนอ ? หรือมิใช่อย่างนั้น ? อะไรหนอ ?

อย่างไรหนอแลดังนี้ นี้ชื่อว่า วิมติจเฉทนาปุจฉา.

อนุมติปุจฉา คือ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามปัญหาตามความ

รู้ของภิกษุทั้งหลายว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเธอสำคัญรูปนั้นว่า

เที่ยงหรือไม่เที่ยง ? เมื่อภิกษุทั้งหลายกราบทูลว่า ไม่เที่ยงพระเจ้าข้า,

ก็ตรัสถามต่อไปว่า สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้นเป็นทุกข์หรือเป็นสุข ? เมื่อ

๑.-๒. ขุ. มหา. ๒๙/๗๐๐.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 168

ภิกษุทั้งหลายกราบทูลว่า เป็นทุกข์พระเจ้าข้า, ก็ตรัสถามต่อไปอีกว่า

สิ่งใดไม่เที่ยงเป็นทุกข์มีความแปรปรวนไปเป็นธรรมดา, ควรละ

หรือที่จะยึดถือคือเห็นตามว่า นั่นเป็นของเรา, นั่นเป็นเรา, นั่นเป็น

อัตตา ตัวตนของเรา ? ภิกษุทั้งหลายกราบทูลว่า ข้อนั้นไม่สมควร

เลยพระเจ้าข้า^๑ ดังนี้ ชื่อว่า อนุมติปุจฉา.

กเถตุกัมยาปุจฉา เป็นไฉน ? คือ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส

ถามแก่ภิกษุทั้งหลาย โดยมีพระประสงค์จะแก้เองว่า ดูก่อนภิกษุทั้ง

หลายสติปัฎฐานเหล่านี้มี ๔. สติปัฏฐาน ๔ เป็นไฉน^๒ ? ดังนี้ ชื่อว่า

กเถตุกัมยตาปุจฉา. ในบรรดาปุจฉาทั้ง ๕ เหล่านั้น ปุจฉานี้ บัณฑิตพึง

ทราบว่า เป็นกเถตุกัมยตาปุจฉาของพระสารีบุตรเถระ.

บัดนี้ ท่านได้กล่าววิสัชนุทเทส - อุทเทสที่ตั้งไว้เพื่อจะแก้ ๑๖

ประการมีอาทิว่า ปัญญาเป็นเครื่องทรงจำธรรมที่ได้ฟังมาแล้ว คือ

เครื่องรู้ชัดธรรมที่สดับมาแล้วนั้นว่า ธรรมทั้งหลายเหล่านี้ควรรู้ยิ่ง

ดังนี้ ชื่อว่า สุตมยญาณ ตามกเถตุกัมยตาปุจฉาที่ยกขึ้นตั้งไว้ในเบื้องต้น.

บรรดาคำเหล่านี้ ปาฐเสสะ คือ พระบาลีว่า เทสยนฺตสฺส-

ของผู้แสดงอยู่ ของคำว่า อิเม ธมฺมา อภิญฺเยฺยา - ธรรมทั้งหลาย

เหล่านี้ ควรรู้ยิ่ง ดังนี้หายไป. อธิบายว่า สุตะความรู้ที่ทรงจำธรรม

๑. วิ. มหา ๔/๒๑. ๒. ส. มหา. ๑๙/๗๗๖.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 169

ที่ได้ฟังแล้ว ชื่อว่า โสตาวธาน ตามนัยที่ได้กล่าวไว้แล้วในก่อนของ

พระศาสดาหรือของเพื่อนพรหมจรรย์ผู้ควรเคารพ แสดงอยู่ซึ่งธรรมว่า

ธรรมทั้งหลายเหล่านี้ อันพระโยคีบุคคลควรรู้ยิ่ง ดังนี้, ปัญญาเป็น

เครื่องรู้โสตาวธานนั้น คือปัญญาเป็นเครื่องรู้สุตะนั้น ได้แก่ ปัญญา

อันทำการกำหนดรู้ซึ่งปริยาย ชื่อว่า สุตมยญาณ.

คำว่า ตปชานนา - เป็นเครื่องรู้ซึ่งสุตะนั้น เป็นฉัฏฐีตัป-

ปุริสสมาส วิเคราะห์ว่า ตสฺส ปชานนา - เป็นเครื่องรู้ซึ่งสุตะนั้น.

อีกอย่างหนึ่ง เป็นทุติยาวิภัตติด้วยสามารถแห่งวิภัตติวิปลาสว่า ต ปชา-

นนา ดังนี้.

ก็คำว่า อภิญฺเยฺยา - ควรรู้ยิ่ง ความว่า ควรรู้ด้วยสามารถ

แห่งการรู้ซึ่งสภาวลักษณะ คือด้วยอาการแห่งปัญญาในมหากุศลญาณ

สัมปยุตจิต.

คำว่า ปริญฺเยฺยา - ควรกำหนดรู้ ความว่า ควรรอบรู้ด้วย

สามารถแห่งการรู้ซึ่งสามัญลักษณะ และด้วยสามารถแห่งการยังกิจให้

สำเร็จ.

คำว่า ภาเวตพฺพา - ควรอบรม ความว่า ควรเจริญ.

คำว่า สจฺฉิกาตพฺพา - ควรทำให้แจ้ง ความว่า ควรทำให้

ประจักษ์. ก็การทำให้แจ้งมี ๒ อย่างคือ การทำให้แจ้งด้วยการได้

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 170

เฉพาะ ๑ การทำให้แจ้งด้วยการทำให้เป็นอารมณ์ ๑.

ธรรมทั้งหลายเหล่าใด จัดจำแนกเข้าฝ่ายเสื่อม กล่าวคือเป็นไป

ในฝ่ายแห่งความเสื่อมด้วยสามารถแห่งการกำเริบขึ้นแห่งธรรมอันเป็น

ข้าศึก ฉะนั้น ธรรมทั้งหลายเหล่านั้น จึงชื่อว่า หานภาคิยา - อัน

เป็นส่วนแห่งความเสื่อม.

ธรรมทั้งหลายเหล่าใด จัดจำแนกเข้าในฝ่ายดำรงอยู่ กล่าวคือตั้ง

อยู่ ด้วยสามารถแห่งการตั้งมั่นแห่งสติตามสมควรแก่ธรรมนั้น ฉะนั้น

ธรรมทั้งหลายเหล่านั้น จึงชื่อว่า ิติภาคิยา - อันเป็นส่วนแห่งการ

ดำรงอยู่.

ธรรมทั้งหลายเหล่าใด จัดจำแนกเข้าในฝ่ายคุณวิเศษด้วยสามารถ

แห่งการบรรลุคุณพิเศษในเบื้องบน ฉะนั้น ธรรมทั้งหลายเหล่านั้น

จึงชื่อว่า วิเสสภาคิยา - อันเป็นส่วนแห่งคุณพิเศษ.

ธรรมใด ย่อมชำแรก ย่อมทำลาย กองโลภะ โทสะ โมหะ

ซึ่งยังไม่เคยจำแรก ไม่เคยทำลาย ฉะนั้น ธรรมนั้นจึงชื่อว่า นิพ-

เพธะ - ผู้ทำลาย คือ อริยมรรค, ธรรมทั้งหลายเหล่าใด ย่อมจัด

จำแนกเข้าในฝ่ายทำลายนั้น ด้วยสามารถแห่งการตั้งขึ้นแห่งสัญญามน-

สิการอันสหรคตด้วยนิพพิทา - ความเบื่อหน่าย ฉะนั้น ธรรมทั้งหลาย

เหล่านั้น จึงชื่อว่า นิพเพธภาคิยา - อันเป็นส่วนแห่งความเบื่อ

หน่าย.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 171

คำว่า สพฺเพ สงฺขารา - สังขารทั้งปวง ได้แก่ ธรรมอัน

เป็นไปกับด้วยปัจจัยทั้งปวง. ก็ธรรมเหล่านั้น ชื่อว่า สังขตธรรม-

ธรรมอันมีปัจจัยปรุงแต่งแล้ว. ธรรมเหล่าใดอันปัจจัยทั้งหลาย

ปรุงแต่งขึ้น ฉะนั้น ธรรมเหล่านั้น จึงชื่อว่า สังขาร, สังขารเหล่านั้น

นั่นแหละ ท่านกล่าวให้แปลกออกไปว่า สังขตา เพราะถูกปัจจัยทั้งหลาย

กระทำขึ้น. รูปธรรมและอรูปธรรมที่เป็นไปในภูมิ ๓ ในอรรถกถาท่าน

กล่าวว่า อภิสังขตสังขาร เพราะเกิดแต่กรรม. แม้อภิสังขตสังขาร

เหล่านั้น ก็ย่อมสงเคราะห์เข้าใน สังขตสังขาร ดุจในคำเป็นต้นว่า

อนิจฺจา วต สงฺขารา - สังขารทั้งหลายไม่เที่ยงหนอ^๑ ดังนี้.

สังขารทั้งหลาย องค์ธรรมได้แก่กุศลอกุศลเจตนาในภูมิ ๓ มี

อวิชชาเป็นปัจจัย มาแล้วในคำเป็นต้นว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บุรุษ

บุคคลนี้ ตกอยู่ในอำนาจอวิชชา ย่อมตกแต่งสังขารอันเป็นบุญ

แต่บาป^๒ ดังนี้ ชื่อว่า อภิสังขรณกสังขาร.

ความเพียรอันเป็นไปทางกายและทางใจ มาในคำเป็นต้นว่า

คติแห่งอภิสังขารมีอยู่เท่าใด, ก็ไปเท่านั้น เหมือนกับถูกตรึงตั้งอยู่^๓ ดังนี้

ชื่อว่า ปโยคาภิสังขาร.

๑. ที. มหา. ๑๐/๑๔๗. ๒. ส. นิ. ๑๖/๑๙๑. ๓. อง. ติก. ๒๐/๔๕๔.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 172

วิตกวิจาร ปรุงแต่งวาจา มาแล้วในคำเป็นต้นว่า ดูก่อนวิสาขะ-

อุบาสกผู้มีอายุ เมื่อภิกษุเข้าสัญญาเวทยิตนิโรธ วจีสังขารดับก่อนแต่

นั้น กายสังขารดับ ต่อไปจิตสังขารจึงดับ^๑ ฉะนั้น จึงชื่อว่า วจีสัง-

ขาร.

อัสสาสะปัสสาสะ - ลมหายใจเข้าออก ย่อมตกแต่งกาย ฉะนั้น

จึงชื่อว่า กายสังขาร.

สัญญาด้วย เวทนาด้วย ย่อมตกแต่งจิต ฉะนั้น จึงชื่อว่า

จิตตสังขาร. แต่ในที่นี้ท่านประสงค์เอา สังขตสังขาร.

ชื่อว่า อนิจจา - ไม่เที่ยง เพราะอรรถว่า มีแล้วกลับไม่มี.

ชื่อว่า ทุกขา - เป็นทุกข์ เพราะอรรถว่า เบียดเบียน.

คำว่า สพฺเพ ธมฺมา - ธรรมทั้งปวง ท่านกล่าวรวมเอาพระ-

นิพพานเข้าไว้ด้วย. ชื่อว่า อนัตตา เพราะอรรถว่า ไม่เป็นไปในอำนาจ.

ในเมื่อควรจะกล่าวว่า ทุกฺขสมุทโย ทุกฺขนิโรโธ ดังนี้ ท่าน

ก็ทำให้เป็นลิงควิปลาสเสียว่า ทุกฺขสมุทย ทุกฺขนิโรธ ดังนี้ ดุจใน

คำเป็นต้นว่า อิท ทุกฺข อริยสจฺจ ดังนี้ แต่พระอริยะเจ้าทั้งหลายมี

พระพุทธเจ้าเป็นต้น ย่อมแทงตลอด ฉะนั้น ท่านจึงกล่าวว่า อริย-

สจฺจานิ อริยสัจทั้งหลาย ดังนี้.

ชื่อว่า อริยสัจ เพราะเป็นสัจจะของพระอริยเจ้าดุจดังที่พระ-

ผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

๑. ม. มู. ๑๒/๕๑๐.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 173

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อริยสัจ ๔ เหล่านี้ ฯลฯ

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อริยสัจ ๔ เหล่านี้แล พระ-

อริยเจ้าทั้งหลายย่อมแทงตลอด, เพราะฉะนั้น

จึงเรียกกว่า อริยสัจ.

ชื่อว่า อริยสัจ เพราะสำเร็จความเป็นอริยะ เพราะตรัสรู้พร้อม

เฉพาะซึ่งอริยสัจทั้งหลายเหล่านั้น ดุจดังที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

พระตถาคตเป็นพระอริยะในโลก พร้อมทั้ง

เทวโลก ฯลฯ พร้อมทั้งเทวดาและมนุษย์, เพราะ

ฉะนั้น จึงเรียกว่า อริยสัจ^๑.

และชื่อว่า อริยสัจ เพราะเป็นสัจจะอันประเสริฐ ดุจดังที่

พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

ตถาคต อรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า เพราะ

ตรัสรู้พร้อมเฉพาะซึ่งอริยสัจ ๔ เหล่านี้แล ตาม

ความเป็นจริง เพราะฉะนั้นบัณฑิตจึงเรียกว่า

อริยะ^๒.

คำว่า อริยานิ - อันประเสริฐ คือ ไม่ผิดเพี้ยน, อธิบายว่า

ไม่หลอกลวง. ดุจดังที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

๑. ส. มหา. ๑๙/๑๗๐๘. ๒. ส. มหา. ๑๙/๑๗๐๓.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 174

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อริยสัจ ๔ เหล่านี้แล

เป็นของจริงแท้ ไม่แปรผัน ไม่เป็นอย่างอื่น,

เพราะฉะนั้น จึงเรียกว่า อริยสัจ^๑.

คำว่า สจฺจานิ - สัจจะทั้งหลาย ความว่า หากจะถามว่า

อะไรเป็นอรรถของสัจจะเล่า ? ก็มีคำตอบว่า ธรรมใดไม่วิปริตดุจดังมายา

เป็นธรรมที่ทำให้เข้าใจผิดพลาด ดุจพยับแดดเป็นดุจตัวตนด้วยการ

คาดคะเนเอาของพวกเดียรถีย์หาสภาวะมิได้ ย่อมปรากฏแก่ผู้พิจารณา

ด้วยปัญญาจักษุ, ธรรมเป็นแล เป็นโคจรของอริยญาณ โดยประการ

แห่ง สันติ - ความสงบ และ นิยยาน - การนำออก จากแดนเกิด

แห่งความลำบาก และโดยความเป็นจริงอันไม่วิปริต. ความเป็นจริงคือ

ความแท้ความไม่วิปริตนี้ พึงทราบว่าเป็นอรรถะของสัจจะ ดุจลักษณะ

แห่งไฟ และดุจปกติของโลก. ความพิสดาร ดุจดังที่พระผู้มีพระภาคเจ้า

ตรัสไว้ว่า

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นแหละ

เธอทั้งหลายพึงทำความเพียรเพื่อรู้ตามเป็นจริงว่า นี้

ทุกข์ เป็นของจริงแท้ ไม่แปรผัน ไม่เป็นอย่างอื่น^๒.

๑. ส. มหา. ๑๙/๑๗๐๗. ๒. ส. มหา. ๑๙/๑๖๙๗.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 175

อีกอย่างหนึ่ง

ทุกข์เป็นของทำให้ลำบาก นอกจากทุกข์ไม่

มีสิ่งใดทำให้ลำบาก สิ่งนี้จึงเรียกว่าสัจจะ เพราะ

นิยามว่าทำให้ลำบาก, เว้นจากสิ่งนั้นเสียแล้ว

ทุกข์ไม่มีมาจากสิ่งอื่น ด้วยเหตุที่สิ่งนั้นเป็นเหตุ

แห่งทุกข์โดยแน่นอน จึงเรียกสิ่งนั้นว่าวิสัตติกา-

คือตัณหาว่าเป็นสัจจะ, ความสงบอื่นจากพระนิพ-

พานไม่มี เพราะฉะนั้น ความดับทุกข์จึงเป็นความ

จริง ด้วยเหตุที่พระนิพพานนั้นเป็นความดับทุกข์

อย่างแน่นอน. ทางนำออกนอกจากอริยมรรคไม่มี

เพราะฉะนั้น อริยมรรคจึงเป็นความจริง เพราะ

เป็นความนำออกอย่างแท้จริง, เพราะเหตุนั้น

บัณฑิตทั้งหลายจึงได้กล่าวว่า ความเป็นจริงอันไม่

วิปลาสจากความจริง ในธรรมแม้ทั้ง ๔ มีทุกข์

เป็นต้น ว่าเป็นอรรถะแห่งสัจจะเป็นพิเศษ ดังนี้.

ก็ สัจจะ ศัพท์นี้ ย่อมปรากฏในอรรถเป็นอเนก คือ

ย่อมปรากฏในอรรถว่า วาจาสัจจะ ได้ในคำเป็นต้นว่า บุคคล

พึงกล่าวความจริง ไม่พึงโกรธ^๑ดังนี้.

๑. ขุ. ธ. ๒๕/๒๗.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 176

ย่อมปรากฏในอรรถว่า วิรติสัจจะ ได้ในคำเป็นต้นว่า และ

สมณพราหมณ์ทั้งหลายตั้งอยู่แล้วในสัจจะ^๑ ดังนี้.

ย่อมปรากฏในอรรถว่า ทิฏฐิสัจจะ ได้ในคำเป็นต้นว่า พวก

มีทิฏฐิต่างกัน ย่อมกล่าวสัจจะว่าสิ่งนี้แหละของจริง พวกนั้นจะเรียกว่า

เป็นผู้ฉลาดเหมือนกันหมดหรืออย่างไร^๒ ? ดังนี้.

ย่อมปรากฏในอรรถว่า ปรมัตถสัจจะ คือนิพพาน และมรรค

ในคำเป็นต้นว่า สัจจะมีเพียงอย่างเดียว สัจจะที่ ๒ ไม่มี ซึ่งเป็นเหตุ

ให้ผู้รู้โต้เถียงกัน^๓.

ย่อมปรากฏใน อริยสัจ ในคำเป็นต้นว่า สัจจะ ๔ เป็นกุศล

เท่าไร ? เป็นอกุศลเท่าไร๔ ? ดังนี้. แม้ในที่นี้ สัจจ ศัพท์นี้นั้น ย่อมเป็น

ไปในอรรถว่า อริยสัจ ฉะนี้แล.

อรรถกถาพรรณนาแห่งวิสัชนุทเทส

อันท่านสงเคราะห์แล้วในนิทเทสวาระ จบ

๑. ขุ. ชา. ๒๘/๓๕๘. ๒.-๓. ขุ. สุ. ๒๕/๔๑๙. ๔. ขุ. ป. ๓๑/๕๕๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 177

อภิญเญยยนิทเทส

[๒] ปัญญาอันเป็นเครื่องทรงจำธรรมที่ได้ฟังมาแล้ว คือ เป็น

เครื่องรู้ชัดซึ่งธรรมที่ได้สดับมาแล้วนั้นว่า ธรรมเหล่านี้ควรรู้ยิ่ง เป็น

สุตมยญาณอย่างไร ?

ธรรมอย่างหนึ่งควรรู้ยิ่ง คือ สัตว์ทั้งปวงดำรงอยู่ได้ด้วยอาหาร

ธรรม ๒ ควรรู้ยิ่ง คือ ธาตุ ๒

ธรรม ๓ ควรรู้ยิ่ง คือ ธาตุ ๓

ธรรม ๔ ควรรู้ยิ่ง คือ อริยสัจ ๔

ธรรม ๕ ควรรู้ยิ่ง คือ วิมุตตายนะ ๕

ธรรม ๖ ควรรู้ยิ่ง คือ อนุตตริยะ ๖

ธรรม ๗ ควรรู้ยิ่ง คือ นิททสวัตถุ - เหตุที่พระขีณาสพนิพ-

พานแล้วไม่ปฏิสนธิอีกต่อไป ๗

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 177ก

ธรรม ๘ ควรรู้ยิ่ง คือ อภิภายตนะ-อารมณ์แห่งญาณอันฌายี

บุคคลครอบงำไว้ ๘

ธรรม ๙ ควรรู้ยิ่ง คือ อนุปุพพวิหาร ๙

ธรรม ๑๐ ควรรู้ยิ่ง คือ นิชชรวัตถุ - เหตุกำจัดมิจฉาทิฏฐิ

เป็นต้น ๑๐.

[๓] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ธรรมชาติทั้งปวงควรรู้ยิ่ง ดูก่อน

ภิกษุทั้งหลาย ก็ธรรมชาติทั้งปวงควรรู้ยิ่ง คืออะไร ? คือ ตา รูป

จักขุวิญญาณ จักขุสัมผัส สุขเวทนา ทุกขเวทนา หรือแม้อทุกขมสุข-

เวทนา ที่เกิดขึ้นเพราะจักษุสัมผัสเป็นปัจจัย (แต่ละอย่าง ๆ) ควรรู้ยิ่ง

หู เสียง ฯลฯ จมูก กลิ่น ฯลฯ ลิ้น รส ฯลฯ กาย โผฏฐัพพะ

ฯลฯ ใจ ธรรมารมณ์ มโนวิญญาณ มโนสัมผัส สุขเวทนา ทุกขเวทนา

หรือแม้อทุกขมสุขเวทนา ที่เกิดขึ้น เพราะมโนสัมผัสเป็นปัจจัย ควร

รู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๔] รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ จักขุ โทตะ

ฆานะ ชิวหา กาย ใจ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ธรรมา-

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 177ข

รมณ์ จักขุวิญญาณ โสตวิญญาณ ฆานวิญญาณ ชิวหาวิญญาณ

กายวิญญาณ มโนวิญญาณ จักขุสัมผัส โสตสัมผัส ฆานสัมผัส

ชิวหาสัมผัส กายสัมผัส มโนสัมผัส จักขุสัมผัสสชาเวทนา โสต

สัมผัสสชาเวทนา ฆานสัมผัสสชาเวทนา ชิวหาสัมผัสสชาเวทนา กาย-

สัมผัสสชาเวทนา มโนสัมผัสสชาเวทนา รูปสัญญา สัททสัญญา

คันธสัญญา รสสัญญา โผฏฐัพพสูญญา ธรรมสัญญา รูปสัญเจตนา

สัททสัญเจตนา คันธสัญเจตนา รสสัญเจตนา โผฏฐัพพสัญเจตนา

ธรรมสัญเจตนา รูปตัณหา สัททตัณหา คันธตัณหา รสตัณหา

โผฏฐัพพตัณหา ธรรมตัณหา รูปวิตก สัททวิตก คันธวิตก รสวิตก

โผฏฐัพพวิตก ธรรมวิตก รูปวิจาร สัททวิจาร คันธวิจาร รสวิจาร

โผฏฐัพพวิจาร ธรรมวิจาร ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๕] ปฐวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ อากาสธาตุ

วิญญาณธาตุ ปฐวีกสิณ อาโปกสิณ เตโชกสิณ วาโยกสิณ นีลกสิณ

ปีตกสิณ โลหิตกสิณ โอทาตกสิณ อากาสกสิณ วิญญาณกสิณ

ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๖] ผม ขน เล็บ ฟัน หนัง เนื้อ เอ็น กระดูก เยื่อ

ในกระดูก. ม้าม หัวใจ ตับ พังผืด ไต ปอด ไส้ใหญ่ ไส้น้อย

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 177ค

อาหารใหม่ อาหารเก่า ดี เสลด หนอง เลือด เหงื่อ มันข้น

น้ำตา เปลวมัน น้ำลาย น้ำมูก ไขข้อ มูตร สมองศีรษะ ควรรู้

ยิ่งทุกอย่าง.

[๗] จักขวายตนะ รูปายตนะ โสตายตนะ สัททายตนะ

ฆานายตนะ คันธายตนะ ชิวหายตนะ รสายตนะ กายายตนะ

โผฏฐัพพายตนะ มนายตนะ ธรรมยตนะ จักขุธาตุ รูปธาตุ จักขุ-

วิญญาณธาตุ โสตธาตุ สัททธาตุ โสตวิญญาณธาตุ ฆานธาตุ คันธธาตุ

ฆานวิญญาณธาตุ ชิวหาธาตุ รสธาตุ ชิวหาวิญญาณธาตุ กายธาตุ

โผฏฐัพพธาตุ กายวิญญาณธาตุ มโนธาตุ ธรรมธาตุ มโนวิญญาณธาตุ

จักขุนทรีย์ โสตินทรีย์ ฆานินทรีย์ ชิวหินทรีย์ กายินทรีย์ มนินทรีย์

ชีวิตินทรีย์ อิตถินทรีย์ ปุริสินทรีย์ สุขินทรีย์ ทุกขินทรีย์ โสมนัส-

สินทรีย์ โทมนัสสินทรีย์ อุเบกขินทรีย์ สัทธินทรีย์ วีริยินทรีย์

สตินทรีย์ สมาธินทรีย์ ปัญญินทรีย์ อนัญญตัญญัสสามีตินทรีย์

(อินทรีย์ของผู้ปฏิบัติด้วยมนสิการว่า เราจักรู้ธรรมที่ยังไม่รู้ อินทรีย์

น็เป็นชื่อของโสดาปัตติมรรคญาณ) อัญญินทรีย์ ( อินทรีย์ของผู้รู้

จตุสัจธรรมด้วยมรรคนั้น อินทรีย์นี้เป็นชื่อของญาณในฐานะ ๖ คือ

โสดาปัตติผลถึงอรหัตมรรคญาณ) อัญญาตาวินทรีย์ (อินทรีย์ของพระ-

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 177ง

ขีณาสพผู้รู้จบแล้ว อินทรีย์นี้เป็นชื่อของอรหัตผลญาณ) ควรรู้ยิ่ง

ทุกอย่าง.

[๘] กามธาตุ รูปธาตุ อรูปธาตุ กามภพ รูปภพ อรูปภพ

สัญญาภพ อสัญญาภพ เนวสัญญานาสัญญาภพ เอกโวการภพ

จตุโวการภพ ปัญจโวการภพ ปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน จตุตถฌาน

ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๙] เมตตาเจโตวิมุตติ กรุณาเจโตวิมุตติ มุทิตาเจโตวิมุตติ

อุเบกขาเจโตวิมุตติ อากาสานัญจายตนสมาบัติ วิญญาณัญจายตนสมาบัติ

อากิญจัญญายตนสมาบัติ เนวสัญญานาสัญญายตนสมาบัติ อวิชชา

สังขาร วิญญาณ นามรูป สฬายตนะ ผัสสะ เวทนา ตัณหา

อุปาทาน ภพ ชาติ ชรา มรณะ ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 178

๒. อรรถกถาอภิญเญยยนิทเทส

ว่าด้วย อภิญเญยยธรรม

๒] บัดนี้ พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรได้แสดงนิทเทสวารมี

อาทิว่า กถ อิเม ธมฺมา อภิญฺเยฺย - ธรรมทั้งหลายเหล่านี้ควร

รู้ยิ่ง อย่างไร ? ดังนี้ ก็เพื่อจะแสดงธรรมอันท่านรวบรวมไว้ใน

วิสัชนุทเทส เป็นประเภท ๆ ไป.

ในคำเหล่านั้น พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรได้ยกวิสัชนาข้อละ

๑๐ ๆ ตั้งแต่ด้นด้วยสามารถแห่งเอกนิทเทสเป็นต้นไป ในคำทั้ง ๕ มี

คำแสดงธรรมที่ควรรู้ยิ่งเป็นต้น ขึ้นแสดงเทียบเคียง โดยปริยายแห่ง

ทสุตตรสูตร.

อรรถกถาเอกนิทเทส

ว่าด้วย อาหาร

บรรดาคำทั้ง ๕ นั้น ในเบื้องแรก คำว่า สพฺเพ สตฺตา-

สัตว์ทั้งปวง ในอภิญเญยยนิทเทส ได้แก่ สัตว์ทั้งหลายทั้งปวง ใน

ภพทั้งปวง คือในกามภพเป็นต้น ในสัญญาภพเป็นต้น และในเอกโว-

การภพเป็นต้น.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 179

คำว่า อาหารฏฺิติกา - มีอาหารเป็นที่ตั้ง ความว่า การดำรง

อยู่ของสัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น เพราะอาหาร ฉะนั้น จึงชื่อว่า อาหา-

รฏฺิติกา - มีอาหารเป็นที่ตั้ง.

ก็ในคำว่า ิติ - การดำรงอยู่นี้ ท่านประสงค์เอา ความมีอยู่

ในขณะของตน.

ชื่อว่า อาหาร เพราะเป็นเหตุแห่งการดำรงอยู่แห่งสัตว์ทั้งปวง

เป็นธรรมอันหนึ่ง เป็นธรรมควรรู้ด้วยปัญญาอันยิ่ง. ครั้นรู้ปัจจัย

แล้ว ก็เป็นอันรู้ปัจจยุปบัน - ธรรมเกิดแต่ปัจจัย เพราะปัจจัยและ

ปัจจยุปบันทั้ง ๒ นั้นเพ่งความอาศัยกันและกัน. ญาตปริญญา เป็น

อันท่านกล่าวแล้วด้วยคำนั้น.

ถามว่า ก็เมื่อเป็นอย่างนั้น คำใดที่ท่านกล่าวไว้ว่า อสัญญ-

สัตตาเทวา - อสัญญสัตตาพรหม ไม่มีเหตุ ไม่มีอาหาร ไม่มีผัสสะ๑

ดังนี้เป็นต้น คำนั้นจะมิผิดไปหรือ ?

ตอบว่า คำที่ท่านกล่าวนั้นไม่ผิด เพราะฌานเป็นอาหารของ

อสัญญสัตตาเทวาเหล่านั้น.

ถามว่า ถึงแม้เป็นอย่างนั้น คำนี้ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

อาหารทั้งหลาย ๔ เหล่านี้ เพื่อความตั้งอยู่แห่งสัตว์ผู้เกิดแล้ว เพื่อ

อนุเคราะห์แก่เหล่าสัมภเวสี.

๑. อภิ. วิ. ๓๕/๑๐๙๙.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 180

อาหาร ๔ เป็นไฉน ? คือ กพฬีการาหาร - อาหารคือคำข้าว

เป็นอาหารหยาบหรือละเอียด, ผัสสะ - อาหารคือผัสสะ เป็นที่ ๒,

มโนสัญเจตนา - อาหารคือเจตนา เป็นที่ ๓, วิญญาณ - อาหารคือ

วิญญาณ เป็นที่^๑ ๔ ดังนี้ ก็ย่อมผิด.

ตอบว่า ถึงแม้คำนั้นก็ไม่ผิด. เพราะในพระสูตร ตรัสไว้โดย

นิปริยายว่า ธรรมทั้งหลายมีอาหารเป็นลักษณะแล ชื่อว่า อาหาร

แต่ในที่นี้ตรัสโดยปริยายว่า ปัจจัยชื่อว่า อาหาร. เพราะสังขตธรรม

ทั้งปวง ได้ปัจจัย ย่อมควร ก็ปัจจัยนั้นย่อมยังผลใด ๆ ให้เกิดขึ้น

ชื่อว่าย่อมนำมาซึ่งผลนั้น ๆ. เพราะฉะนั้น ท่านจึงเรียกว่า อาหาร.

ด้วยเหตุนั้นนั่นแล พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสไว้ว่า

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย แม้อวิชชา เราก็

กล่าวว่ามีอาหาร มิได้กล่าวว่า ไม่มีอาหาร ดูก่อน

ภิกษุทั้งหลาย ก็อะไรเป็นอาหารของอวิชชา,

ควรกล่าวว่านิวรณ์ ๕ เป็นอาหารของอวิชชา. ดูก่อน

ภิกษุทั้งหลาย แม้นิวรณ์ ๕ เราก็กล่าวว่ามีอาหาร

มิได้กล่าวว่าไม่มีอาหาร, ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็

อะไรเล่าเป็นอาหารของนิวรณ์ ๕. ฯลฯ ควรกล่าวว่า

อโยนิโสมนสิการเป็นอาหารของนิวรณ์ดังนี้เป็น^๒ต้น.

อาหารดังกล่าวแล้วนี้ ประสงค์แล้วในที่นี้.

๑. ส. นิ. ๑๖/๒๘. ๒. องฺ ทสก. ๒๔/๖๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 181

ครั้นถือเอาอาหารคือปัจจัยแม้นี้ อาหารทั้งโดยปริยาย และ

อาหารทั้งโดยนิปริยาย ก็เป็นอันถือเอาทั้งหมด.

ในคำนั้น ปัจจยาหาร ย่อมได้ในอสัญญีภพ. จริงอยู่เมื่อ

พระพุทธเจ้ายังมิได้เสด็จอุบัติขึ้น พวกที่บวชเป็นเดียรถีย์ทำบริกรรม

ในวาโยกสิณ ยังจตุตถฌานให้เกิดขึ้นออกจากฌานนั้นแล้ว ก็เห็นว่า

จิตนี้ เป็นของน่าติเตียนมาก ความไม่มีจิตเสียเลย เป็นการดี. เพราะ

ทุกข์มีการฆ่าและจองจำเป็นต้น ย่อมเกิดขึ้นเพราะอาศัยจิต, เมื่อไม่มี

จิตทุกข์นั้นก็ย่อมไม่มี เพราะฉะนั้นจึงเกิดความยินดีพอใจ ฌานไม่เสื่อม

ทำกาละแล้วเกิดในอสัญญีภพ. ผู้ใดตั้งอยู่ในอิริยาบถใดในมนุษย์ ผู้นั้น

ก็ย่อมเกิดด้วยอิริยาบถนั้นสถิตอยู่ตลอด ๕๐๐ กัป. เป็นเหมือนนอน นั่ง

หรือยืนตลอดกาลยาวนานมีประมาณเพียงนั้น. ก็ปัจจยาหารย่อมได้แก่

สัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น. เพราะสัตว์เหล่านั้นเจริญฌานใดแล้วเกิด ฌาน

นั้นก็เป็นปัจจัยแก่สัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น เหมือนลูกศรที่ยิงไปด้วยกำลัง

แห่งสายธนู กำลังสายธนูมีกำลังเพียงใด ก็ไปได้เพียงนั้น ฉันใด

กำลังฌานปัจจัยมีประมาณเพียงใด ก็สถิตอยู่ได้เพียงนั้น ฉันนั้น.

เมื่อกำลังฌานปัจจัยสิ้นแล้ว สัตว์เหล่านั้นก็จุติ ดุจลูกศรที่มีกำลังสิ้น

แล้วฉะนั้น.

ส่วนสัตว์เหล่าใดเป็นผู้เกิดในนรก สัตว์เหล่านั้นท่านกล่าวว่า

ไม่เป็นผู้มีชีวิตอยู่ด้วยความเพียร ไม่เป็นผู้มีชีวิตอยู่ด้วยผลแห่งบุญเลย,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 182

อะไรเป็นอาหารของสัตว์เหล่านั้นเล่า ? กรรมนั่นแลเป็นอาหารของ

สัตว์เหล่านั้นดังนี้.

ถามว่า อาหารมี ๕ อย่างหรือ ? ตอบว่า คำนี้ไม่พึงกล่าวว่า

มี ๕ หรือมิใช่ ๕ ดังนี้. วาทะว่า ปัจจัยเป็นอาหาร ท่านกล่าวไว้

แล้วมิใช่หรือ เพราะเหตุนั้น สัตว์เหล่านั้นเกิดในนรกด้วยกรรมใด,

กรรมนั้นนั่นแหละเป็นอาหารของสัตว์เหล่านั้น เพราะเป็นปัจจัยแห่ง

การดำรงอยู่. คำนี้ท่านกล่าวหมายเอาคำใด คำนั้นพระผู้มีพระภาคเจ้า

ตรัสไว้แล้วว่า ก็สัตว์นรกยังไม่ทำกาละตราบเท่าที่บาปกรรมยังไม่

สิ้น^๑.

เพราะฉะนั้น คำว่า อาหารฏฺิติกา - มีอาหารเป็นที่ตั้ง จึง

มีความว่า มีปัจจัยเป็นที่ตั้ง. ก็ในคำนี้ว่า เพราะปรารภกพฬีการาหาร

ไม่พึงทำการกล่าวให้แตกต่างกันไป เพราะว่า ถึงแม้น้ำลายที่เกิดใน

ปากก็สำเร็จกิจเป็นอาหารแก่สัตว์เหล่านั้นใด. จริงอยู่ น้ำลายก็เป็น

ปัจจัยแก่พวกเกิดในนรกซึ่งเสวยทุกขเวทนา และแก่พวกเกิดในสวรรค์

ซึ่งเสวยสุขเวทนา.

ในกามภพมีอาหาร ๔ โดยตรง, ในรูปภพและอรูปภพ เว้น

อสัญญีภพเสีย นอกนั้นมีอาหาร ๓. อสัญญีภพและภพนอกนี้เป็น มี

ปัจจยาหาร ด้วยประการฉะนี้ เพราะเหตุนั้น สัตว์ทั้งหลายทั้งปวง

เป็นผู้มีอาหารเป็นที่ตั้ง ด้วยอาหารดังกล่าวมาแล้วนี้.

๑. องฺ.ติก. ๒๐/๔๒๗.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 183

คำว่า สพฺเพ สตฺตา - สัตว์ทั้งหลายทั้งปวง เป็น บุคลา-

ธิฏฐานธรรมเทสนา, อธิบายว่า สังขารทั้งหลายทั้งปวง จริงอยู่

เทสนาของพระผู้มีพระภาคเจ้ามี ๔ อย่าง ด้วยสามารถแห่งธรรมะ และ

บุคคล คือ

ธรรมาธิฏฐานธรรมเทสนา ๑

ธรรมธิฏฐานบุคคลเทสนา ๑

บุคลาธิฏฐานบุคคลเทสนา ๑

บุคลาธิฏฐานธรรมเทสนา ๑.

ธรรมาธิฏฐานธรรมเทสนา เช่นเทสนาว่า ดูก่อนภิกษุ

ทั้งหลาย เราย่อมไม่เล็งเห็นธรรมอื่นแม้สักอย่างหนึ่ง ที่อบรมแล้ว

ย่อมควรแก่การงาน เหมือนจิต ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จิตที่อบรม

แล้ว ย่อมควรแก่การงาน^๑.

ธรรมธิฏฐานบุคลเทสนา เช่นแสดงว่า ดูก่อนภิกษุ-

ทั้งหลาย ข้อที่บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ จะพึงยึดถือสังขารไร ๆ

โดยความเป็นของเที่ยงนั้น มิใช่ฐานะ มิใช่โอกาสที่จะมีได้^๒.

๑. องฺ.เอกก. ๒๐/๒๓. ๒. องฺ.เอกก. ๒๐/๑๕๓.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 184

บุคลาธิฏฐานบุคลเทสนา เช่นแสดงว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

บุคคลคนเดียวเมื่อเกิดขึ้นในโลก ย่อมเกิดขึ้นเพื่อประโยชน์

เกื้อกูลแก่ชนเป็นอันมาก เพื่อควานสุขแต่ชนเป็นอันมาก เพื่อ

อนุเคราะห์แก่ชาวโลก เพื่อประโยชน์ เพื่อเกื้อกูล เพื่อความสุข

แก่เทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย^๑.

บุคลาธิฏฐานธรรมเทสนา เช่นแสดงว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

ความปรากฏขึ้นแห่งจักษุใหญ่ย่อมมี เพราะความปรากฏขึ้นแห่ง

บุคคลคนเดียว^๒.

ในเทสนา ๔ เหล่านั้น ในที่นี้ ท่านประสงค์เอา บุคลา-

ธิฏฐานธรรมเทสนา. ควรทราบว่า ท่านแสดงศัพท์คือ ธรรมะ ด้วย

สัตตะศัพท์ เพราะมุ่งธรรมเท่านั้น ตั้งแต่ต้นจนถึงหมวด ๑๐, อีก

อย่างหนึ่งพึงทราบว่า ท่านแสดงศัพท์คือ สัตตะ โดยวิเศษ เพราะพึงเข้า

ไปใคร่ครวญ ธรรม อันนับเนื่องในสันดานของสัตว์ได้ตามสภาวะด้วย

ญาณอันยิ่ง หรือควรทราบว่า สังขารทั้งหลาย ท่านกล่าวว่า สัตว์ โดย

ผโลปจารนัย เพราะเป็นเพียงบัญญัติว่าสัตว์ดังนี้ ก็เพราะอาศัยสังขาร

ทั้งหลาย. สัตว์ไร ๆ ชื่อว่า ตั้งอยู่ด้วยปัจจัยนั้นไม่มีเลย ในที่ไหน ๆ

๑. องฺ. เอกก. ๒๐/๑๙๒. ๒. องฺ.เอกก. ๒๐/๑๔๔.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 185

ก็มีแต่สังขารทั้งนั้น, แต่ท่านเรียกอย่างนี้ ด้วยสามารถแห่งโวหาร.

ญาตปริญญา เป็นอันท่านกล่าวไว้ด้วยคำนี้ ด้วยประการฉะนี้.

อรรถกถาทุกนิทเทส

ว่าด้วย ธาตุ ๒

คำว่า เทฺว ธาตุโย - ธาตุ ๒ ได้แก่ สังขตธาตุ ๑ อสังขต-

ธาตุ ๑.

บรรดาธาตุทั้ง ๒ นั้น ขันธ์ ๕ อันปัจจัยเป็นอเนกปรุงแต่ง

แล้ว ชื่อว่า สังขตธาตุ, พระนิพพานอันปัจจัยอะไรๆ ปรุงแต่งไม่ได้

แล้ว ชื่อว่า อสังขตธาตุ.

อรรถกถาติกนิทเทส

ว่าด้วย ธาตุ ๓

คำว่า ติสฺโส ธาตุโย - ธาตุ ๓ ได้แก่ กามธาตุ ๑. รูปธาตุ ๑,

อรูปธาตุ ๑.

บรรดาธาตุทั้ง ๓ นั้น กามธาตุเป็นไฉน ?

ในเบื้องต่ำมีอเวจีนรกเป็นที่สุด, ในเบื้องบนมีปรนิมมิตวสวัตดี

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 186

เทวโลกเป็นที่สุด ขันธ์ ธาตุ อายตนะ รูป เวทนา สัญญา สังขาร

และวิญญาณ ที่ท่องเที่ยวไปในระหว่างนี้ ที่นับเนื่องในระหว่างนี้,

นี้เรียกว่ากามธาตุ^๑.

บรรดาธาตุทั้ง ๓ นั้น รูปธาตุเป็นไฉน ? ในเบื้องต่ำมีพรหม-

โลกเป็นที่สุด ในเบื้องบนมีอกนิฏฐพรหมโลกเป็นที่สุด สภาวธรรม

ทั้งหลายคือจิตและเจตสิก ของบุคคลผู้เข้าสมาบัติก็ดี ของผู้เกิดแล้วก็ดี

ของผู้อยู่ด้วยสุขวิหารธรรมในปัจจุบันก็ดี ที่ท่องเที่ยวไปในระหว่างนี้

นับเนื่องในระหว่างนี้, นี้เรียกว่ารูปธาตุ^๒.

บรรดาธาตุทั้ง ๓ นั้น อรูปธาตุเป็นไฉน ? ในเบื้องต่ำมีอากา-

สานัญจายตนะพรหมโลกเป็นที่สุด ในเบื้องบนมีเนวสัญญานาสัญญา-

ยตนะพรหมโลกเป็นที่สุด สภาวธรรมทั้งหลายคือจิตและเจตสิกของ

ผู้เข้าสมาบัติก็ดี ของผู้เกิดแล้วก็ดี ของผู้อยู่ด้วยสุขวิหารธรรมในปัจจุบัน

ก็ดี ที่ท่องเที่ยวไปในระหว่างนี้ นับเนื่องในระหว่างนี้, นี้เรียกว่า

อรูปธาตุ^๓.

แต่ในอรรถกถา ท่านกล่าวว่า กามภพ ชื่อว่า กามธาตุได้

ขันธ์ ๕, รูปภพ ชื่อว่า รูปธาตุ ได้ขันธ์ ๕, อรูปภพ ชื่อว่า อรูปธาตุ

ได้ขันธ์ ๔. นี้ ประกอบโดยปริยายแห่งทสุตตรสูตร.

๑. อภิ.วิ. ๓๕/๑๒๒. ๒. อภิ.วิ. ๓๕/๑๒๔. ๓. อภิ.ส. ๓๔/๘๓๐.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 187

ส่วนในปริยายแห่งสังคีติสูตรว่า ถึงแม้ธาตุทั้งหลายที่ท่านกล่าวไว้

ว่า กุสลธาตุมี ๓ คือ เนกขัมธาตุ ๑, อัพยาปาทธาตุ ๑, อวิหิงสา-

ธาตุ ๑. ธาตุ ๓ อื่นอีก คือ รูปธาตุ ๑ อรูปธาตุ ๑ นิโรธธาตุ ๑.

ธาตุ ๓ อื่นอีก คือ หีนาธาตุ ๑ มัชฌิมาธาตุ ๑ ปณีตาธาตุ ๑^๑.

ก็ย่อมประกอบในที่นี้.

ความตรึก ความตรึกตรอง อันประกอบด้วยเนกขัมมะ ฯลฯ

สัมมาสังกัปปะ นี้เรียกว่า เนกขัมธาตุ, กุสลธรรมแม้ทั้งหมด ก็

เรียกว่า เนกขัมธาตุ.

ความตรึก ความตรึกตรอง อันประกอบด้วยอัพยาปาทะ ฯลฯ

สัมมาสังกัปปะ เรียกว่า อัพยาปาทธาตุ, ความมีไมตรี อาการที่มี

ไมตรี สภาพที่มีไมตรี ในสัตว์ทั้งหลายเมตตาเจโตวิมุตติ นี้เรียกว่า

อัพยาปาทธาตุ.

ความตรึก ความตรึกตรอง อันประกอบด้วยอวิหิงสา ฯลฯ

สัมมาสังกัปปะ เรียกว่า อวิหิงสาธาตุ, ความกรุณา อาการที่กรุณา

สภาพที่กรุณา ในสัตว์ทั้งหลาย กรุณาเจโตวิมุตติ นี้เรียกว่า อวิหิงสา-

ธาตุ^๒.

รูปธาตุและอรูปธาตุได้กล่าวไว้แล้วแล. นิพพาน เรียกว่า

นิโรธธาตุ. อกุสลจิตตุปบาท ๑๒ เรียกว่า หีนาธาตุ, ธรรมที่เป็นไป

๑. ที.ปา. ๑๑/๒๒๘. ๒. อภิ.วิ. ๓๕/๑๒๒.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 188

ในภูมิ ๓ ที่เหลือ เรียกว่า มัชฌิมาธาตุ, โลกุตรธรรม ๙ เรียกว่า

ปณีตาธาตุ. ก็ธรรมแม้ทั้งหมด เรียกว่า ธาตุ เพราะอรรถว่า

ไม่ใช่ชีวะ.

อรรถกถาจตุกนิทเทส

ว่าด้วย อริยสัจ ๔

คำว่า จตฺตาริ อริยสจฺจานิ - อริยสัจ ๔ ได้แก่ ทุกขอริย-

สัจ ๑, ทุกขสมุทยอริยสัจ ๑, ทุกขนิโรธอริยสัจ ๑, ทุกขนิโรธคามินี

ปฏิปทาอริยสัจ ๑. วรรณนาแห่งอริยสัจ ๔ เหล่านี้ จักมีแจ้งใน

วิสัชนาแห่งสัจจะแล.

อรรถกถาปัญจกนิทเทส

ว่าด้วย วิมุตตายตนะ ๕

คำว่า ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิ - วิมุตตายตนะ ๕ ความว่า

เหตุแห่งการพ้น ๕ ประการเหล่านี้ คือ การสดับธรรมเทสนาที่ผู้อื่น

แสดงเพื่อประโยชน์เกื้อกูลแก่ตน ๑, การแสดงธรรมตามที่ตนได้สดับ

มาแล้วเพื่อประโยชน์เกื้อกูลแก่คนเหล่าอื่น ๑, การสาธยายธรรมที่ตน

ได้สดับมาแล้ว ๑, การตรึกถึงธรรมตามที่ได้สดับมาแล้วด้วยใจ ๑,

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 189

อารมณ์อันสมควรแก่สมถกรรมฐาน ๔๐ มี กสิณ ๑๐ อสุภะ ๑๐

เป็นต้น ๑.

ดุจดังที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พระศาสดาหรือเพื่อน

สพรหมจารี ผู้ตั้งอยู่ในฐานะควรแก่ การเคารพ

แสดงธรรมแก่ภิกษุในธรรมวินัยนี้ ภิกษุนั้นย่อม

เข้าใจอรรถเข้าใจธรรมในธรรมนั้นตามที่พระศาสดา

หรือเพื่อนสพรหมจารี ผู้ตั้งอยู่ในฐานะควรแก่การ

เคารพ แสดงธรรมแก่ภิกษุ, เมื่อภิกษุนั้น เข้าใจ

อรรถ เข้าใจธรรม ก็ย่อมเกิดความปราโมทย์, เมื่อ

เกิดความปราโมทย์แล้ว ปีติก็ย่อมเกิด, เมื่อใจ

สหรคตด้วยปีติ กายย่อมสงบ, ผู้มีกายสงบก็ย่อม

เสวยสุข, เมื่อมีสุขจิตย่อมตั้งมั่น, นี้เป็นวิมุต-

ตายตนะข้อที่ ๑.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง พระ-

ศาสดาหรือเพื่อนสพรหมจารี ผู้ตั้งอยู่ในฐานะควร

แก่การเคารพรูปใดรูปหนึ่ง ย่อมไม่ได้แสดงธรรม

แก่ภิกษุเลย แต่ว่า ภิกษุย่อมแสดงธรรมตามที่ได้

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 190

สดับมา ตามที่ได้เล่าเรียนมาแก่คนเหล่าอื่นโดย

พิสดาร ภิกษุย่อมเข้าใจอรรถ เข้าใจธรรมในธรรม

นั้นที่ภิกษุแสดงธรรมตามที่ได้สดับมา ตามที่ได้

เล่าเรียนมาแก่คนเหล่าอื่นโดยพิสดาร เมื่อภิกษุ

เข้าใจอรรถ เข้าใจธรรม ย่อมเกิดปราโมทย์ ฯลฯ

เมื่อมีสุข จิตย่อมตั้งมั่น. นี้เป็นวิมุตตายตนะ

ข้อที่ ๒.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง พระ-

ศาสดาหรือเพื่อนสพรหมจารี ผู้ตั้งอยู่ในฐานะควร

แก่การเคารพรูปใดรูปหนึ่ง ก็ไม่ได้แสดงธรรมแก่

ภิกษุ แม้ภิกษุก็ไม่ได้แสดงตามที่ได้สดับมา ตามที่

ที่ได้เล่าเรียนมาแก่คนเหล่าอื่นโดยพิสดาร ก็แก่

ว่าภิกษุย่อมทำการสาธยายตามที่ได้สดับมา ตามที่

ได้เล่าเรียนมาโดยพิสดาร ภิกษุย่อมเข้าใจอรรถ

เข้าใจธรรมนั้น ตามที่ภิกษุสาธยายธรรมตามที่ได้

สดับมา ตามที่ได้เล่าเรียนมาโดยพิสดาร เมื่อ

ภิกษุเข้าใจอรรถ เข้าใจธรรม ย่อมเกิดปราโมทย์

ฯลฯ เมื่อมีสุข จิตย่อมตั้งมั่น นี้เป็นวิมุตตา-

ยตนะข้อที่ ๓.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 191

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง พระ-

ศาสดาหรือเพื่อนสพรหมจารี ผู้ตั้งอยู่ในฐานะควร

แก่การเคารพรูปใดรูปหนึ่ง ก็ไม่ได้แสดงธรรม

แก่ภิกษุ ภิกษุก็ไม่ได้แสดงธรรมตามที่ได้สดับมา

ตามที่ได้เล่าเรียนมาแก่คนเหล่าอื่นโดยพิสดาร แม้

ภิกษุก็ไม่ได้ทำการสาธยายธรรมตามที่ได้สดับมา

ตามที่ได้เล่าเรียนมาโดยพิสดาร ก็แต่ว่าภิกษุย่อม

ตรึกตรองใคร่ครวญธรรมตามที่ได้สดับมา ตามที่

ได้เล่าเรียนมาด้วยใจ ภิกษุย่อมเข้าใจอรรถ เข้า

ใจธรรม ย่อมเกิดปราโมทย์ ฯลฯ เมื่อมีสุข จิต

ย่อมตั้งมั่น นี้เป็นวิมุตตายตนะข้อที่ ๔.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง พระ-

ศาสดาหรือเพื่อนสพรหมจารี ผู้ตั้งอยู่ในฐานะควร

แก่การเคารพรูปใดรูปหนึ่ง ก็ไม่ได้แสดงธรรมแก่

ภิกษุ ภิกษุก็ไม่ได้แสดงธรรมตามที่ได้สดับมา

ตามที่ได้เล่าเรียนมาแก่คนเหล่าอื่นโดยพิสดาร

ภิกษุก็ไม่ได้สาธยายธรรมตามที่ได้สดับมา ตามที่

ได้เล่าเรียนมาโดยพิสดาร แม้ภิกษุก็ไม่ได้ตรึก-

ตรองใคร่ครวญธรรมตามที่ได้สดับมา ตามที่ได้

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 192

เล่าเรียนมาด้วยใจ ก็แต่ว่าสมาธินิมิตอย่างใดอย่าง

หนึ่ง เธอเล่าเรียนมาด้วยดี ทำไว้ในใจด้วยดี

ทรงไว้ด้วยดี แทงตลอดด้วยดี ด้วยปัญญา ภิกษุ

ย่อมเข้าใจอรรถ เข้าใจธรรมนั้น ตามที่ได้เล่าเรียน

สมาธินิมิตอย่างใดอย่างหนึ่งมาด้วยดี ทำไว้ในใจ

ด้วยดี ทรงไว้ด้วยดี แทงตลอดด้วยดี ด้วยปัญญา

เมื่อภิกษุเข้าใจอรรถ เข้าใจธรรม ย่อมเกิดความ

ปราโมทย์ เมื่อเกิดปราโมทย์แล้ว ย่อมเกิดปีติ

เมื่อมีใจสหรคตด้วยปีติ กายย่อมสงบ ผู้มีกาย

สงบแล้ว ย่อมได้เสวยสุข เมื่อมีสุข จิตย่อม

ตั้งมั่น. นี้เป็นวิมุตตายตนะข้อที่ ๕ ดังนี้แล^๑.

อรรถกถาฉักกนิทเทส

ว่าด้วย อนุตริยะ

ในคำนี้ว่า ฉ อนุตฺตริยานิ - อนุตริยะ ๖ มีความว่า คุณ

อันยิ่งกว่าธรรมชาติเหล่านั้น ไม่มี ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

อนุตระ อนุตระนั่นแหละ ชื่อว่า อนุตริยะ, อธิบายว่า เป็นธรรมชาติ

อันประเสริฐ. สมจริงดังพระดำรัสอันพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

๑. องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 193

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อนุตริยะ ๖ ประการนี้.

๖ ประการเป็นไฉน ? คือ -

๑. ทัสนานุตรียะ - การเห็นอันประเสริฐ,

๒. สวนานุตริยะ - การฟังอันประเสริฐ,

๓. ลาภานุตริยะ - การได้อันประเสริฐ,

๔. สิกขานุตริยะ - การศึกษาอันประเสริฐ,

๕. ปาริจริยานุตริยะ - การบำรุงอันประเสริฐ,

๖. อนุสตานุตริยะ - อนุสติอันประเสริฐ.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็ ทัสนานุตริยะ เป็น

ไฉน ? ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บุคคลบางคนในโลก

นี้ ย่อมไปเพื่อจะดูช้างแก้วบ้าง, ม้าแก้วบ้าง,

แก้วมณีบ้าง, ของใหญ่ของเล็ก, หรือสมณพรหมณ์

ผู้เห็นผิด, ผู้ปฏิบัติผิด, ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

ทัสนะมีอยู่ เรามิได้กล่าวว่า ไม่มี ดูก่อนภิกษุ

ทั้งหลาย ก็แต่ว่า ทัสนะนี้นั้นแล เป็นทัสนะอัน

เลว เป็นของชาวบ้าน เป็นของปุถุชน มิใช่

ของพระอริยะ ไม่ประกอบด้วยประโยชน์ ไม่

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 194

เป็นไปเพื่อเบื่อหน่าย เพื่อคลายกำหนัด เพื่อ

ความดับ เพื่อความสงบ เพื่อความรู้ยิ่ง เพื่อตรัสรู้

เพื่อพระนิพพาน ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ส่วนบุคคล

ใดมีสัทธาตั้งมั่น มีความรักตั้งมั่น มีสัทธาไม่

หวั่นไหว มีความเลื่อมใสยิ่ง ย่อมไปเพื่อใจเห็น

ตถาคต หรือสาวกของตถาคต ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

ไปเพื่อความบริสุทธิ์แห่งสัตว์ทั้งหลาย เพื่อก้าว

ล่วงความโศกและความร่ำไร เพื่อความดับสูญแห่ง

ทุกข์และโทมนัส เพื่อบรรลุญายธรรม เพื่อทำให้

แจ้งซึ่งพระนิพพาน ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อที่

บุคคลผู้มีสัทธาตั้งมั่น มีความรักตั้งมั่น มีสัทธา

ไม่หวั่นไหว มีความเลื่อมใสยิ่ง ไปเห็นพระ-

ตถาคต หรือสาวกของพระตถาคตนี้ เราเรียกว่า

ทัสนานุตริยะ. ทัสนานุตริยะ เป็นดังนี้.

ก็ สวนานุตริยะ เป็นอย่างไร ? ดูก่อน

ภิกษุทั้งหลาย บุคคลบางคนในโลกนี้ ย่อมไปเพื่อ

ฟังเสียงกลองบ้าง เสียงพิณบ้าง เสียงเพลงบ้าง

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 195

หรือเสียงสูง ๆ ต่ำ ๆ ย่อมไปเพื่อฟังธรรมของ

สมณพราหมณ์ผู้เห็นผิด ผู้ปฏิบัติผิด ดูก่อนภิกษุ

ทั้งหลาย การฟังนี้มีอยู่ เรามิได้กล่าวว่า ไม่มี ก็

แต่ว่าการฟังนี้ เป็นการฟังอันเลว ฯลฯ ไม่เป็น

ไปเพื่อพระนิพพาน. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ส่วน

บุคคลใดแลมีสัทธาตั้งมั่น มีความรักตั้งมั่น มี

สัทธาไม่หวั่นไหว มีความเลื่อมใสยิ่ง ย่อมไป

เพื่อฟังธรรมของตถาคต หรือของสาวกของตถาคต.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย การฟังนี้ประเสริฐกว่าการฟัง

ทั้งหลาย ย่อมเป็นไปเพื่อความบริสุทธิ์แห่งสัตว์

ทั้งหลาย ฯลฯ เพื่อกระทำให้แจ้งซึ่งพระนิพพาน,

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อที่บุคคลผู้มีสัทธาตั้งมั่น

มีความรักตั้งมั่น มีสัทธาไม่หวั่นไหว มีความ

เลื่อมใสยิ่ง ย่อมไปฟังธรรมของตถาคตหรือของ

สาวกของพระตถาคตนี้ เราเรียกว่า สานานุตริยะ.

ทัสนานุตริยะ สวนานุตริยะ เป็นดังนี้.

ก็ ลาภานุตริยะ เป็นอย่างไร ? ดูก่อน

ภิกษุ บุคคลบางคนในโลกนี้ ย่อมได้บุตรบ้าง

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 196

ภรรยาบ้าง ทรัพย์บ้าง หรือลาภมากบ้าง น้อยบ้าง

หรือได้สัทธาในสมณพราหมณ์ผู้เห็นผิด ผู้ปฏิบัติ

ผิด. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ลาภคือการได้นี้มีอยู่

เรามิได้กล่าวว่า ไม่มี. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็

แต่ว่า ลาภคือการได้นี้เป็นลาภเลว ฯลฯ ไม่เป็น

ไปเพื่อพระนิพพาน. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ส่วน

บุคคลใดแล เป็นผู้มีสัทธาตั้งมั่น มีความรักตั้งมั่น

มีสัทธาไม่หวั่นไหว มีความเลื่อมใสยิ่ง ย่อมได้

สัทธาในพระตถาคต หรือสาวกของพระตถาคต.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ลาภคือการได้นี้เป็นลาภอัน

ประเสริฐกว่าลาภทั้งหลาย ย่อมเป็นไปเพื่อความ

บริสุทธิ์แห่งสัตว์ทั้งหลาย ฯลฯ เพื่อกระทำให้

แจ้งซึ่งพระนิพพาน. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อที่

บุคคลผู้มีสัทธาตั้งมั่น มีความรักตั้งมั่น มีสัทธา

ไม่หวั่นไหว มีความเลื่อมใสยิ่ง ย่อมได้สัทธาใน

พระตถาคตหรือสาวกของพระตถาคตนี้ เราเรียกว่า

ลาภานุตริยะ. ทัสนานุตริยะ สวนานุตริยะ

ลาภานุตริยะ เป็นดังนี้.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 197

ก็ สิกขานุตตริยะ เป็นอย่างไร ? ดูก่อน

ภิกษุทั้งหลาย บุคคลบางคนในโลกนี้ ย่อมศึกษา

ศิลปะเกี่ยวกับช้างบ้าง ม้าบ้าง รถบ้าง ธนูบ้าง

ดาบบ้าง หรือศึกษาศิลปะชั้นสูงชั้นต่ำ ย่อมศึกษา

ต่อสมณพราหมณ์ผู้มีความเห็นผิด ผู้ปฏิบัติผิด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย การศึกษานี้มีอยู่, เรามิได้

กล่าวว่า การศึกษานี้ไม่มี. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

ก็แต่ว่าการศึกษานั้น เป็นการศึกษาที่เลว ฯลฯ

ย่อมไม่เป็นไปเพื่อนิพพาน. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

ส่วนบุคคลใดมีสัทธาตั้งมั่น มีความรักตั้งมั่น มี

สัทธาไม่หวั่นไหว มีความเลื่อมใสยิ่ง ย่อมศึกษา

อธิศีลบ้าง อธิจิตบ้าง อธิปัญญาบ้าง ในธรรม

วินัยอันตถาคตประกาศแล้ว. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

การศึกษานี้ประเสริฐกว่าการศึกษาทั้งหลาย ย่อม

เป็นไปเพื่อความบริสุทธิ์แห่งสัตว์ทั้งหลาย ฯลฯ

เพื่อทำให้แจ้งซึ่งพระนิพพาน, ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

ข้อที่บุคคลผู้มีสัทธาตั้งมั่น มีความรักตั้งมั่น มี

สัทธาไม่หวั่นไหว มีความเลื่อมใสยิ่ง ย่อมศึกษา

อธิศีลบ้าง อธิจิตบ้าง อธิปัญญาบ้าง ในธรรมวินัย

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 198

อันตถาคตประกาศแล้วนี้ เราเรียกว่า สิกขานุต-

ริยะ. ทัสนานุตริยะ สวนานุตริยะ ลาภานุต-

ริยะ สิกขานุตริยะ เป็นดังนี้.

ก็ ปาริจริยานุตริยะ เป็นอย่างไร ? ดูก่อน

ภิกษุทั้งหลาย บุคคลบางคนในโลกนี้ ย่อมบำรุง

กษัตริย์บ้าง, พราหมณ์บ้าง, คฤหบดีบ้าง, ก็หรือ

ว่า ย่อมบำรุงบุคคลชั้นสูงและต่ำ, หรือย่อมบำรุง

สมณพราหมณ์ผู้มีความเห็นผิด ผู้ปฏิบัติผิด.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย การบำรุงนี้มีอยู่ เรามิได้

กล่าวว่า การบำรุงไม่มี. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย แต่

การบำรุงนี้แล เป็นการบำรุงอันเลว ฯลฯ ไม่เป็น

ไปเพื่อพระนิพพาน. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็แต่ว่า

บุคคลใดแล ผู้มีสัทธาตั้งมั่น มีความรักตั้งมั่น

มีสัทธาไม่หวั่นไหว มีความเลื่อมใสยิ่ง ย่อมบำรุง

พระตถาคตหรือสาวกของพระตถาคต. ดูก่อนภิกษุ

ทั้งหลาย การบำรุงนี้ประเสริฐกว่าการบำรุงทั้งหลาย

ย่อมเป็นไปเพื่อความบริสุทธิแห่งสัตว์ทั้งหลาย

ฯลฯ เพื่อกระทำให้แจ้งซึ่งพระนิพพาน, ดูก่อน

ภิกษุทั้งหลาย ข้อที่บุคคลผู้มีสัทธาตั้งมั่น มีความ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 199

รักตั้งมั่น มีสัทธาไม่หวั่นไหว มีความเลื่อมใสยิ่ง

ย่อมบำรุงพระตถาคตหรือสาวกของพระตถาคต. นี้

เราเรียกว่า ปาริจริยานุตริยะ. ทัสนานุตริยะ

สวนานุตริยะ ลาภานุตริยะ สิกขานุตริยะ

ปาริจริยานุตริยะ เป็นดังนี้.

ก็ อนุสตานุตริยะ เป็นอย่างไร ?, ดูก่อน

ภิกษุทั้งหลาย บุคคลบางคนในโลกนี้ ย่อมระลึก

ถึงการได้บุตรบ้าง การได้ภรรยาบ้าง การได้ทรัพย์

บ้าง ก็หรือว่า ย่อมระลึกถึงการได้มากบ้าง น้อย

บ้าง, หรือระลึกถึงสมณพรหมณ์ผู้มีความเห็นผิด

ผู้ปฏิบัติผิด. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย การระลึกถึงนี้

มีอยู่ เรามิได้กล่าวว่า การระลึกถึงนี้ไม่มี. ดูก่อน

ภิกษุทั้งหลาย แต่ว่า การระลึกถึงนี้นั้นแล เป็น

การระลึกถึงอันเลว ฯลฯ ย่อมไม่เป็นไปเพื่อ

พระนิพพาน. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็แต่ว่าบุคคล

ใดแล ผู้มีสัทธาตั้งมั่น มีความรักตั้งมั่น มีสัทธา

ไม่หวั่นไหว มีความเลื่อมใสยิ่ง ย่อมระลึกถึง

พระตถาคตหรือสาวกของพระตถาคต. ดูก่อนภิกษุ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 200

ทั้งหลาย การระลึกถึงนี้ประเสริฐกว่าการระลึกถึง

ทั้งหลาย ย่อมเป็นไปเพื่อความบริสุทธิ์แห่งสัตว์

ทั้งหลาย ฯลฯ เพื่อทำให้แจ้งซึ่งพระนิพพาน,

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อที่บุคคลผู้มีสัทธาตั้งมั่น

มีความรักตั้งมั่น มีสัทธาไม่หวั่นไหว มีความ

เลื่อมใสยิ่ง ย่อมระลึกถึงพระตถาคตหรือสาวกของ

พระตถาคต. นี้ เราเรียกว่า อนุสตานุตริยะ.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เหล่านี้คือ อนุตริยะ ๖

ฉะนี้แล^๑.

อรรถกถาสัตตกนิทเทส

ว่าด้วย นิททสะ

ในคำว่า สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ นี้ มีความว่า ทสะ แปลว่า

๑๐ ไม่มีแก่ผู้นั้น ฉะนั้น ผู้นั้นจึงชื่อว่า นิททสะ, วัตถุคือเหตุแห่ง

นิททสะคือความเป็นแห่งนิททสะ ชื่อว่า นิททสวัตถุ.

จริงอยู่ พระขีณาสพ ปรินิพพานในกาลที่มีพรรษา ๑๐ ก็ไม่

ชื่อว่า มีพรรษา ๑๐ อีก เพราะไม่มีปฏิสนธิอีกต่อไป ฉะนั้น ท่านจึง

๑. องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๐๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 201

เรียกว่า นิททสะ ไม่มีพรรษา ๑๐. และไม่มีพรรษา ๑๐. อย่างเดียวเท่า

นั้นก็หาไม่ แม้พรรษา ๙ ก็ไม่มี ฯลฯ แม้กาลสักว่าครู่เดียวก็ยังไม่มี.

พระขีณาสพปรินิพพานในกาลที่มีพรรษา ๑๐ เท่านั้นก็หาไม่ แม้ปริ-

นิพพานในกาลที่มีพรรษา ๗ ก็ไม่ชื่อว่ามีพรรษา ๗ ไม่มีพรรษา ๑๐ ไม่

มีกาลแม้สักครู่เดียว. ก็พระผู้มีพระภาคเจ้าเมื่อยกเอาโวหารอันเกิดใน

ลัทธิเดียรถีย์มาไว้ในพระศาสนา แล้วทรงแสดงความไม่มีแห่งพระขีณา-

สพผู้เช่นนั้นในลัทธิเดียรถีย์นั้น, และความมีอยู่แห่งพระขีณาสพผู้เช่น

นั้นในศาสนานี้ จึงตรัสเหตุแห่งความมีอยู่แห่งพระขีณาสพผู้เช่นนั้นว่า

สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ - วัตถุแห่งนิททสะ ๗. ดุจดังพระผู้มีพระภาค-

เจ้าตรัสไว้ว่า

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นิททสวัตถุ ๗ ประการ

นี้. ๗ ประการเป็นไฉน ? คือ

๑. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในธรรมวินัย

นี้ เป็นผู้มีความพอใจอย่างแรงกล้าในการสมาทาน

สิกขาและเป็นผู้มีความรักอันไม่ปราศจากไปในการ

สมาทานสิกขา.

๒. เป็นผู้ได้ความยินดีอย่างแรงกล้าในการ

ใคร่ครวญธรรมและเป็นผู้มีความรักอันไม่ปราศจาก

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 202

ไปในการใคร่ครวญธรรมต่อไป.

๓. เป็นผู้ยินดีอย่างแรงกล้าในการกำจัด

ความอยาก และเป็นผู้มีความรักอันไม่ปราศจาก

ไปในการกำจัดความอยากต่อไป.

๔. เป็นผู้มีความยินดีอย่างแรงกล้าในการ

หลีกเร้น และเป็นผู้มีความรักอันไม่ปราศจากไป

ในการหลีกเร้นต่อไป.

๕. เป็นผู้มีความพอใจอย่างแรงกล้าในการเริ่ม

ความเพียร และเป็นผู้มีความรักอันไม่ปราศจาก

ไปในการเริ่มความเพียรต่อไป.

๖. เป็นผู้มีความพอใจอย่างแรงกล้าในความ

เป็นผู้มีสติปัญญาเป็นเครื่องรักษาตัว และเป็นผู้มี

ความรักอันไม่ปราศจากไปในความเป็นผู้มีสติปัญ-

ญาเป็นเครื่องรักษาตัวต่อไป.

๗. เป็นผู้มีความพอใจอย่างแรงกล้าในการ

แทงตลอดด้วยทิฏฐิ และเป็นผู้มีความรักอันไม่

ปราศจากไปในการแทงตลอดด้วยทิฏฐิ ต่อไป.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 203

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นิททสวัตถุ ๗ ประการนี้แล*.

แม้พระเถระครั้นยกเทศนาอย่างนั้นขึ้นกล่าวว่า สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ

- นิททสวัตถุ ๗ ดังนี้.

อรรถกถาอัฏฐกนิทเทส

ว่าด้วย อภิภายตนะ ๘

ในคำว่า อฏฺ อภิภายตนานิ - อภิภายตนะ ๘ นี้ มีความ

ว่า อายตนะทั้งหลายครอบงำฌานเหล่านั้น ฉะนั้น ฌานเหล่านั้นจึง

ชื่อว่า อภิภายตนะ. คำว่า อายตนานิ ความว่า ฌานมีกสิณเป็น

อารมณ์กล่าวคืออายตนะเพราะอรรถว่าเป็นที่ตั้งอันยิ่ง.

อธิบายว่า ก็บุคคลผู้มีญาณอันยิ่ง ผู้มีญาณแกล้วกล้าคิดว่า อัน

เราพึงเข้าในอารมณ์นี้ เพราะเหตุไร ? ภาระในการทำจิตให้เป็นเอกัคค-

ตา ไม่มีแก่เราดังนี้ แล้วครอบงำอารมณ์เหล่านั้นเสียเข้าสมาบัติ, ยัง

อัปปนาให้เกิดขึ้นในอารมณ์นี้ พร้อมกับการเกิดขึ้นแห่งนิมิต. ฌานที่

ให้เกิดขึ้นโดยประการอย่างนี้ ท่านเรียกว่า อภิภายตนะ. อภิภายตนะ

๘ เป็นไฉน ?

๑. องฺ. สตฺตก. ๒๓/๑๘.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 204

๑. ผู้หนึ่ง มีความสำคัญในรูปภายใน เห็น

รูปภายนอกเล็กน้อย มีวรรณะดีและทราม

ครอบงำรูปเหล่านั้นแล้ว มีความสำคัญอย่างนี้ว่า

เรารู้ เราเห็น, นี้ เป็น อภิภายตนะที่ ๑.

๒. ผู้หนึ่ง มีความสำคัญในรูปภายใน เห็น

รูปภายนอกไม่มีประมาณ มีวรรณะดีและทราม

ครอบงำรูปเหล่านั้นแล้ว มีความสำคัญอย่างนี้ว่า

เรารู้ เราเห็น, นี้ เป็น อภิภายตนะที่ ๒.

๓. ผู้หนึ่ง มีความสำคัญในอรูปภายใน เห็น

รูปภายนอกเล็กน้อย มีวรรณะดีและทราม ครอบงำ

รูปเหล่านั้นแล้ว มีความสำคัญอย่างนี้ว่า เรารู้ เรา

เห็น, นี้ เป็น อภิภายตนะที่ ๓.

๔. ผู้หนึ่ง มีความสำคัญในอรูปภายใน เห็น

รูปภายนอกไม่มีประมาณ มีวรรณะดีและทราม

ครอบงำรูปเหล่านั้นแล้ว มีความสำคัญอย่างนี้ว่า

เรารู้ เราเห็น, นี้ เป็น อภิภายตนะที่ ๔.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 205

๕. ผู้หนึ่ง มีความสำคัญในอรูปภายใน เห็น

รูปภายนอกอันเขียว มีวรรณะเขียว เขียวล้วน

มีรังสีเขียว, ดอกผักตบอันเขียว มีวรรณะเขียว

เขียวล้วน มีรังสีเขียว, หรือว่าผู้ที่กำเนิดในเมือง

พาราณสี มีส่วนทั้งสอง เกลี้ยงเขียว มีวรรณะเขียว

เขียวล้วน มีรังสีเขียว แม้ฉันใด, ผู้หนึ่ง มีความ

สำคัญในอรูปภายใน เห็นรูปภายนอกอันเขียว มี

วรรณะเขียว เขียวล้วน มีรังสีเขียว ฉันนั้น

เหมือนกัน ครอบงำรูปเหล่านั้นแล้ว มีความ

สำคัญอย่างนี้ เรารู้ เราเห็น, นี้ เป็น อภิภายตนะ

ที่ ๕.

๖. ผู้หนึ่ง มีความสำคัญในอรูปภายใน เห็น

รูปภายนอกอันเหลือง มีวรรณะเหลือง เหลือง

ล้วน มีรังสีเหลือง, ดอกกรรณิกาอันเหลือง มี

วรรณะเหลือง เหลืองล้วน มีรังสีเหลือง, หรือว่า

ผู้ที่กำเนิดในเมืองพาราณสี มีส่วนทั้งสองเกลี้ยง-

เหลือง มีวรรณะเหลือง เหลืองล้วน มีรังสีเหลือง

แม้ฉันใด, ผู้ใดมีความสำคัญในอรูปภายใน เห็น

รูปภายนอกอันเหลือง มีวรรณะเหลือง เหลือง

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 206

ล้วน มีรังสีเหลือง ฉันนั้นเหมือนกัน ครอบงำรูป

เหล่านั้นแล้ว มีความสำคัญอย่างนี้ว่า เรารู้ เรา

เห็น, นี้ เป็น อภิภายตนะที่ ๖.

๗. ผู้หนึ่ง มีความสำคัญในอรูปภายใน เห็น

รูปภายนอกอันแดง มีวรรณะแดง แดงล้วน มี

รังสีแดง, ดอกหงอนไก่อันแดง มีวรรณะแดง

แดงล้วน มีรังสีแดง, หรือว่า ผ้าที่กำเนิดในเมือง

พาราณสี มีส่วนทั้งสองเกลี้ยงแดง มีวรรณะแดง

แดงล้วน มีรังสีแดง แม้ฉันใด, ผู้หนึ่ง มีความ

สำคัญในอรูปภายใน เห็นรูปภายนอกอันแดง มี

วรรณะแดง แดงล้วน มีรังสีแดง ฉันนั้นเหมือน

กัน ครอบงำรูปเหล่านั้นแล้ว มีความสำคัญอย่างนี้

ว่า เรารู้ เราเห็น, นี้ เป็น อภิภายตนะที่ ๗.

๘. ผู้หนึ่ง มีความสำคัญในอรูปภายใน เห็น

รูปภายนอกอันขาว มีวรรณะขาว ขาวล้วน มี

รังสีขาว, ดาวประกายพรึกอันขาว มีวรรณะขาว

ขาวล้วน มีรังสีขาว, หรือว่า ผ้าที่กำเนิดในเมือง

พาราณสี มีส่วนทั้งสองเกลี้ยงขาว มีวรรณะขาว

ขาวล้วน มีรังสีขาว แม้ฉันใด, ผู้หนึ่ง มีความ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 207

สำคัญในอรูปภายใน เห็นรูปภายนอกอันขาว มี

วรรณะขาว ขาวล้วน มีรังสีขาว ฉันนั้นเหมือนกัน

ครอบงำรูปเหล่านั้นแล้ว มีความสำคัญอย่างนี้ว่า

เรารู้ เราเห็น, นี้ เป็น อภิภายตนะที่ ๘^๑.

อรรถกถานวกนิทเทส

ว่าด้วย อนุปุพพวิหารธรรม ๙

คำว่า นว อนุปุพฺพวิหารา - อนุปุพพวิหาร ๙ มีความว่า ภาย

หลังแห่งธรรมมีในก่อน ๆ ชื่อว่า อนุปุพพะ - ตามลำดับ, วิหาระ -

ธรรมเป็นเครื่องอยู่ตามลำดับ ชื่อว่า อนุปุพพวิหาระ เพราะเป็นธรรม

อันพระโยคีบุคคลพึงอยู่ คือพึงเข้าอยู่ตามลำดับ, อธิบายว่า ธรรมเป็น

เครื่องอยู่อันพระโยคีบุคคลพึงเข้าอยู่ตามลำดับ. อนุปุพพวิหารธรรม ๙

เป็นไฉน ? พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า

๑. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในธรรมวินัย

นี้เข้าปฐมฌาน สงัดจากอกุศลธรรมทั้งหลาย มี

วิตกวิจาร มีปีติสุขอันเกิดแต่วิเวกอยู่

๑. ที. ปา. ๑๑/๓๔๙.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 208

๒. ภิกษุ เพราะระงับวิตกวิจารเสียได้ ก็

เข้าทุติยฌาน อันเป็นความผ่องใสแห่งใจในภายใน

มีอารมณ์เป็นเอโกทิภาพ - ความที่จิตมีอารมณ์เดียว

ไม่มีวิตกวิจาร มีปีติสุขอันเกิดแต่สมาธิอยู่.

๓. ภิกษุ เข้าตติยฌานอันปราศจากปีติอยู่

ด้วยอุเบกขา, สติ, สัมปชัญญะเสวยสุขทางกาย

ซึ่งพระอริยะทั้งหลายเรียกว่า เป็นผู้มีอุเบกขา, มี

สติ, มีธรรมเครื่องอยู่เป็นสุขดังนี้.

๔. ภิกษุ เพราะละสุขและทุกข์ดับโสมนัส

โทมนัสในก่อนเสียได้ จึงเข้าจตุตถฌานอันไม่มี

ทุกข์และสุข บริสุทธิด้วยอุเบกขาและสติอยู่.

๕. ภิกษุ เพราะก้าวล่วงรูปสัญญา ดับปฏิฆ-

สัญญา ไม่ใส่ใจนานัตตสัญญาได้โดยประการทั้ง

ปวง จึงเข้าอากาสานัญจายตนะด้วยบริกรรมว่า

อนนฺโต อากาโส - อากาสไม่มีที่สุดอยู่.

๖. ภิกษุ ก้าวล่วงอากาสานัญจายตนะเสียได้

โดยประการทั้งปวง จึงเข้าวิญญาณัญจายตนะด้วย

บริกรรมว่า อนนฺต วิญฺาณ - วิญญาณไม่มีที่สุด

อยู่.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 209

๗. ภิกษุ ก้าวล่วงวิญญาณัญจายตนะเสียได้

โดยประการทั้งปวง จึงเข้าอากิญจัญญายตนะด้วย

บริกรรมว่า นตฺถิ กิญฺจิ -นิดหนึ่งหน่อยหนึ่งไม่มี

อยู่.

๘. ภิกษุ ก้าวล่วงอากิญจัญญายตนะเสียได้

โดยประการทั้งปวง จึงเข้าเนวสัญญานาสัญญา

ยตนะอยู่

๙. ภิกษุ ก้าวล่วงเนวสัญญานาสัญญายตนะ

เสียได้โดยประการทั้งปวง จึงเข้าสัญญาเวทยิตนิ-

โรธอยู่^๑ ดังนี้.

อรรถกถาทสกนิทเทส

ว่าด้วย นิชชรวัตถุ ๑๐

คำว่า ทส นิชฺชรวตฺถูนิ - นิชชรวัตถุ ๑๐ ความว่า มิจฉา-

ทิฏฐิเป็นต้น ย่อมเสื่อมลง ย่อมสลายไป ฉะนั้นจึงชื่อว่า นิชชระ.

คำว่า วตฺถูนิ - วัตถุทั้งหลาย ได้แก่เหตุ. วัตถุ คือเหตุนั้นด้วย

เสื่อมลงด้วย ฉะนั้นจึงชื่อว่า นิชชรวัตถุ. นิชชรวัตถุนี้ เป็นชื่อของ

กุศลธรรมมีสัมมาทิฏฐิเป็นต้น. นิชชรวัตถุ ๑ เป็นไฉน ? นิชชรวัตถุ

๑๐ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้แล้วว่า

๑. นวก. ๒๓/๒๓๖.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 210

๑. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิจฉาทิฏฐิของผู้มี

สัมมาทิฏฐิ ย่อมเสื่อมลง, อกุศลธรรมอันลามก

เป็นอเนกเหล่าใด มีมิจฉาทิฏฐิเป็นปัจจัย ย่อม

เกิดขึ้น อกุศลธรรมทั้งหลายเหล่านั้น ของผู้มี

สัมมาทิฏฐินั้น ก็ย่อมเสื่อมลงด้วย. และกุศล-

ธรรมเป็นอเนกมีสัมมาทิฏฐิเป็นปัจจัย ก็ย่อมถึง

ซึ่งความเจริญเต็มที่.

๒. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิจฉาสังกัปปะ

ของผู้มีสัมมาสังกัปปะ ย่อมเสื่อมลง, อกุศลธรรม

อันลามกเป็นอเนกเหล่าใด มีมิจฉาสังกัปปะเป็น

ปัจจัย ย่อมเกิดขึ้น อกุศลธรรมทั้งหลายเหล่านั้น

ของผู้มีสัมมาสังกัปปะนั้น ก็ย่อมเสื่อมลงด้วย,

และกุศลธรรมเป็นอเนกมีสัมมาสังกัปปะเป็นปัจจัย

ก็ย่อมถึงซึ่งความเจริญเต็มที่.

๓. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิจฉาวาจา ของ

ผู้มีสัมมาวาจา ย่อมเสื่อมลง, อกุศลธรรมอันลามก

เป็นอเนกเหล่าใด มีมิจฉาวาจาเป็นปัจจัย ย่อม

เกิดขึ้น อกุศลธรรมทั้งหลายเหล่านั้นของผู้มีสัม-

มาวาจานั้น ก็ย่อมเสื่อมลงด้วย, และกุศลธรรม

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 211

อันเป็นอเนกมีสัมมาวาจาเป็นปัจจัย ก็ย่อมถึงซึ่ง

ความเจริญเต็มที่.

๔. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิจฉากัมมันตะ

ของผู้มีสัมมากัมมันตะ ย่อมเสื่อมลง, อกุศลธรรม

อันลามกเป็นอเนกเหล่าใด มีมิจฉากัมมันตะเป็น

ปัจจัย ย่อมเกิดขึ้น อกุศลธรรมทั้งหลายเหล่านั้น

ของผู้มีสัมมากัมมันตะนั้น ก็ย่อมเสื่อมลงด้วย,

และกุศลธรรมเป็นอเนกมีสัมมากัมมันตะเป็นปัจ-

จัย ก็ย่อมถึงซึ่งความเจริญเต็มที่.

๕. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิจฉาอาชีวะของ

ผู้มีสัมมาอาชีวะ ย่อมเสื่อมลง, อกุศลธรรมอัน

ลามกเป็นอเนกเหล่าใด มีมิจฉาอาชีวะเป็นปัจจัย

ย่อมเกิดขึ้น อกุศลธรรมทั้งหลายเหล่านั้นของผู้มี

สัมมาอาชีวะนั้น ก็ย่อมเสื่อมลงด้วย, และกุศล-

ธรรมเป็นอเนกมีสัมมาอาชีวะเป็นปัจจัย ก็ย่อมถึง

ซึ่งความเจริญเต็มที่.

๖. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิจฉาวายามะของ

ผู้มีสัมมาวายามะ ย่อมเสื่อมลง, อกุศลธรรมอัน

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 212

ลามกเป็นอเนกเหล่าใด มีมิจฉาวายามะเป็นปัจจัย

ย่อมเกิดขึ้น อกุศลธรรมทั้งหลายเหล่านั้นของผู้มี

สัมมาวายามะนั้น ก็ย่อมเสื่อมลงด้วย, และกุศล-

ธรรมเป็นอเนกมีสัมมาวายามะเป็นปัจจัย ก็ย่อม

ถึงซึ่งความเจริญเต็มที่.

๗. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิจฉาสติของผู้มี

สัมมาสติ ย่อมเสื่อมลง อกุศลธรรมอันลามกเป็น

อเนกมีมิจฉาสติเป็นปัจจัย ย่อมเกิดขึ้น อกุศล-

ธรรมทั้งหลายเหล่านั้น ของผู้มีสัมมาสตินั้น ก็

ย่อมเสื่อมลงด้วย, และกุศลธรรมเป็นอเนกมีสัม-

มาสติเป็นปัจจัย ก็ย่อมถึงซึ่งความเจริญเต็มที่.

๘. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิจฉาสมาธิของผู้

มีสัมมาสมาธิ ย่อมเสื่อมลง, อกุศลธรรมอันลามก

เป็นอเนกเหล่าใด มีมิจฉาสมาธิเป็นปัจจัย ย่อม

เกิดขึ้น อกุศลธรรมทั้งหลายเหล่านั้นของผู้มีสัม-

มาสมาธินั้น ก็ย่อมเสื่อมลงด้วย, และกุศลธรรม

เป็นอเนกมีสัมมาสมาธิเป็นปัจจัย ก็ย่อมถึงซึ่ง

ความเจริญเต็มที่.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 213

๙. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิจฉาญาณของผู้มี

สัมมาญาณ ย่อมเสื่อมลง, อกุศลธรรมอันลามก

เป็นอเนกเหล่าใด มีมิจฉาญาณเป็นปัจจัย ย่อม

เกิดขึ้น อกุศลธรรมทั้งหลายเหล่านั้นของผู้มีสัมมา-

ญาณนั้น ก็ย่อมเสื่อมลงด้วย, และกุศลธรรมเป็น

อเนกมีสัมมาญาณเป็นปัจจัย ก็ย่อมถึงซึ่งความ

เจริญเต็มที่.

๑๐. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิจฉาวิมุตติของผู้

มีสัมมาวิมุตติ ย่อมเสื่อมลง, อกุศลธรรมอันลามก

เป็นอเนกเหล่าใด มีมิจฉาวิมุตติเป็นปัจจัย ย่อม

เกิดขึ้น อกุศลธรรมทั้งหลายเหล่านั้น ของผู้มี

สัมมาวิมุตตินั้น ก็ย่อมเสื่อมลงด้วย, และกุศล-

ธรรมเป็นอเนกมีสัมมาวิมุตติเป็นปัจจัย ก็ย่อมถึง

ซึ่งความเจริญเต็มที่*.

อรรถกถาจักขาทินิทเทส

ว่าด้วย จักษุเป็นต้น

๓] คำมีอาทิว่า สพฺพ ภิกฺขเว อภิญฺเยฺย - ดูก่อนภิกษุ

ทั้งหลาย สิ่งทั้งปวงควรรู้ยิ่งดังนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสแล้ว พึง

๑. องฺ.ทสก. ๒๔/๑๐๖.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 214

ทราบว่า พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรนำมาแสดงแล้วในที่นี้. จ อักษร

ในคำว่า กิญฺจ เป็นนิบาตสักว่าทำบทให้เต็ม. วิสัชนา ๓๐ มี จกฺขุ

เป็นต้น พระธรรมเสนาบดีสารีบุตร แสดงแยกเป็นอย่างละ ๕ ๆ ใน

ทวารหนึ่ง ๆ ในทั้ง ๖ ตามลำดับแห่งความเป็นไปแห่งทวารและอารมณ์

ในคำนั้น จักษุ มี ๒ อย่าง คือ มังสจักษุ ๑ ปัญญาจักษุ ๑.

ในจักษุทั้ง ๒ นั้น ปัญญาจักษุมี ๕ อย่าง คือ พุทธจักษุ ๑, สมันต-

จักษุ ๑, ญาณจักษุ ๑, ทิพยจักษุ ๑, ธรรมจักษุ ๑.

คำนี้ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เราเมื่อตรวจดูสัตวโลก ได้เห็น

แล้วแลด้วยพุทธจักษุ^๑ ดังนี้ ชื่อว่า พุทธจักษุ.

คำนี้ว่า สัพพัญญุตญาณ เรียกว่า สมันตจักษุ^๒ ดังนี้ ชื่อว่า

สมันตจักษุ.

คำนี้ว่า ดวงตาเห็นธรรม เกิดขึ้นแล้ว ญาณเกิดขึ้นแล้ว^๓ ดังนี้

ชื่อว่า ญาณจักษุ.

คำนี้ว่า ดูก่อนภิกษุ เราได้เห็นแล้วแล ด้วยทิพยจักษุอัน

บริสุทธิ์^๔ ดังนี้ ชื่อว่า ทิพยจักษุ.

มรรคญาณเบื้องต่ำ ๓ นี้มาในคำว่า ธรรมจักษุอันปราศจากธุลี

ไม่มีมลทิน เกิดขึ้นแล้ว^๕ ดังนี้ ชื่อว่า ธรรมจักษุ.

๑. ม. มู. ๑๒/๓๒๓. ๒. ขุ. จูฬ ๓๐/๒๑๖, ๒๔๕.

๓. ส. มหา. ๑๙/๑๖๖๖. ๔. ม. มู. ๑๒/๓๒๔. ๕. ม.มู. ๑๓/๕๙๙.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 215

ฝ่ายมังสจักษุ มี ๒ อย่าง คือ สสัมภารจักษุ ๑, ปสาทจักษุ ๑.

ก้อนเนื้ออันใดตั้งอยู่ที่เบ้าตา พร้อมด้วยหนังหุ้มลูกตาภายนอก

ทั้ง ๒ ข้างเบื้องต่ำกำหนดด้วยกระดูกเบ้าตา เบื้องบนกำหนดด้วยกระดูก

คิ้ว ผูกด้วยเส้นเอ็นอันออกจากท่ามกลางเบ้าตาโยงติดไปถึงสมองศีรษะ

สสัมภารจักษุ.

ส่วนความใสอันใดเกี่ยวในสสัมภารจักษุนี้ เนื่องในสสัมภาร-

จักษุนี้ อาศัยมหาภูตรูป ๔ มีอยู่, ความใสนี้ ชื่อว่า ปสาทจักษุ. ใน

ที่นี้ ท่านประสงค์เอา ปสาทจักษุ นี้.

ปสาทจักษุนี้นั้น โดยประมาณก็สักเท่าศีรษะเล็นอาศัยธาตุทั้ง ๔

อาบเยื่อตาทั้ง ๗ ชั้น ดุจน้ำมันที่ราดลงที่ปุยนุ่น ๗ ชั้น อาบปุยนุ่น

ทุกชั้นอยู่ฉะนั้น ให้สำเร็จความเป็นวัตถุและทวารตามสมควรแก่จิตใน

วิถีมีจักขุวิญญาณจิตเป็นต้น ตั้งอยู่ ณ ตำแหน่ง เป็นที่เกิดขึ้นแห่ง

สรีรสัณฐาน ที่อยู่ตรงหน้าในท่ามกลางแววตาดำที่แวดล้อมด้วยมณฑล

ตาขาว แห่งสสัมภารจักษุนั้น.

ธรรมชาติใดย่อมเห็น ฉะนั้น ธรรมชาตินั้นชื่อว่า จักษุ,

อธิบายว่า จักษุนั้น ย่อมยินดีรูป และทำให้รูปปรากฏแจ่มแจ้งได้.

ธรรมชาติใด ย่อมแตกสลายไป ฉะนั้น ธรรมชาตินั้นชื่อว่า

รูป, อธิบายว่า รูปนั้น เมื่อถึงความแปรไปแห่ง วรรณะ ย่อม

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 216

ประกาศความถึงหทัย.

วิญญาณเป็นไปทางจักษุ หรือ การรู้รูปารมณ์ของจักษุ ชื่อว่า

จักขุวิญญาณ.

ชื่อว่า ผัสสะ เพราะอรรถว่า ถูกต้อง. ท่านกล่าวว่า สัม-

ผัสสะ เพราะประดับบทด้วยอุปสรรค. สัมผัสที่เป็นไปทางจักษุ ชื่อว่า

จักขุสัมผัส.

คำว่า จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา ได้แก่ ผัสสเจตสิกที่ประกอบกับ

จักขุวิญญาณเป็นปัจจัย.

คำว่า เวทยิต ได้แก่ รับรู้อารมณ์. อธิบายว่า การเสวย

อารมณ์.

ธรรมชาติที่รับรู้อารมณ์นั้นนั่นแหละ ย่อมเป็นสุข ฉะนั้น จึง

ชื่อว่า สุขะ, อธิบายว่า สุขะนั้นเกิดแก่ผู้ใด ก็ย่อมทำผู้นั้นให้ถึงซึ่ง

ความสุข. อีกอย่างหนึ่ง ธรรมชาติใดย่อมเคี้ยวกินและขุดเสียได้ด้วยดี

ซึ่งอาพาธทางกายและจิต ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า สุขะ.

ธรรมชาติใดย่อมเสวยอารมณ์เป็นทุกข์ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น

จึงชื่อว่า ทุกขะ, อธิบายว่า ทุกข์นั้นเกิดแก่ผู้ใด ก็ย่อมทำผู้นั้นให้

ถึงซึ่งความทุกข์.

ทุกข์ก็ไม่ใช่, สุขก็ไม่ใช่ ฉะนั้น จึงชื่อว่า อทุกขมสุข. ม

อักษรท่านกล่าวด้วยสามารถแห่งปทสนธิ - ต่อบท.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 217

ก็จักขุสัมผัสนั้น เป็นปัจจัยแก่เวทนาอันสัมปยุตกับด้วยตน

ด้วยอำนาจสหชาตปัจจัย, อัญญมัญญะ-, นิสสยะ-, วิปากะ-,

อาหาระ-, สัมปยุตตะ-, อัตถิ-, อวิคตปัจจัย รวม ๘ ปัจจัย,

เป็นปัจจัยแก่เวทนาอันสัมปยุตกับด้วยสัมปฏิจฉนจิต ด้วยอำนาจ

อนันตรปัจจัย, สมนันตระ อนันตรูปนิสสยะ, นัตถิ, วิคตะ

รวม ๕ ปัจจัย, เป็นปัจจัยแก่ธรรมทั้งหลาย อันสัมปยุตกับด้วยสันติ-

รณจิตเป็นต้น ด้วยอำนาจอุปนิสสยปัจจัยเพียงปัจจัยเดียว.

ธรรมชาติใดย่อมได้ยิน ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า โสตะ.

โสตะนั้นยังความเป็นวัตถุและทวารตามสมควรแก่จิตในวิถี มีโสต-

วิญญาณจิตเป็นต้นให้สำเร็จ ตั้งอยู่ ณ ตำแหน่ง ที่มีสัณฐานดังวงแหวน

มีขนอ่อนสีน้ำตาลพอกพูนภายในช่องแห่งสัมภารโสตะ.

ธรรมชาติใด ย่อมเปล่งออก ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

สัททะ - เสียง, อธิบายว่า ย่อมเปล่งเสียง.

ธรรมชาติใด ย่อมสูดดม ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

ฆานะ - จมูก. ฆานะนั้นยงความเป็นวัตถุและทวารตามสมควรแก่จิต

ในวิถี มีฆานวิญญาณเป็นต้นให้สำเร็จ ตั้งอยู่ ณ ตำแหน่ง ที่มีสัณฐาน

ดังกีบแพะในภายในแห่งช่องสสัมภารฆานะ.

ธรรมชาติใด ย่อมฟุ้งไป ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

คันธะ - กลิ่น, อธิบายว่า ย่อมประกาศซึ่งที่อยู่ของตน.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 218

ธรรมชาติใดย่อมนำมาซึ่งชีวิต ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

ชิวหา - ลิ้น, หรือ ชื่อว่า ชิวหา เพราะอรรถว่า ลิ้มรส. ชิวหานั้น

ยังความเป็นวัตถุและทวารตามสมควรแก่จิตในวิถี มีชิวหาวิญญาณจิต

เป็นต้นให้สำเร็จ ตั้งอยู่ ณ ตำแหน่ง มีสัณฐานดังปลายกลีบดอกอุบล

แตก ในท่ามกลางแผ่นลิ้นเบื้องบนเว้นปลายสุด, โคนและข้าง ๆ แห่ง

สสัมภารชิวหา.

สัตว์ทั้งหลายย่อมยินดีซึ่งธรรมชาตินั้น ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น

ชื่อว่า รสะ - รส, อธิบายว่า ย่อมชอบใจ.

ธรรมชาติใด เป็นบ่อเกิดแห่งสาสวธรรมทั้งหลาย อันบัณฑิต

เกลียด ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า กายะ - กาย. คำว่า อาโย

แปลว่า ประเทศเป็นที่เกิดขึ้น. ความเป็นไปแห่งอุปาทินนรูปในกายนี้

อยู่ตราบใด ตราบนั้นกายประสาทนั้นยังความเป็นวัตถุและทวารตาม

สมควรแก่จิตในวิถี มีกายวิญญาณจิตเป็นต้นให้สำเร็จตั้งอยู่ที่กายนั้น

โดยมาก.

ธรรมชาติใด ย่อมถูกต้อง ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

โผฏฐัพพะ - กระทบ.

ธรรมชาติใด ย่อมรู้ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า มโน-

ใจ, อธิบายว่า ย่อมรู้อารมณ์ต่าง ๆ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 219

ธรรมชาติใด ย่อมทรงไว้ซึ่งลักษณะของตน ฉะนั้น ธรรม-

ชาตินั้น ชื่อว่า ธัมมะ - ธรรมารมณ์.

คำว่า มโน - ใจ ได้แก่ ภวังคจิตที่เป็นไปกับด้วยการรับอารมณ์.

คำว่า ธมฺมา ได้แก่ ธรรมคือธรรมารมณ์มี ๑๒ ประเภท^๑.

คำว่า มโนวิาณ - มโนวิญญาณจิต ได้แก่ มโนวิญญาณ

ที่ทำชวนกิจ. คำว่า มโนสมฺผสฺโส - มโนสัมผัสสะ ได้แก่ ผัสสเจตสิก

ที่ประกอบกับมโนวิญญาณนั้น. มโนสัมผัสสะนั้น เป็นปัจจัยแก่เวทนา

๑. จิตและเจตสิกรับอารมณ์โดยแน่นอน

มีอารมณ์ ๑๒ ประเภท คือ :-

๑. กามอารมณ์ = กามจิต ๕๔ เจตสิก ๕๒ รูป ๒๘

๒. มหัคคตอารมณ์ = มหัคคตจิต ๒๗ เจตสิก ๓๕

๓. นิพพานอารมณ์ = นิพพาน

๔. นามอารมณ์ = จิต เจตสิก นิพพาน

๕. รูปอารมณ์ = รูป ๒๘

๖. ปัจจุบันอารมณ์ = จิต เจตสิก รูป

๗. อดีตอารมณ์ = จิต เจตสิก รูป

๘. กาลวิมุตติอารมณ์ = นิพพาน บัญญัติ

๙. บัญญัติอารมณ์ = อัตถบัญญัติ สัททบัญญัติ

๑๐. ปรมัตถอารมณ์ = จิต เจตสิก รูป นิพพาน

๑๑. อัชฌัตตอารมณ์ = จิต เจตสิก รูป

๑๒. พหิทธอารมณ์ = จิต เจตสิก รูป นิพพาน บัญญัติ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 220

ที่ประกอบ ด้วยอำนาจปัจจัย ๗ ปัจจัย^๑ที่เหลือเว้นวิปากปัจจัย, เป็น

ปัจจัยแก่เวทนาที่ประกอบกับชวนะเป็นลำดับไป คือชวนะดวงที่ ๒ ด้วย

อำนาจปัจจัย ๕ ปัจจัย^๒เหล่านั้นเหมือนกัน, เป็นปัจจัยแก่ชวนะที่เหลือ

คือชวนะดวงที่ ๓-๗ ด้วยอำนาจอุปนิสัยปัจจัยเท่านั้น.

ขันธ์ ๕

๔] วิสัชนา ๕ มีวิสัชนาในรูปเป็นต้น พระธรรมเสนาบดี-

สารีบุตรแสดงด้วยสามารถแห่งขันธ์.

ธรรมชาติใด ย่อมเสื่อมสลาย ย่อมถูกเบียดเบียนด้วยวิโรธิปัจจัย

มีความเย็นเป็นต้น ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า รูป.

ธรรมชาติใด ย่อมเสวยอารมณ์ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

เวทนา.

ธรรมชาติใด ย่อมจำอารมณ์ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

สัญญา.

ธรรมชาติใด ย่อมปรุงแต่ง ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

สังขาร.

๑. สหชาตะ, อัญญมัญญะ, นิสสยะ, อาหาระ, สัมปยุตตะ, อัตถิ, อวิคตะ.

๒. อนันตระ, สมนันตระ, อนันตรูปนิสสยะ, นัตถิ, วิคตะ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 221

ธรรมชาติใด ย่อมรู้อารมณ์ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

วิญญาณ.

ธรรมหมวด ๖

วิสัชนา ๖๐ มีวิสัชนาในจักขุเป็นต้น มีธรรมวิจารเป็นที่สุด

ด้วยสามารถแห่งหมวด ๖ หมวดละ ๑๐ พระธรรมเสนาบดีสารีบุตร

แสดงโดยความเป็นปิยรูปสาตรูป.

เวทนา มีเวทนาที่เกิดแต่จักขุสัมผัสเป็นต้นกับทั้งธรรมที่สัมป-

ยุตด้วย.

ความสำคัญในรูป ชื่อว่า รูปสัญญา.

ธรรมชาติใด ย่อมตั้งใจในอารมณ์ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น

ชื่อว่า สัญเจตนา. อธิบายว่า ย่อมมุ่งสู่อารมณ์.

ธรรมชาติใด ย่อมกระหาย ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

ตัณหา. อธิบายว่า ย่อมอยาก.

ธรรมชาติใด ย่อมตรึกซึ่งอารมณ์ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น

ชื่อว่า วิตักกะ อีกอย่างหนึ่ง ความตรึก ชื่อว่า วิตักกะ, ท่าน

อธิบายไว้ว่า การยกจิตขึ้นสู่อารมณ์.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 222

ธรรมชาติใด ย่อมประคองจิตไว้ในอารมณ์ ฉะนั้น ธรรมชาติ

นั้น ชื่อว่า วิจาระ, อีกอย่างหนึ่ง การพิจารณา ชื่อว่า วิจาร,

ท่านอธิบายไว้ว่า การพิจารณาเนือง ๆ.

ธาตุ ๖

๕] วิสัชนา ๖ มีวิสัชนาในปฐวีธาตุเป็นต้น พระธรรม-

เสนาบดีสารีบุตร แสดงด้วยสามารถการกำหนดนามรูป โดยสังเขป.

ชื่อว่า ปฐวี-ดิน เพราะเป็นธรรมชาติแผ่ไป.

ธรรมชาติใด ย่อมเอิบอาบ หรือว่า ย่อมไหลไปและเกาะกุม

ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า อาโป-น้ำ.

ธรรมชาติใด ย่อมทำให้ร้อน ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

เตโช - ไฟ.

ธรรมชาติใด ย่อมพัดไป ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า

วาโย - ลม.

ธรรมชาติใด อันใคร ๆ ย่อมขีดไม่ได้ เขียนไม่ได้ คือ อัน

ใคร ๆ ไม่อาจที่จะไถ, ตัด, หรือทำลายได้ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น

ชื่อว่า อากาโส - อากาส.

ชื่อว่า ธาตุ เพราะอรรถว่า มิใช่สัตว์.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 223

กสิณ ๑๐

วิสัชนา ๑๐ มีวิสัชนาในปฐวีกสิณเป็นต้น พระธรรมเสนาบดี

สารีบุตร ได้แสดงด้วยสามารถแห่งกสิณภาวนา.

ดวงกสิณด้วยสามารถการแผ่ไปในอารมณ์ทั้งสิ้นก็ดี, นิมิตที่

ปรากฏที่ดวงกสิณนั้นก็ดี, ฌานมีดวงกสิณนั้นเป็นอารมณ์ก็ดี ท่าน

เรียกว่า กสิณ. แต่ในที่นี้ท่านประสงค์เอาฌาน. คือ ฌาน ๔ มี

มหาภูตเป็นกสิณเป็นอารมณ์ ในเบื้องต้น, จากนั้น ฌาน ๔ มีวัณณ-

กสิณเป็นอารมณ์ ในเบื้องปลาย.

ปริจเฉทากาส ๑, ฌานมีปริจเฉทากาสนั้นเป็นอารมณ์ ๑,

กสิณุคฆาฏิมากา ๑, และอากาสานัญจายตนฌาน มีกสิณุคฆาฏิมากาส

นั้นเป็นอารมณ์ ท่านเรียกว่า อากาสกสิณ.

จิตที่รู้อากาสานัญจายตนฌาน ๑, วิญญาณัญจายตนฌานมีอากา-

สานัญจายตนฌานนั้นเป็นอารมณ์ ๑ ท่านเรียกว่า วิญญาณกสิณ.

อาการ ๓๒

๖] วิสัชนา ๓๒ มีวิสัชนาเกสาเป็นตัน พระธรรมเสนาบดี

สารีบุตร ได้แสดงด้วยสามารถกรรมฐานมีอาการ ๓๒ เป็นอารมณ์. ก็

เมื่ออาการ ๓๒ มีเกสาเป็นต้นเหล่านั้นปรากฏโดยความเป็นของปฏิกูล

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 224

ก็เป็นอสุภกรรมฐานด้วยสามารถแห่งกายคตาสติ, เมื่อปรากฏโดยความ

เป็นสี ก็เป็นวัณณกรรมฐาน,^๑ เมื่อปรากฏโดยความเป็นธาตุ ก็เป็น

จตุธาตุววัตถามกรรมฐาน. อนึ่ง อาการ ๓๒ มีเกสาเป็นต้นปรากฏ

โดยความเป็นปฏิกูล หรือโดยสี ฌานก็มีสิ่งที่ปรากฏนั้นเป็นอารมณ์

เมื่อธาตุปรากฏแล้ว ก็พึงทราบว่า เป็นโกฏฐาสเหล่านั้น และเป็นการ

เจริญธาตุที่มีโกฏฐาสนั้นเป็นอารมณ์.

๑ เกสา - ผมทั้งหลาย เกิดอยู่ที่หนังหุ้มกระโหลกศีรษะในด้าน

ข้างทั้ง ๒ แห่งศีรษะ กำหนดด้วยกกหูทั้ง ๒ ข้างหน้ากำหนดด้วย

หน้าผากเป็นที่สุด, และข้างหลังกำหนดด้วยท้ายทอย นับได้ตั้งแสน

เป็นอเนก.

๒ โลมา - ขนทั้งหลาย ตั้งอยู่ที่หนังหุ้มสรีระโดยมาก เว้น

ที่เป็นที่ตั้งแห่งอวัยวะมีผมเป็นต้น และฝ่ามือฝ่าเท้าทั้ง ๒ เสีย ท่าน

กำหนดขุมขนไว้ถึง ๙ หมื่น ๙ พันขุม ตั้งอยู่ในหนังหุ้มสรีระ มี

ประมาณลิกขาหนึ่งเป็นประมาณ.

๓ นขา - เล็บทั้งหลาย ตั้งอยู่บนหลังแห่งปลายนิ้วทั้งหลาย

นับได้ ๒๐.

๔ ทนฺตา - ฟันทั้งหลาย ตั้งอยู่ที่กระดูกคางทั้ง ๒ โดยมาก

นับได้ ๓๒ ซี่.

๑. ฉ. กสิณกรรมฐาน.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 225

๕ ตโจ - หนังหุ้มสรีระทั้งสิ้น ตั้งอยู่ใต้ผิวหนัง บนพังผืดชั้น

นอก.

๖ มส - เนื้อนับได้ ๙๐๐ ชิ้น ตั้งฉาบกระดูก ๓๐๐ กว่าท่อน.

๗ นหารุ - เอ็น ๙๐๐ ผูกพันกระดูกทั้งหลาย ตั้งอยู่ทั่วสกล

สรีระ.

๘ อฏฺี - กระดูก ๓๐๐ กว่าท่อน ตั้งอยู่ทั้งเบื้องล่างเบื้องบน

ทั่วสกลสรีระ.

๙ อฏฺิมิญฺชา^๑- เยื่อในกระดูก ตั้งอยู่ภายในกระดูกเหล่านั้น ๆ.

๑๐ วกฺก^๒- ไต ได้แก่ ก้อนเนื้อ ๒ ก้อนอยู่ล้อมเนื้อหัวใจ

มีขั้วอันเดียวกันแตกออกจากหลุมคอ ถ้าไปหน่อยหนึ่ง แล้วแยกออก

เป็น ๒ รึงรัดไว้ด้วยเอ็นหยาบ ๆ.

๑๑ หทย - หัวใจ ได้แก่ ก้อนเนื้อหทัย ตั้งอยู่ท่ามกลางถัน

ทั้ง ๒ ข้างในภายในสรีระ เต็มไปด้วยโลหิตประมาณกึ่งฟายมือเป็นที่

อาศัยแห่งจิต มีหลุมภายในมีประมาณเท่าที่ตั้งแห่งเมล็ดบุนนาค

๑๒ ยกน - ตับ ได้แก่ แผ่นเนื้อเป็นคู่ อาศัยตั้งอยู่ข้างขวา

ภายในร่างกายระหว่างถันทั้ง ๒ ข้าง.

๑๓. กิโลมก - พังผืด ได้แก่ เนื้อหุ้ม ๒ อย่าง คือ เนื้อพังผืด

ที่ปิด หุ้มหัวใจและม้ามตั้งอยู่ ๑, และเนื้อพังผืดที่ไม่ปิด หุ้มเนื้อใต้

๑. ในที่ทั่วไปเป็น อฏฺิมิญฺช. ๒. โบราณแปลว่า ม้าม.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 226

ผิวหนังตั้งอยู่ทั่วสกลสรีระ ๑.

๑๔. ปิหก^๑ - ม้าม ได้แก่ เนื้อมีสัณฐานดุจลิ้นลูกโคดำตั้งอยู่

ข้างซ้ายหัวใจ อาศัยข้างบนเยื้อหุ้มท้อง.

๑๕. ปปฺผาส - ปอด ได้แก่ ก้อนเนื้อที่เรียกว่าปอดโดยประเภท

นับได้ ๓๒ ก้อน ห้อยปิดเนื้อบนหัวใจและตับตั้งอยู่ราวนมทั้ง ๒ ข้าง

ในภายในสรีระ.

๑๖. อนฺต - ไส้ใหญ่ ได้แก่ เกลียวไส้ที่เป็นขนด ขดอยู่ในที่

ทั้งหลาย คือ เบื้องบนใต้หลุมคอลงมา เบื้องล่างถึงกรีมรรค** ตั้งอยู่

ภายในสรีระ มีหลุมคอเป็นต้นและมีกรีสมรรคเป็นที่สุดเกี่ยวพันถึงกัน

ของบุรุษยาว ๓๒ ศอก ของสตรียาว ๒๘ ศอก รวม ๒๑ ขนดด้วยกัน.

๑๗. อนฺตคุณ - ไส้น้อย ได้แก่ ลำไส้น้อยพันปลายปากขนด

รวมกันที่ขนดลำไส้ใหญ่ ตั้งอยู่ระหว่างขนดลำไส้ใหญ่ ๒ ขนด.

๑๘. อุทริย - อาหารใหม่ ได้แก่ อาหารที่ถูกบดจนเป็นจุรณ

ด้วยสากคือฟัน หมุนไปรอบ ๆ ด้วยมือคือลิ้น เกลือกที่กลั้วด้วยน้ำลาย

ในขณะนั้นก็ปราศจากสมบัติแห่งสีกลิ่นและรสเป็นต้น เช่นกับข้าวย้อม

ด้ายของช่างหูกและรากสุนัข ตกไปคลุกเคล้ากับดีเสมหะและลม เดือด

ด้วยกำลังความร้อนของไฟในท้อง เกลื่อนกล่นด้วยกิมิชาติตระกูลใหญ่

น้อย ปล่อยฟองฟอดขึ้นเบื้องบน จนถึงความเป็นขี้ขยะมีกลิ่นเหม็น

๑. โบราณแปลว่า ไต. ๒. กรีสมรรค = ทวารหนัก.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 227

น่าเกลียดยิ่งนัก อยู่ที่พื้นลำไส้ใหญ่บนนาภี กล่าวคือที่ท้องอันเป็น

ที่อาศัยของอาหารใหม่ต่าง ๆ ที่กลืนดื่มเคี้ยวกินและลิ้มเข้าไป.

๑๙ กรีส - อาหารเก่า ได้แก่ อุจจาระตั้งอยู่ในที่สุดแห่งลำไส้

ใหญ่ สูงประมาณ ๘ องคุลี ในระหว่างแห่งนาภีและที่สุดแห่งกระดูก

สันหลัง^๑ ในภายใต้ กล่าวคือที่อยู่ขอบอาหารที่ย่อยแล้ว.

๒๐ ปิตฺต - น้ำดี ได้แก่ ดี ๒ อย่าง คือ ที่อาศัยตับใน

ระหว่างเนื้อหทัยและปอดตั้งอยู่ กล่าวคือน้ำดีที่อยู่ประจำในถุงน้ำดี มี

สัณฐานเช่นกับรังบวบขมใหญ่ ๑, และที่มิได้อยู่ประจำ เว้นที่ของผม,

ขน, เล็บ, และฟันที่ไม่มีเนื้อ และหนังที่ด้านและแห้งซึมซาบอยู่ทั่ว

สรีระส่วนที่เหลือ.

๒๑ เสมิห - เสลด ได้แก่ เสมหะประมาณเต็มฟายมือหนึ่ง

ตั้งอยู่ที่พื้นท้อง.

๒๒ ปุพฺโพ - หนอง ได้แก่ ความแปรไปแห่งโลหิตเสีย^๒

เกิดที่อวัยวะที่ถูกเสี้ยนหนามและเปลวไฟเป็นต้น กระทบแล้วหรือที่

อวัยวะที่มีฝีและต่อมพุพองเป็นต้น เกิดขึ้นแล้วด้วยการกำเริบแห่งธาตุ

ในภายในสรีระประเทศ.

๑. ... ปิฏฺิกณฺฏกมูลาน. ๒. ปริปกฺกโลหิต...โลหิตแก่รอบ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 228

๒๓ โลหิต - โลหิต ได้แก่ เลือด ๒ อย่าง คือ เลือดที่สั่งสม

อยู่มีประมาณเพียงเต็มฟายมือหนึ่งชุ่มอยู่ที่ไตเนื้อหัวใจตับและปอด ไหล

ออกทีละน้อย ๆ เบื้องบนเนื้อหัวใจไตและปอดเต็มส่วนล่างของตับ ๑,

และเลือดที่วิ่งแผ่ไปทั่วสรีระที่มีใจครองทั้งปวง โดยทำนองแห่งเปลวไฟ

ที่พุ่งไป เว้นเสียแต่ที่ของผมขนเล็บและฟันที่ไม่มีเนื้อ และหนังที่ด้าน

และแห้ง ๑.

๒๔ เสโท - เหงื่อ ได้แก่ อาโปธาตุที่ไหลออกจากช่องขุมผม

และขนทั้งปวงในสรีระที่ร้อนเพราะความร้อนจากไฟและความร้อนจาก

ดวงอาทิตย์และความวิการแห่งฤดูเป็นต้น.

๒๕ เมโท - มันข้น ได้แก่ ยางเหนียวข้น ของคนอ้วนอาศัย

ตั้งอยู่ระหว่างหนังและเนื้อ, ของคนผอมอาศัยตั้งอยู่ที่อวัยวะทั้งหลายมี

เนื้อแข้งเป็นต้น.

๒๖ อสฺสุ - น้ำตา ได้แก่ อาโปธาตุที่ตั้งอยู่เต็มเบ้าตาก็ดี ที่

ไหลออกก็ดี เพราะเกิดจากดีใจเสียใจ อาหารที่เป็นวิสภาคคือที่เผ็ดร้อน

และอุตุ.

๒๗ วสา - มันเหลว ได้แก่ มันเหลวใส ตั้งอยู่ที่ฝ่ามือที่หลัง

มือฝ่าเท้าหลังเท้าดั้งจมูกหน้าผากและจะงอยบ่า โดยมากเกิดแต่อุสมา-

เตโชคือไออุ่นจากความร้อนของไฟความร้อนของดวงอาทิตย์และผิดฤดู.

๒๘ เขโฬ - น้ำลาย ได้แก่ อาโปธาตุที่ระคนกันเป็นฟอง

ตั้งอยู่ที่ลิ้นข้างกระพุ้งแก้มทั้ง ๒ ข้าง เพราะโดยมากเกิดแก่ผู้เห็นหรือ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 229

นึกถึงหรือหยิบวางอาหารเช่นนั้นไว้ในปากก็ดี เกิดแก่ผู้เหน็ดเหนื่อย

อยู่ก็ดี หรือเกิดความรังเกียจในสิ่งใดสิ่งหนึ่งก็ดี.

๒๙ สิงฺฆาณิกา - น้ำมูก ได้แก่ ของเน่าไม่สะอาดลื่นเป็นมัน

เกิดแก่ผู้มีธาตุกำเริบ เกิดด้วยอาหารวิสภาค และผิดฤดู, หรือแก่คนร้อง

ไห้อยู่ ไหลออกจากเยื่อในสมองภายในศีรษะ ไหลออกมาทางช่อง

เพดานไปเต็มอยู่ในโพรงจมูกเกรอะกรังขังอยู่ก็มี ไหลออกอยู่ก็มี.

๓๐ ลสิกา - ไขข้อ ได้แก่ น้ำมันที่ให้สำเร็จกิจในการหยอด

น้ำมันที่ข้อต่อแห่งกระดูก ตั้งอยู่ระหว่างข้อต่อแห่งกระดูก ๑๘๐ ข้อต่อ.

๓๑ มุตฺต - น้ำมูตร ได้แก่ อาโปธาตุตั้งอยู่ภายในกะเพาะ

ปัสสาวะ ด้วยอำนาจอาหารและอุตุ.

๓๒ มตฺถลุงฺค - มันสมอง ได้แก่ กองแห่งเยื่อรวมกันแล้ว

มีจำนวน ๔ ก้อน ตั้งอยู่ที่รอยเย็บ ๔ แห่งภายในกระโหลกศีรษะ.

อายตนะ ๑๒

๗] วิสัชนา ๑๒ มีวิสัชนาในจักขายตนะเป็นต้น พระธรรม

เสนาบดีสารีบุตร แสดงด้วยสามารถแห่งอายตนะ ๑๒. ชื่อว่า อายตนะ

เพราะสืบต่อ, ชื่อว่า อายตนะ เพราะสืบต่อแห่งการมา, และชื่อว่า

เพราะนำไปซึ่งการสืบต่อ. มีคำอธิบาย ท่านกล่าวไว้ว่า จริงอยู่ ธรรม

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 230

คือจิตและเจตสิก ในบรรดาจักขุและรูปเป็นต้นเป็นทวารและอารมณ์

นั้น ๆ ย่อมมา ย่อมตั้งขึ้น ย่อมสืบต่อ คือย่อมพยายามโดยกิจของ

ตนๆ มีการเสวยอารมณ์เป็นต้น. และมีคำอธิบาย ท่านกล่าวไว้อีกว่า

ก็ธรรมคือจิตและเจตสิกเหล่านั้น ย่อมแผ่ไปสู่ธรรมเหล่านั้น ในธรรม

อันเป็นทางมา. และยังมีคำอธิบาย ท่านกล่าวไว้อีกว่า สังสารทุกข์

สืบต่อกันไปอย่างมากมายเป็นไปในสงสารอันยืดยาวนานหาที่สุดมิได้นี้

ยังไม่หมุนกลับตราบใด ธรรมคือจิตและเจตสิกเหล่านั้น ก็ย่อมนำไป

คือย่อมให้เป็นไปอยู่ตราบนั้น.

อีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่า อายตนะ เพราะอรรถว่าเป็นที่อยู่, เพราะ

อรรถว่าเป็นบ่อเกิด, เพราะอรรถว่าเป็นที่ประชุมลง, เพราะอรรถว่า

เป็นถิ่นที่เกิด, และเพราะอรรถว่าเป็นการณะ.

จริงอย่างนั้น ในทางโลก ที่เป็นที่อยู่ ท่านเรียกว่า อายตนะ

ได้ในคำเป็นต้นว่า อิสฺสรายตน - ที่อยู่ของพระอิศวร, วาสุเทวา-

ยตน - ที่อยู่ของวาสุเทพ.

บ่อเกิดท่านเรียกว่า อายตนะ ได้ในคำเป็นต้นว่า สุวณฺณายตน

-บ่อทอง, รชตายตน - บ่อเงิน.

แต่ในทางศาสนา ที่เป็นที่ประชุมลง ท่านเรียกว่า อายตนะ

ได้ในคำเป็นต้นว่า มโนรเม อายตเน เสวนฺติ น วิหงฺคมา

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 231

เหล่าวิหค ย่อมอาศัยต้นไม้นั้น ประชุมกันในที่เป็นที่รื่นรมย์ใจ^๑.

ถิ่นเป็นที่เกิด ท่านเรียกว่า อายตนะ ได้ในคำเป็นต้นว่า

ทกฺขิณาปโถ คุนฺน อายตน - ทักษิณาบถ ถิ่นเป็นที่เกิดแห่งโค

ทั้งหลาย.

การณะท่านเรียกว่า อายตนะ ได้ในคำเป็นต้นว่า ตตฺร

ตเตรฺว สกฺขิภพฺพต ปาปุณาติ สติ อายตเน^๒ เมื่ออายตนะ คือเหตุ

เป็นเครื่องระลึกมีอยู่ เธอก็จะบรรลุผลในธรรมคืออภิญญานั้น ๆ แน่

นอน.

ธรรมคือจิตและเจตสิกทั้งหลายเหล่านั้น อาศัยอยู่ที่จักขุวัตถุ-

เป็นต้น เพราะเนื่องด้วยการอาศัยจักขุวัตถุเป็นต้นนั้นอยู่ ฉะนั้น

จักขุเป็นต้นนั้น จึงชื่อว่าเป็นที่อาศัยอยู่แห่งจิตและเจตสิกเหล่านั้น.

ธรรมคือจิตและเจตสิกทั้งหลายเหล่านั้น เกิดที่จักขุวัตถุเป็นต้น

เพราะมีจักขุวัตถุเป็นต้นนั้นเป็นที่อาศัย และเพราะมีจักขุวัตถุเป็นต้น

นั้นเป็นอารมณ์ ฉะนั้น จักขุวัตถุเป็นต้น จึงชื่อว่าเป็นบ่อเกิดแห่งจิต

และเจตสิกเหล่านั้น.

จักขุเป็นต้น เป็นที่ประชุมแห่งธรรมคือจิตและเจตสิกเหล่านั้น

เพราะประชุมลงด้วยสามารถแห่งวัตถุทวารและอารมณ์ ในทวารนั้น ๆ.

๑. องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๓๘. องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๓.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 232

จักขุเป็นต้น เป็นประเทศเป็นที่แห่งธรรมคือจิตะเละเจตสิก

เหล่านั้น เพราะเกิดขึ้นในจักขุวัตถุเป็นต้นนั้นนั่นแหละ โดยความ

อาศัยจักขุวัตถุเป็นต้นนั้นเป็นอารมณ์.

จักขุเป็นต้น เป็นเหตุแห่งธรรมคือจิตและเจตสิกเหล่านั้น ก็

เพราะความที่จักขุเป็นต้นยังไม่พินาศไป.

จักขุนั้นด้วยเป็นอายตนะด้วย ฉะนั้น จึงชื่อว่า จักขายตนะ

ตามใจความที่ได้กล่าวมาแล้วนี้แล. ถึงแม้อายตนะที่เหลือก็อย่างนั้น

เหมือนกัน.

ธาตุ ๑๘

วิสัชนา ๑๘ มีวิสัชนาในจักขุธาตุเป็นต้น พระธรรมเสนาบดี

สารีบุตรแสดงด้วยสามารถแห่งธาตุ ๑๘.

ธรรมหนึ่ง ๆ ย่อมจัดแจงตามสมควรแก่อารมณ์ทั้งหลายใน ทวาร

ทั้งหลายมีจักขุทวารเป็นต้น ฉะนั้นธรรมนั้น ชื่อว่า ธาตุ. ธรรมใด

ย่อมทรงไว้ ฉะนั้นธรรมนั้น ชื่อว่า ธาตุ. ความทรงไว้ ชื่อว่า ธาตุ

สภาพที่เป็นเหตุตั้งไว้ ชื่อว่า ธาตุ หรือสภาพที่เป็นเหตุย่อมทรงไว้

ในทวารนั้น ฉะนั้น ทวารนั้น ชื่อว่า ธาตุ.

อธิบายว่า โลกิยธาตุทั้งหลายกำหนดตั้งไว้โดยความเป็นเหตุ

ย่อมจัดแจงสังสารทุกข์เป็นอเนกประการ ดุจธาตุมีธาตุทองและธาตุเงิน

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 233

เป็นต้น กำหนดตั้งไว้โดยความเป็นเหตุ จัดแจงอยู่ซึ่งทองและเงิน

เป็นต้น.

ธรรมชาติใด อันสัตว์ทรงไว้ ความว่า ย่อมธำรงไว้ ดุจภาระ

อันบุคคลผู้แบกภาระ แบบไปอยู่ฉะนั้น. อนึ่งธาตุนี้ ก็เพียงแค่ทรงไว้

ซึ่งทุกข์เท่านั้น เพราะไม่เป็นไปในอำนาจ.

อธิบายว่า สังสารทุกข์อันสัตว์ทั้งหลายทรงไว้เสมอด้วยธาตุ

ทั้งหลายอันเป็นเหตุประการหนึ่ง, สังสารทุกข์นั้นอันสัตว์ทรงไว้แล้ว

อย่างนั้น ย่อมตั้งอยู่ สถิตอยู่ในธาตุทั้งหลายเหล่านั้น ประการหนึ่ง

อนึ่ง สำหรับอัตตาของเดียรถีย์ทั้งหลายไม่มีอยู่โดยสภาวะ ฉัน

ใด, ก็แลธาตุทั้งหลายเหล่านี้ จะมีสภาวะฉันนั้นก็หาไม่. แต่ที่เรียกว่า

ธาตุ เพราะอรรถว่าเป็นธรรมชาติที่ทรงไว้ซึ่งสภาวะของตน. เหมือน

อย่างว่าส่วนต่าง ๆ ของหินมีหรดาลและมโนศิลาเป็นต้นอันวิจิตรตระ-

การในโลก ก็เรียกว่าธาตุ ฉันใด ธาตุทั้งหลายอันวิจิตรแม้เหล่านี้

ก็เรียกว่าเป็นส่วนที่จะพึงรู้ได้ด้วยญาณ ฉันนั้นแล.

อีกอย่างหนึ่ง ในส่วนทั้งหลายมีรสและโลหิตเป็นต้น กำหนด

ตามลักษณะอันเป็นวิสภาคแก่กันและกัน อันเป็นส่วนต่าง ๆ ของร่างกาย

กล่าวคือสรีระ ย่อมมีชื่อว่า ธาตุ ฉันใด ในส่วนต่างๆ แห่งอัตภาพ

กล่าวคือเบญจขันธ์แม้เหล่านี้ ก็พึงทราบว่า ชื่อว่า ธาตุ ฉันนั้น.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 234

เพราะธาตุเหล่านั้นมีจักขุธาตุเป็นต้น ก็กำหนดด้วยลักษณะอันเป็น

วิสภาคแก่กันและกัน.

อีกอย่างหนึ่ง คำว่า ธาตุ นี้ เป็นเพียงชื่อแห่งนิชชีวธรรม.

จริงอย่างนั้น ในพระบาลีมีอาทิว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย คนเรานี้มี

ธาตุ ๖ พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ทำเทสนาในเรื่อง ธาตุ ไว้ ก็เพื่อจะ

ถอนความหมายมั่นว่าเป็นชีวะคือบุคคล.

จักขุนั้นด้วย เป็นธาตุด้วย ฉะนั้น ชื่อว่า จักขุธาตุ ตาม

ใจความที่ได้กล่าวแล้วแล. ถึงแม้ธาตุที่เหลือก็อย่างนั้นเหมือนกัน.

คำว่า มโนธาตุ ได้แก่ มโนธาตุ ๓.

คำว่า ธัมมธาตุ ได้แก่ เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ สังขาร.

ขันธ์, สุขุมรูป ๑๖, และนิพพาน.

คำว่า มโนวิญญาณธาตุ ได้แก่ มโนวิญญาณธาตุ ๗๖.

อินทรีย์ ๒๒

วิสัชนา ๒๒ มีวิสัชนาใน จักขุนทรีย์ เป็นต้น พระธรรม-

เสนาบดีสารีบุตรแสดงด้วยสามารถแห่งอินทรีย์ ๒๒.

ชื่อว่า จักขุนทรีย์ เพราะทำจักขุวัตถุนั่นแหละให้เป็นใหญ่

ในลักษณะแห่งการเห็น.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 235

ชื่อว่า โสตินทรีย์ เพราะทำโสตวัตถุนั่นแหละ ให้เป็นใหญ่

ในลักษณะแห่งการได้ยิน.

ชื่อว่า ฆานินทรีย์ เพราะทำฆานวัตถุนั่นแหละ ให้เป็นใหญ่

ในลักษณะแห่การสูดกลิ่น.

ชื่อว่า ชิวหินทรีย์ เพราะทำชิวหาวัตถุนั่นแหละให้เป็นใหญ่

ในลักษณะแห่งการลิ้มรส.

ชื่อว่า กายินทรีย์ เพราะทำกายวัตถุนั่นแหละให้เป็นใหญ่

ในลักษณะแห่งการถูกต้อง.

ชื่อว่า มโน เพราะรู้อารมณ์, อธิบายว่า ย่อมรู้อารมณ์ต่างๆ

ได้. แต่พระอรรถกถาจารย์ทั้งหลายกล่าวว่า ชื่อว่า มโน เพราะนึก

เพราะรู้อารมณ์ ดุจคนกำหนดนับอยู่ด้วยทะนาน และดุจทรงไว้ด้วย

ตาชั่งใหญ่ฉะนั้น, ชื่อว่า มนินทรีย์ เพราะทำมโนนั้นนั่นแหละให้

เป็นใหญ่ ในลักษณะแห่งการรู้อารมณ์.

สหชาตธรรมดำรงอยู่ได้ด้วยธรรมชาตินั้น ฉะนั้น ธรรมชาติ

นั้นชื่อว่า ชีวิต, ชื่อว่า ชีวิตินทรีย์ เพราะทำชีวิตินทรีย์นั้นให้เป็น

ใหญ่ ในลักษณะแห่งการอนุบาลรักษาสหชาตธรรม.

ชีวิตินทรีย์นั้นมี ๒ อย่าง คือ รูปชีวิตินทรีย์ ๑. อรูปชีวิติน-

ทรีย์ ๑. ธรรมชาติที่เกิดร่วมกับกัมมชรูปทั้งหมด อนุบาลรักษาสหชาต-

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 236

รูปไว้ ชื่อว่า รูปชีวิตินทรีย์, เจตสิกที่เกิดร่วมกับจิตทั้งหมด อนุบาล

รักษาสหชาตนามธรรมไว้ ชื่อว่า อรูปชีวิตินทรีย์.

ผู้ใดย่อมปรารถนา คือย่อมถึงซึ่งความสมสู่ ผู้นั้นชื่อว่า อิตถี-

หญิง เพราะตั้งครรภ์ได้, ชื่อว่าอินทรีย์ เพราะทำความเป็นใหญ่ใน

อวัยวะทั้งหลายมีเพศแห่งหญิงเป็นต้น, ความเป็นใหญ่แห่งหญิงนั่นแล

ชื่อว่า อิตถินทรีย์ โดยกำหนด.

นิรยะ - นรก ท่านเรียกว่า ปุ, ผู้ใดถูกบีบคั้นเบียดเบียนอยู่

ในนรก กล่าวคือปุ ฉะนั้นผู้นั้น ชื่อว่า ปุริส - ชาย, ชื่อว่า อินทรีย์

เพราะทำความเป็นใหญ่ในอวัยวะทั้งหลาย เพศแห่งบุรุษเป็นต้น, ความ

เป็นใหญ่แห่งบุรุษนั้นแล ชื่อว่า ปุริสินทรีย์ โดยกำหนด. ในอินทรีย์

แม้ทั้ง ๒ นั้น อินทรีย์แต่ละอย่างที่เกิดร่วมกับกัมมชรูป ย่อมมีแต่ละ

อินทรีย์ตามสภาวะ.

สุขเวทนา ที่ประกอบกับกุศลวิปากกายวิญญาณจิต, ชื่อว่า

อินทรีย์ เพราะทำความเป็นใหญ่ในลักษณะแห่งการรู้สึกสบายทางกาย,

สุขเวทนานั่นแหละ เป็นใหญ่ ชื่อว่า สุขินทรีย์.

ทุกขเวทนา ที่ประกอบกับอกุศลวิปากกายวิญญาณจิต, ชื่อว่า

อินทรีย์ เพราะทำความเป็นใหญ่ในลักษณะแห่งการรู้สึกไม่สบายทาง

กาย, ทุกขเวทนานั่นแหละเป็นใหญ่ ชื่อว่า ทุกขินทรีย์.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 237

มนะ - ใจ ดีคืองาม เพราะประกอบด้วยปีติและโสมนัส ของ

บุคคลนั้นมีอยู่ ฉะนั้น บุคคลนั้น ชื่อว่า สุมโน - มีใจดี, ความเป็น

แห่งสุมนะ ชื่อว่า โสมนัสสะ, เป็นอินทรีย์ เพราะทำความเป็นใหญ่

ในลักษณะแห่งความยินดีของเจตสิก, โสมนัสสะนั่นแหละเป็นอินทรีย์

ชื่อว่า โสนนัสสินทรีย์.

มนะ -ใจ ชั่ว เพราะประกอบด้วยโทมนัสเวทนา ของบุคคล

นั่นมีอยู่ ฉะนั้น บุคคลนั้น ชื่อว่า ทุมมโน - มีใจดี, ความเป็นแห่ง

ทุมมนะ ชื่อว่า โทมนัสสะ, เป็นอินทรีย์ เพราะทำความเป็นใหญ่ใน

ลักษณะแห่งความไม่ยินดีของเจตสิก, โทมนัสสะนั่นแหละเป็นอินทรีย์

ชื่อว่า โทมนัสสินทรีย์.

ธรรมชาติใด ย่อมเพ่งความเป็นไปแห่งอาการของสุขเวทนาและ

ทุกขเวทนา ย่อมเป็นไปโดยอาการนั้น เพราะตั้งอยู่ด้วยอาการแห่งความ

เป็นกลาง ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า อุเปกขา, เป็นอินทรีย์ เพราะ

ทำความเป็นใหญ่ในลักษณะแห่งความเป็นกลาง, อุเปกขานั่นแหละ

เป็นอินทรีย์ ชื่อว่า อุเปกขินทรีย์.

บุคคลย่อมเชื่อด้วยธรรมชาตินั้น หรือเชื่อเอง ฉะนั้น ธรรม-

ชาตินั้น ชื่อว่า สัทธา, อีกอย่างหนึ่ง ธรรมชาติสักว่าความเชื่อนั่นแหละ

ชื่อว่า สัทธา, เป็นอินทรีย์ เพราะอรรถว่าเป็นอธิบดีครอบงำความไม่

เชื่อ, อีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่า อินทรีย์ เพราะการทำความเป็นใหญ่ใน

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 238

ลักษณะแห่งการน้อมใจ, สัทธานั่นแหละเป็นอินทรีย์ ชื่อว่า สัทธิน-

ทรีย์.

ความเป็นแห่งความแกล้วกล้า ชื่อว่า วีริยะ, หรือการงานแห่ง

บุคคลผู้แกล้วกล้าทั้งหลาย, หรือพึงขวนขวาย คือพึงเป็นไปด้วยวิธีอัน

เป็นอุบายเครื่องนำไป, เป็นอินทรีย์ เพราะอรรถว่าเป็นอธิบดีครอบงำ

ความเกียจคร้าน, อีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่า อินทรีย์ เพราะทำความเป็น

ใหญ่ในลักษณะแห่งความเพียร, วีริยะนั่นแหละเป็นอินทรีย์ ชื่อว่า

วีริยินทรีย์.์

บุคคลย่อมระลึกได้ด้วยธรรมชาตินั้น, หรือระลึกเอง ฉะนั้น

ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า สติ, อีกอย่างหนึ่ง ธรรมชาติสักว่าความระลึกได้

นั่นแหละ ชื่อว่า สติ, เป็นอินทรีย์ เพราะอรรถว่าเป็นอธิบดีครอบงำ

ความเผลอสติ, อีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่า อินทรีย์ เพราะทำความเป็นใหญ่

ในลักษณะแห่งการตั้งมั่น, สตินั่นแหละเป็นอินทรีย์ ชื่อว่า สตินทรีย์.

ธรรมชาติใด ย่อมทรงไว้ ย่อมตั้งไว้ด้วยดีซึ่งจิตในอารมณ์

ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า สมาธิ, เป็นอินทรีย์ เพราะอรรถว่า

เป็นอธิบดีครอบงำความซัดส่ายไปในอารมณ์ต่าง ๆ, อีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่า

อินทรีย์ เพราะทำความเป็นใหญ่ในลักษณะแห่งความไม่ซัดส่ายไปใน

อารมณ์ต่าง ๆ, สมาธินั่นแหละเป็นอินทรีย์ ชื่อว่า สมาธินทรีย์.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 239

ธรรมชาติใด ย่อมรู้อริยสัจโดยนัยเป็นต้นว่า นี้ ทุกข์ ฉะนั้น

ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า ปัญญา. แต่ในอรรถกถาท่านกล่าวว่า ชื่อว่า

ปัญญา เพราะประกาศพระไตรลักษณ์ คือ อนิจฺจ - ไม่เที่ยง, ทุกฺข-

เป็นทุกข์, อนตฺตา - มิใช่อัตตา. เป็นอินทรีย์ เพราะอรรถว่าเป็น

อธิบดีครอบงำอวิชชา, อีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่า อินทรีย์ เพราะทำความ

เป็นใหญ่ในลักษณะแห่งทัสนญาณ, ปัญญานั่นแหละเป็นอินทรีย์

ชื่อว่า ปัญญินทรีย์.

ชื่อว่า อนัญญาตัญญัสสามีตินทรีย์ เพราะเกิดแก่พระโยคิบุคคล

ปฏิบัติด้วยคิดว่า เราจักรู้พระนิพพานอันเป็นอมตบทอันยังไม่เคยรู้ใน

สังสารวัฏอันยาวนาน. หรือจักรู้จักธรรม ๔ เท่านั้นดังนี้ และเพราะ

อรรถว่าอินทรีย์. อนัญญาตัญญัสสามีตินทรีย์นี้ เป็นชื่อของโสดา-

ปัตติมรรคญาณ.

ชื่อว่า อัญญินทรีย์ เพราะเป็นอินทรีย์ที่รู้ทั่วถึง เพราะรู้สัจ-

ธรรม ๔ อันมรรคนั้นรู้แล้ว ไม่ก้าวล่วงขอบเขตอันปฐมมรรครู้แล้ว

และเพราะมีอรรถว่าอินทรีย์. อัญญินทรีย์นี้ เป็นชื่อแห่งญาณในฐานะ

ทั้ง ๖ มีโสดาปัตติผลญาณเป็นต้น.

ชื่อว่า อัญญาตาวินทรีย์ เพราะเกิดแก่พระขีณาสพผู้รู้ทั่วถึง

แล้วคือมีกิจในจตุสัจญาณเสร็จสิ้นแล้ว และเพราะมีอรรถว่าอินทรีย์

อีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่า อัญญาตาวินทรีย์ เพราะสำเร็จความเป็นใหญ่ใน

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 240

ระหว่างแห่งธรรมทั้งหลายอันพระขีณาสพผู้รู้ทั่วถึงแล้วคือผู้มีจิตในสัจจะ

๔ เสร็จสิ้นแล้วแทงตลอดสัจจะ ๔. อัญญาตาวินทรีย์นี้ เป็นชื่อแห่ง

อรหัตผลญาณ.

อินทรีย์แม้ทั้งหมดเหล่านี้ ชื่อว่า อินทรีย์ เพราะอรรถว่า

ประกาศกรรมที่เป็นจอม เพราะอรรถว่าท่านผู้เป็นจอมแสดงแล้ว, เพราะ

ท่านผู้เป็นจอมเห็นแล้ว, เพราะอรรถว่าท่านผู้เป็นจอมจัดแจงแล้ว. และ

เพราะอรรถว่าท่านผู้เป็นจอมเสพแล้ว บัณฑิตพึงนำไปประกอบตาม

สมควร.

จริงอยู่ พระผู้มีพระภาคสัมมาสัมพุทธเจ้า ชื่อว่า เป็นจอม

เพราะความเป็นผู้มีความใหญ่ยิ่ง, และกรรมทั้งที่เป็นกุศลและอกุศล ก็

ชื่อว่า เป็นจอม เพราะไม่มีใครจะมีความใหญ่ยิ่งเหนือกรรม. เพราะ

เหตุนั้นแล ในอินทรีย์เหล่านี้ อินทรีย์ที่กรรมให้เกิด ย่อมประกาศให้

รู้กุศลกรรมและอกุศลกรรม. และอินทรีย์เหล่านั้น อันพระผู้มีพระภาค-

เจ้าผู้เป็นจอมนั้น ทรงจัดแจงแล้ว ฉะนั้น จึงชื่อว่า อินทรีย์ เพราะ

อรรถว่าประกาศกรรมที่เป็นจอม และเพราะอรรถว่าท่านผู้เป็นจอมจัด-

แจงแล้ว อนึ่งอินทรีย์แม้ทั้งหมดเหล่านั้นนั่นแล อันพระผู้มีพระภาคเจ้า

ผู้เป็นจอมทรงประกาศแล้ว และตรัสรู้ยิ่งแล้ว ตามความเป็นจริง ฉะนั้น

จึงชื่อว่า อินทรีย์ เพราะอรรถว่าท่านผู้เป็นจอมแสดงแล้ว และเพราะ

อรรถว่าท่านผู้เป็นจอมทรงเห็นแล้ว. พระผู้มีพระภาคเจ้านั้นนั่นแหละ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 241

ผู้เป็นจอมมุนี เสพอินทรีย์บางอย่าง ด้วยการเสพโดยความเป็นอารมณ์

เสพอินทรีย์บางอย่างด้วยการเสพโดยภาวนา ฉะนั้น ชื่อว่า อินทรีย์

เพราะอรรถว่าผู้เป็นจอมเสพแล้วก็มี. อีกอย่างหนึ่ง อินทรีย์เหล่านี้

ชื่อว่า อินทรีย์ เพราะอรรถว่าเป็นใหญ่กล่าวคือเป็นอธิบดีก็มี. ด้วยว่า

ความเป็นอธิบดีแห่งจักขุเป็นต้น สำเร็จได้ในปวัตติกาลแห่งจักขุวิญ-

ญาณเป็นต้น เพราะเมื่ออินทรีย์แก่กล้า จักขุวิญญาณเป็นต้น ก็แก่กล้า

เมื่ออินทรีย์อ่อนจักขุวิญญาณเป็นต้น ก็อ่อน ดังนี้แล.

_____________________________

ธาตุ ๓ โดยภพ ๓ โวการ ๓

๘] วิสัชนา ๑๒ มีวิสัชนาในกามธาตุเป็นต้น พระธรรมเสนา-

บดีสารีบุตร แสดงแล้วโดยประเภทแห่งภพ.

ธาตุอันประกอบด้วยกาม กล่าวคือกามราคะ ชื่อว่า กามธาตุ

หรือ ธาตุกล่าวคือกาม ชื่อว่า กามธาตุ.

ธาตุอันประกอบแล้วด้วยรูปฌาน ชื่อว่า รูปธาตุ เพราะละกาม

เสียได้ หรือธาตุกล่าวคือรูปฌาน. ชื่อว่า รูปธาตุ.

ธาตุอันประกอบแล้วด้วยอรูปฌาน ชื่อว่า อรูปธาตุ เพราะ

ละกามและรูปฌานเสียได้, หรือธาตุกล่าวคืออรูปฌาน ชื่อว่า อรูปธาตุ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 242

ธาตุเหล่านั้นนั่นแหละ ท่านกล่าวโดยปริยายแห่งภพอีก. จริง

อยู่ ท่านเรียกว่า ภพ เพราะย่อมเกิด.

ภพอันประกอบแล้วด้วยสัญญา ชื่อว่า สัญญาภพ หรือภพ

อันสหรคตด้วยสัญญา ชื่อว่า สัญญาภพ, หรือสัญญามีอยู่ในภพนี้

ฉะนั้น ภพนี้จึงชื่อว่า สัญญาภพ.

กามภพนั้น ๑, รูปภพที่พ้นจากอสัญญาภพ ๑, อรูปภพที่พ้น

จากเนวสัญญานาสัญญาภพ ๑, มิใช่สัญญาภพ ชื่อว่า อสัญญาภพ,

อสัญญาภพนั้นเป็นเอกเทสแห่งรูปภพ.

เพราะความไม่มีสัญญาหยาบ ชื่อว่า เนวสัญญา - มีสัญญาก็

ไม่ใช่, เพราะมีสัญญาละเอียด ชื่อว่า นาสัญญา - ไม่มีสัญญาก็ไม่ใช่

ฉะนั้น จึงชื่อว่า เนวสัญญานาสัญญา, ภพที่ประกอบด้วยเนวสัญญา-

นาสัญญานั้น ชื่อว่า เนวสัญญานาสัญญาภพ, อีกอย่างหนึ่ง เพราะ

ความไม่มีสัญญาหยาบ และเพราะความมีสัญญาละเอียด ชื่อว่า เนว-

สัญญานาสัญญา มีอยู่ในภพนี้ ฉะนั้น ภพนี้จึงชื่อว่า เนวสัญญานา-

สัญญาภพ, เนวสัญญานาสัญญาภพนั้นเป็นเอกเทสแห่งอรูปภพ.

ภพที่ระคนด้วยรูปขันธ์ ๆ เดียว คือล้วนไปด้วยรูปขันธ์ ๆ เดียว

แห่งภพนั้นมีอยู่ ฉะนั้น ภพนั้น จึงชื่อว่า เอกโวการภพ, เอกโว-

การภพนั้น เป็นอสัญญาภพแล.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 243

ภพที่ระคนด้วยนามขันธ์ ๔ คือล้วนไปด้วยนามขันธ์ ๔ แห่งภพ

นั้นมีอยู่ ฉะนั้น ภพนั้นจึงชื่อว่า จตุโวการภพ, จตุโวการภพนั้น

เป็นอรูปภพ.

ภพที่ระคนด้วยขันธ์ ๕ คือล้วนไปด้วยขันธ์ ๕ แห่งภพนั้นมีอยู่

ฉะนั้น ภพนั้นจึงชื่อว่า ปัญจโวการภพ, ปัญจโวการภพนั้น เป็น

กามภพด้วยเป็นเอกเทสแห่งรูปภพด้วย.

______________________

ฌาน

๙] วิสัชนา ๑๒ มีวิสัชนาในปฐมฌานเป็นต้น พระธรรม

เสนาบดีสารีบุตรแสดงด้วยอำนาจฌานสมาบัติ.

คำว่า ฌาน ในที่นี้ ประสงค์เอาเพียงแต่พรหมวิหารธรรม

เท่านั้น.

ปฐมฌาน ประกอบด้วยวิตกวิจารปีติสุขและเอกกัคตา.

ทุติยฌาน ประกอบด้วยปีติสุขและเอกัคตา.

ตติยฌาน ประกอบด้วยสุขและเอกัคตา.

จตุตถฌาน ประกอบด้วยอุเบกขาและเอกัคตา.

๑๐] ธรรมชาติใด ย่อมสนิทสนม รักใคร่ ฉะนั้น ธรรม-

ชาตินั้น ชื่อว่า เมตตา อธิบายว่า ย่อมเสน่หา. อีกอย่างหนึ่ง ความ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 244

เจริญในมิตร หรือความเป็นไปอันนั้นแห่งมิตรมีอยู่ ฉะนั้น จึงชื่อว่า

เมตตา ชื่อว่า วิมุตติ เพราะพ้นจากปัจนิกธรรมทั้งหลาย และ

เพราะน้อมไปในอารมณ์, ความพ้นแห่งใจ ชื่อว่า เจโตวิมุตติ,

เมตตา คือ เจโตวิมุตติ ชื่อว่า เมตตาเจโตวิมุตติ.

กรุณา ก็มีอรรถตามที่กล่าวแล้วนั่นแล.

บุคคลประกอบด้วยธรรมชาตินั้นแล้ว ย่อมบันเทิง, หรือธรรม-

ชาติใด ย่อมบันเทิงเอง, หรือว่า สักว่าความบันเทิงนั้น ฉะนั้น ชื่อว่า

มุทิตา.

ธรรมชาติใด ย่อมเพ่งด้วยการประหาณความพิบัติโดยนัยเป็น-

ต้นว่า สัตว์ทั้งหลายทั้งปวง เป็นผู้มีเวรหามิได้เถิด และด้วยการเข้าถึง

ความเป็นกลาง ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า อุเบกขา.

พรหมวิหาร ๓ มีเมตตาเป็นต้น ประกอบด้วยฌาน ๓ มีปฐม-

ฌานเป็นต้น, ส่วนอุเบกขาพรหมวิหารประกอบด้วยจตุตถฌาน.

ที่สุดแห่งอากาศนั้นไม่มีด้วยสามารถแห่งการแผ่ไป ฉะนั้น

อากาศนั้น ชื่อว่า อนนฺโต - ไม่มีที่สุด, อากาศไม่มีที่สุด ชื่อว่า อา-

กาสานันตะ ได้แก่ กสิณุคฆาฏิมากาส - อากาศที่เพิกกสิณออก. อา-

กาสานันตะนั่นแหละ ชื่อว่า อากาสานัญจะ, อากาสานัญจะนั้น ชื่อว่า

เป็นอายตนะ เพราะอรรถว่าเป็นที่ตั้งแห่งฌานพร้อมด้วยสัมปยุตธรรม

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 245

นั้น เช่นเดียวกับที่อยู่ของเทพทั้งหลาย ชื่อว่า เทวายตนะ เพราะฉะนั้น

จึงชื่อว่า อากาสานัญจายตนะ, สมาบัติคืออากาสานัญจายตนะนั่นแหละ

ชื่อว่า อากาสานัญจายตนสมาบัติ.

และที่สุดแห่งวิญญาณนั้นไม่มีด้วยสามารถแห่งการแผ่ไป ฉะนั้น

ชื่อว่า อนนฺต - ไม่มีที่สุด, วิญญาณไม่มีที่สุดมีอากาศเป็นอารมณ์นั้น.

อนันตะนั้นแหละ ชื่อว่า อานัญจะ, วิญญาณไม่มีที่สุด ท่านไม่กล่าว

ว่า วิญฺาณานญฺจ แต่กล่าวว่า วิญฺญาณญฺจ. ก็ศัพท์นี้ในที่นี้เป็น

รุฬหีศัพท์ คือเป็นศัพท์ที่นิยมใช้กัน. วิญญาณัญจะนั้นเป็นอายตนะ

เพราะอรรถว่าเป็นที่ตั้งแห่งฌานพร้อมด้วยสัมปยุตธรรมนั้น เช่นเดียว

กับที่อยู่ของเทพทั้งหลาย เรียกว่าเทวายตนะ เพราะฉะนั้น จึงชื่อว่า

วิญญาณัญจายตนะ.

ฌานชื่อว่า อากิญจนะ เพราะไม่มีอะไรแม้สักน้อยหนึ่ง มีคำ

อธิบายว่า แม้โดยที่สุด เพียงภังคขณะก็ไม่มีเหลืออยู่. ภาวะแห่งอา-

กิญจนะ ชื่อว่า อากิญจัญญะ. คำนี้ เป็นชื่อของฌานที่ไม่มีอากาสา-

นัญจายตนะเป็นอารมณ์. อากิญจัญญะนั้น เป็นอายตนะ เพราะเป็น

ที่ตั้งแห่งฌานพร้อมด้วยสัมปยุตธรรมนั้น. เช่นเดียวกับที่อยู่ของเทพ

ทั้งหลาย เรียกว่า เทวายตนะ เพราะฉะนั้น จึงชื่อว่า อกิญจัญญา-

ยตนะ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 246

สัญญาแห่งฌานพร้อมด้วยสัมปยุตธรรมนั้นไม่มี ไม่มีสัญญา

ก็หามิได้ เพราะไม่มีสัญญาหยาบ มีแต่สัญญาละเอียด ฉะนั้น ชื่อว่า

เนวสัญญานาสัญญา, เนวสัญญานาสัญญานั้นด้วย เป็นอายตนะด้วย

เพราะนับเนื่องด้วยมนายตนะและธรรมมายตนะ ฉะนั้น จึงชื่อว่า เนว-

สัญญานาสัญญายตนะ.

อีกนัยหนึ่ง สัญญาในฌานนี้ ชื่อว่า เป็นสัญญาไม่ได้ เพราะ

ไม่สามารถทำกิจสัญญาให้ชัดเจนได้, และชื่อว่า ไม่มีสัญญาเลยก็ไม่ได้

เพราะยังมีอยู่โดยสังขารธรรมที่ยังเหลืออยู่เป็นสุขุมภาพ ฉะนั้น จึง

ชื่อว่า เนวสัญญานาสัญญา, เนวสัญญานาสัญญานั้นด้วย เป็นอายตนะ

ด้วย เพราะอรรถว่าเป็นที่ตั้งแห่งธรรมที่เหลือ๑ ฉะนั้น จึงชื่อว่า เนว-

สัญญานาสัญญายตนะ. คำนี้เป็นชื่อของสมาบัติอันมีอากิญจัญญายตนะ

เป็นอารมณ์.

อนึ่ง ในฌานนี้ มิใช่สัญญาจะเป็นอย่างนี้อย่างเดียว แม้เวทนา

ชื่อว่า เนวเวทนา นาเวทนา - มีเวทนาก็ไม่ใช่ ไม่มีเวทนาก็ไม่ใช่.

แม้จิต ก็ชื่อว่า เนวจิตตะนาจิตตะ - มีจิตก็ไม่ใช่ไม่มีจิตก็ไม่ใช่. ถึง

ผัสสะ ก็ชื่อว่า เนวผัสสะนาผัสสะ - มีผัสสะก็ไม่ใช่ไม่มีผัสสะก็ไม่ใช่

๑. เสสธมฺมาน = แห่งธรรมที่เหลือ : ได้แก่ เจตสิก ๒๙ และจิต ๑ มีสัญญา

เป็นประธาน.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 247

ในสัมปุยุตธรรมที่เหลือ ก็นัยนี้. แต่เทศนานี้ท่านทำด้วยหัวข้อว่า

สัญญา.

________________________

ปัจจยาการ ๑๒

วิสัชนา ๑๒ มีวิสัชนาใน อวิชชา เป็นต้น พระธรรมเวนาบดี.

สารีบุตรแสดงด้วยองค์แห่งปฏิจจสมุปบาท.

กายทุจริตเป็นต้นชื่อว่า อวินทิยะ ความว่า ไม่ควรได้ เพราะ

อรรถว่าไปควรบำเพ็ญ. ธรรมชาติใด ย่อมได้ซึ่งอวินทิยะนั้น ฉะนั้น

ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า อวิชชา.

กายสุจริตเป็นต้น ชื่อว่า วินทิยะ - ควรได้ เพราะตรงกันข้าม

กับอวินทิยะนั้น. ธรรมชาติใด ย่อมไม่ได้ซึ่งวินทิยะนั้น ฉะนั้น

ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า อวิชชา.

ธรรมชาติใด ทำอรรถคือกองแห่งขันธ์ทั้งหลายมิให้ปรากฏ. ทำ

อรรถคือความต่อแห่งอายตนะทั้งหลายมิให้ปรากฏ. ทำอรรถคือความ

ว่างแห่งธาตุทั้งหลายมิให้ปรากฏ ทำอรรถคือความเป็นใหญ่แห่งอินทรีย์

ทั้งหลายมิให้ปรากฏ. ทำอรรถคือความจริงแห่งสัจจะทั้งหลายมิให้ปรา-

กฏ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า อวิชชา, ทำอรรถ ๔ อย่างที่กล่าว

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 248

แล้วด้วยสามารถแห่งการบีบคั้นเป็นต้น แห่งสัจจะทั้งหลายมีทุกขสัจจะ

เป็นต้น ฉะนั้น จึงชื่อว่า อวิชชา.

ธรรมชาติใด ย่อมยังสัตว์ทั้งหลายให้แล่นไปในกำเนิด, คติ,

ภพ, วิญญาณฐิติ, และสัตตาวาสทั้งปวง ในสังสารวัฏอันไม่มีที่สุด ฉะนั้น

ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า อวิชชา.

ธรรมชาติใด ย่อมแล่นไปในบัญญัติทั้งหลายมีหญิงและบุรุษ

เป็นต้น อันไม่มีอยู่โดยปรมัตถ์, ไม่แล่นไปแม้ในวิชชมานบัญญัติมี

ขันธ์เป็นต้น ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า อวิชชา.

อีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่า อวิชชาเพราะปกปิดเสียซึ่งวัตถุและอารมณ์

แห่งวิญญาณมีจักขุวิญญาณเป็นต้น และธรรมทั้งหลายทั้งที่เป็นปฏิจจ-

สมุปบาทและที่เป็นปฏิจจสมุปปันนะ.

ธรรมชาติใด ย่อมปรุงแต่งซึ่งสังขตธรรม^๑ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น

จึงชื่อว่า สังขาร.

ธรรมชาติใด ย่อมรู้อารมณ์ต่าง ๆ ได้ ฉะนั้น ธรรมชาดิน น

จึงชื่อว่า วิญญาณ.

ธรรมชาติใด ย่อมรู้อารมณ์ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า

นาม, อีกอย่างหนึ่ง ธรรมชาติใด ย่อมน้อมไปสู่อารมณ์ ฉะนั้น

๑. สังขตธรรม : จิต ๘๙, รูป ๒๘.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 249

ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า นาม, ธรรมชาติใด ย่อมแตกดับไป ฉะนั้น

ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า รูป.

ธรรมชาติใด ย่อมแผ่ไปในจิตและเจตสิกอันเป็นที่เกิด และ

นำไปสู่สังสารทุกข์อันยืดเยื้อต่อไป ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า

อายตนะ.

ธรรมชาติใด ย่อมถูกต้อง ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า

ผัสสะ.

ธรรมชาติใด ย่อมเสวยอารมณ์ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น จึง

ชื่อว่า เวทนา.

ธรรมชาติใด ย่อมอยากได้ในอารมณ์ ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น

จึงชื่อว่า ตัณหา.

ธรรมชาติใด ย่อมเข้าไปยึดในอารมณ์ คือย่อมถือไว้อย่างมั่นคง

ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า อุปาทาน.

ธรรมชาติใด ย่อมเป็น คือย่อมเกิด ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น

จึงชื่อว่า ภพ.

การเกิด ชื่อว่า ชาติ .

การแก่ ชื่อว่า ชรา.

สัตว์ทั้งหลาย ย่อมตายด้วยธรรมชาตินั้น ฉะนั้น ธรรมชาติ

นั้น จึงชื่อว่า มรณะ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 250

สัจนิทเทส

[๑๐] ทุกข์ ควรรู้ยิ่ง ทุกขสมุทัย ....ทุกขนิโรธ ... ทุกข-

นิโรธคามีนีปฏิปทา... รูป... รูปสมุทัย...รูปนิโรธ ...รูปนิโรธคามิ-

นีปฏิปทา ... เวทนา ... สัญญา... สังขาร ... วิญญาณ ...จักขุ ฯลฯ

ชรามรณะ ... ชรามรณสมุทัย ... ชรามรณนิโรธ... ชรามรณนิโรธ-

คามินีปฏิปทา ( ทุกอย่าง ) ควรรู้ยิ่ง.

[๑๑] สภาพที่ควรกำหนดรู้แห่งทุกข์ ภาพที่ควรละแห่ง

ทุกขสมุทัย สภาพที่ควรทำให้แจ้งแห่งทุกขนิโรธ สภาพที่ควรเจริญ

แห่งทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา สภาพที่ควรกำหนดรู้แห่งรูป ภาพที่ควร

ละแห่งรูปสมุทัย ภาพที่ควรทำให้แจ้งแห่งรูปนิโรธ สภาพที่ควรเจริญ

แห่งรูปนิโรธคามินีปฏิปทา ภาพที่ควรกำหนดรู้แห่งเวทนา ฯลฯ

สัญญา ฯลฯ สังขาร ฯลฯ วิญญาณ ฯลฯ แห่งจักขุ ฯลฯ

สภาพที่ควรกำหนดรู้แห่งชรามรณะ สภาพที่ควรละแห่งชรามรณสมุทัย

สภาพที่ควรทำให้แจ้งแห่งชรามรณนิโรธ ภาพที่ควรเจริญแห่งชรา-

มรณนิโรธคามินีปฏิปทา ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

๑๒] ภาพที่แทงตลอดด้วยการกำหนดรู้ทุกข์ สภาพที่แทง

ตลอดด้วยการลุทุกขสมุทัย สภาพที่แทงตลอดด้วยการทำให้แจ้งทุกข์

นิโรธ สภาพที่แทงตลอดด้วยการเจริญทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา สภาพ

ที่แทงตลอดด้วยการกำหนดรู้รูป ภาพที่แทงตลอดด้วยการละรูปสมุทัย

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 251

สภาพที่แทงตลอดด้วยการทำให้แจ้งรูปนิโรธ สภาพที่แทงตลอดด้วย

การเจริญรูปนิโรธคามินีปฏิปทา สภาพที่แทงตลอดด้วยการเจริญเวทนา

ฯลฯ สัญญา ฯลฯ สังขาร ฯลฯ วิญญาณ ฯลฯ จักขุ ฯลฯ

สภาพที่แทงตลอดด้วยการกำหนดรู้ชรามรณะ สภาพที่แทงตลอดด้วย

การละชรามรณสมุทัย สภาพที่แทงตลอดด้วยการทำให้แจ้งชรามรณ-

นิโรธ สภาพที่แทงตลอดด้วยการเจริญชรามรณนิโรธคามินีปฏิปทา

ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๑๓] ทุกข์ เหตุให้เกิดทุกข์ ความดับทุกข์ ความดับเหตุ

ให้เกิดทุกข์ ความดับฉันทราคะในทุกข์ ความยินดีในทุกข์ โทษแห่ง

ทุกข์ อุบายเครื่องสลัดออกแห่งทุกข์ รูป เหตุให้เกิดรูป ความดับเหตุ

ให้เกิดรูป ความยินดีในรูป โทษแห่งรูป อุบายเครื่องสลัดออกแห่ง

รูป แห่งเวทนา ฯลฯ แห่งสัญญา ฯลฯ แห่งสังขาร ฯลฯ แห่ง

วิญญาณ ฯลฯ แห่งจักขุ ฯลฯ ชราและมรณะ เหตุให้เกิดชราและ

มรณะ ความดับชราและมรณะ ความดับเหตุให้เกิดชราและมรณะ

ความดับฉันทราคะในชราและมรณะ คุณแห่งชราและมรณะ โทษแห่ง

ชราและมรณะ อุบายเครื่องสลัดออกแห่งชราและมรณะ ควรรู้ยิ่งทุก

อย่าง.

[๑๔] ทุกข์ ทุกขสมุทัย ทุกขนิโร ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา

ความยินดีในทุกข์ โทษแห่งทุกข์ อุบายเครื่องสลัดออกแห่งทุกข์ รูป

เหตุให้เกิดรูป ความดับรูป ปฏิปทาอันให้ถึงความดับรูป ความยินดี

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 252

ในรูป โทษแห่งรูป อุบายเครื่องสลัดออกแห่งรูป เวทนา ฯลฯ

สัญญา ฯลฯ สังขาร ฯลฯ วิญญาณ ฯลฯ จักขุ ฯลฯ ชรา

และมรณะ เหตุให้เกิดชราและมรณะ ความดับชราและมรณะ ปฏิปทา

อันให้ถึงความดับชราและมรณะ ความยินดีในชราและมรณะ โทษแห่ง

ชราและมรณะ อุบายเครื่องสลัดออกแห่งชราและมรณะ ควรรู้ยิ่งทุก

อย่าง.

[๑๕] การพิจารณาเห็นความไม่เที่ยง การพิจารณาเห็นทุกข์

การพิจารณาเห็นอนัตตา การพิจารณาเห็นด้วยความเบื่อหน่าย การ

พิจารณาเห็นด้วยความคลายกำหนัด การพิจารณาเห็นด้วยความดับ

การพิจารณาเห็นด้วยความสละคืน การพิจารณาเห็นความไม่เที่ยงในรูป

การพิจารณาเห็นความทุกข์ในรูป การพิจารณาเห็นอนัตตาในรูป การ

พิจารณาเห็นด้วยความเบื่อหน่ายในรูป การพิจารณาเห็นด้วยความ

คลายกำหนัดในรูป การพิจารณาเห็นด้วยความดับในรูป การพิจารณา

เห็นด้วยความสละคืนในรูป การพิจารณาเห็นความไม่เที่ยงในเวทนา

ฯลฯ ในสัญญา ฯลฯ ในสังขาร ฯลฯ ในวิญญาณ ฯลฯ ใน

จักขุ ฯลฯ การพิจารณาเห็นความไม่เที่ยงในชราและมรณะ การ

พิจารณาเห็นทุกข์ในชราและมรณะ การพิจารณาเห็นอนัตตาในชรา

และมรณะ การพิจารณาเห็นด้วยความเบื่อหน่ายในชราและมรณะ การ

พิจารณาเห็นด้วยความคลายกำหนัดในชราและมรณะ การพิจารณา

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 253

เห็นความดับในชราและมรณะ การพิจารณาเห็นด้วยความสละคืนใน

ชราและมรณะ ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๑๖] ความเกิดขึ้น ความเป็นไป เครื่องหมาย ความประมวล

มา ( กรรมอันปรุงแต่งปฏิสนธิ ) ปฏิสนธิ คติ ความบังเกิด อุบัติ

ชาติ ชรา พยาธิ มรณะ โสกะ ปริเทวะ อุปายาส ความไม่เกิดขึ้น

ความไม่เป็นไป ความไม่มีเครื่องหมาย ความไม่มีประมวลมา ความ

ไม่สืบต่อ ความไม่ไป ความไม่บังเกิด ความไม่อุบัติ ความไม่เกิด

ความไม่แก่ ความไม่ป่วยไข้ ความไม่ตาย ความไม่เศร้าโศก ความ

ไม่รำพัน, ความไม่คับแค้นใจ ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๑๗] ความเกิดขึ้น ความไม่เกิดขึ้น ความเป็นไป ความ

ไม่เป็นไป เครื่องหมาย ความไม่มีเครื่องหมาย ความประมวลมา

ความไม่ประมวลมา ความสืบต่อ ความไม่สืบต่อ ความไป ความไม่ไป

ความบังเกิด ความไม่บังเกิด ความอุบัติ ความไม่อุบัติ ความเกิด

ความไม่เกิด ความแก่ ความไม่แก่ ความป่วยไข้ ความไม่ป่วยไข้

ความตาย ความไม่ตาย ความเศร้าโศก ความไม่เศร้าโศก ความรำพัน

ความไม่รำพัน ความคับแค้นใจ ความไม่คับแค้นใจ ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๑๘] ควรรู้ยิ่งว่า ความเกิดขึ้นเป็นทุกข์ ความเป็นไปเป็น

ทุกข์ เครื่องหมายเป็นทุกข์ ความประมวลมาเป็นทุกข์ ปฏิสนธิเป็น

ทุกข์ คติเป็นทุกข์ ความบังเกิดเป็นทุกข์ อุบัติเป็นทุกข์ ชาติเป็นทุกข์

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 254

พยาธิเป็นทุกข์ มรณะเป็นทุกข์ โสกะเป็นทุกข์ ปริเทวะเป็นทุกข์

อุปายาสเป็นทุกข์.

[๑๙] ควรรู้ยิ่งว่า ความไม่เกิดขึ้นเป็นสุข ความไม่เป็นไป

เป็นสุข ความไม่มีเครื่องหมายเป็นสุข ความไม่ประมวลมาเป็นสุข

ความไม่สืบต่อเป็นสุข ความไม่ไปเป็นสุข ความไม่บังเกิดเป็นสุข ความ

ไม่อุบัติเป็นสุข ความไม่เกิดเป็นสุข ความไม่แก่เป็นสุข ความไม่ป่วย

ไข้เป็นสุข ความไม่ตายเป็นสุข ความไม่เศร้าโศกเป็นสุข ความไม่

รำพันเป็นสุข ความไม่คับแค้นใจเป็นสุข.

[๒๐] ควรรู้ยิ่งว่า ความเกิดขึ้นเป็นทุกข์ ความไม่เกิดขึ้น

เป็นสุข ความเป็นไปเป็นทุกข์ ความไม่เป็นไปเป็นสุข เครื่องหมาย

เป็นทุกข์ ความไม่มีเครื่องหมายเป็นสุข ความประมวลมาเป็นทุกข์

ความไม่ประมวลมาเป็นสุข ความสืบต่อเป็นทุกข์ ความไม่สืบต่อเป็น

สุข ความไปเป็นทุกข์ ความไม่ไปเป็นสุข ความบังเกิดเป็นทุกข์ ความ

ไม่บังเกิดเป็นสุข ความอุบัติเป็นทุกข์ ความไม่อุบัติเป็นสุข ความเกิด

เป็นทุกข์ ความไม่เกิดเป็นสุข ความแก่เป็นทุกข์ ความไม่แก่เป็นสุข

ความป่วยไข้เป็นทุกข์ ความไม่ป่วยไข้เป็นสุข ความตายเป็นทุกข์

ความไม่ตายเป็นสุข ความเศร้าโศกเป็นทุกข์ ความไม่เศร้าโศกเป็นสุข

ความรำพันเป็นทุกข์ ความไม่รำพันเป็นสุข ความคับแค้นใจเป็นทุกข์

ความไม่คับแค้นใจเป็นสุข.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 255

[๒๑] ควรรู้ยิ่งว่า ความเกิดขึ้นเป็นภัย ความเป็นไปเป็นภัย

เครื่องหมายเป็นภัย ความประมวลมาเป็นภัย ความสืบต่อเป็นภัย

ความไปเป็นภัย ความบังเกิดเป็นภัย ความอุบัติเป็นภัย ความเกิดเป็น

ภัน ความแก่เป็นภัย ความป่วยไข้เป็นภัย ความตายเป็นภัย ความ

เศร้าโศกเป็นภัย ความรำพันเป็นภัย ความคับแค้นใจเป็นภัย.

[๒๒] ควรรู้ยิ่งว่า ความไม่เกิดขึ้นปลอดภัย ความไม่

เป็นไปปลอดภัย ความไม่มีเครื่องหมาย ปลอดภัย ความไม่ประมวลมา

ปลอดภัย ความไม่สืบต่อปลอดภัย ความไม่ไปปลอดภัย ความไม่บังเกิด

ปลอดภัย ความไม่อุบัติปลอดภัย ความไม่เกิดปลอดภัย ความไม่แก่

ปลอดภัย ความไม่ป่วยไข้ปลอดภัย ความไม่ตายปลอดภัย ความไม่

เศร้าโศกปลอดภัย ความไม่รำพันปลอดภัย ความไม่คับแค้นใจปลอดภัย.

[๒๓] ควรรู้ยิ่งว่า ความเกิดขึ้นเป็นภัย ความไม่เกิดขึ้น

ปลอดภัย ความเป็นไปเป็นภัย ความไม่เป็นไปปลอดภัย เครื่องหมาย

เป็นภัย ความไม่มีเครื่องหมายปลอดภัย ความประมวลมาเป็นภัย ความ

ไม่ประมวลมาปลอดภัย ความสืบต่อเป็นภัย ความไม่สืบต่อปลอดภัย

ความไปเป็นภัย ความไม่ไปปลอดภัย ความบังเกิดเป็นภัย ความไม่

บังเกิดปลอดภัย ความอุบัติเป็นภัย ความไม่อุบัติปลอดภัย ความเกิด

เป็นภัย ความไม่เกิดปลอดภัย ความป่วยไข้เป็นภัย ความไม่ป่วยไข้

ปลอดภัย ความตายเป็นภัย. ความไม่ตายปลอดภัย ความเศร้าโศก

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 256

เป็นภัย ความไม่เศร้าโศกปลอดภัย ความรำพันเป็นภัย ความไม่รำพัน

ปลอดภัย ความคับแค้นใจเป็นภัย ความไม่คับแค้นใจปลอดภัย.

[๒๔] ควรรู้ยิ่งว่า ความเกิดขึ้นมีอามิส ( เครื่องล่อ ) ความ

เป็นไปมีอามิส ความสืบต่อมีอามิส ความประมวลมามีอามิส ความ

บังเกิดมีอามิส ความอุบัติมีอามิส ความเกิดมีอามิส ความป่วยไข้มีอามิส

ความตายมีอามิส ความเศร้าโศกมีอามิส ความรำพันมีอามิส ความ

คับแค้นใจมีอามิส.

[๒๕] ควรรู้ยิ่งว่า ความไม่เกิดขึ้นไม่มีอามิส (หมดเครื่องล่อ)

ความไม่เป็นไปไม่มีอามิส ความไม่มีเครื่องหมายไม่มีอามิส ความไม่

ประมวลมาไม่มีอามิส ความไม่สืบต่อไม่มีอามิส ความไม่ไปไม่มีอามิส

ความไม่บังเกิดไม่มีอามิส ความไม่มีอุบัติไม่มีอามิส ความไม่เกิดไม่มี

อามิส ความไม่แก่ไม่มีอามิส ความไม่ป่วยไข้ไม่มีอามิส ความไม่ตาย

ไม่มีอามิส ความไม่เศร้าโศกไม่มีอามิส ความไม่รำพันไม่มีอามิส ความ

ไม่คับแค้นใจไม่มีอามิส.

[๒๖] ควรรู้ยิ่งว่า ความเกิดขึ้นมีอามิส ความไม่เกิดขึ้นไม่มี

อามิส ความเป็นไปมีอามิส ความไม่เป็นไปไม่มีอามิา เครื่องหมาย

มีอามิส ความไม่มีเครื่องหมายไม่มีอามิส ความประมวลมามีอามิส

ความไม่ประมวลมาไม่มีอามิส ความสืบต่อมีอามิส ความไม่สืบต่อไม่มี

อามิส ความไปมีอามิส ความไม่ไปไม่มีอามิส ความบังเกิดมีอามิส

ความไม่บังเกิดไม่มีอามิส ความอุบัติไม่มีอามิส ความไม่อุบัติไม่มีอามิส

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 257

ความเกิดมีอามิส ความไม่เกิดไม่มีอามิส ความแก่มีอามิส ความไม่แก่

ไม่มีอามิส ความป่วยไข้มีอามิส ความไม่ป่วยไข้ไม่มีอามิส ความตาย

มีอามิส ความไม่ตายไม่มีอามิส ความเศร้าโศกมีอามิส ความไม่เศร้า-

โศกไม่มีอามิส ความรำพันมีอามิส ความไม่รำพันไม่มีอามิส ความ

คับแค้นใจมีอามิส ความไม่คับแค้นใจไม่มีอามิส.

[๒๗] ควรรู้ยิ่งว่า ความเกิดขึ้นเป็นสังขาร ความเป็นไปเป็น

สังขาร เครื่องหมายเป็นสังขาร ความประมวลมาเป็นสังขาร ความ

อุบัติเป็นสังขาร ความไปเป็นสังขาร ความบังเกิดเป็นสังขาร ความ

อุบัติเป็นสังขาร ความเกิดเป็นสังขาร ความแก่เป็นสังขาร ความป่วยไข้

เป็นสังขาร ความตายเป็นสังขาร ความเศร้าโศกเป็นสังขาร ความ

รำพันเป็นสังขาร ความคับแค้นใจเป็นสังขาร.

[๒๘๐] ควรรู้ยิ่งว่า ความไม่เกิดขึ้นเป็นนิพพาน ความไม่

เป็นไปเป็นนิพพาน ความไม่มีเครื่องหมายเป็นนิพพาน ความไม่

ประมวลมาเป็นนิพพาน ความไม่สืบต่อเป็นนิพพาน ความไม่ไปเป็น

นิพพาน ความไม่บังเกิดเป็นนิพพาน ความไม่อุบัติเป็นนิพพาน ความ

ไม่เกิดเป็นนิพพาน. ความไม่แก่เป็นนิพพาน ความไม่ป่วยไข้เป็น

นิพพาน ความไม่ตายเป็นนิพพาน ความไม่เศร้าโศกเป็นนิพพาน

ความไม่รำพันเป็นนิพพาน ความไม่คับแค้นใจเป็นนิพพาน.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 258

[๒๙] ควรรู้ยิ่งว่า ความเกิดขึ้นเป็นสังขาร ความไม่เกิดขึ้น

เป็นนิพพาน ความเป็นไปเป็นสังขาร ความไม่เป็นไปเป็นนิพพาน

เครื่องหมายเป็นสังขาร ความไม่มีเครื่องหมายเป็นนิพพาน ความ

ประมวลมาเป็นสังขาร ความไม่ประมวลมาเป็นนิพพาน ความสืบต่อ

เป็นสังขาร ความไม่สืบต่อเป็นนิพพาน ความไปเป็นสังขาร ความไม่

ไปเป็นนิพพาน ความบังเกิดเป็นสังขาร ความไม่บังเกิดเป็นนิพพาน

ความอุบัติเป็นสังขาร ความไม่อุบัติเป็นนิพพาน ความเกิดเป็นสังขาร

ความไม่เกิดเป็นนิพพาน ความแก่เป็นสังขาร ความไม่แก่เป็นนิพพาน

ความป่วยไข้เป็นสังขาร ความไม่ป่วยไข้เป็นนิพพาน ความตายเป็น

สังขาร ความไม่ตายเป็นนิพพาน ความเศร้าโศกเป็นสังขาร ความ

ไม่เศร้าโศกเป็นนิพพาน ความรำพันเป็นสังขาร ความไม่รำพันเป็น

นิพพาน ความคับแค้นใจเป็นสังขาร ความไม่คับแค้นใจเป็นนิพพาน.

จบ ปฐมภาณวาร

________________________

อรรถกถาทุกขสัจเป็นต้น

๑๐ ] พระสารีบุตรได้ชี้แจงถึงการวิสัชนา ๘๐๘ ข้อ มีทุกข์

เป็นต้นโดยประกอบเข้ากับอริยสัจ ๔. พระสารีบุตรกล่าวประมวล การ

วิสัชนา ๒๔ อย่าง ด้วยจตุกกะ ๖ ไว้ในบทมี อาทิว่า ทุกฺข อภิญฺเยฺย

ทุกข์ ควรรู้ยิ่ง ด้วยการวิสัชนา ๑๙๕ มีอาทิว่า จกฺขุ อภิญฺเยฺย

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 259

โสต อภิญฺเยฺย จักขุ... โสตะ ควรรู้ยิ่ง ในไปยาล (ละคำ) ว่า

จกฺขุ ฯเปฯ ชรามรณ - จักขุ ฯลฯ ชรามรณะ เป็นอันได้ ๑๙๕

จตุกกะ ด้วยอำนาจของจสุกกะเหล่านั้น จึงเป็นการวิสัชนา ๗๘๐,

ในจตุกกะมีอาทิว่า ชรามรณ อภิญฺเยฺย - ชรามรณะควรรู้ยิ่งทั้งหมด

จึงเป็นการวิสัชนา ๘๐๘ ข้อ โดยประการฉะนี้ว่า จตฺตาริ วิสชฺชนานิ

การวิสัชนา ๔ ข้อ.

อนึ่ง ในการวิสัชนานี้ พึงทราบว่า ปัจจัยอันเป็นประธานของ

ธรรมนั้นๆ เป็นสมุทัย, นิพพานว่างจากสังขารทั้งปวงเป็นนิโรธ.

ในอธิการนี้ บทมีอาทิว่า อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยนิโรโธ การ

ดับอินทรีย์ คืออัธยาศัยที่มุ่งบรรลุมรรคผลของผู้ปฏิบัติ หมายถึงความ

ไม่มีอินทรีย์อันเป็นโลกุตระ ๓ ประการ มี อนัญญาตัญญัสสามีตินทรีย์

เป็นต้น ถูกต้อง. บทว่า นิโรธคามินีปฏิปทา ในทุกแห่งเป็นอริยมรรค

ทั้งนั้น. แม้เมื่อท่านกล่าวถึงผลอย่างนี้ไว้ แม้ อัญญินทรีย์ ( อินทรีย์

คือการตรัสรู้สัจธรรมด้วยมรรค) อัญญาตาวินทรีย์ ( อินทรีย์ของ

พระอรหันต์ผู้ตรัสรู้สัจธรรมแล้ว) ย่อมถูกต้อง เพราะมีชื่อเรียกว่า มรรค.

พระสารีบุตรได้ชี้แจงถึงการวิสัชนา ๘๐๘ ข้อ ด้วยสภาพที่ควร

กำหนดรู้ทุกข์เป็นต้นต่อไป. ท่านได้ชี้แจงการวิสัชนา ๘๐๘ ข้อ ด้วย

สภาพที่แทงตลอดด้วยการกำหนดรู้ทุกข์เป็นต้นอีก. การกำหนดรู้และ

การแทงตลอดด้วยสภาพที่ควรแทงตลอด ชื่อว่า ปริญญาปฏิเวธะ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 260

อรรถคือปริญญาปฏิเวธะนั้นแล ชื่อว่า ปริญฺาปฏิเวธฏฺโ - สภาพที่

แทงตลอดด้วยการกำหนดรู้.

๑๑ - ๑๔] พระสารีบุตรได้ชี้แจงถึงการวิสัชนา ๑,๖๑๖ ข้อ

มีทุกข์เป็นต้น มีชรามรณะเป็นที่สุด ต่อไปด้วย ๒๐๒ อัฏฐกะ ประกอบ

ด้วยบท อย่างละ ๗ บท มีสมุทัยเป็นต้น.

ในอธิการนั้น ปัจจัยอันเป็นประธาน คือ สมุทัย, การดับ

สมุทัยนั้น คือ สมุทยนิโรธ. ความกำหนัดคือความพอใจ คือ

ฉันทราคะ, ความกำหนัดคือความพอใจทุกข์ ด้วยสำคัญในทุกข์ว่า

เป็นสุข, ความดับฉันทราคะนั้น คือ ฉันทราคนิโรธ. สุขโสมนัส

เกิดขึ้นเพราะอาศัยทุกข์ คือความยินดีในทุกข์. ความไม่เที่ยงแห่งทุกข์

ความแปรปรวนเป็นธรรมดาแห่งทุกข์ คือโทษแห่งทุกข์. การนำออก

ซึ่งฉันทราคะ การละฉันทราคะในทุกข์ คืออุบายเครื่องสลัดออกแห่ง

ทุกข์. นิพพานนั่นแล คืออุบายเครื่องสลัดออกแห่งทุกข์ เพราะบาลี

ว่า ย โข ปน กิญฺจิ ภูต สงฺขต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน นิโรโธ ตสฺส

นิสฺสรณ - นิโรธเป็นเครื่องสลัดออกแห่งสังขตธรรมที่เกิดขึ้นแล้วอย่าง

ใดอย่างหนึ่งซึ่งอาศัยกันและกันเกิดขึ้น. พึงทราบว่า ท่านกล่าวถึง

นิพพาน ในฐานะ ๔ อย่าง ด้วยคำอันมีปริยายต่าง ๆ โดยตรงกันข้าม

กับสังขตธรรมต่าง ๆ ว่า การดับทุกข์. การดับสมุทัย. การดับฉันทราคะ,

อุบายเครื่องสลัดออกแห่งทุกข์ ๑. ส่วนอาจารย์บางพวกกล่าวว่า เพราะ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 261

อาหารเป็นต้นเหตุ ทุกข์จึงเกิด เพราะดับอาหารทุกข์จึงดับ การดับ

สมุทัยด้วยอำนาจความเป็นไปกับด้วยกิจ - กิจรส. อีกอย่างหนึ่ง การ

ดับสมุทัย ด้วยการเห็นความเกิดและความดับ มรรคพร้อมด้วยวิปัสสนา

เป็นการดับฉันทราคะ. เมื่อท่านกล่าวไว้อย่างนี้พึงถือเอานัยที่กล่าวไว้

ตอนแรกว่า ยังไม่เป็นสรรพสาธารณะเพราะอินทรีย์อันเป็นโลกุตระ

ยังไม่เข้าถึงวิปัสสนา. นัยที่ท่านกล่าวว่า การดับฉันทราคะเพราะไม่มี

ฉันทราคะในอินทรีย์อันเป็นโลกุตระนั่นแลจึงถูกต้อง. เป็นอันกระทำ

ฉันทราคะแม้ในผมเป็นต้น อันเป็นส่วนหนึ่งของสรีระ ด้วยความ

กำหนัดคือความพอใจในสรีระนั่นแล. เป็นอันกระทำฉันทราคะแม้ใน

ชราและมรณะ ด้วยความกำหนัดคือความพอใจ ในการมีชราและมรณะ

โดยแท้ พึงประกอบแม้ความพอใจและโทษไว้อย่างนี้ด้วย. พระสารี-

บุตรได้ชี้แจงถึงการวิสัชนา ๑,๔๑๔ นัย มี ๒๐๒ บท มีทุกข์เป็นต้น

มีชรามรณะเป็นที่สุดต่อไป ด้วย ๒๐๒ สัตตกะประกอบด้วยบทอย่าง

ละ ๖ มีสมุทัยเป็นต้น.

๑๕] บัดนี้ เพื่อแสดงประกอบบท ๒๐๑ บท มีรูปเป็นต้น

ชรามรณะเป็นที่สุด ด้วยอนุปัสนา ๗ พระสารีบุตรจึงชี้แจงอนุ-

ปัสนา ๗ มีอนิจจานุปัสนาเป็นต้นก่อน. ทั้งหมดเหล่านั้นเป็นการ

วิสัชนา ๑,๔๑๔ นัย พร้อมด้วยการวิสัชนาอนุปัสนาล้วน ๗

ประการ. การพิจารนาเห็นว่าไม่เที่ยง คือ อนิจจานุปัสนา.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 262

อนิจจานุปัสนานั้น เป็นปฏิปักษ์ต่อ นิจสัญญา ความสำคัญว่าเที่ยง.

การพิจารณาเห็นว่า เป็นทุกข์ คือ ทุกขานุปัสนา. ทุกขานุปัสนา

นั้นเป็นปฏิปักษ์ต่อ สุขสัญญา - ความสำคัญว่าเป็นสุข. การพิจารณา

เห็นว่า เป็นอนัตตา คือ อนัตตานุปัสนา. อนัตตานุปัสนานั้น

เป็นปฏิปักษ์ต่อ อัตสัญญา - ความสำคัญว่าเป็นอัตตา. พระโยคาวจร

ย่อมเบื่อหน่าย เพราะอนุปัสนา ๓ บริบูรณ์ ฉะนั้น จึงชื่อว่า

นิพพิทา, นิพพิทานั้นด้วย อนุปัสนาด้วย ชื่อว่า นิพพิทานุปัสนา.

นิพพิทานุปัสนานั้น เป็นปฏิปักษ์ต่อความเพลิดเพลิน. พระโยคาวจร

ย่อมคลายกำหนัด เพราะอนุปัสนา ๔ บริบูรณ์ จึงชื่อว่า วิราโค,

วิราคะนั้นด้วย อนุปัสนาด้วย ชื่อว่า วิราคานุปัสนา. วิราคานุ-

ปัสนานั้นเป็นปฏิปักษ์ต่อราคะ. พระโยคาวจรย่อมดับราคะเสียได้

เพราะอนุปัสนา ๕ บริบูรณ์ จึงชื่อว่า นิโรโธ. นิโรธนั้นด้วย

อนุปัสนาด้วย ชื่อว่า นิโรธานุปัสนา. นิโรธานุปัสนานั้นเป็น

ปฏิปักษ์ต่อสมุทัย. พระโยคาวจรย่อมสละคืนเสียได้ เพราะอนุปัสนา

๖ บริบูรณ์ จึงชื่อว่า ปฏินิสฺสคฺโค. ปฏินิสสัคคะนั้นด้วย อนุปัสนา

ด้วย ชื่อว่า ปฏินิสสัคคานุปัสนา. ปฏินิสสัคคานุปัสนานั้นเป็น

ปฏิปักษ์ต่อการยึดมั่น. เมื่ออินทรีย์อันเป็นโลกุตระเข้าถึงวิปัสนายัง

ไม่มี พึงทราบว่า ท่านประกอบอนุปัสนา ๗ ไว้ด้วยธรรมะแม้เหล่านั้น

โดยพิจารณาเห็นว่า ชื่อว่า มีนิโรธ เพราะไม่มีความเพลิดเพลินและ

ความกำหนัดในสิ่งที่สำคัญว่า เที่ยง เป็นสุข เป็นตัวตน เพราะสิ่ง

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 263

เหล่านั้นเป็นของไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา ดังบาลีว่า สพฺเพ

สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา

สังขารทั้งหลายทั้งปวงไม่เที่ยง สังขารทั้งปวงเป็นทุกข์. ธรรมทั้งหลาย

ทั้งปวงเป็นอนัตตา และเพราะมีการสละด้วยการบริจาค การสละด้วยการ

แล่นไป. เมื่อผู้มีชรามรณะที่ตนเห็นแล้ว โดยเป็นของไม่เที่ยงเป็นต้น

เป็นอันชื่อว่า เห็นแม้ชรามรณะ โดยเป็นของไม่เที่ยงเป็นต้น, เมื่อ

เบื่อหน่าย คลายกำหนัดในชรามรณะที่มีอยู่ เป็นอันเบื่อหน่ายและ

คลายกำหนัดในชรามรณะ, เมื่อมีชรามรณะที่เห็นแล้วโดยนิโรธ เป็น

อันชื่อว่า เห็นแม้ชรามรณะโดยนิโรธ เมื่อสละในชรามรณะที่มีอยู่

ย่อมเป็นอันสละชรามรณะโดยแท้ พึงทราบว่า ท่านประกอบอนุปัส-

นา ๗ ด้วยชรามรณะ ด้วยประการฉะนี้.

๑๖-๒๙] บัดนี้ พระสารีบุตรได้ชี้แจงถึงการวิสัชนา ๑๕ ข้อ

อันเป็นไวพจน์ของธรรมเหล่านั้น มี อุปฺปโท - ความเกิดขึ้นเป็นต้น

และด้วยอารมณ์ ๕ มี อุปฺปาโท เป็นต้น อันเป็นวัตถุแห่ง อาทีนว-

ญาณ - ความรู้ว่าเป็นโทษ, ชี้แจงการวิสัชนา ๑๕ ข้อ มี อนุปิปาโท

เป็นต้น ด้วยอารมณ์อันเป็นปฏิปักษ์แห่งธรรมนั้น แห่ง สนฺติปท-

ญาณ - ความรู้ทางแห่งสันติ, ชี้แจงการวิสัชนา ๓๐ ประกอบบท มี

อุปปาทะและอนุปปาทะเป็นต้นเหล่านั้นต่อไปด้วยเป็นคู่กัน ด้วย

ประการฉะนี้ จึงเป็นการวิสัชนา ๖๐ ในนัยนี้นั่นแล.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 264

ในบทเหล่านั้น บทว่า อุปฺปาโท - การเกิดขึ้น ได้แก่ การ

เกิดในภพนี้ เพราะกรรมก่อนเป็นปัจจัย.

บทว่า ปวตฺต - ความเป็นไป ได้แก่ ความเป็นไปแห่งการ

เกิดอย่างนั้น.

บทว่า นิมิตฺต - เครื่องหมาย ได้แก่ เครื่องหมายสังขารทั้งหมด.

เพราะสังขารของพระโยคาวจรย่อมปรากฏดุจมีซวดทรง ฉะนั้น ท่าน

จึงกล่าวว่า นิมิตฺต.

บทว่า อายูหนา - ความประมวลมา ได้แก่ กรรมอันเป็นเหตุ

แห่งปฏิสนธิต่อไป เพราะว่า กรรมนั้นท่านเรียกว่า อายูหนา เพราะ

อรรถว่าปรุงแต่งปฏิสนธิ.

บทว่า ปฎิสนฺธิ ได้แก่ เกิดต่อไป. การเกิดนั้นท่านเรียกว่า

ปฏิสนธิ เพราะสืบต่อกันในระหว่างภพ

บทว่า คติ - การไป ได้แก่ ปฏิสนธิ ที่ท่านเรียกว่า คติ เพราะ

สัตว์ต้องไป.

บทว่า นิพฺพตฺติ- ความบังเกิด ได้แก่ ความเกิดแห่งขันธ์

ทั้งหลาย.

บทว่า อุปฺปตฺติ - อุบัติ ได้แก่ ความเป็นไปแห่งวิบากที่ท่าน

กล่าวไว้อย่างนี้ว่า สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา-ธรรมคือจิต

และเจตสิกของผู้เข้าถึงแล้วหรือผู้อุบัติแล้ว.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 265

บทว่า ชาติ - การเกิด ได้แก่ ความปรากฏครั้งแรกแห่งขันธ์

ของสัตว์ทั้งหลายผู้เกิดในภพนั้น ๆ.

บทว่า ชรา - ความเสื่อมโทรม อธิบายว่า ชรานั้นมี ๒ อย่าง

คือสังขตลักษณะอันได้แก่ลักษณะที่ตั้งอยู่และเป็นอย่างอื่น ๑ ภพเก่า

แห่งขันธ์อันเนื่องในภพหนึ่งในสันตติ เป็นที่รู้กันว่ามีฟันหักเป็นต้น ๑.

ในที่นี้ท่านประสงค์เอาชรานั้น.

บทว่า พฺยาธิ - ความเจ็บป่วย ได้แก่ อาพาธ ๘ อย่าง อัน

ตั้งขึ้นเพราะธาตุกำเริบเป็นปัจจัย คือ น้ำดี ๑ เสมหะ ๑ ลม ๑

ไข้สันนิบาต ๑ การเปลี่ยนฤดู ๑ การบริหารร่างกายไม่สม่ำเสมอ ๑

เพียรเกินไป ๑ วิบากของกรรม ๑. ชื่อว่า พฺยาธิ เพราะทุกข์

หลายอย่าง แผดเผา กลุ้มรุม หรือ เพราะทุกข์เบียดเบียนให้เดือดร้อน

หวั่นไหว.

บทว่า มรณ คือพยาธิเป็นเหตุให้ตาย มรณะนั้น มี ๒ อย่าง

คือ สังขตลักษณะอันมีความเสื่อมเป็นลักษณะ ๑ การตัดขาดการ

เกี่ยวเนื่องกันแห่งชีวิตินทรีย์อันนับเนื่องในภพหนึ่ง ๑. ในที่นี้ท่าน

ประสงค์เอามรณะนั้น.

บทว่า โสโก คือ ความเหี่ยวแห้งใจ ได้แก่ ความเดือดร้อนใจ

ของผู้ที่ถูกความเสื่อมจากญาติ สมบัติ โรค ศีล และทิฏฐิ กระทบ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 266

บทว่า ปริเทโว คือ ร้องไห้คร่ำครวญ ได้แก่ การพร่ำเพ้อ

ของผู้ที่ถูกความเสื่อมจากญาติเป็นต้น กระทบ.

บทว่า อุปายาโส - แค้นใจมาก. ได้แก่ โทสะอันเกิดจากทุกข์

ใจหนัก ของผู้ที่ถูกความเสื่อมจากญาติเป็นต้น กระทบ.

ในนิทเทสนี้ท่านกล่าวอภิญไญยธรรม ๕ มี อุปฺปาโท เป็นต้น

ด้วยสามารถเป็นวัตถุแห่งอาทีนวญาณ, ที่เหลือท่านกล่าวด้วยสามารถ

เป็นไวพจน์ของอภิญไญยธรรมเหล่านั้น, บทว่า นิพฺพตฺติ เป็นไวพจน์

ของ อุปฺปาโท. บทว่า ชาติ เป็นไวพจน์ของ ปฏิสนธิ, สองบทว่า

คติ อุปปตฺติ เป็นไวพจน์ของ ปวตฺต, ชรา เป็นต้นเป็นไวพจน์

ของ นิมิตฺต. ท่านกล่าวนิพพานเท่านั้นด้วยคำ มี อนุปฺปสโท - ความ

ไม่เกิดขึ้นเป็นต้น.

พระสารีบุตรชี้แจงบท ๖๑ มี อุปปาทะ และ อนุปปาทะ

เป็นต้น การวิสัชนา ๖๐ ประกอบด้วยบทว่าด้วยทุกข์และสุข, การ

วิสัชนา ๖๐ ประกอบด้วยบทว่าด้วยภัยและความปลอดภัย, การวิสัชนา

๖๐ ประกอบด้วยบทว่าด้วยสามิส ( มีเครื่องล่อ ) และนิรามิส ( ไม่มี

เครื่องล่อ ), การวิสัชนา ๖๐ ประกอบด้วยบทแห่งสังขารและนิพพาน.

ในบทเหล่านั้น บทว่า ทุกข - เป็นทุกข์ อธิบายว่า ชื่อว่า

ทุกข์ เพราะเป็นของไม่เที่ยง. ชื่อว่า สุขเพราะตรงกันข้ามกับทุกข์.

สิ่งใดเป็นทุกข์ สิ่งนั้นเป็นภัย. ชื่อว่า เขมะ - ความปลอดภัย เพราะ

ตรงกันข้ามกับภัย. สิ่งใดเป็นภัยสิ่งนั้นชื่อว่าเป็น สามิส ( มีเครื่องล่อ)

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 267

เพราะไม่พ้นไปจากวัฏฏามิสและโลกุามิส ชื่อว่า นิรามิส (ไม่มีเครื่อง

ล่อ) เพราะตรงกันข้ามกับ สามิส. สิ่งใดเป็นสามิส สิ่งนั้นเป็น

เพียงสังขารเท่านั้น. ชื่อว่า นิพพาน เพราะสงบจากสิ่งตรงกันข้าม

กับสังขาร. เพราะสังขารเป็นของร้อน นิพพานเป็นของสงบ. พึง

ทราบว่าท่านกล่าวไว้อย่างนั้นหมายถึงความเป็นไปโดยอาการนั้น ๆ อย่าง

นี้ว่า โดยอาการที่เป็นทุกข์ โดยอาการที่เป็นภัย โดยอาการที่เป็นสามิส

โดยอาการที่เป็นสังขาร ด้วยประการฉะนี้.

จบ อรรถกถาปฐมภาณวาร

ทุติยภาณวาร

[๓๐] สภาพแห่งธรรมที่ควรกำหนดถือเอา สภาพแห่งธรรม

ที่เป็นบริวาร ภาพแห่งธรรมที่เต็มรอบ สภาพแห่งสมาธิที่มีอารมณ์

อย่างเดียว ภาพแห่งสมาธิไม่มีความฟุ้งซ่าน ภาพแห่งธรรมที่ประ-

คองไว้ ภาพแห่งธรรมที่ไม่กระจายไป สภาพแห่งจิตไม่ขุ่นมัว สภาพ

แห่งจิตไม่หวั่นไหว ภาพแห่งจิตตั้งอยู่ด้วยสามารถแห่งความปรากฏ

แห่งจิตมีอารมณ์อย่างเดียว สภาพแห่งธรรมเป็นอารมณ์ สภาพแห่ง

ธรรมเป็นโคจร สภาพแห่งธรรมที่ละ สภาพแห่งธรรมที่สละ สภาพ

แห่งธรรมที่ออก สภาพแห่งธรรมที่หลีกไป สภาพแห่งธรรมที่ละเอียด

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 268

สภาพแห่งธรรมที่ประณีต สภาพแห่งธรรมที่หลุดพ้น สภาพแห่งธรรม

ที่ไม่มีอาสวะ สภาพแห่งธรรมเครื่องข้าม สภาพแห่งธรรมที่ไม่มีเครื่อง

หมาย สภาพแห่งธรรมที่ไม่มีที่ตั้ง สภาพแห่งธรรมที่ว่างเปล่า สภาพ

แห่งธรรมที่มีกิจเสมอกัน สภาพแห่งธรรมที่ไม่ล่วงเลยกัน สภาพแห่ง

ธรรมที่เป็นคู่ สภาพแห่งธรรมที่นำออก ภาพแห่งธรรมที่เป็นเหตุ

สภาพแห่งธรรมที่เห็น สภาพแห่งธรรมที่เป็นอธิบดี ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๓๑] สภาพที่ไม่ฟุ้งซ่านแห่งสมถะ สภาพที่พิจารณาเห็นแห่ง

วิปัสสนา สภาพที่มีกิจเสมอกันแห่งสมถะและวิปัสสนา สภาพมิได้ล่วง

กันแห่งธรรมที่เป็นคู่ สภาพที่สมาทานแห่งสิกขาบท สภาพที่โคจร

แห่งอารมณ์ สภาพที่ประคองจิตที่ย่อท้อ สภาพที่ปราบจิตที่ฟุ้งซ่าน

สภาพที่คุมจิตอันบริสุทธิ์จากความย่อท้อและฟุ้งซ่านทั้ง ๒ ประการ

สภาพที่จิตบรรลุคุณวิเศษ สภาพที่แทงตลอดอริยมรรคอันประเสริฐ

สภาพที่ตรัสรู้สัจจะ สภาพที่ให้จิตตั้งอยู่เฉพาะในนิโรธ ควรรู้ยิ่งทุก

อย่าง.

[๓๒] สภาพที่น้อมไปแห่งสัทธินทรีย์ สภาพที่ประคองไว้

แห่งวีริยินทรีย์ สภาพที่ตั้งมั่นแห่งสตินทรีย์ สภาพที่ไม่ฟุ้งซ่านแห่ง

สมาธินทรีย์ สภาพที่เห็นแห่งปัญญินทรีย์ ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๓๓] สภาพที่สัทธาพละมิได้หวั่นไหวในเพราะความไม่มีสัทธา

สภาพที่วีริยพละมิได้หวั่นไหวเพราะความเกียจคร้าน สภาพที่สติ-

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 269

พละมิได้หวั่นไหวเพราะความประมาท สภาพที่สมาธิพละมิได้หวั่นไหว

เพราะอุทธัจจะ สภาพที่ปัญญาพละมิได้หวั่นไหวเพราะอวิชชา ควรรู้ยิ่ง

ทุกอย่าง.

[๓๔] สภาพที่ตั้งมั่นแห่งสติสัมโพชฌงค์ สภาพที่เลือกเฟ้น

แห่งธรรมวิจยสัมโพชฌงค์ สภาพที่ประคองแห่งวีริยสัมโพชฌงค์

สภาพที่แผ่ไปแห่งปีติสัมโพชฌงค์ สภาพที่สงบแห่งปัสสัทธิสัมโพชฌงค์

สภาพที่ไม่ฟุ้งซ่านแห่งสมาธิสัมโพชฌงค์ สภาพที่พิจารณาหาทางแห่ง

อุเบกขาสัมโพชฌงค์ ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๓๕] สภาพที่เห็นแห่งสัมมาทิฏฐิ สภาพที่ตรึกแห่งสัมมาสัง-

กัปปะ สภาพที่กำหนดแห่งสัมมาวาจา สภาพที่ตั้งขึ้นแห่งสัมมากัมมันตะ

สภาพที่ผ่องแผ้วแห่งสัมมาอาชีวะ สภาพที่ประคองไว้แห่งสัมมาวายามะ

สภาพที่ตั้งมั่นแห่งสัมมาสติ สภาพที่ไม่ฟุ้งซ่านแห่งสัมมาสมาธิ ควรรู้

ยิ่งทุกอย่าง.

[๓๖] สภาพที่เป็นใหญ่แห่งอินทรีย์ สภาพที่ไม่หวั่นไหวแห่ง

พละ สภาพที่นำออกแห่งโพชฌงค์ สภาพที่เป็นเหตุแห่งมรรค สภาพ

ที่ตั้งมั่นแห่งสติปัฏฐาน สภาพที่เริ่มตั้งแห่งสัมมัปธาน สภาพที่สำเร็จ

แห่งอิทธิบาท สภาพที่เที่ยงแท้แห่งสัจจะ สภาพที่ระงับแห่งประโยชน์

สภาพที่ทำให้แจ้งแห่งผล สภาพที่ตรึกแห่งวิตก สภาพที่ตรวจตราแห่ง

วิจาร สภาพที่แผ่ไปแห่งปีติ สภาพที่ไหลมาแห่งสุข สภาพที่มีอารมณ์

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 270

เดียวแห่งจิต สภาพที่คำนึง สภาพที่รู้แจ้ง สภาพที่รู้ชัด สภาพที่จำได้

สภาพที่สมาธิเป็นธรรมเอกผุดขึ้น ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๓๗] สภาพที่รู้แห่งปัญญาที่รู้ยิ่ง สภาพที่พิจารณาแห่ง

ปริญญา สภาพที่สละแห่งปหานะ สภาพแห่งภาวนามีกิจเป็นอย่างเดียว

สภาพที่ถูกต้องแห่งสัจฉิกิริยา สภาพที่เป็นกองแห่งทุกข์ ภาพที่ทรงไว้

แห่งธาตุ สภาพที่ต่อแห่งอายตนะ สภาพที่ปัจจัยปรุงแต่งแห่งสังขต-

ธรรม สภาพที่ปัจจัยไม่ได้ปรุงแต่แห่งอสังขตธรรม ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง

ที่เป็นปัจจัย.

[๓๘] สภาพที่คิด สภาพที่ไม่มีระหว่างแห่งจิต สภาพที่ออก

แห่งจิต สภาพที่หลีกไปแห่งจิต สภาพที่เป็นเหตุแห่งจิต สภาพที่เป็นปัจ-

จัยแห่งจิต สภาพที่เป็นที่ตั้งแห่งจิต สภาพที่เป็นภูมิแห่งจิต สภาพที่เป็น

อารมณ์แห่งจิต สภาพที่เป็นโคจรแห่งจิต สภาพที่เที่ยวไปแห่งจิต สภาพ

ที่ไปแห่งจิต สภาพที่นำไปยิ่งแห่งจิต สภาพที่นำออกแห่งจิต สภาพ

ที่สลัดออกแห่งจิต ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๓๙] สภาพที่นึกในความที่จิตมีอารมณ์อย่างเดียว สภาพที่รู้

แจ้ง... สภาพที่รู้ชัด... สภาพที่จำได้... สภาพที่จิตมั่นคง ...

สภาพที่เนื่อง... สภาพที่แล่นไป... สภาพที่ผ่องใส ... สภาพที่

ตั้งมั่น... สภาพที่หลุดพ้น... สภาพที่เห็นว่านี่ละเอียด... ภาพที่

ทำให้เป็นเช่นดังยาน... สภาพที่ทำให้เป็นที่ตั้ง ... สภาพที่ตั้งขึ้น

เนืองๆ ... สภาพที่อบรม ... สภาพที่ปรารภชอบด้วยดี... สภาพที่

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 271

กำหนดถือไว้... สภาพที่เป็นบริวาร ... สภาพที่เต็มรอบ... สภาพ

ที่ประชุม ... สภาพที่อธิษฐาน... สภาพที่เสพ... สภาพที่เจริญ... สภาพ

ที่ทำให้มาก... สภาพที่รวมดี... สภาพที่หลุดพ้นด้วยดี... สภาพที่ตรัสรู้...

สภาพที่ตรัสรู้ตาม... สภาพที่ตรัสรู้เฉพาะ ... สภาพที่ตรัสรู้พร้อม...

สภาพที่ตื่น... สภาพที่ตื่นตาม... สภาพที่ตื่นเฉพาะ... สภาพที่

ตื่นพร้อม.. . สภาพที่เป็นไปในฝักฝ่ายความตรัสรู้... สภาพที่เป็นไป

ในฝักฝ่ายความตรัสรู้ตาม ... สภาพที่เป็นไปในฝักฝ่ายความตรัสรู้

เฉพาะ.... สภาพที่เป็นไปในฝักฝ่ายความตรัสรู้พร้อม ... สภาพที่

สว่าง... สภาพที่สว่างขึ้น ... สภาพที่สว่างเนือง ๆ ... สภาพที่สว่าง

เฉพาะ... สภาพที่สว่างพร้อมในความที่จิตมีอารมณ์อย่างเดียว ควรรู้

ยิ่งทุกอย่าง.

[๔๐] ภาพที่อริยมรรคให้สว่าง สภาพที่อริยมรรคให้รุ่งเรือง

สภาพที่อริยมรรคให้กิเลสทั้งหลายเร่าร้อน สภาพที่อริยมรรคไม่มีมลทิน

สภาพที่อริยมรรคปราศจากมลทิน สภาพที่อริยมรรคหมดมลทิน สภาพ

ที่อริยมรรคสงบ สภาพที่อริยมรรคให้กิเลสระงับ สภาพแห่งวิเวก

สภาพแห่งความประพฤติในวิเวก สภาพที่คลายกำหนัด สภาพแห่ง

ความประพฤติในความคลายกำหนัด สภาพแห่งความประพฤติในความ

๑. พระบาลีว่า ปตาปนฏฺโ. ยุ. ปฺกาสนฏฺโ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 272

ดับ สภาพที่ปล่อย สภาพแห่งความประพฤติในความปล่อย สภาพที่

พ้น สภาพแห่งความประพฤติในความพ้น ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๔๑] สภาพแห่งฉันทะ สภาพที่เป็นมูลแห่งฉันทะ สภาพที่

เป็นบาทแห่งฉันทะ สภาพที่เป็นประธานแห่งฉันทะ สภาพที่สำเร็จ

แห่งฉันทะ สภาพที่น้อมไปแห่งฉันทะ สภาพที่ประคองไว้แห่งฉันทะ

สภาพที่ตั้งมั่นแห่งฉันทะ สภาพที่ไม่ฟุ้งซ่านแห่งฉันทะ สภาพที่เห็น

แห่งฉันทะ ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๔๒] สภาพแห่งวีริยะ สภาพที่เป็นมูลแห่งวีริยะ สภาพที่

เป็นบาทแห่งวีริยะ สภาพที่เป็นประธานแห่งวีริยะ สภาพที่สำเร็จแห่ง

วิริยะ สภาพที่น้อมไปแห่งวีริยะ สภาพที่ประคองไว้แห่งวีริยะ สภาพ

ที่ตั้งมั่นแห่งวีริยะ สภาพที่ไม่ฟุ้งซ่านแห่งวีริยะ สภาพที่เห็นแห่งวิริยะ

ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๔๓] สภาพแห่งจิต สภาพที่เป็นมูลแห่งจิต สภาพที่เป็นบาท

แห่งจิต สภาพที่เป็นประธานแห่งจิต สภาพที่สำเร็จแห่งจิต สภาพที่

น้อมไปแห่งจิต สภาพที่ประคองไว้แห่งจิต สภาพที่ตั้งมั่นแห่งจิต สภาพ

ที่ไม่ฟุ้งซ่านแห่งจิต สภาพที่เห็นแห่งจิต ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๔๔] สภาพแห่งวีมังสา สภาพที่เป็นมูลแห่งวีมังสา สภาพ

ที่เป็นบาทแห่งวีมังสา สภาพที่เป็นประธานแห่งวีมังสา สภาพที่สำเร็จ

แห่งวีมังสา สภาพที่น้อมไปแห่งวีมังสา สภาพที่ประคองไว้แห่งวีมังสา

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 273

สภาพที่ตั้งมั่นแห่งวีมังสา สภาพที่ไม่ฟุ้งซ่านแห่งวีมังสา สภาพที่เห็น

แห่งวีมังสา ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๔๕] สภาพแห่งทุกข์ ภาพที่ทุกข์บีบคั้น สภาพที่ทุกข์อัน

ปัจจัยปรุงแต่ง สภาพที่ทุกข์ให้เดือดร้อน สภาพที่ทุกข์แปรปรวน

สภาพแห่งสมุทัย สภาพที่สมุทัยประมวลมา สภาพที่สมุทัยเป็นเหตุ

สภาพที่สมุทัยเกี่ยวข้อง สภาพที่สมุทัยพัวพัน สภาพแห่งนิโรธ สภาพแห่ง

นิโรธสลัดออก สภาพที่นิโรธเป็นวิเวก สภาพที่นิโรธเป็นอสังขตะ

สภาพที่นิโรธเป็นอมตะ สภาพแห่งมรรค สภาพที่มรรดนำออก สภาพที่

มรรคเป็นเหตุ สภาพที่มรรคเห็น สภาพที่มรรคเป็นอธิบดี ควรรู้ยิ่ง

ทุกอย่าง.

[๔๖] สภาพที่ถ่องแท้ สภาพที่เป็นอนัตตา สภาพที่เป็นสัจจะ

สภาพที่ควรแทงตลอด สภาพที่ควรรู้ยิ่ง สภาพที่ควรกำหนดรู้ สภาพ

ที่ทรงรู้ สภาพที่เป็นธาตุ สภาพที่อาจรู้ได้ สภาพที่รู้ควรทำให้แจ้ง

สภาพที่ควรถูกต้อง สภาพที่ควรตรัสรู้ ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๔๗] เนกขัมมะ อัพยาบาท อาโลกสัญญา ความไม่ฟุ้งซ่าน

ความกำหนดธรรม ญาณ ความปราโมทย์ ปฐมฌาน ทุติยฌาน

ตติยฌาน จตุตถฌาน อากาสานัญจายตนสมาบัติ วิญญาณัญจายตน-

สมาบัติ อากิญจัญญายตนสมาบัติ เนวสัญญานาสัญญายตนสมาบัติ

ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 274

[๔๘] การพิจารณาเห็นความไม่เที่ยง การพิจารณาเห็นความ

ทุกข์ การพิจารณาเห็นอนัตตา การพิจารณาเห็นด้วยความเบื่อหน่าย

การพิจารณาเห็นด้วยความคลายกำหนัด การพิจารณาเห็นด้วยความดับ

การพิจารณาเห็นด้วยความสละคืน การพิจารณาเห็นความสิ้นไป การ

พิจารณาเห็นความเสื่อมไป การพิจารณาเห็นความแปรปรวน การ

พิจารณาเห็นความไม่มีเครื่องหมาย การพิจารณาเห็นธรรมไม่มีที่ตั้ง

การพิจารณาเห็นความว่างเปล่า การพิจารณาเห็นธรรมด้วยปัญญาอันยิ่ง

ความรู้ความเห็นตามความเป็นจริง การพิจารณาเห็นโทษ การพิจารณา

หาทาง การพิจารณาเห็นอุบายที่จะหลีกไป ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๔๙] โสดาปัตติมรรค โสดาปัตติผลสมาบัติ สกทาคามิมรรค

สกทาคามิผลสมาบัติ อนาคามิมรรค อนาคามิผลสมาบัติ อรหัตมรรค

อรหัตผลสมาบัติ ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๕๐] สัทธินทรีย์ด้วยความว่าน้อมใจเชื่อ วีริยินทรีย์ด้วย

ความว่าประคองไว้ สตินทรีย์ด้วยความว่าตั้งมั่น สมาธินทรีย์ด้วยความ

ว่าไม่ฟุ้งซ่าน ปัญญินทรีย์ด้วยความว่าเห็น สัทธาพละด้วยความว่า

ไม่หวั่นไหวเพราะความไม่มีสัทธา วีริยพละด้วยความไม่หวั่นไหว

เพราะความเกียจคร้าน สติพละด้วยความไม่หวั่นไหวเพราะความประ-

มาท สมาธิพละด้วยความว่าไม่หวั่นไหวเพราะความฟุ้งซ่าน ปัญญาพละ

ด้วยความว่าไม่หวั่นไหวเพราะอวิชชา ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 275

[๕๑] สติสัมโพชฌงค์ด้วยอรรถว่าตั้งมั่น ธรรมวิจยสัมโพช-

ฌงค์ด้วยอรรถว่าเลือกเฟ้น วีริยสัมโพชฌงค์ด้วยอรรถว่าประคองไว้ ปีติ

สัมโพชฌงค์ด้วยอรรถว่าแผ่ไป ปัสสัทธิสัมโพชฌงค์ด้วยอรรถว่าสงบ

สมาธิสัมโพชฌงค์ด้วยอรรถว่าไม่ฟุ้งซ่าน อุเบกขาสัมโพชฌงค์ด้วยอรรถ

ว่าพิจารณาหาทาง ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๕๒] สัมมาทิฏฐิด้วยความว่าเห็น สัมมาสังกัปปะด้วยความ

ว่าตรึก สัมมาวาจาด้วยความว่ากำหนดเอา สัมมากัมมันตะด้วยความว่า

ให้กุศลธรรมเกิด สัมมาอาชีวะด้วยความว่าขาวผ่อง สัมมาวายามะด้วย

ความว่าประคองไว้ สัมมาสติด้วยความว่าตั้งมั่น สัมมาสมาธิด้วยความ

ว่าไม่ฟุ้งซ่าน ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๕๓] อินทรีย์ด้วยความว่าเป็นใหญ่ พละด้วยความว่าไม่หวั่น

ไหว โพชฌงค์ด้วยความว่านำออก มรรคด้วยความว่าเป็นเหตุ สติ-

ปัฏฐานด้วยความว่าตั้งมั่น สัมมัปธานด้วยความว่าตั้งไว้ อิทธิบาทด้วย

ความว่าสำเร็จ สัจจะด้วยความว่าเที่ยงแท้ สมถะด้วยความว่าไม่ฟุ้งซ่าน

วิปัสสนาด้วยความว่าพิจารณา สมถะและวิปัสสนาด้วยความว่ามีกิจเสมอ

กัน ธรรมชาติที่เป็นคู่ด้วยความว่าไม่ล่วงเกินกัน ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๕๔] สีลวิสุทธิด้วยความว่าสำรวม จิตตวิสุทธิด้วยความว่า

ไม่ฟุ้งซ่าน ทิฏฐิวิสุทธิด้วยความว่าเห็น วิโมกข์ด้วยความว่าหลุดพ้น

วิชชาด้วยความว่าแทงตลอด วิมุตติด้วยความว่าสละ ญาณในความสิ้น

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 276

ไปด้วยความว่าตัดขาด ญาณในความไม่เกิดขึ้นด้วยความว่าระงับ ฉันทะ

ด้วยควานว่าเป็นมูลฐาน มนสิการด้วยความว่าเป็นสมุฏฐาน ผัสสะด้วย

ความว่าประมวลมา เวทนาด้วยความว่าประชุม สมาธิด้วยความว่าเป็น

ประธาน สติด้วยความว่าเป็นใหญ่ ปัญญาด้วยความว่าประเสริฐกว่า

กุศลธรรมนั้น ๆ วิมุตติด้วยความว่าเป็นแก่นสาร นิพพานอันหยั่งลง

ในอมตะด้วยความว่าเป็นที่สุด ควรรู้ยิ่งทุกอย่าง.

[๕๕] ธรรมใด ๆ ที่รู้ยิ่งแล้ว ธรรมนั้น ๆ เป็นคุณที่รู้แล้ว

ชื่อว่าญาณ เพราะอรรถว่ารู้ธรรมนั้น ชื่อว่าปัญญา เพราะอรรถว่ารู้ทั่ว

เพราะฉะนั้นท่านจึงกล่าวว่า ปัญญาเครื่องทรงจำธรรมที่ได้สดับมา คือ

เครื่องรู้ชัดธรรมที่ได้สดับมาแล้วนั้นว่า ธรรมเหล่านี้ควรรู้ยิ่ง เป็น

สุตมยญาณ.

จบ ทุติยภาณวาร ฯ

อรรถกถาทุติยภาณวาร

๓๐] พระสารีบุตรได้ชี้แจงถึงการวิสัชนา ๓๑ ข้อ มี ปริคฺค-

หฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่ควรกำหนดถือเอา เป็นต้น ด้วยขณะแห่ง

อริยมรรค. จริงอยู่ ธรรมทั้งหลายอันสัมปยุตด้วยอริยมรรค ย่อม

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 277

กำหนดถือเอาเพื่อเกิดขึ้นตั้งแต่ต้น เพราะเหตุนั้นจึงชื่อว่า ปริคฺคหา

- กำหนดถือเอา.

สภาพแห่งธรรมเหล่านั้น ชื่อว่า ปริคฺคหฏโ - สภาพแห่ง

ธรรมที่ควรกำหนดถือเอา.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า ปริวารฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่เป็น

บริวาร เพราะธรรมเหล่านั้นเป็นบริวารของกันและกัน.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า ปริปูรฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่เต็ม

รอบ โดยบริบูรณ์ด้วยภาวนา.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า เอกคฺคฏฺโ - สภาพแห่งสมาธิที่มี

อารมณ์อย่างเดียว เพราะเพ่งกำหนดถือเอาอารมณ์เดียว.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อวิกเขปฏฺโ - สภาพแห่งสมาธิ

ไม่มีความฟุ้งซ่าน เพราะเพ่งถึงความไม่ฟุ้งซ่านในอารมณ์ต่าง ๆ

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า ปคฺคหฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่

ประคองไว้ คือประคองไว้ด้วยความเพียร.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อวิสารฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่ไม่

กระจายไป เพราะไม่กระจายไปด้วยอำนาจสมาธิ ดุจแป้งใช้ทาในการ

อาบน้ำ ไม่กระจายไปด้วยน้ำฉะนั้น.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อนาวิลฏฺโ - สภาพแห่งจิตไม่ขุ่นมัว

เพราะไม่ขุ่นมัวด้วยการประกอบความเพียร.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 278

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อนิญฺชนฏฺโ - สภาพแห่งจิตไม่

หวั่นไหว เพราะไม่กำเริบ.

บทว่า เอกตฺตุปฏฺฐานวเสน - ด้วยสามารถแห่งความปรากฏ

แห่งจิตมีอารมณ์เดียว ได้แก่ ด้วยการประกอบสมาธิ และด้วยสามารถ

แห่งการตั้งอยู่ในอารมณ์เดียวอย่างมั่นคง.

บทว่า ิตฏฺโ - สภาพแห่งจิตตั้งอยู่ ได้แก่ ตั้งอยู่โดยไม่

หวั่นในอารมณ์.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อารมฺมณฏฺโ - สภาพแห่งธรรมเป็น

อารมณ์ เพราะยึดนิพพานเป็นอารมณ์.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า โคจรฏฺโ - สภาพแห่งธรรมเป็น

โคจร เพราะเที่ยวไปในความอยาก.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า ปหานฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่ละ

เพราะความที่นิพพานเป็นสรณะประหาณ.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า ปริจฺจาคฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่

สละ ด้วยสามารถสละกิเลสด้วยอริยมรรค.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า วุฏฺานฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่ออก

ด้วยสามารถการออกจากความชั่วร้าย.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า วิวตฺตนฏฺโ - สภาพธรรมที่หลีกไป

ด้วยสามารถหลีกไปจากนิมิตและความเป็นไป.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 279

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า สนฺตฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่ละ-

เอียด เพราะดับสนิท.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า ปณีตฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่

ประณีต เพราะความเป็นธรรมไม่เดือดร้อน และเพราะความเป็นธรรม

สูงสุด.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า วิมุตฺตกฺโ - สภาพแห่งธรรมที่หลุด

พ้น เพราะหลุดพ้นจากกิเลส และน้อมไปในอารมณ์.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อนาสวฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่ไม่

มีอาสวะ เพราะความที่บริสุทธิ์โดยไม่เป็นวิสัยแห่งอาสวะทั้งหลาย.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า ตรณฏฺโ - สภาพแห่งธรรมเป็น

เครื่องข้าม เพราะก้าวล่วงจากกิเลสกันดาร และสังสารกันดาร.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อนิมิตฺตฏฺโ - สภาพแห่งธรรม

ที่ไม่มีเครื่องหมาย เพราะไม่มีสังขารนิมิต.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อปฺปณิหิตฏฺโ - สภาพแห่งธรรม

ที่ไม่มีที่ตั้ง เพราะไม่มีที่ตั้ง คือตัณหา.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า สุญฺตฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่

ว่างเปล่า เพราะไม่มีสาระในตน.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า เอกรสฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่มี

กิจอย่างเดียวกัน เพราะมีรสอย่างเดียวกันด้วยวิมุตติรส หรือ เพราะ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 280

ความที่สมถะและวิปัสสนามีรสอย่างเดียวกัน.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อนติวตฺตนฏฺโ - สภาพแห่งธรรม

ที่ไม่ล่วงเลยกัน เพราะสมถะและวิปัสสนาอาศัยซึ่งกันและกัน.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า ยุคนทฺธฏฺโ - สภาพแห่งธรรม

ที่เป็นคู่ เพราะสมถะและวิปัสสนานั่นแลเป็นคู่.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า นิยฺยานฏฺโ - สภาพแห่งธรรม

ที่นำออก เพราะออกไปจากสังขารด้วยอริยมรรค.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า เหตฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่เป็น

เหตุ เพราะเป็นเหตุให้ถึงนิพพาน.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า ทสฺสนฏฺโ - สภาพแห่งธรรมที่เห็น

เพราะทำนิพพานให้ประจักษ์.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อาธิปเตยฺยฏฺโ - สภาพแห่งธรรม

ที่เป็นอธิบดี เพราะความเป็นใหญ่ยิ่ง.

๓๑ ] พระสารีบุตรได้แจ้งถึงการวิสัชนา ๔ ข้อ มีสมถะเป็นต้น

ด้วยสามารถแห่งสมถะและวิปัสสนา. สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อนุปสฺส-

นฏฺโ - สภาพที่พิจารณาเห็น เพราะพิจารณาเห็นด้วยอนิจลักษณะ

เป็นต้น.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อนติวตฺตนฏฺโ - สภาพที่มิได้ล่วง

กัน เพราะความที่สมถะและวิปัสสนาทั้งสองเป็นธรรมคู่กันโดยมีกิจ

อย่างเดียวกัน.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 281

พระสารีบุตรได้ชี้แจงถึงการวิสัชนา ๙ ข้อ มีสิกขาเป็นต้น ด้วย

สามารถแห่งอริยมรรค เบื้องต้นท่ามกลางและที่สุด. ชื่อว่า สิกฺขา

เพราะต้องศึกษา.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า สมาทานฏฺโ - สภาพที่สมาทาน

เพราะต้องสมาทานสิกขานั้น.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า โคจรฏฺโ - สภาพที่โคจร เพราะ

เป็นที่ตั้งแห่งภาวนาและความเป็นไปของอารมณ์ที่ตั้งอยู่ในศีลแล้ว ถือ

เอาด้วยกรรมฐานและเพราะเป็นที่ตั้งแห่งโคจร.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า ปคฺคหฏฺโ - สภาพที่ประคองจิต

คือสภาพที่พยายามทำจิตที่หดหู่ด้วยความเกียจคร้าน ด้วยเจริญธรรม

วิจยสัมโพชฌงค์ วีริยสัมโพชฌงค์และปีติสัมโพชฌงค์.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า วินิคฺคหฏฺโ - สภาพที่ปราบจิต คือ

สภาพทำจิตที่ฟุ้งซ่านด้วยอุทจจะให้สงบ เจริญปัสสัทธิสัมโพชฌงค์

สมาธิสัมโพชฌงค์ และอุเบกขาสัมโพชฌงค์.

บทว่า อุโภ วิสุทธาน - จิตบริสุทธิ์จากทั้งสอง อธิบายว่า

คุมจิตอันบริสุทธิ์จากความหดสู่และฟุ้งซ่าน. พึงทราบว่า ท่านทำเป็น

พหุวจนะ ด้วยความสามารถแห่งจิตตั้งอยู่ในความเป็นกลาง เป็นไปด้วยอำนาจ

ของสันตติ.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 282

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อชฺฌุเปกฺขณฏฺโ - สภาพที่คุมจิต

คือไม่มีความขวนขวายในความพยายามและในการทำให้สงบ.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า วิเสสาธิคมนฏฺโ - สภาพที่จิต

บรรลุคุณวิเศษ คือการอบรมจิตให้เป็นไปสม่ำเสมอ.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า อุตฺตริปฏิเวธฏฺโ - สภาพที่แทง

ตลอดอริยมรรคอันประเสริฐ คือด้วยสามารถทำอริยมรรคให้ปรากฏ.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า สจฺจาภิสมยฏฺโ - สภาพที่ตรัสรู้

สัจจะ คือด้วยสามารถแทงตลอดอริยสัจ ๔ สำเร็จด้วยอริยมรรค.

สภาพแห่งธรรม ชื่อว่า ปติฏาปกฏฺโ - สภาพที่ทำจิตให้

ตั้งอยู่ คือให้ตั้งอยู่ในนิโรธด้วยอำนาจผลสมาบัติ. เพราะผลสมาบัติ

นั้น ยังบุคคลผู้มีความพร้อมให้ตั้งอยู่ในนิพพานอันได้แก่นิโรธ.

๓๒ ] พระสารีบุตรกล่าวถึงการวิสัชนา ๕ ข้อ มี สัทธินทรีย์

เป็นต้น ด้วยสามารถแห่งสภาพธรรม คืออินทรีย์. บทว่า อธิโมกฺ-

ขฏฺโ - สภาพที่น้อมไป. บทว่า อุปฏฺานฏฺโ - สภาพที่ตั้งมั่น

คือ สภาพที่เข้าไปตั้งมั่นซึ่งอารมณ์. บทว่า ทสฺสนฏฺโ - สภาพที่เห็น

คือ สภาพที่เพ่งถึงความเป็นจริง.

๓๓] พระสารีบุตรได้ชี้แจงถึงการวิสัชนา ๕ ข้อ มี สัทธาพละ

เป็นต้น ด้วยสามารถแห่งสภาพธรรม คือ พละ ชื่อว่า สทฺธาพล

เพราะสัทธานั่นแลเป็นกำลัง ด้วยอรรถว่าไม่หวั่นไหว. บทว่า อสฺ-

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 283

สทฺธิเย เพราะความไม่มีสัทธา. อนึ่งบทว่า อสฺสทฺธิย ได้แก่ จิต-

ตุปบาทอันเป็นปฏิปักษ์ต่อสัทธา. บทว่า อกมฺปิยฏฺโ ได้แก่ ภาพที่ไม่

ควรหวั่นไหว อธิบายว่า ไม่สามารถให้หวั่นไหวได้. บทว่า โกสชฺเช-

เพราะความเกียจคร้าน ได้แก่ เพราะถีนมิทธะอันเป็นความเกียจคร้าน.

บทว่า ปมาเท - เพราะความประมาท ได้แก่ เพราะจิตตุปบาทอันเป็น

ปฏิปักษ์ต่อสติ. บทว่า อุทฺธจฺเจ คือ เพราะความฟุ้งซ่าน กล่าวคือ

ความไม่สงบ. บทว่า อวิชฺชาย เพราะอวิชชา ได้แก่ เพราะโมหะ.

๓๔] พระสารีบุตรได้ชี้แจงถึงการวิสัชนา ๗ ข้อ มีสติสัมโพช-

ฌงค์เป็นต้น ด้วยสามารถแห้งสภาพธรรมคือโพชฌงค์. องค์แห่งธรรม

เครื่องตรัสรู้ ชื่อว่า โพชฌงค์. โพชฌงค์เป็นธรรมประเสริฐ และ

เป็นธรรมดี ชื่อว่า สัมโพชฌงค์. สตินั่นแลเป็นสัมโพชฌงค์ จึง

ชื่อว่า สติสัมโพชฌงค์. ชื่อว่า ธรรมวิจยะ เพราะเลือกเฟ้นธรรม.

บทนี้เป็นชื่อของปัญญา. บทว่า ปวิจยฏฺโ - สภาพที่เลือกเฟ้น ได้แก่

สภาพที่ไตร่ตรอง. ชื่อว่า ปีติ เพราะเอิบอิ่มใจ. บทว่า ผรณฏฺโ-

สภาพที่แผ่ไป ได้แก่ สภาพที่ซ่านไป. ความสงบ ชื่อว่า ปสฺสทฺธิ.

บทว่า อุปสมฏฺโ - สภาพที่สงบ ได้แก่ ภาพที่ไม่มีความกระวนกระ-

วาย. ชื่อว่า อุเปกฺขา เพราะเห็นโดยอุบัติ. อธิบายว่า เพ่งสม่ำเสมอ

คือ เพ่งไม่ตกไปในฝ่ายใด. อุเบกขานั้นในที่นี้ ได้แก่ ตตฺรมชฺฌตฺตุ-

เปกฺขา คือ วางเฉยด้วยความเป็นกลางในอารมณ์นั้น ๆ. เรียกว่า

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 284

โพชฺฌงฺคุเปกฺขา บ้าง. บทนี้เป็นชื่อของอุเบกขานั้น. ชื่อว่า ปฏีสงฺขา-

นฏฺโ - สภาพที่พิจารณาหาทาง เพราะมีลักษณะนำไปเสมอ.

๓๕] พระสารีบุตรได้ชี้แจงถึงการวิสัชนา ๘ ข้อ มีสัมมาทิฏฐิ

เป็นต้น ด้วยมรรค. ชื่อว่า สมฺมาทิฏฺิ เพราะเห็นชอบ หรือเห็น

ชอบด้วยทิฏฐินั้น หรือการเห็นประเสริฐดี. แห่งสัมมาทิฏฐินั้น

ชื่อว่า สมฺมาสงฺกปฺโป เพราะดำริชอบ, หรือดำริชอบด้วย

ความดำรินั้น, หรือความดำริประเสริฐดี.

บทว่า อภิโรปนฏฺโ - สภาพที่ตรึก ได้แก่ สภาพที่ตรึกอารมณ์

ของจิต. ปาฐะว่า อารมฺมณาภินิโรปนฏฺโ - สภาพที่ตรึกอารมณ์บ้าง.

บทว่า สมฺมาวาจา เพราะพูดชอบ, หรือพูดด้วยวาจานั้นชอบ,