<!DOCTYPE html>
<html xmlns="http://www.w3.org/1999/xhtml">
<head>
    <title></title>
    <link href="css/default.css" rel="stylesheet" />
    <style>
        #myBtn {
            display: none;
            position: fixed;
            bottom: 20px;
            right: 30px;
            z-index: 99;
            border: none;
            outline: none;
            background-color: darkcyan;
            color: white;
            cursor: pointer;
            padding: 15px;
            border-radius: 10px;
        }

            #myBtn:hover {
                background-color: #555;
    </style>
    <script>

        window.onscroll = function () { scrollFunction() };

        function scrollFunction() {
            if (document.body.scrollTop > 20 || document.documentElement.scrollTop > 20) {
                document.getElementById("myBtn").style.display = "block";
            } else {
                document.getElementById("myBtn").style.display = "none";
            }
        }

        // When the user clicks on the button, scroll to the top of the document
        function topFunction() {
            document.body.scrollTop = 0;
            document.documentElement.scrollTop = 0;
        }
    </script>
</head>

<body>
    <button onclick="topFunction()" id="myBtn" title="Go to top">Top</button>
    <a href="http://www.buddhadham.net/index.html">ไปหน้าแรก</a>
    <h1></h1>
    <p>
<p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 1</p><p>                                  <strong>มหายมกวรรค</strong></p><p>                          <strong>๑.  จูฬโคสิงคสาลสูตร</strong></p><p>        [๓๖๑] ข้าพเจ้าได้สดับมาอย่างนี้ :- </p><p>        สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่ ณ ที่พักซึ่งสร้างด้วยอิฐใน</p><p>นาทิกคาม. ก็สมัยนั้น ท่านพระอนุรุทธะ ท่านพระนันทิยะ  ท่านพระกิมิละ</p><p>อยู่ที่ป่าโคสิงคสาลวัน ครั้งนั้น เวลาเย็น พระผู้มีพระภาคเจ้าเสด็จออกจากที่</p><p>หลีกเร้นแล้ว เสด็จเข้าไปยังป่าโคสิงคสาลวัน นายทายบาล (ผู้รักษาป่า)</p><p>ได้เห็นพระผู้มีพระภาคเจ้าเสด็จมาแต่ไกล  ครั้นแล้วได้กล่าวกับพระผู้มี</p><p>พระภาคเจ้าว่า ข้าแต่สมณะ ท่านอย่าเข้าไปยังป่านี้เลย ในที่นี้มีกุลบุตร</p><p>๓  ท่าน ซึ่งเป็นใคร่ประโยชน์ตน  เป็นสภาพอยู่ ท่านอย่าได้กระทำความไม่</p><p>ผาสุกแก่ท่านทั้ง ๓ นั้นเลย เมื่อนายทายบาลกล่าวกะพระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>อยู่ ท่านพระอนุรุทธะได้ยินแล้ว จึงได้บอกนายทายบาลว่า  ดูก่อนนายทาย-</p><p>บาลผู้มีอายุ ท่านอย่าได้ห้ามพระผู้มีพระภาคเจ้าเลย พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ผู้เป็นศาสดาของพวกเราเสด็จมาถึงแล้ว  ลำดับนั้น ท่านพระอนุรุทธะได้เข้า</p><p>ไปหาท่านพระนันทิยะและท่านพระกิมิละถึงที่อยู่     ครั้นแล้วได้บอกว่า</p><p>ออกมาเถิด ท่านผู้มีอายุ ออกมาเถิด ท่านผู้มีอายุ พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้เป็น</p><p>ศาสดาของพวกเราเสด็จมาถึงแล้ว ท่านพระอนุรุทธะ ท่านพระนันทิยะ</p><p>และท่านพระกิมิละ ได้ต้อนรับพระผู้มีพระภาคเจ้า องค์หนึ่งรับบาตรและจีวร</p><p>ของพระผู้มีพระภาคเจ้า  องค์หนึ่งปูอาสนะ   องค์หนึ่งตั้งน้ำล้างพระบาท</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับนั่งบนอาสนะที่ปูถวาย     ครั้นแล้วทรงล้าง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 2</p><p>พระบาท ท่านผู้มีอายุเหล่านั้น  ถวายบังคมพระผู้มีพระภาคเจ้า  แล้วนั่ง</p><p>ณ  ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง.</p><p>        [๓๖๒]  พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสกับท่านพระอนุรุทธะว่า  ดูก่อน</p><p>อนุรุทธะ นันทิยะ และกิมิละ พวกเธอพอจะอดทนได้ละหรือ พอจะยังชีวิตให้</p><p>เป็นไปได้หรือ พวกเธอไม่ลำบากด้วยบิณฑบาตหรือ.</p><p>         อ.  ข้าแต่พระผู้มีพระภาคเจ้า    พวกข้าพระองค์พอจะอดทนได้</p><p>พอจะยังชีวิตให้เป็นไปได้ พวกข้าพระองค์ไม่ลำบากด้วยบิณฑบาต.</p><p>         พ.  ก็พวกเธอ  ยังพร้อมเพรียงกัน ชื่นบานต่อกัน ไม่วิวาทกัน  ยังเป็น</p><p>เหมือนน้ำนมกับน้ำ แลดูกันและกันด้วยจักษุอันเป็นที่รักอยู่หรือ.</p><p>          อ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  พวกข้าพระองค์  ยังพร้อมเพรียงกัน</p><p>ชื่นบานต่อกัน ไม่วิวาทกัน  ยังเป็นเหมือนน้ำนมกับน้ำ  แลดูกันและกันด้วย</p><p>จักษุอันเป็นที่รักอยู่.</p><p>          พ.   ก็พวกเธอเป็นอย่างนั้นได้  เพระเหตุอย่างไร.</p><p>                   <strong>การประพฤติในปฏิสันถาร</strong></p><p>         [๓๖๓]  อ.    ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  ขอประทานพระวโรกาส</p><p>ข้าพระองค์มีความดำริอย่างนี้ว่า  เป็นลาภของเราหนอ  เราได้ดีแล้วหนอ</p><p>ที่ได้อยู่ร่วมกับเพื่อนพรหมจรรย์เห็นปานนี้ข้าพระองค์เข้าไปตั้งกายกรรม</p><p>ประกอบด้วยเมตตาในท่านผู้มีอายุเหล่านี้   ในที่แจ้งและที่ลับ   เข้าไปตั้ง</p><p>วจีกรรม ประกอบด้วยเมตตา... เข้าไปตั้งมโนกรรม ประกอบด้วยเมตตาใน</p><p>ท่านผู้มีอายุเหล่านี้  ทั้งในที่แจ้งและที่ลับ  ข้าพระองค์มีความดำริอย่างนี้ว่า</p><p>ไฉนหนอ  เราพึงเก็บจิตของตนเสีย แล้วประพฤติตามอำนาจจิตของท่านผู้มี</p><p>อายุเหล่านี้   แล้วข้าพระองค์ก็เก็บจิตของตนเสีย  ประพฤติอยู่ตามอำนาจจิต </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 3</p><p>ของท่านผู้มีอายุเหล่านี้  กายขอพวกข้าพระองค์ต่างกันจริงแล แต่ว่าจิตเห็นจะ</p><p>เป็นอันเดียวกัน. </p><p>          แม้ท่านพระนันทิยะ...แม้ท่านพระกิมิละ  ก็ได้กราบทูลพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  ขอประทานพระวโรกาส แม้ข้าพระองค์</p><p>ก็มีความดำริอย่างนี้ว่า เป็นลาภของเราหนอ เราได้ดีแล้วหนอ ที่ได้อยู่ร่วมกับ</p><p>เพื่อนพรหมจรรย์เห็นปานนี้  ข้าพระองค์เข้าไปตั้งกายกรรม  ประกอบ</p><p>ด้วยเมตตา  เข้าไปตั้งวจีกรรมประกอบด้วยเมตตา...เข้าไปตั้งมโนกรรม</p><p>ประกอบด้วยเมตตาในท่านผู้มีอายุเหล่านี้  ทั้งในที่แจ้งและที่ลับ  ข้าพระองค์</p><p>มีความดำริอย่างนี้ว่า  ไฉนหนอเราพึงเก็บจิตของตนเสีย  แล้วประพฤติ</p><p>ตามอำนาจจิตของท่านผู้มีอายุเหล่านี้  แล้วข้าพระองค์ก็เก็บจิตของตนเสีย</p><p>ประพฤติอยู่ตามอำนาจจิตของท่านผู้มีอายุเหล่านี้  กายของพวกข้าพระองค์</p><p>ต่างกันจริงแล    แต่ดูกันจิตเห็นจะเป็นอันเดียวกัน    ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ</p><p>พวกข้าพระองค์ยังพร้อมเพรียงกัน  ชื่นบานต่อกัน  ไม่วิวาทกัน ยังเป็นเหมือน</p><p>น้ำนมกับน้ำ แลดูกันและกันด้วยจักษุอันเป็นที่รักอยู่.</p><p>       [๓๖๔] พ.  ดีละ  ดีละ อนุรุทธะ พวกเธอเป็นผู้ไม่ประมาท มีความเพียร</p><p>ส่งตนไปแล้วอยู่หรือ.</p><p>          อ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ     พวกข้าพระองค์เป็นผู้ไม่ประมาท</p><p>มีความเพียรส่งตนไปแล้วอยู่.</p><p>          พ.   ก็พวกเธอเป็นอย่างนั้นได้ เพราะเหตุอย่างไร.</p><p>          อ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  ขอประทานพระวโรกาส บรรดาพวก</p><p>ข้าพระองค์  ท่านผู้ใดกลับจากบิณฑบาตแต่บ้านก่อน ท่านผู้นั้นย่อมปูลาด</p><p>อาสนะ ตั้งน้ำฉัน น้ำใช้ไว้  ตั้งถาดสำรับไว้  ท่านผู้ใดกลับจากบิณฑบาตแต่</p><p>บ้านทีหลัง ถ้ามีบิณฑบาตที่เหลือจากฉัน   หากประสงค์  ก็ฉัน  ถ้าไม่ประสงค์ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 4</p><p>ก็ทิ้งเสียในที่ปราศจากของเขียว  หรือเทลงในน้ำที่ไม่มีตัวสัตว์  ท่านผู้นั้นเก็บ</p><p>อาสนะ เก็บน้ำฉัน เก็บน้ำใช้เก็บถาดสำรับ กวาดโรงภัตร ท่านผู้ใดเห็น</p><p>หม้อน้ำฉัน น้ำใช้ หรือหม้อนำชำระว่างเปล่า  ท่านผู้นั้นก็เข้าไปตั้งไว้  ถ้า</p><p>เหลือวิสัยของท่านก็กวักมือเรียกรูปที่สองแล้วช่วยกันยกเข้าไปตั้งไว้</p><p>พวกข้าพระองค์ไม่เปล่งวาจาเพราะข้อนั้นเป็นปัจจัย    และทุกวันที่   ๕</p><p>พวกข้าพระองค์นั่งสนทนาธรรมกถาตลอดคืนยังรุ่ง  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ</p><p>พวกข้าพระองค์ เป็นผู้ไม่ประมาท มิความเพียร ส่งตนไปอยู่ด้วยประการ</p><p>ฉะนี้แล. </p><p>                    <strong>ธรรมเครื่องอยู่สำราญ  ๙</strong></p><p>         [๓๖๕] พ.  ดีละ  ดีละ  อนุรุทธะ  ก็เมื่อพวกเธอเป็นผู้ไม่ประมาท</p><p>มีความเพียร ส่งตนไปอยู่อย่างนี้คุณวิเศษคือญาณทัสสนะอันสามารถกระทำ</p><p>ความเป็นพระอริยะ อันยิ่งกว่าธรรมของมนุษย์ ซึ่งเป็นเครื่องอยู่สำราญ</p><p>ที่พวกเธอได้เข้าถึงแล้ว  มีอยู่หรือ.</p><p>        อ. เพราะเหตุอะไรเล่า  จะไม่พึงมีพระพุทธเจ้าข้า  ขอประทาน</p><p>พระวโรกาส  พวกข้าพระองค์หวังอยู่เพียงว่า พวกข้าพระองค์สงัดจากกาม</p><p>สงัดจากอกุศลธรรม เข้าถึงปฐมฌาน มีวิตก มีวิจาร  มีปีติและสุข เกิด</p><p>แต่วิเวกอยู่  เมื่อพวกข้าพระองค์เป็นผู้ไม่ประมาท  มีความเพียรส่งตนไปอยู่</p><p>คุณวิเศษคือญาณทัสสนะ อันสามารถกระทำความเป็นพระอริยะ อันยิ่งกว่า</p><p>ธรรมของมนุษย์  ซึ่งเป็นเครื่องอยู่สำราญนี้แล พวกข้าพระองค์ได้เข้าถึงแล้ว.</p><p>        พ. ดีละ ดีละ อนุรุทธะ ก็คุณวิเศษคือญาณทัสสนะอันสามารถกระทำ</p><p>ความเป็นพระอริยะอันยิ่งกว่าธรรมของมนุษย์ ซึ่งเป็นเครื่องอยู่สำราญ</p><p>ที่พวกเธอได้เข้าถึงแล้ว เพื่อความก้าวล่วง เพื่อความระงับ แห่งธรรมเป็น</p><p>เครื่องอยู่อันนี้ อย่างอื่นมีอยู่หรือ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 5</p><p>        อ. เพราะเหตุอะไรเล่า  จะไม่พึงมี  พระพุทธเจ้าข้า พวกข้าพระองค์</p><p>หวังอยู่เพียงว่า พวกข้าพระองค์เข้าถึงทุติยฌาน  มีความผ่องใสแห่งจิตในภายใน</p><p>เป็นธรรมเอกผุดขึ้น เพราะวิตกวิจารสงบไป ไม่มีวิตกไม่มีวิจาร  มีปีติ</p><p>และสุขอันเกิดแต่สมาธิอยู่      อันนี้ได้แก่คุณวิเศษคือญาณทัสสนะอัน</p><p>สามารถการทำความเป็นพระอริยะ อันยิ่งกว่าธรรมของมนุษย์ ซึ่งเป็นเครื่อง</p><p>อยู่สำราญ  เพื่อความก้าวล่วง เพื่อความระงับแห่งธรรมเป็นเครื่องอยู่อันนี้</p><p>อย่างอื่น. </p><p>        พ. ดีละ ดีละ อนุรุทธะ ก็คุณวิเศษคือญาณทัสสนะอันสามารถ</p><p>กระทำความเป็นพระอริยะ...อย่างอื่นมีอยู่หรือ.</p><p>        อ. เพราะเหตุอะไรเล่า จะไม่พึงมี พระพุทธเจ้าข้า พวกข้าพระองค์</p><p>หวังอยู่เพียงว่า  พวกข้าพระองค์มีอุเบกขา  มีสติสัมปชัญญะ  เสวยสุขด้วย</p><p>นามกาย เพราะปีติสิ้นไป  เข้าถึงตติยฌานที่พระอริยเจ้าทั้งหลายสรรเสริญ</p><p>ว่า  ผู้ได้ฌานนี้เป็นผู้มีอุเบกขา  มีสติ  อยู่เป็นสุข  อันนี้ได้แก่คุณวิเศษคือ</p><p>ญาณทัสสนะ. อันสามารถการทำความเป็นพระอริยะ...อย่างอื่น.</p><p>        พ. ดีละ  ดีละ  อนุรุทธะ  ก็คุณวิเศษคือญาณทัสสนะอันสามารถการทำ</p><p>ความเป็นพระอริยะ...อย่างอื่นมีอยู่หรือ.</p><p>        อ. เพราะเหตุอะไรเล่า  จะไม่พึงมี พระพุทธเจ้าข้า พวกข้าพระองค์</p><p>หวังอยู่เพียงว่า พวกข้าพระองค์เข้าถึงจตุตถฌาน ไม่มีทุกข์ไม่มีสุข เพราะละ</p><p>สุขและทุกข์  และดับโสมนัสโทมนัสก่อนๆได้ มีอุเบกขาเป็นเหตุให้สติบริสุทธิ์</p><p>อยู่  อันนี้ได้แก่คุณวิเศษคือญาณทัสสนะอันสามารถการทำความเป็นพระอริยะ</p><p>...อย่างอื่น.</p><p>        พ. ดีละ    ดีละ   อนุรุทธะ   ก็คุณวิเศษคือญาณทัสสนะ   อัน</p><p>สามารถการทำความเป็นพระอริยะ. . .อย่างอื่นมีอยู่หรือ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 6</p><p>        อ. เพราะเหตุอะไรเล่า จะไม่พึงมี พระพุทธเจ้าข้า พวกข้าพระองค์</p><p>หวังอยู่เพียงว่า  เพราะล่วงเสียซึ่งรูปสัญญาโดยประการทั้งปวง  เพราะไม่ใส่ใจ</p><p>ซึ่งปฏิฆสัญญา   พวกข้าพระองค์เข้าถึงอากาสานัญจายตนฌาน   ด้วย</p><p>พิจารณาว่า  อากาศหาที่สุดมิได้ ดังนี้อยู่  อันนี้ได้แก่คุณวิเศษคือญาณ</p><p>ทัสสนะ อันสามารถกระทำความเป็นพระอริยะ...อย่างอื่น. </p><p>        พ. ดีละ ดีละ อนุรุทธะ ก็คุณวิเศษคือญาณทัสสนะอันสามารถกระทำ</p><p>ความเป็นพระอริยะ...อย่างอื่นมีอยู่หรือ.</p><p>        อ. เพราะเหตุอะไรเล่า  จะไม่พึงมี พระพุทธเจ้าข้า พวกข้าพระองค์</p><p>หวังอยู่เพียงว่า  เพราะล่วงเสียซึ่งอากาสานัญจายตนะโดยประการทั้งปวง</p><p>พวกข้าพระองค์เข้าถึงวิญญาณัญจายตนฌาน  ด้วยพิจารณาว่า วิญญาณหา</p><p>ที่สุดมิได้ ดังนี้อยู่ อันนี้ได้แก่คุณวิเศษคือญาณทัสสนะ อันสามารถกระทำ</p><p>ความเป็นพระอริยะ...อย่างอื่น.</p><p>        พ. ดีละ ดีละ อนุรุทธะ ก็คุณวิเศษคือญาณทัสสนะอันสามารถกระทำ</p><p>ความเป็นพระอริยะ...อย่างอื่นมีอยู่หรือ.</p><p>        อ. เพราะเหตุอะไรเล่า จะไม่พึงมี พระพุทธเจ้าข้า พวกข้าพระองค์</p><p>หวังอยู่เพียงว่า     เพราะล่วงเสียซึ่งวิญญาณัญจายตนะโดยประการทั้ง</p><p>ปวง  พวกข้าพระองค์เข้าถึงอากิญจัญญายตนฌาน ด้วยพิจารณาว่าน้อยหนึ่ง</p><p>ไม่มี ดังนี้อยู่  อันนี้ได้แก่ คุณวิเศษคือญาณทัสสนะ อันสามารถกระทำความ</p><p>เป็นพระอริยะ...อย่างอื่น.</p><p>        พ. ดีละ ดีละ อนุรุทธะ ก็คุณวิเศษคือญาณทัสสนะอันสามารถกระทำ</p><p>ความเป็นพระอริยะ...อย่างอื่นมีอยู่หรือ </p><p>        อ. เพราะเหตุอะไรเล่า  จะไม่พึงมี พระพุทธเจ้าข้า พวกข้าพระองค์</p><p>หวังอยู่เพียงว่า      เพราะล่วงเสียซึ่งอากิญจัญญายตนะโดยประการทั้ง</p><p>ปวง พวกข้าพระองค์เข้าถึงเนวสัญญานาสัญญายตนฌานอยู่  อันนี้ได้แก่คุณ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 7</p><p>วิเศษคือญาณทัสสนะอันสามารถกระทำความเป็นพระอริยะ... อย่างอื่น.</p><p>        พ. ดีละ ดีละ อนุรุทธะ ก็คุณวิเศษคือญาณทัสสนะอันสามารถกระทำ</p><p>ความเป็นพระอริยะอันยิ่งกว่าธรรมของมนุษย์ ซึ่งเป็นเครื่องอยู่สำราญ</p><p>ที่พวกเธอได้เข้าถึงแล้ว เพื่อความก้าวล่วง เพื่อความระงับ แห่งธรรมเป็น</p><p>เครื่องอยู่อันนี้ อย่างอื่นมีอยู่หรือ. </p><p>        อ. เพราะเหตุอะไรเล่า จะไม่พึงมี  พระพุทธเจ้าข้า พวกข้าพระองค์</p><p>หวังอยู่เพียงว่า  เพราะล่วงเสียซึ่งเนวสัญญาณนาสัญญายตนะโดยประการ</p><p>ทั้งปวง พวกข้าพระองค์เข้าถึงสัญญาเวทยิตนิโรธอยู่ เพราะเห็นด้วยปัญญา</p><p>อาสวะของท่านผู้นั้นย่อมหมดสิ้นไป     อันนี้ได้แก่คุณวิเศษคือญาณ</p><p>ทัสสนะ อันสามารถกระทำความเป็นพระอริยะ  อันยิ่งกว่าธรรมของมนุษย์</p><p>ซึ่งเป็นเครื่องอยู่สำราญอย่างอื่น เพื่อความก้าวล่วง เพื่อความระงับแห่งธรรม</p><p>เป็นเครื่องอยู่อันนี้ ได้เข้าถึงแล้วพระพุทธเจ้าข้า  อนึ่ง  พวกข้าพระองค์ยังไม่</p><p>พิจารณาเห็นธรรมเป็นเครื่องอยู่สำราญอย่างอื่น ที่ยิ่งกว่าหรือประณีตกว่า</p><p>ธรรมเป็นเครื่องอยู่สำราญอันนี้.</p><p>        พ. ดีละ  ดีละ  อนุรุทธะ   ธรรมเป็นเครื่องอยู่สำราญอย่างอื่น ที่ </p><p>ยิ่งกว่าหรือประณีตกว่า  ธรรมเป็นเครื่องอยู่สำราญอันนี้หามีไม่.</p><p>        [๓๖๖] ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้ายังท่านพระอนุรุทธะ ท่านพระ-</p><p>นันทิยะ และท่านพระกิมิละ ให้เห็นแจ้ง ให้สมาทานให้อาจหาญให้ร่าเริง</p><p>ด้วยธรรมีกถา   แล้วเสด็จลุกจากอาสนะหลีกไป ท่านพระอนุรุทธะ ท่าน</p><p>พระนันทิยะ และท่านพระกิมิละ ส่งเสด็จพระผู้มีพระภาคเจ้า  ครั้นกลับจากที่ </p><p>นั้นแล้ว ท่านพระนันทิยะ และท่านพระกิมิละ  ได้กล่าวกะท่านพระอนุรุทธะว่า</p><p>พวกกระผมได้บอกคุณวิเศษอันนั้นแก่ท่านอนุรุทธะอย่างนี้หรือว่า พวกเรา</p><p>ได้วิหารสมาบัติเหล่านี้ด้วย.  ท่านอนุรุทธะประกาศคุณวิเศษอันใดของ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 8</p><p>พวกกระผม จนกระทั่งถึงความสิ้นอาสวะในที่เฉพาะพระพักตร์พระผู้มี</p><p>พระภาคเจ้า</p><p>        อ. พวกท่านผู้มีอายุมิได้บอกแก่กระผมอย่างนี้ว่า    พวกเราได้</p><p>วิหารสมาบัติเหล่านี้ด้วย ๆ  แต่ว่ากระผมกำหนดใจของพวกท่านผู้มีอายุด้วยใจ</p><p>แล้วรู้ได้ว่า  ท่านผู้มีอายุเหล่านี้  ได้วิหารสมาบัติเหล่านี้ด้วยๆ แม้พวกเทวดาก็</p><p>ได้บอกเนื้อความข้อนี้เก่กระผมว่า ท่านผู้มีอายุเหล่านี้   ได้วิหารสมาบัติเหล่า</p><p>นี้ด้วยๆ  กระผมถูกพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามปัญหาแล้ว จึงทูลถวาย</p><p>พยากรณ์เนื้อความนั้น. </p><p>            </p><p>               <strong>ชื่อเสียงของพระอนุรุทธะเป็นต้น</strong></p><p>        [๓๖๗]  ลำดับนั้น ทีฆปรชนยักษ์  เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้าถึง</p><p>ที่ประทับ  ครั้นแล้วถวายบังคมพระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ยืนอยู่  ณ  ที่ควรส่วน</p><p>ข้างหนึ่ง  แล้วได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ</p><p>เป็นลาภของชาววัชชี  ประชาชนชาววัชชีได้ดีแล้ว  ในเหตุที่พระตถาคตอรหันต-</p><p>สัมมาสัมพุทธเจ้ามาประทับอยู่  และกุลบุตร  ๓  ท่านเหล่านี้  คือ  ท่าน</p><p>พระอนุรุทธะ  ท่านพระนันทิยะ และท่านพระกิมิละ มาพักอยู่.</p><p>        พวกภุมมเทวดาได้ส่งเสียงของทีฆปรชนยักษ์แล้วได้ประกาศ</p><p>(ต่อไป) ว่า    ท่านผู้เจริญทั้งหลายเป็นลาภของชาววัชชี  ประชาชนชาววัชชีได้ดี </p><p>แล้ว ในเหตุที่พระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้ามาประทับอยู่  และกุลบุตร</p><p>๓  ท่าน  คือ  ท่านพระอนุรุทธะ  ท่านพระนันทิยะ  และท่านพระกิลิมะ  มาพักอยู่.</p><p>        พวกเทพชั้นจาตุมหาราช   ได้ฟังเสียงของพวกภุมมเทวดาแล้วได้</p><p>ประกาศ   (ต่อไป)...พวกชั้นดาวดึงส์ได้ฟังเสียงของพวกเทพชั้นจาตุมหาราช</p><p>แล้วได้ประกาศ (ต่อไป)...พวกเทพชั้นยามาได้ส่งเสียงของพวกเทพชั้นดาว- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 9</p><p>ดึงส์แล้วได้ประกาศ  (ต่อไป)...พวกเทพชั้นดุสิตได้ฟังเสียงของพวกชั้นมายา</p><p>แล้วได้ประกาศ    (ต่อไป)...พวกเทพชั้นนิมมานรดีได้ฟังเสียงของพวก</p><p>เทพชั้นดุสิตแล้วได้ประกาศ  (ต่อไป)...พวกเทพชั้นปรนิมมิตวสวัดดีได้ฟัง</p><p>เสียงของพวกเทพชั้นนิมมานรดีแล้วได้ประกาศ  (ต่อไป)...พวกเทพที่นับเข้า</p><p>ในจำพวกพรหม     ได้ฟังเสียงของพวกเทพชั้นปรนิมมิตวสวัดดีแล้วได้</p><p>ประกาศ (ต่อไป)  ว่า  ท่านผู้เจริญทั้งหลาย เป็นลาภของชาววัชชี ประชาชน</p><p>ชาววัชชีได้ดีแล้ว ในเหตุที่พระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้ามาประทับ</p><p>อยู่ และกุลบุตร ๓ ท่าน คือ ท่านพระอนุรุทธะ ท่านพระนันทิยะ และท่าน</p><p>พระกิมิละ  มาพักอยู่. </p><p>        [๓๖๘] โดยขณะครู่หนึ่งนั้น เสียงได้เป็นอันรู้กันทั่วจนถึงพรหม-</p><p>โลก ด้วยประการฉะนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสว่า  ดูก่อนทีฆะ  ข้อนี้เป็น</p><p>อย่างนั้น ดูก่อนทีฆะ ข้อนี้เป็นอย่างนั้น กุลบุตรทั้ง ๓ นี้ ออกจากเรือนบวช</p><p>เป็นบรรพชิตจากสกุลใด ถ้าสกุลนั้นมีจิตเลื่อมใส ระลึกถึงกุลบุตรทั้ง ๓ นี้</p><p>ข้อนั้นจะพึงเป็นไปเพื่อประโยชน์   เพื่อความสุขแก่สกุลนั้น   ตลอดกาล</p><p>นาน กุลบุตรทั้ง ๓ นี้ ออกจากเรือนบวชเป็นบรรพชิต   จากวงศ์สกุลใด</p><p>ถ้าวงศ์สกุลนั้นมีจิตเลื่อมใส  ระลึกถึงกุลบุตรทั้ง ๓ นี้ ข้อนั้นจะพึงเป็นไปเพื่อ</p><p>ประโยชน์  เพื่อความสุขแก่วงศ์สกุลนั้น  ตลอดกาลนาน กุลบุตรทั้ง ๓ นี้</p><p>ออกจากเรือนบวชเป็นบรรพชิต  จากบ้านใด ถ้าบ้านนั้นมีจิตเลื่อมใส ระลึก</p><p>ถึงกุลบุตรทั้ง  ๓  นี้ ข้อนั้นจะพึงเป็นไปเพื่อประโยชน์  เพื่อความสุขแก่บ้านนั้น</p><p>ตลอดกาลนาน  กุลบุตรทั้ง ๓ นี้ ออกจากเรือนบวชเป็นบรรพชิต  จากนิคม</p><p>ใด ถ้านิคมนั้นมีจิตเลื่อมใส ระลึกถึงกุลบุตรทั้ง ๓ นี้ ข้อนั้นจะพึงเป็นไปเพื่อ</p><p>ประโยชน์  เพื่อความสุขแก่นิคมนั้น ตลอดกาลนาน กุลบุตรทั้ง ๓ นี้ ออกจาก</p><p>เรือนบวชเป็นบรรพชิต จากนครใด ถ้านครนั้นมีจิตเลื่อมใส ระลึกถึงกุลบุตร</p><p>ทั้ง ๓ นี้ ข้อนั้นจะพึงเป็นไปเพื่อประโยชน์  เพื่อความสุขแก่นครนั้น  ตลอด </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 10</p><p>กาลนาน กุลบุตรทั้ง ๓ นี้  ออกจากเรือนบวชเป็นบรรพชิต จากชนบท</p><p>ใด ถ้าชนบทนั้นมีจิตเลื่อมใส ระลึกถึงกุลบุตรทั้ง ๓ นี้ ข้อนั้นจะพึงเป็นไป</p><p>เพื่อประโยชน์ เพื่อความสุขแก่ชนบทนั้น ตลอดกาลนาน ถ้ากษัตริย์ทั้งมวลมี </p><p>จิตเลื่อมใสระลึกถึงกุลบุตรทั้ง ๓ นี้ ข้อนั้นจะพึงเป็นไปเพื่อประโยชน์  เพื่อ</p><p>ความสุขแก่กษัตริย์ทั้งมวล  ตลอดกาลนาน  ถ้าพราหมณ์ทั้งมวล...ถ้าแพศย์</p><p>ทั้งมวล...ถ้าศูทรทั้งมวลมีจิตเลื่อมใส  ระลึกถึงกุลบุตรทั้ง ๓ นี้ ข้อนั้นจะพึง</p><p>เป็นไปเพื่อประโยชน์  เพื่อความสุขแก่ศูทรทั้งมวล  ตลอดกาลนาน  ถ้า</p><p>โลกพร้อมทั้งเทวโลก มารโลก พรหมโลก หมู่สัตว์ พร้อมทั้งสมณพราหมณ์</p><p>เทวดาและมนุษย์มีจิตเลื่อมใส  ระลึกถึงกุลบุตรทั้ง ๓ นี้ ข้อนั้นจะพึงเป็นไป</p><p>เพื่อประโยชน์ เพื่อความสุขแก่โลก พร้อมทั้งเทวโลก  มารโลก พรหม-  </p><p>โลก แก่หมู่สัตว์ พร้อมทั้งสมณพราหมณ์ เทวดาและมนุษย์  ตลอดกาล</p><p>นาน ดูก่อนทีฆะ  ท่านจงเห็นเถิด กุลบุตรทั้ง ๓ นี้ ปฏิบัติแล้วก็เพียงเพื่อ</p><p>ประโยชน์เกื้อกูลแก่ชนเป็นอันมาก  เพื่อความสุขแก่ชนเป็นอันมาก  เพื่ออนุเคราะห์</p><p>โลก เพื่อประโยชน์  เพื่อเกื้อกูล เพื่อความสุข  แก่เทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย.</p><p>        พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสพระพุทธพจน์นี้แล้ว  ทีฆปรชนยักษ์</p><p>ชื่นชมยินดีภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้าแล้วแล.</p><p>                                   <em>จบจูฬโคสิงคสาลสูตรที่  ๑ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 11</p><p>                      <strong>มหายมกวรรควรรณนา</strong></p><p>                 <strong>อรรถกถาจูฬโคสิงคสาลสูตร</strong> </p><p>             จูฬโคสิงคสาลสูตรมีบทเริ่มต้น  เอวมฺเม  สุต.</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า  <strong>นาทิเก วิหรติ</strong> ความว่า ในบ้านแห่งหนึ่ง</p><p>ในบรรดาหมู่บ้านสองแห่งของบุตรของอาและของลุงทั้งสอง อาศัยสระน้ำ</p><p>หนึ่ง ชื่อ  <strong>นาทิกา</strong>. บทว่า  <strong>คิญฺชกาวสเถ</strong> ได้แก่ ที่พักทำด้วยอิฐ.  โดยยินว่า</p><p>สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้า เมื่อจะทำการสงเคราะห์มหาชน เสด็จจาริก</p><p>ไปในแคว้นวัชชี  เสด็จถึงนาทิกคาม. ชาวบ้านนาทิกคามถวายมหาทาน</p><p>แด่พระผู้มีพระภาคจ้า  ฟังธรรมีกถา  มีใจเลื่อมใส  ปรึกษากันว่า  เรา</p><p>จักสร้างที่ประทับถวายแด่พระศาสดา  แสดงรูปสัตว์ร้ายเป็นต้น ที่ฝาบันได</p><p>และเสาด้วยอิฐทั้งนั้น   สร้างปราสาทฉาบด้วยปูนขาว   ยังมาลากรรม</p><p>และลดากรรมเป็นต้นให้สำเร็จ    ปูลาดเครื่องลาดพื้นเสียงและตั่งเป็นต้น</p><p>มอบถวาย   พระศาสดา.   ต่อมา พวกชาวบ้านในที่นี้สร้างที่พักกลางคืน</p><p>ที่พักกลางวัน มณฑป   และที่จงกรมเป็นต้น ถวายแด่ภิกษุสงฆ์. วิหาร</p><p>นั้นได้เป็นมหาวิหารด้วยประการฉะนี้. ท่านหมายเอาวิหารนั้น จึงกล่าวว่า</p><p><strong>คิญฺชกาวสเถ</strong> ดังนี้.</p><p>          ค่าคบไม้มีสัณฐานดังเขาโค    ตั้งขึ้นแต่ลำต้นของต้นไม้ใหญ่ต้นหนึ่ง</p><p>ในบทว่า <strong>โคสิงฺคสาลวนทาเย</strong>  นั้น. ป่านั้นแม้ทั้งหมดอาศัยต้นไม้นั้น จึงชื่อ</p><p>ว่า โคสิงคสาลวัน  ดังนี้.  บทว่า <strong>ทาโย</strong> นี้เป็นชื่อของป่า โดยไม่ต่างกัน</p><p>เพราะฉะนั้น บทว่า <strong>โคสิงฺคสาลวนทาเย</strong>  มีความว่า  ในป่าชื่อ โคสิงคสาลวัน. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 12</p><p>บทว่า <strong>วิหรนฺติ</strong>  ได้แก่ เสวยสามัคคีรสอยู่. เวลากุลบุตรเหล่านี้เป็นปุถุชน</p><p>ท่านกล่าวไว้ในอุปริณณาสก็แล้ว. ในที่นี้    ท่านกล่าวเวลาเป็นพระขีณาสพ.</p><p>จริงอยู่ ในเวลานั้น กุลบุตรเหล่านั้น ได้ความพอใจ ได้ที่พึ่ง บรรลุปฏิสัมภิทา</p><p>เป็นพระขีณาสพ เสวยสามัคคีรสอยู่ในที่นั้น.  บทว่า <strong>เยน โคสิงคสาลวนทาโย</strong></p><p><strong>เตนุสงฺกมิ</strong>   นี้ท่านกล่าวหมายถึงป่านั้น. </p><p>        พระผู้มีพระภาคเจ้า ไม่ได้บอกอะไรๆในบรรดาพระธรรมเสนาบดี</p><p>พระมหาโมคคัลลานเถระ   หรือพระอสีติมหาสาวก   โดยที่สุดแม้พระ-</p><p>อานนทเถระ   เป็นคลังธรรม   ทรงถือบาตรและจีวรด้วยพระองค์เอง</p><p>เหมือนช้างปลีกออกจากข้าศึก เหมือนไกรสรสีหราชออกจากฝูง เหมือน</p><p>เมฆถูกลมหอบ พระองค์ผู้เดียวเสด็จเข้าไปหาอย่างนี้แล. ถามว่า   ก็เพราะ</p><p>เหตุไร พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงได้เสด็จไปด้วยพระองค์เองในนี้.  ตอบว่า  กุลบุตร</p><p>ทั้ง ๓ ย่อมเสวยสามัคคีรส  เพราะจะทรงยกย่องกุลบุตรเหล่านั้น เพราะจะ</p><p>ทรงอนุเคราะห์หมู่ชนเกิดในภายหลัง  และเพราะความหนักในพระธรรม.</p><p>ได้ยินว่า   พระผู้มีพระภาคเจ้านั้นได้ทรงดำริอย่างนี้ว่า   เราจักยกย่อง</p><p>สรรเสริญกุลบุตรเหล่านี้  ทำปฏิสันถาร  แสดงธรรมแก่กุลบุตรเหล่านั้น  เพราะจะ</p><p>ทรงยกย่องอย่างนี้เท่านั้น  จึงเสด็จไป.  พระองค์ได้มีพระดำริต่อไปว่า</p><p>ในอนาคต  กุลบุตรทั้งหลาย   สำคัญการควรอยู่พร้อมเพรียงกันว่า  พระ-</p><p>สัมมาสัมพุทธเจ้า เสด็จสู่สำนักของกุลบุตรผู้อยู่พร้อมเพรียงกันด้วยพระองค์</p><p>เอง  ทำปฏิสันถาร  แสดงธรรมทรงยกย่องกุลบุตรทั้ง  ๓  ใครจะไม่พึงอยู่พร้อม-</p><p>เพรียงกัน ดังนี้ จักทำที่สุดแห่งทุกข์ได้เร็วพลัน  ดังนี้  แม้เพราะจะทรง</p><p>อนุเคราะห์หมู่ชนผู้เกิดในภายหลัง  จึงได้เสด็จไป.  ก็ธรรมดาว่า  พระพุทธเจ้า</p><p>ทรงเป็นผู้หนักในธรรม  ก็ความหนักในธรรมของพระพุทธเจ้าเหล่านั้นมาแล้ว</p><p>ในรถวินีตสูตร  เพราะเหตุนั้น พระองค์ทรงดำริว่า  เราจักยกย่องธรรม</p><p>แม้เพราะความหนักในธรรมนี้  ดังนี้. จึงได้เสด็จไป. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 13</p><p>        บทว่า <strong>ทายปาโล</strong>  แปลว่า ผู้รักษาป่า  คนรักษาป่านั้น  ย่อมนั่งรักษา</p><p>คุ้มครองที่ประตูป่านั้น ที่เขาล้อมรั้วประกอบไว้โดยประการที่พวกมนุษย์</p><p>ในประเทศที่เขาปรารถนาแล้วอยู่อมไม่นำดอกไม้  ผลไม้ ยางไม้ หรือ </p><p>ทัพสัมภาระในที่นั้นออกได้  เพราะฉะนั้น  ท่านกล่าวว่า ทายเปาโล. บทว่า</p><p><strong>อตฺตกามรูปา</strong>   ความว่า  เป็นผู้ใคร่ประโยชน์ตนเป็นสภาพอยู่.  จริงอยู่</p><p>ผู้ใดแม้บวชแล้วในศาสนานี้  เลี้ยงชีวิตด้วยอเนสนา  ๒๐ มีเวชกรรมทูตกรรม</p><p>และการส่งข่าวเป็นต้น  นี้ยังไม่ชื่อว่าเป็นผู้ใคร่ประโยชน์ตน.  ส่วนผู้ใด  </p><p>บวชแล้วในศาสนานี้  ละอเนสนา  ๒๑  แล้ว  ตั้งอยู่ในจตุปาริสุทธิศีล   เรียน</p><p>พระพุทธวจนะ  อธิษฐานธุดงค์พอสบายถือกรรมฐานที่ชอบใจในอารมณ์</p><p>๓๘  ละแวกบ้านเข้าป่า  ยังสมาบัติให้เกิด  เที่ยวทำวิปัสสนากรรมฐาน</p><p>นี้ชื่อว่า เป็นผู้ใคร่ประโยชน์ตน.  กุลบุตรทั้ง  ๓  แม้เหล่านั้น ได้เป็นเห็น</p><p>ปานนี้. เพราะเหตุนั้น ท่านกล่าวว่า  <strong>อตฺตกามรูป  วิหรนฺติ</strong>.   เขาขอร้อง</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าว่า พระองค์อย่าได้กระทำความไม่ผาสุกแก่กุลบุตร</p><p>เหล่านั้นเลย.</p><p>        ได้ยินว่า  นายทายบาลนั้นได้มีวิตกอย่างนี้ว่า  กุลบุตรเหล่านี้อยู่พร้อม-</p><p>เพรียงกัน ความบาดหมาง  ทะเลาะและวิวาท ย่อมเป็นไปในที่คนบางพวกไป</p><p>แล้ว ทั้งสองไม่ไปทางเดียวกันเหมือนโคดุ  เขาแหลม  เที่ยวขวิดอยู่ บางครั้ง</p><p>พระพุทธเจ้าแม้นี้ เมื่อทรงกระทำอย่างนี้ พึงทำลายความอยู่อย่างพร้อม-</p><p>เพรียงของกุลบุตรเหล่านี้  ก็แหละพระองค์น่าเลื่อมใส  มีพระฉวีวรรณ</p><p>ดังทอง เห็นจะอยากในรส  พึงทำลายอัปปมาทวิหารธรรมของกุลบุตรเหล่านี้</p><p>ด้วยการกล่าวสรรเสริญผู้ถวายของอันประณีต และผู้อุปัฏฐากตนตั้งแต่เสด็จ</p><p>ไปถึง แม้สถานที่อยู่ของกุลบุตรเหล่านี้  กำหนดไว้แน่นอน คือ บรรณศาลา ๓</p><p>ที่จงกรม ๓ ที่พักกลางวัน ๓ เตียงตั่ง ๓ ส่วนสมณะนี้  มีกายใหญ่เห็นจะแก่</p><p>กว่า และจักไล่กุลบุตรเหล่านี้    ออกจากเสนาสนะในกาลอันไม่ควร  ความ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 14</p><p>ไม่ผาสุกจักมีแก่กุลบุตรเหล่านั้น    แม้ในที่ทั้งปวงด้วยประการฉะนี้    เขา</p><p>ไม่ปรารถนาอย่างนั้น จึงขอร้องพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า พระองค์อย่าได้ทำ</p><p>ความไม่ผาสุกแก่กุลบุตรเหล่านั้นเลย. </p><p>        ถามว่า ก็นายทายบาลนั้น รู้อยู่  จึงห้าม หรือไม่รู้อยู่ จึงห้าม. ตอบว่า</p><p>จริงอยู่  ตั้งแต่พระตถาคตถือปฏิสนธิ  ปาฏิหาริย์อันยังหมื่นจักรวาลให้</p><p>หวั่นไหวเป็นต้น เป็นไปแล้วแม้ก็จริง  ถึงดังนั้น  คนไม่มีกำลังชาวป่า  ขวน-</p><p>ขวายแต่การงาน ไม่อาจจะกำหนดรู้ปาฏิหาริย์เหล่านั้นได้. ก็ธรรมดาว่า</p><p>พระสัมมาสัมพุทธเจ้า   เมื่อใดมีภิกษุหลายพันเป็นบริวาร   เที่ยวแสดง</p><p>พุทธานุภาพด้วยพระรัศมีวาหนึ่ง  ด้วยอนุพยัญชนะ  ๘๐  และด้วยพระสิริ</p><p>คือ มหาปุริสลักษณะ ๓๒ เมื่อนั้นเขาถามว่า นั่นใคร แล้วพึงจะรู้จัก. ก็ครั้งนั้น</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงปกปิดพุทธานุภาพนั้นทั้งหมดไว้ในกลีบจีวร</p><p>ทรงถือบาตรและจีวรด้วยพระองค์เอง    เสด็จไปโดยเพศที่ไม่มีใครรู้จัก</p><p>เหมือนพระจันทร์ในวันเพ็ญ   ที่ถูกปิดบังไว้ในกลีบเมฆ.   นายทายบาล</p><p>ไม่รู้ข้อนั้น จึงห้ามด้วยประการฉะนี้. บทว่า  <strong>เอตทโวจ</strong> ความว่า  ได้ยินว่า</p><p>พระเถระฟังถ้อยคำของนายทายบาลว่า  <strong>มา สมณ</strong>  ดังนี้ จึงคิดว่า  เราอยู่กัน</p><p>๓  คนในที่นี้  ไม่มีบรรพชิตอื่นเลย  ก็นายทายบาลนี้พูดเหมือนกับพูดกับ</p><p>บรรพชิตจักเป็นใครหนอแลดังนี้แล้ว ออกจากที่พักกลางวัน  ยืนอยู่ที่ประตู</p><p>มองดูทาง  ก็ได้เห็นพระผู้มีพระภาคเจ้า. แม้พระผู้มีพระภาคเจ้าก็ทรงเปล่ง</p><p>พระรัศมีจากพระวรกาย  พร้อมกับที่พระเถระเห็นพระรัศมีวาหนึ่งส่องสว่าง</p><p>ด้วยพระอนุพยัญชนะ  ๘๐  รุ่งเรืองเหมือนเผ่นทองที่คลี่ออก. พระเถระคิดว่า</p><p>นายทายบาลนี้ พูดกับบุคคลผู้เลิศในโลก  ยังไม่รู้จัก  พูดคล้ายกับภิกษุรูปใด</p><p>รูปหนึ่ง เหมือนเหยียดมือจับอสรพิษแผ่พังพานที่คอ เมื่อจะห้ามจึงได้กล่าวคำ</p><p>เป็นต้นนี้ว่า  <strong>มา  อาวุโส  ทายปาล</strong>  ดังนี้.  บทว่า  <strong>เตนุปสงฺกมิ</strong>  ความว่า</p><p> เพราะเหตุอะไร  ไม่ทำการต้อนรับพระผู้มีพระภาคเจ้าแล้ว  จึงเข้าไปเฝ้า. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 15</p><p>ได้ยินว่าท่านพระอนุรุทธะได้มีความดำริอย่างนี้ว่า  เรา ๓ คนอยู่พร้อมเพรียง</p><p>กันก็จักไม่มี  เราจักพาเอามิตรเป็นที่รักไปทำการต้อนรับ พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>เป็นที่รักของเราฉันใด  ก็เป็นที่รักแม้ของสหายของเราฉันนั้น ดังนี้ เป็นผู้ใคร่</p><p>จะทำการต้อนรับ พร้อมด้วยปิยมิตรเหลานั้น จึงไม่ทำด้วยตนเอง เข้าไปเฝ้า</p><p>ส่วนอาจารย์บางพวกกล่าวว่า  ทางเป็นที่เสร็จมาของพระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>มีอยู่ในที่สุดแห่งที่จงกรม  ใกล้ประตูบรรณศาลาของพระเถระเหล่านั้น</p><p>เพราะฉะนั้นพระเถระจึงไปให้สัญญาแก่พระเถระเหล่านั้น.บทว่า <strong>อภิกฺกมถ</strong></p><p>แปลว่า มาทางนี้เถิด.  บทว่า  <strong>ปาเท ปกฺขาเลสิ</strong>  ความว่า พระเถระถือเอาน้ำสี</p><p>แก้วมณีด้วยมือดุจตาข่ายคล้ายประทุมที่แย้ม  รดน้ำที่หลังพระบาททั้ง  ๒</p><p>มีสีดุจทองคำ ชำระขัดสีพระบาท  ธุลีมิได้ต้องพระวรกายของพระพุทธเจ้า.</p><p>ถามว่า เพราะเหตุอะไร จึงต้องล้าง. ตอบว่า เพื่อกำหนดฤดูของพระวรกาย</p><p>และเพื่อให้จิตของภิกษุเหล่านั้นร่าเริง  จิตของภิกษุเหล่านั้น เอิบอิ่มด้วย</p><p>โสมนัสอันมีกำลังว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงล้างพระบาทด้วยน้ำที่เรานำมา</p><p>แล้ว ได้ทรงทำการใช้สอย  ดังนี้ เพราะฉะนั้น  จึงล้าง.</p><p>        บทว่า  <strong>อายสฺมนฺต  อนุรุทฺธ  ภควา  เอตทโวจ</strong>  ความว่า  ได้ยิน</p><p>ท่านพระอนุรุทธะนั้น เป็นผู้แก่กว่าภิกษุเหล่านั้น เมื่อทำการสงเคราะห์แก่</p><p>ท่านอนุรุทธะนั้น เป็นทำแก่ท่านที่เหลือด้วย เพราะฉะนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ได้ตรัสคำเป็นต้นนี้ว่า  <strong>กจฺจิ  โว  อนุรุทฺธา</strong>  ดังนี้ เพราะพระเถระองค์เดียว.</p><p>บรรดาบทเหล่านั้นบทว่า <strong>กจฺจิ</strong> เป็นนิบาต  ลงในอรรถว่า  คำถาม. บทว่า</p><p>โว เป็นฉัฏฐีวิภัติ.   มีอธิบายว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามถึงภิกขาจารวัตร</p><p>ว่า ดูก่อน อนุรุทธะ นันทิยะ กิมพิละ พวกเธอพออดทนได้หรือ อิริยาบถของ</p><p>พวกเธอทนได้หรือ พอให้เป็นไปได้หรือ พวกเธอพอยังชีวิตให้เป็น คือสืบต่อไป</p><p>หรือ ไม่ลำบากด้วยก้อนข้าว บิณฑบาตหรือ พวกเธอหาก้อนข้าวได้ง่าย</p><p>หรือ พวกมนุษย์เห็นพวกเธอมาพร้อมกันแล้ว จึงสำคัญข้าวยาคูกระบวย </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 16</p><p>หนึ่งหรือ  ภิกษาทัพพีหนึ่งที่ควรถวาย  เพราะฉะนั้น  ก็ผู้ไม่ลำบากด้วย</p><p>ปัจจัยสามารถบำเพ็ญสมณธรรมได้    หรือว่านี้เป็นวัตรของบรรพชิต </p><p>เมื่อเป็นเช่นนั้น พระองค์ประทานคำตอบแล้ว เมื่อจะทรงถามถึงสามัคคีรส</p><p>ว่า ดูก่อนอนุรุทธะ  นันทิยะและกิมพิละ   พวกเธอเป็นราชบรรพชิต  มีบุญมาก</p><p>พวกมนุษย์ไม่ถวายแก่พวกเธอผู้อยู่ในป่าแล้ว  จักสำคัญสิ่งที่ควรให้แกใครอื่น</p><p>เล่า     ก็พวกเธอฉันของนี้แล้วอยู่ยัดเหยียดกันและกันเหมือนลูกเนื้อหรือ</p><p>หรือว่า พวกเธอยังมีความพร้อมเพรียงกันอยู่  จึงตรัสคำเป็นต้นว่า  <strong>กจฺจิ</strong></p><p><strong>ปน โว  อนุรุทฺธา   สมคฺคา</strong>   ดังนี้.  บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า   <strong>ตาขีโรทกีภูตา</strong></p><p>ความว่า น้ำนมและน้ำผสมกันและกัน. ย่อมไม่แยกกัน เข้าถึงดุจเป็นอัน</p><p>เดียวกัน ตรัสถามว่า พวกเธออยู่ด้วยความสามัคคีอย่างนี้. เหมือนจิตตุปบาท</p><p>เข้าถึงความเป็นอันเดียวกันหรือ.  บทว่า   <strong>ปิยจกฺขูหิ</strong>  ความว่า  จักษุคือ</p><p>การเข้าไปตั้งเมตตาจิตมองดู ชื่อว่าปิยจักษุ. ตรัสถามว่า พวกเธอแลดูกัน</p><p>และกันด้วยจักษุเห็นปานั้นอยู่หรือ. บทว่า  <strong>ตคฺฆ</strong>  เป็นนิบาตลงในอรรถว่า</p><p>ส่วนเดียว ดังท่านกล่าวว่า  <strong>มย  ภนฺเต</strong> โดยส่วนเดียว. บทว่า <strong>ยถา</strong> ในบทว่า</p><p><strong>ยถากถ ปน</strong> นี้เป็นเพียงนิบาต. บทว่า <strong>กถ</strong> แปลว่า ถามถึงเหตุ. มีอธิบายว่า</p><p>พวกเธออยู่กันอย่างนี้ได้อย่างไร คืออยู่ด้วยเหตุไร พวกเธอจงบอกเหตุนั้นแก่</p><p>เราเถิด. บทว่า <strong>เมตฺต  กายกมฺม</strong>  ได้แก่  กายกรรมที่เป็นไปด้วยอำนาจจิต</p><p>เมตตา. บทว่า <strong>อาวิ  เจว  รโห  จ</strong> ได้แก่ ต่อหน้า  และลับหลัง.  แม้ในบทนอกนี้ก็</p><p>มีนัยนี้แหละ.</p><p>         ในบทนั้น กายกรรมและวจีกรรม ย่อมได้ในการอยู่ร่วมกันต่อหน้า</p><p>นอกนี้  ย่อมได้ในการอยู่แยกกัน  มโนกรรมได้ในที่ทั้งหมด จริงอยู่  เมื่ออยู่</p><p>ร่วมกัน เตียงตั่งก็ดี  ภัณฑะไม้ก็ดี  ภัณฑะดินก็ดี  อันใดที่คนหนึ่งเก็บไว้ไม่ดีใน</p><p>ภายนอก เห็นสิ่งนั้น ไม่ทำความดูหมิ่นว่า สิ่งนี้ใครใช้แล้ว ถือเอามาเก็บ</p><p>ไว้เหมือนที่ตนเก็บไว้ไม่ดี  ก็หรือว่า ประคับประคองฐานที่ควรประดับประคอง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 17</p><p>ชื่อว่าเมตตากายกรรมต่อหน้า.  เมื่อคนหนึ่งหลีกไป  เก็บเสนาะบริขารที่เขา</p><p>เก็บไว้ไม่ดี  หรือว่าเฝ้าที่ดูที่ควรเฝ้า  ชื่อว่าเมตตากายกรรมลับหลัง.  เมื่ออยู่</p><p>ร่วมกัน ชื่อว่า  เมตตาวจีกรรมต่อหน้า ย่อมมีในการทำมีอาทิอย่างนี้ว่า</p><p>สัมโมทนีกถาอันไพเราะ ปฏิสันถาร สาราณียกถา   ธรรมกถา  สรภัญญะ</p><p>ถามปัญหาตอบปัญหากับพระเถระทั้งหลาย.     ก็เมื่อพระเถระหลีกไป</p><p>กล่าว  มีอาทิว่า พระนันทิเถระ พระกิมพิลเถระ  เป็นสหายที่รักของ </p><p>เรา  ถึงพร้อมด้วยศีลอย่างนี้  ถึงพร้อมด้วยอาจาระอย่างนี้   ชื่อว่า  เมตตา</p><p>วจีกรรมลับหลัง.  ก็เมื่อประมวลมาอย่างนี้ว่า  ขอพระนันทิยเถระ กิมพิลเถระ </p><p>ผู้เป็นปิยมิตรของเรา  จงเป็นผู้ไม่มีเวร จงเป็นไม่เบียดเบียน จงเป็นผู้มี</p><p>ความสุขเถิด  ดังนี้ชื่อว่า  เมตตามโนกรรมทั้งต่อหน้า  ทั้งลับหลัง</p><p>         บทว่า  <strong>นานา  หิ โข  โน  ภนฺเต  กายา</strong>  ความว่า  ใคร ๆ ไม่อาจทำกาย</p><p>ให้รวมกันได้  เหมือนขยำแป้ง  และดินเหนียว.  บทว่า  <strong>อกญฺจ  ปน  มญฺเจิตฺต</strong></p><p>ท่านแสดงว่า  ส่วนจิตของพวกข้าพระองค์  ชื่อว่า  เป็นอย่างเดียวกัน  เพราะ</p><p>อรรถว่ารวมกัน ไม่ขาดสูญ  ไม่ปราศจากกัน พร้อมเพรียงกัน ถามว่า</p><p>ก็ภิกษุเหล่านั้น  เก็บจิตของตน  ประพฤติตามอำนาจจิตของท่าน นอกนี้</p><p>อย่างไร.  ตอบว่า สนิมขึ้นในบาตรของภิกษุรูปหนึ่ง  จีวรของภิกษุรูปหนึ่ง</p><p>เศร้าหมอง  บริภัณฑกรรมย่อมมีแก่ภิกษุรูปหนึ่ง. บรรดาภิกษุเหล่านั้น</p><p>สนิมขึ้นที่บาตรของผู้ใด  เมื่อผู้นั้น  บอกว่า  ดูก่อนผู้มีอายุ  สนิมขึ้นที่บาตรของผม</p><p>ควรสุม  ดังนี้  พวกนอกนี้  ไม่พูดว่าจีวรของผมเศร้าหมอง  ควรซัก  เครื่องใช้</p><p>ของผมควรกระทำ   ดังนี้แล้ว   เข้าป่านำฟืนมาตัดเป็นท่อนไว้บนบาตร</p><p>สุมบาตรแล้ว ต่อมาก็ซักจีวรบ้าง  ทำของใช้บ้าง.  เมื่อรูปใดรูปหนึ่งบอกก่อน</p><p>ว่า   ดูก่อนผู้มีอายุ  จีวรของผมเศร้าหมองควรซัก  บรรณศาลาของผมทรุด-</p><p>โทรมควรซ่อมใหม่  ดังนี้  มีนัยเหมือนกัน.  บทว่า  <strong>สาธุ  สาธุ  อนุรุทฺธา</strong></p><p>ความว่า เมื่อภิกษุกราบทูลในหนหลังว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  พวกข้าพระองค์ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 18</p><p>ไม่ลำบากด้วยบิณฑบาต  ดังนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าไม่ประทานสาธุการ. </p><p>ถามว่า เพราะเหตุไร. ตอบว่า เพราะชื่อว่ากวฬิงการาหารนี้   ของสัตว์</p><p>เหล่านี้ประพฤติกันมาเป็นอาจิณ ส่วนโลกสันนิวาสนี้  ขัดแย้งกันโดยมาก.</p><p>สัตว์เหล่านี้ผิดใจกัน ทั้งในอบายโลก  ทั้งในเทวดาและมนุษยโลก  เวลาที่สัตว์</p><p>เหล่านั้นพร้อมเพรียงกันหาได้ยาก  มีได้บางคราวเท่านั้น เหตุดังนั้นพระ-</p><p>ผู้มีพระภาคเจ้าได้ประทานสาธุการในที่นี้  เพราะการอยู่พร้อมเพรียงกัน</p><p>หาได้ยาก </p><p>         บัดนี้  เมื่อตรัสถามลักษณะความไม่ประมาทของภิกษุเหล่านั้น จึง</p><p>ตรัสคำเป็นต้นว่า  <strong>กจฺจิ  ปน  โว  อนุรุทฺธา</strong>. บรรดาบทเหล่านั้น  บทว่า</p><p><strong>โว</strong>  เป็นเพียงนิบาต  อีกอย่างหนึ่ง  เป็นปฐมาวิภัติ  ความว่า <strong>กจฺจิ  ตุมฺเห</strong></p><p>ดังนี้.  บทว่า  <strong>อมฺหาก</strong>  คือ  ในพวกเรา  ๓  คน.   บทว่า  <strong>ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมติ</strong></p><p>ความว่า เที่ยวไปบิณฑบาตในหมู่บ้าน ภายหลัง. บทว่า  <strong>อวกฺกการปาตึ</strong></p><p>ความว่า ทิ้งบิณฑบาตที่เหลือเสีย ล้างสำรับๆหนึ่ง  ตั้งไว้เพื่อเก็บไว้. บทว่า</p><p><strong>โย ปจฺฉา</strong> ความว่า   ได้ยินว่า พระเถระเหล่านั้น  เข้าไปภิกขาจารไม่พร้อมกัน.</p><p>ก็พระเถระเหล่านั้นออกจากผลสมาบัติชำระร่างกาย  แต่เช้าตรู่บำเพ็ญ</p><p>ข้อปฏิบัติ  เข้าไปยังเสนาสนะ กำหนดเวลานั่งเข้าผลสมาบัติ   บรรดาพระเถระ</p><p>เหล่านั้น รูปใดที่นั่งก่อนลุกขึ้นก่อน ด้วย การกำหนดเวลาของตน รูปนั้น</p><p>เที่ยวบิณฑบาตกลับมาที่ฉันอาหาร  ย่อมรู้ว่า  ภิกษุ   ๒  รูปมาภายหลัง</p><p>เรามาก่อน เมื่อเป็นเช่นนั้น จัดบาตร  ปูอาสนะเป็นต้น ถ้าในบาตรมีพอดี</p><p>เธอก็นั่งฉัน ถ้ามีเหลือใส่ไว้ในถาดสำรับ  ปิดถาดไว้ฉัน ทำภัตตกิจเสร็จแล้ว</p><p>ล้างบาตร เช็ดให้น้ำหมดใส่ไว้ในถุง เก็บอาสนะ ถือบาตรและจีวร  เข้าไปสู่</p><p>ที่พักของตน. แม้รูปที่  ๒  มาแล้ว  ย่อมรู้ได้ว่า รูปหนึ่งมาก่อน รูปหนึ่งภายหลัง</p><p>ถ้าในบาตรมีภัตพอประมาณ  เธอก็ฉัน  ถ้ามีน้อยถือเอาจากสำรับแล้ว</p><p>ฉัน ถ้ามีเหลือใส่ไว้ในสำรับฉันแต่พอประมาณข้าไปสู่ที่พักเหมือนพระเถระ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 19</p><p>รูปก่อน.  แม้รูปที่  ๓  มาแล้ว  ย่อมรู้ว่า  สองรูปมาก่อน  เรามาภายหลัง</p><p>แม้เธอทำภัตตกิจเสร็จเหมือนพระเถระรูปที่  ๒  ก็ล้างบาตร เช็ดให้น้ำหมด </p><p>ใส่ไว้ในถุง ยกอาสนะขึ้นเก็บไว้ เทน้ำที่เหลือในหม้อน้ำดื่มหรือในหม้อน้ำใช้</p><p>แล้วคว่ำหม้อ ถ้ามีภัตเหลืออยู่ในสำรับ  นำภัตนั้นไปโดยนัยอันกล่าวแล้ว</p><p>ล้างถาดเก็บกวาดโรงฉัน.  ต่อมาเทหยากเยื่อ ยกไม้กวาดขึ้นเก็บในสถานที่พ้น</p><p>จากปลวก  ถือบาตรและจีวรเข้าไปที่พัก  นี้เป็นวัตรในโรงฉันในที่ทำภัตตกิจ</p><p>ในป่า ภายนอกวิหาร ของพระเถระทั้งหลาย ทรงหมายถึงข้อนี้  จึงตรัส</p><p>คำเป็นต้นว่า  <strong>โย  ปจฺฉา</strong>  ดังนี้. </p><p>         ส่วนคำเป็นต้นว่า   <strong>โย ปสฺสติ</strong>  พึงทราบว่า เป็นวัตร ภายในวิหารของ</p><p>พระเถระทั้งหลาย. บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า <strong>วจฺจฆฏ</strong>  แปลว่าหม้อชำระ.</p><p>บทว่า <strong>ริตฺต</strong> คือว่างเปล่า.  บทว่า <strong>ตุจฺฉก</strong>  เป็นไวพจน์ของบทว่า  <strong>ริตฺต</strong>  นั้นแหละ.</p><p>บทว่า <strong>อวิสยฺห</strong>  ได้แก่ ไม่อาจจะยกขึ้นได้คือหมักมาก.  บทว่า <strong>หตฺถวิกาเรน</strong></p><p>คือ ด้วยสัญญาณมือ ได้ยินว่า พระเถระเหล่านั้นถือหม้อน้ำอย่างใดอย่างหนึ่ง</p><p>มีหม้อน้ำดื่มเป็นต้นไปสระโบกขรณี   ล้างภายในและภายนอกแล้วกรองน้ำใส่</p><p>วางไว้ริมฝั่ง  เรียกภิกษุรูปอื่นมาด้วยวิการแห่งมือ  ไม่ส่งเสียงเจาะจงหรือ</p><p>ไม่เจาะจง  ถามว่า  เพราะเหตุไรไม่ส่งเสียงเจาะจง.  ตอบว่า  เสียง  พึง</p><p>รบกวนภิกษุนั้น. ถามว่า เพราะเหตุไร ส่งเสียงไม่เจาะจง ตอบว่า เมื่อให้</p><p>เสียงไม่เจาะจง  ภิกษุ  ๒  รูปพึงออกไปด้วยเข้าใจว่า  เราก่อน เราก่อน</p><p>ดังนี้. ต่อจากนั้น  ในการงาน ๒ รูปพึงทำ รูปที่  ๓ พึงว่างงาน เธอเป็นผู้</p><p>สำรวมเสียง  ไปใกล้ที่พักกลางวันของภิกษุรูปหนึ่ง  รู้ว่าเธอเห็นแล้วทำ</p><p>สัญญาณมือ ภิกษุนอกนี้ย่อมมาด้วยสัญญาณนั้น ต่อนั้นชนทั้งสองเอามือ</p><p>ประสานกันลุกขึ้นวางบนมือทั้งสอง พระผู้มีพระภาคเจ้า จึงตรัสหมายเอาข้อ</p><p>นั้นว่า <strong>หตฺถวิกาเรน  ทุติย  อามนฺเตตฺวา  หตฺถวิลงฺฆิเกน  อุฏฺเปม</strong>  ดังนี้.</p><p>บทว่า  <strong>ปญฺจาหิก  โข  ปน</strong>  ความว่า  คำนี้ว่า ในวัน  ๑๔  ค่ำ วัน  ๑๕ ค่ำ  ดิถีที่  ๘ ค่ำ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 20</p><p>เป็นวันธัมมัสสวนะตามปกติก่อน พระเถระทั้ง ๒ รูปอาบน้ำในเวลายังไม่มืด </p><p>มากนัก ทุกๆวัน ทำข้อนั้นไม่ให้ขาด ย่อมไปยังที่พักของพระอนุรุทธเถระ.</p><p>พระเถระแม้ทั้ง ๓ รูป นั่ง ณ ที่นั้น ถามปัญหาตอบปัญหา กันและกันใน</p><p>พระไตรปิฎก ปิฎกใดปิฎกหนึ่ง เมื่อพระเถระเหล่านั้นกระทำอยู่อย่างนี้จน</p><p>อรุณขึ้น. บทว่า <strong>กจฺจิ ปน โว อนุรุทฺธา อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรถ</strong></p><p>นี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสหมายถึงข้อนั้น.</p><p>         พระเถระถูกพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามลักษณะของความไม่</p><p>ประมาทแล้วตอบลักษณะของความไม่ประมาทถวายในที่ตั้งแห่งความประมาท</p><p>ด้วยคำมีประมาณเท่านี้ว่า คือ เวลาเข้าไปที่ภิกขาจาร เวลาออกไป การนุ่ง</p><p>สบง การห่มจีวร การเที่ยวไปเพื่อบิณฑบาต ภายในหมู่บ้าน ธรรมกถา</p><p>อนุโมทนา   การออกจากหมู่บ้านแล้วทำภัตตกิจ   การล้างบาตร   เก็บ</p><p>บาตรและจีวรให้เรียบร้อย    เหล่านี้เป็นที่ทำให้เนิ่นช้า    สำหรับ  ภิกษุ</p><p>เหล่าอื่น   เพราะฉะนั้น   พระเถระเมื่อแสดงว่า   ขึ้นชื่อว่าเวลาประมาท</p><p>ย่อมไม่มีแก่เรา เพราะปล่อยที่ประมาณเท่านี้ได้แล้ว จึงตอบลักษณะของ</p><p>ความไม่ประมาทถวายในที่ตั้งแห่งความประมาท</p><p>         ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า ประทานสาธุการแก่พระเถระนั้นแล้ว</p><p>เมื่อจะตรัสถามปฐมฌานจึงตรัสอีกว่า <strong>อตฺถิ ปน โว</strong> ดังนี้ เป็นต้น. บรรดาบท</p><p>เหล่านั้น บทว่า <strong>อุตฺตริมนุสสธมฺมา</strong> คือ ธรรมอันยิ่งกว่าธรรมของมนุษย์.</p><p>บทว่า <strong>อลมริยาณทสฺสนวิเสโส</strong> ได้แก่ คุณวิเศษคือญาณทัสสนะ สามารถ</p><p>ทำความเป็นพระอริยะบทว่า <strong>กึ หิ โน สิยา ภนฺเต</strong> ความว่า เพราะเหตุไร</p><p>คุณวิเศษที่บรรลุแล้ว จักไม่บรรลุเล่า.บทว่า <strong>ยาวเทว</strong> คือ เพียงใดนั่นเอง.</p><p>เมื่อการบรรลุปฐมฌานที่พระเถระตอบชี้แจงแล้ว  อย่างนี้ พระผู้มีพระภาค-</p><p>เจ้าเมื่อตรัสถามทุติฌานเป็นต้น จึงตรัสว่า <strong>เอตสฺ ส ปน โว</strong> ดังนี้. บรรดา</p><p>บทเหล่านั้น บทว่า <strong>สมติกฺกมาย</strong> คือ เพื่อความก้าวล่วง.บทว่า <strong>ปฏิปสฺสทฺธิยา </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 21</p><p>คือ เพื่อความสงบระงับ. ที่เหลือ พึงทราบโดยนัยที่กล่าวแล้วในบททั้งปวง.</p><p>ส่วนในปัญหาสุดท้าย เมื่อตรัสถานนิโรธสมาบัติที่ได้บรรลุด้วยอำนาจ</p><p>โลกุตตรญาณทัสสนะ จึงตรัสว่า <strong>อลมริยาณทสฺสนวิเสโส</strong> ดังนี้. พระเถระ.</p><p>ตอบชี้แจง ตามสมควรแก่การถาม. ในข้อนั้น พระเถระกล่าวว่า  เพราะความสุข</p><p>ที่ไม่ได้เสวย  สงบกว่า  ประณีตกว่า  ความสุขที่เสวยแล้ว  ฉะนั้น พวก</p><p>ข้าพระองค์ยังพิจารณาไม่เห็นผาสุกวิหารอื่นที่ยิ่งกว่าประณีตกว่าเลย.</p><p>บทว่า  <strong>ธมฺมิยา กถาย</strong>  ความว่า ภิกษุแม้ทั้งปวง สำเร็จกิจ ในสัจจะทั้ง ๔</p><p>ด้วยธรรมกถา  ประกอบด้วยอานิสงส์แห่งสามัคคีรส ไม่มีคำอะไรที่ท่านจะ</p><p>พึงกล่าวเพื่อประโยชน์แก่การบรรลุสัจจะเหล่านั้น  ส่วนพระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ตรัสอานิสงส์แห่งสามัคคีรสแก่ภิกษุเหล่านั้นว่า  นี้เป็นอานิสงส์และนี้เป็น</p><p>อานิสงส์ดังนี้ด้วยสามัคคีรส.  บทว่า  <strong>ภควนฺต  อนุสาเรตฺวา</strong>  คือ ตามเสด็จ.</p><p>ได้ยินว่า  พวกภิกษุเหล่านั้น  รับบาตรและจีวรของพระผู้มีพระภาคเจ้าได้</p><p>ไปหน่อยหนึ่ง.  ในเวลาที่ภิกษุเหล่านั้นไปส่งเสด็จถึงที่สุดบริเวณแห่งวิหาร</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า  เอาบาตรและจีวรของเรามาเถิด  พวกเธอจงอยู่</p><p>ในที่นี้   แล้วทรงหลีกไป. บทว่า  <strong>ตโต ปฏินิวตฺติตฺวา</strong>  ได้แก่ กลับจากที่ไปแล้ว.</p><p>บทว่า  <strong>กินฺนุ  โข  มย  อายสฺมโต</strong>   ความว่า ภิกษุทั้งหลาย  อาศัยพระผู้มี </p><p>พระภาคเจ้า บรรลุคุณมีบรรพชาเป็นต้นแล้ว  ก็รังเกียจด้วยการกล่าวคุณ</p><p>ของตน กล่าวแล้ว เพราะเป็นผู้ปรารถนาน้อยในมรรคผลที่บรรลุ. บทว่า</p><p><strong>อิมาสญฺจ  อิมาสญฺจ</strong> ได้แก่ โลกิยะและโลกุตตรธรรม มีปฐมฌานเป็นต้น.</p><p>บทว่า <strong>เจตสา  เจโต  ปริจฺจ  วิทิโต</strong>  ความว่า พระเถระกำหนดจิตด้วยจิต </p><p>แล้วรู้อย่างนี้ว่า  วันนี้ท่านผู้มีอายุ  ของเรายังเวลาให้ล่วงไปด้วยโลกิจสมาบัติ</p><p>วันนี้ยังเวลาให้ล่วงไปด้วยโลกุตตรสมาบัติ. บทว่า  <strong>เทวตาปิ   เม</strong>  ความว่า</p><p>แม้พวกเทพดาบอกอย่างนี้ว่า  ข้าแต่ท่านผู้เจริญอนุรุทธะวันนี้  พระนันทิยเถระ</p><p>ผู้เป็นเจ้า  ยังเวลาให้ล่วงไปด้วยสมาบัตินี้  วันนี้  พระกิมพิลเถระผู้เป็นเจ้า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 22</p><p>ยังเวลาให้ล่วงไปด้วยสมาบัตินี้ บทว่า  <strong>ปญฺหาภิปุฏฺเน</strong>   ความว่า เราเตรียม</p><p>ปากไว้ด้วยเหตุมีประมาณเท่านี้ว่า  ข้อแม้นั้นเรารู้แล้วด้วยตนเอง  หรือ</p><p>เทพดาบอก  ดังนี้.  ยกถ้อยคำที่ยังไม่ถาม  ก็ไม่กล่าวถาม.  ส่วนพระผู้มี</p><p>พระภาคเจ้าถูกถามปัญหาคือ  ถูกถามปัญหาอยู่ ทรงตอบชี้แจงพระองค์จึง</p><p>ตรัสว่า พวกเธอยังไม่ชอบใจในข้อนั้นหรือ. </p><p>         บทว่า  <strong>ทีโฆ</strong>  มาแล้วในคาถาอย่างนี้ว่า  <strong>มณิ  มานิจโร  ทีโฆ  อโถ</strong></p><p><strong>เสรีสโก   สห</strong>   เป็นเทวราชองค์หนึ่ง  ในจำนวนยักษ์เสนาบดี  ๒๘ องค์</p><p>ผู้ถูกถาม. บทว่า <strong>ปรชโน</strong> เป็นชื่อของยักษ์นั้น. บทว่า <strong>เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ</strong></p><p>ความว่า ได้ยินว่า ยักษ์นั้นถูกท้าวเวสสวัณส่งไปแล้ว เมื่อไปยังที่แห่งหนึ่ง</p><p>เห็นพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงถือบาตรและจีวรด้วยพระองค์เอง  ออกจาก</p><p>ที่พัก สร้างด้วยอิฐระหว่างป่าโคสิงคสาลวัน คิดว่า พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ทรงถือบาตรและจีวรด้วยพระองค์ เสด็จไปสำนักของกุลบุตรทั้ง  ๓  ใน</p><p>ป่าโคสิงคสาลวัน พระธรรมเทศนาจักมีมากในวันนี้  แม้เราพึงเป็นผู้มีส่วนแห่ง</p><p>เทศนานั้น  เดินตามรอยพระบาทของพระศาสดา  ด้วยกายที่ปรากฏ ยืนฟัง</p><p>ธรรมในที่ไม่ไกล  เมื่อพระศาสดาเสด็จไป  ก็ไม่ไป  ยืนอยู่ ณ ที่นั้น เพื่อจะดู</p><p>ว่าพระเถระเหล่านั้น จักทำอะไรกัน ดังนี้  ในขณะนั้นเห็นพระเถระทั้งสอง</p><p>รูปนั้นห่วงใยพระอนุรุทธเถระ   คิดว่า   พระเถระเหล่านี้อาศัยพระผู้มี</p><p>พระภาคเจ้า บรรลุคุณทั้งปวงมีบรรพชาเป็นต้น  ตระหนี่ต่อพระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ไม่กล้า  ซ่อนเร้นเหลือเกิน ปกปิด  บัดนี้เราจักไม่ให้ท่านปกปิด  เราจัก</p><p>ประกาศคุณของพระเถระเหล่านั้นแต่แผ่นดิน  จนถึงพรหมโลก.  จึงเข้าไปเฝ้า</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าถึงที่ประทับ.  บทว่า <strong>ลาภา ภนฺเต</strong>  ความว่า ข้าแต่พระองค์</p><p>ผู้เจริญ  คนชาวแคว้นวัชชี  ย่อมได้เฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้า และได้เห็นกุลบุตร</p><p>ทั้ง ๓ เหล่านี้  ย่อมได้ถวายบังคม  ถวายไทยธรรม  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญเป็น</p><p>ลาภของชาววัชชีเหล่านั้น. บทว่า <strong>สทฺท  สุตฺวา</strong>  ความว่า ได้ยินว่า ยักษ์นั้นส่ง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 23</p><p>เสียงดังด้วยอานุภาพแห่งยักษ์      เปล่งวาจานั้นครอบแคว้นวัชชีทั้งสิ้น.</p><p>เพราะเหตุนั้น    ภุมมเทวดาที่สถิตอยู่ที่ต้นไม้และภูเขาเป็นต้นเหล่านั้นๆ</p><p>ได้ยินเสียงของยักษ์นั้น. ท่านหมายเอาข้อนั้น กล่าวว่า <strong>สทฺท สุตฺวา</strong> ดังนี้.</p><p>บทว่า <strong>อนุสฺสาเวสุ</strong>  ได้แก่  ได้ยินเสียงดังแล้ว  ป่าวร้องไป.  ในบททั้งปวงมีนัยนี้</p><p>บทว่า <strong>ยาว พฺรหฺมโลกา</strong> ได้แก่ จนถึงอกนิฏฐพรหมโลก. บทว่า  <strong>ตญฺเจปิ</strong></p><p><strong>กุล</strong> ความว่า พึงทราบเนื้อความในบททั้งปวงอย่างนี้ว่า  กุลบุตรเหล่านี้ออก</p><p>จากตระกูลของเราบวชแล้ว มีศีล มีคุณ ถึงพร้อมด้วยอาจาระ มีกัลยาณ-</p><p>ธรรมอย่างนี้ ถ้าตระกูลนั้น มีจิตเลื่อมใส พึงระลึกถึงกุลบุตรทั้ง ๓ เหล่านั้น</p><p>อย่างนี้. พระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงจบพระธรรมเทศนาด้วยอนุสนธิ   ด้วย</p><p>ประการฉะนี้แล.</p><p>                          <em>จบอรรถกถาจูฬโคสิงคสาลสูตรที่  ๑. </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 24</p><p>                       <strong>๒.  มหาโคสิงคสาลสูตร</strong></p><p>         [๓๖๙]   ข้าพเจ้าได้สดับมาอย่างนี้ :-</p><p>         สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่ที่ป่าโคสิงคสาลวัน พร้อม</p><p>ด้วยพระสาวกผู้เถระซึ่งมีชื่อเสียงมากรูป คือ ท่านพระสารีบุตร ท่านพระ-</p><p>มหาโมคคัลลานะ ท่านพระมหากัสสปะ ท่านพระอนุรุทธะ  ท่านพระเรวตะ</p><p>ท่านพระอานนท์  และพระสาวกผู้เถระ  ซึ่งมีชื่อเสียงอื่นๆ.</p><p>         ครั้งนั้น  ท่านพระมหาโมคคัลลานะ   ออกจากที่หลีกเร้นในเวลา</p><p>เย็น เข้าไปหาท่านพระมหากัสสปะ  ครั้นแล้วได้กล่าวว่า  มาไปกันเถิด </p><p>ท่านกัสสปะ เราจักเข้าไปหาท่านพระสารีบุตรเพื่อฟังธรรม  ท่านพระมหา-</p><p>กัสสปะรับคำท่านพระมหาโมคคัลลานะแล้ว   ลำดับนั้น ท่านพระมหาโมค-</p><p>คัลลานะ ท่านพระมหากัสสปะ และท่านพระอนุรุทธะ เข้าไปหาท่านพระ-</p><p>สารีบุตร เพื่อฟังธรรม ท่านพระอานนท์ได้เห็นท่านพระมหาโมคคัลลานะ </p><p>ท่านพระมหากัสสปะ    และท่านพระอนุรุทธะ    เข้าไปหาท่านพระ-</p><p>สารีบุตร เพื่อฟังธรรม  ครั้นแล้ว  จึงเข้าไปหาท่านพระเรวตะ แล้วกล่าวว่า</p><p>ท่านเรวตะ  ท่านสัตบุรุษพวกโน้น  กำลังเข้าไปหาท่านพระเรวตะ  เพื่อฟัง</p><p>ธรรม  มาไปกันเถิด ท่านเรวตะ เราจักเข้าไปหาท่านพระสารีบุตร เพื่อฟัง</p><p>ธรรม   ท่านพระเรวตะรับคำท่านพระอานนท์แล้ว  ลำดับนั้นท่านพระเรวตะ</p><p>และท่านพระอานนท์เข้าไปหาท่านพระสารีบุตร เพื่อฟังธรรม.</p><p>        [๓๗๐]  ท่านพระสารีบุตร ได้เห็นท่านพระเรวตะและท่านพระอานนท์</p><p>กำลังเดินมาแต่ไกล ครั้นแล้ว ได้กล่าวกะท่านพระอานนท์ว่า ท่านอานนท์จง</p><p>มาเถิด  ท่านอานนท์ผู้เป็นอุปัฏฐากของพระผู้มีพระภาคเจ้า ผู้อยู่ใกล้พระผู้มี </p><p>พระภาคเจ้า มาดีแล้ว ท่านอานนท์ ป่าโคสิงคสาลวันเป็นสถานน่ารื่นรมย์ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 25</p><p>ราตรีแจ่มกระจ่าง ไม้สาละมีดอกบานสะพรั่งทั่วต้น กลิ่นคล้ายทิพย์ ย่อมฟุ้ง</p><p>ไป ท่านอานนท์ ป่าโคสิงคสาลวัน จะพึงงามด้วยภิกษุเห็นปานไร.</p><p>         ท่านพระอานน์ตอบว่า ท่านสารีบุตร  ภิกษุในพระศาสนานี้เป็น</p><p>พหูสูต   เป็นผู้ทรงสุตะสั่งสมสุตะ  ธรรมเหล่านั้นใด  งามในเบื้องต้น  งามใน</p><p>ท่ามกลาง  งามในที่สุด  พร้อมทั้งอรรถ พร้อมทั้งพยัญชนะ  ประกาศพรหม-</p><p>จรรย์บริสุทธิ์  บริบูรณ์สิ้นเชิง  ธรรมเห็นปานนั้น  อันภิกษุนั้นสดับมาก</p><p>แล้ว ทรงไว้แล้ว สั่งสมด้วยวาจา  ตามเพ่งด้วยใจ  แทงตลอดดีแล้วด้วยความ</p><p>เห็น ภิกษุนั้นแสดงธรรมแก่บริษัท  ๔  ด้วยบทและพยัญชนะอันราบเรียบไม่</p><p>ขาดสาย เพื่อถอนเสียซึ่งอนุสัย ท่านสารีบุตร   ป่าโคสิงคสาลวัน พึงงามด้วย</p><p>ภิกษุเห็นปานนี้แล.</p><p>         [๓๗๑]   เมื่อท่านพระอานนท์กล่าวอย่างนี้แล้ว  ท่านพระสารีบุตร</p><p>ได้กล่าวกะท่านพระเรวตะว่า ท่านเรวตะ   ปฏิภาณตามที่เป็นของตน  ท่าน</p><p>อานนท์พยากรณ์แล้ว  บัดนี้  เราขอถามเรวตะในข้อนั้นว่า  ป่าโคสิงคสาลวัน</p><p>เป็นสถานน่ารื่นรมย์  ราตรีแจ่มกระจ่าง  ไม้สาละมีดอกบานสะพรั่งทั่ว</p><p>ต้น กลิ่นคล้ายทิพย์ย่อมฟุ้งไป ท่านเรวตะ   ป่าโคสิงคสาลวัน  จะพึงงามด้วย</p><p>ภิกษุเห็นปานไร.</p><p>         ท่านพระเรวะตอบว่า ท่านสารีบุตร ภิกษุในพระศาสนานี้  เป็น</p><p>ผู้มีความหลีกเร้นเป็นที่มายินดี  ยินดีแล้วในความหลีกเร้น ประกอบเนืองๆ</p><p>ซึ่งเจโตสมถะอันเป็นภายใน  มีฌานอันไม่ห่างเหินแล้ว  ประกอบด้วยวิปัสนา</p><p>พอกพูนสุญญาคาร  ท่านสารีบุตร   ป่าโคสิงคสาลวันพึงงามด้วยภิกษุเห็น</p><p>ปานนี้แล. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 26</p><p>                           <strong>สรรเสริญทิพยจักษุ</strong></p><p>         [๓๗๒]  เมื่อท่านพระเรวตะกล่าวอย่างนี้แล้ว   ท่านพระสารีบุตร</p><p>ได้กลาวกะท่านพระอนุรุทธะว่า    ท่านอนุรุทธะปฏิภาณตามที่เป็นของ</p><p>ตน ท่านเรวตะพยากรณ์แล้ว  บัดนี้   เราขอถามท่านอนุโทธะในข้อนั้นว่า</p><p>ป่าโคสิงคสาลวันป็นสถานน่ารื่นรมย์ ราตรีแจ่มกระจ่าง  ไม้สาละมีดอกบาน</p><p>สะพรั่งทั่วต้น กลิ่นคล้ายทิพย์  ย่อมฟุ้งไป ท่านอนุรุทธะ ป่าโคสิงคสาลวัน</p><p>จะพึงงามด้วยภิกษุเห็นปานไร.</p><p>         ท่านอนุรุทธะตอบว่า ท่านสารีบุตร  ภิกษุในพระศาสนานี้  ย่อมตรวจ</p><p>ดูโลกพันหนึ่งด้วยทิพยจักษุอันบริสุทธิ์  ล่วงจักษุของมนุษย์ เปรียบเหมือน</p><p>บุรุษผู้มีจักษุขึ้นปราสาทอันงดงามชั้นบน พึงแลดูมณฑลแห่งกงตั้งพันได้ฉัน</p><p>ใด ภิกษุก็ฉันนั้นเหมือนกัน ย่อมตรวจดูโลกพันหนึ่งด้วยทิพยจักษุอันบริสุทธิ์</p><p>ล่วงจักษุของมนุษย์ ท่านสารีบุตร  ป่าโคสิงคสาลวัน พึงงามด้วยภิกษุเห็น</p><p>ปานนี้แล.</p><p>        [๓๗๓] เมื่อท่านพระอนุรุทธะกล่าวอย่างนี้แล้ว ท่านพระสารีบุตร</p><p>ได้กล่าวกะท่านพระมหากัสสปะว่า  ท่านกัสสปะปฏิภาณตามที่เป็นของตน</p><p>ท่านอนุรุธทธะพยากรณ์แล้ว  บัดนี้  เราขอถามท่านมหากัสสปะในข้อนั้น</p><p>ว่า  ป่าโคสิงคสาลวันเป็นสถานน่ารื่นรมย์ ราตรีแจ่มกระจ่าง  ไม้สาละ</p><p>มีดอกบานสะพรั่งทั่วต้น  กลิ่นคล้ายทิพย์ย่อมฟุ้งไป ท่านกัสสปะ ป่าโคสิงค-</p><p>สาลวัน จะพึงงามด้วยภิกษุเห็นปานไร.                                       </p><p>         ท่านพระมหากัสสปะตอบว่า ท่านสารีบุตร  ภิกษุในพระศาสนานี้</p><p>ตนเองอยู่ในป่าเป็นวัตร  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความเป็นผู้อยู่ในป่าเป็น</p><p>วัตรด้วย  ตนเองเที่ยวบิณฑบาตเป็นวัตร  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความ</p><p>เป็นผู้เที่ยวบิณฑบาตเป็นวัตรด้วย  ตนเองถือผ้าบังสุกุลเป็นวัตร  และกล่าว </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 27</p><p>สรรเสริญคุณแห่งความเป็นผู้ถือผ้าบังสุกุลเป็นวัตร  ตนเองถือไตรจีวรเป็นวัตร</p><p>และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความเป็นผู้ถือไตรจีวรเป็นวัตรด้วย  ตนเองเป็น</p><p>ผู้มีความปรารถนาน้อย  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความเป็นผู้มีความ</p><p>ปรารถนาน้อยด้วย  ตนเองเป็นผู้สันโดษ  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งสันโดษ</p><p>ด้วย  ตนเองเป็นผู้สงัดและกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความสงัดด้วย  ตนเองเป็น</p><p>ผู้ไม่คลุกคลี  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความไม่คลุกคลีด้วย  ตนเองเป็น</p><p>ผู้ปรารภความเพียร  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งการปรารภความเพียร</p><p>ด้วย  ตนเองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยศีล และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความถึง</p><p>พร้อมด้วยศีลด้วย  ตนเองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยสมาธิ  และกล่าวสรรเสริญคุณ</p><p>แห่งความถึงพร้อมด้วยสมาธิด้วย ตนเองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยปัญญา  และ</p><p>กล่าวสรรเสริญคุณแห่งความถึงพร้อมด้วยปัญญาด้วย  ตนเองเป็นผู้ถึงพร้อม</p><p>ด้วยวิมุตติ  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความถึงพร้อมวิมุตติด้วย ตนเองเป็นผู้</p><p>พร้อมด้วยวิมุตติญาณทัสสนะ  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความถึงพร้อม</p><p>ด้วยวิมุตติญาณทัสสนะด้วย  ท่านสารีบุตร  ป่าโคสิงคสาลวัน  พึงงามด้วยภิกษุ</p><p>เห็นปานนี้แล.</p><p>         [๓๗๔]  เมื่อท่านพระมหากัสสปะกล่าวอย่างนี้แล้ว ท่านพระสารีบุตร</p><p>ได้กล่าวกะท่านพระมหาโมคคัลลานะว่า ท่านโมคคัลลานะ  ปฏิภาณตามที่</p><p>เป็นของตน  ท่านมหากัสสปะพยากรณ์แล้ว  บัดนี้  เราจะขอถามท่านมหาโมค-</p><p>คัลลานะในข้อนั้นว่า  ป่าโคสิงคสาลวัน  เป็นสถานน่ารื่นรมย์  ราตรีแจ่ม</p><p>กระจ่าง  ไม้สาละมีดอกบานสะพรั่งทั้งต้น  กลิ่นคล้ายทิพย์  ย่อมฟุ้งไป ท่าน</p><p>โมคคัลลานะ ป่าโคสิงคสาลวัน จะพึงงามด้วยภิกษุเช่นไร.</p><p>         ท่านพระมหาโมคคัลสานะตอบว่า  ท่านสารีบุตร ภิกษุ  ๒  รูป  ใน</p><p>พระศาสนานี้  กล่าวอภิธรรมกถา  เธอทั้ง ๒  นั้น  ถามกันและกัน  ถามปัญหา</p><p>กันแล้ว  ย่อมแก้กันเอง  ไม่หยุดพักด้วย  และธรรมกถาของเธอทั้ง   ๒  นั้น          </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 28</p><p>ย่อมเป็นไปด้วย  ท่านสารีบุตร  ป่าโคสิงคสาลวัน  พึงงามด้วยภิกษุเห็นปานนี้แล.</p><p>                             <strong>สรรเสริญสมาบัติ</strong> </p><p>         [๓๗๕] ลำดับนั้น ท่านพระมหาโมคคัลลานะ ได้กล่าวกะท่านพระ-</p><p>สารีบุตรว่า ท่านสารีบุตรปฏิภาณตามที่เป็นของตน อันเราทั้งหมดพยากรณ์</p><p>แล้ว บัดนี้ เราจะขอถามท่านสารีบุตร ในข้อนั้นว่า ป่าโคสิงคสาลวันเป็น</p><p>สถานน่ารื่นรมย์ ราตรีแจ่มกระจ่าง ไม้สาละมีดอกบานสะพรั่งทั่วต้น กลิ่น</p><p>คล้ายทิพย์ ย่อมฟุ้งไป ท่านสารีบุตรป่าโคสิงคสาลวัน  จะพึงงามด้วยภิกษุ</p><p>เห็นปานไร.</p><p>         ท่านพระสารีบุตรตอบว่า  ท่านโมคคัลลานะ ภิกษุในพระศาสนานี้</p><p>ยังจิตให้เป็นไปในอำนาจและไม่เป็นไปตามอำนาจของจิต  เธอหวังจะอยู่ด้วย</p><p>วิหารสมาบัติใดในเวลาเช้า ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลาเช้า หวังจะอยู่</p><p>ด้วยวิหารสมาบัติใดในเวลาเที่ยง  ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลาเที่ยง</p><p>หวังจะด้วยวิหารสมาบัติใดในเวลาเย็น  ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลา</p><p>เย็น  เปรียบเหมือนหีบผ้าของพระราชา  หรือราชอำมาตย์  ซึ่งเต็มด้วยผ้าที่</p><p>ย้อมแล้วเป็นสีต่าง ๆ พระราชาหรือราชมหาอำมาตย์นั้น  หวังจะห่มคู่ผ้าชนิด</p><p>ใดในเวลาเช้า  ก็ห่มคู่ผ้าชนิดนั้นได้ในเวลาเช้า หวังจะห่มคู่ผ้าชนิดใดในเวลา</p><p>เที่ยง   ก็ห่มคู่ผ้าชนิดนั้นได้ในเวลาเที่ยง  หวังจะห่มคู่ผ้าชนิดใดในเวลา</p><p>เย็น  ก็ห่มคู่ผ้าชนิดนั้นได้ในเวลาเย็น  ฉันใด  ภิกษุยังจิตให้เป็นในอำนาจและ</p><p>ไม่เป็นไปตามอำนาจของจิต    เธอหวังจะอยู่ด้วยวิหารสมาบัติใดในเวลา</p><p>เช้า ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลาเช้า  หวังจะอยู่ด้วยวิหารสมาบัติใดใน</p><p>เวลาเที่ยง ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลาเที่ยง  หวังจะอยู่ด้วยวิหารสมาบัติ</p><p>ใดในเวลาเย็น ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลาเย็น  ฉันนั้นเหมือนกัน</p><p>ท่านโมคคัลลานะ  ป่าโคสิงคสาลวัน  พึงงามด้วยภิกษุเห็นปานนี้แล. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 29</p><p>                         <strong>สรรเสริญความเป็นพหูสูต</strong></p><p>        [๓๗๖] ลำดับนั้น   ท่านพระสารีบุตร  ได้กล่าวกะท่านผู้มีอายุเหล่านั้น</p><p>ว่า  ท่านผู้มีอายุทั้งหลายปฏิภาณตามที่เป็นของตนๆ พวกเราทุกรูปพยากรณ์</p><p>แล้ว  มาไปกันเถิด พวกเราจักเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้ายังที่ประทับ</p><p>ครั้นแล้วจักกราบทูลเนื้อความนี้แด่พระผู้มีพระภาคเจ้า พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>จักทรงพยากรณ์แก่พวกเราอย่างใด พวกเราจักทรงจำข้อความนั้นไว้อย่าง</p><p>นั้น ท่านผู้มีอายุเหล่านั้นรับคำท่านพระสารีบุตรแล้ว.</p><p>         ลำดับนั้น ท่านผู้มีอายุเหล่านั้น เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้าถึง</p><p>ที่ประทับ  ครั้นแล้วถวายบังคมพระผู้มีพระภาคเจ้า นั่ง ณ ที่ควรส่วนข้าง</p><p>หนึ่ง  แล้วท่านพระสารีบุตรได้กราบทูลว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  ขอ</p><p>ประทานพระวโรกาส  ท่านพระเรวตะ  ท่านพระอานนท์  เข้าไปหาข้าพระองค์ถึง</p><p>ที่อยู่เพื่อฟังธรรม  ข้าพระองค์ได้เห็นท่านพระเรวตะและท่านพระอานนท์</p><p>กำลังเดินมาแต่ไกล  ครั้นแล้วได้กล่าวกะท่านพระอานนท์ว่า ท่านอานนท์</p><p>จงมาเถิด ท่านอานนท์ผู้เป็นอุปัฏฐากของพระผู้มีพระภาคเจ้า ผู้อยู่ใกล้พระผู้มี </p><p>พระภาคเจ้า   มาดีแล้ว   ท่านอานนท์   ป่าโคสิงคสาลวันเป็นสถานน่า</p><p>รื่นรมย์ ราตรีแจ่มกระจ่าง ไม้สาละมีดอกบานสะพรั่งทั่วต้น  กลิ่นคล้ายทิพย์</p><p>ย่อมฟุ้งไป ท่านอานนท์  ป่าโคสิงคสาลวัน จะพึงงามด้วยภิกษุเห็นปานไร</p><p>เมื่อข้าพระองค์กล่าวอย่างนี้แล้ว  ท่านพระอานนท์ได้ตอบข้าพระองค์ว่า</p><p>ท่านสารีบุตร ภิกษุในพระศาสนานี้เป็นพหูสูต เป็นผู้ทรงสุตะสั่งสมสุตะ</p><p>ธรรมเหล่าใด  งามในเบื้องต้น งามในท่ามกลาง งามในที่สุด พร้อมทั้งอรรถ</p><p>พร้อมทั้งพยัญชนะ.  ประกาศพรหมจรรย์ บริสุทธิ์บริบูรณ์สิ้นเชิง  ธรรม</p><p>เห็นปานนั้น  อันภิกษุนั้นสดับมากแล้ว ทรงไว้แล้ว สั่งสมด้วยวาจา  ตามเพ่ง</p><p>ด้วยใจ แทงตลอดดีแล้ว ด้วยความเห็น ภิกษุนั้นแสดงธรรมแก่บริษัท ๔ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 30</p><p>ด้วยบทและพยัญชนะอันราบเรียบไม่ขาดสายเพื่อถอนเสียซึ่งอนุสัย</p><p>ท่านสารีบุตรป่าโคสิงคสาลวัน  พึงงามด้วยภิกษุเห็นปานนี้แล.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ดีละ ดีละ สารีบุตร อานนท์ เมื่อจะ</p><p>พยากรณ์โดยชอบ พึงพยากรณ์ตามนั้นด้วยว่า อานนท์เป็นพหูสูต เป็นผู้ทรง</p><p>สุตะ  สั่งสมสุตะ  ธรรมเหล่าใด  งามในเบื้องต้น  งามในท่ามกลาง  งาม</p><p>ในที่สุดพร้อมทั้งอรรถ พร้อมทั้งพยัญชนะ ประกาศพรหมจรรย์บริสุทธิ์</p><p>บริบูรณ์สิ้นเชิง  ธรรมเห็นปานนั้น  อันอานนท์นั้นสดับมากแล้ว  ทรงไว้</p><p>แล้วสั่งสมด้วยวาจา ตามเพ่งด้วยใจ แทงตลอดดีแล้วด้วยความเห็น อานนท์</p><p>นั้นแสดงธรรมแก่บริษัท  ๔  ด้วยบทและพยัญชนะอันราบเรียบไม่ขาดสาย</p><p>เพื่อถอนเสียซึ่งอนุสัย. </p><p>         [๓๗๗] ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เมื่อท่านพระอานนท์กล่าวอย่างนี้แล้ว</p><p>ข้าพระองค์ได้กล่าวกะท่านพระเรวตะว่า ท่านเรวตะ ปฏิภาณตามที่เป็นของ</p><p>ตน ท่านอานนท์พยากรณ์แล้ว  บัดนี้ เราขอถามท่านเรวตะในข้อนั้นว่า</p><p>ป่าโคสิงคสาลวัน เป็นสถานน่ารื่นรมย์ ราตรีแจ่มกระจ่าง ไม้สาละมีดอก</p><p>บานสะพรั่งทั่วต้น กลิ่นคล้ายทิพย์ ย่อมฟุ้งไป ท่านเรวตะ ป่าโคสิงคสาลวัน</p><p>จะพึงงามด้วยภิกษุเห็นปานไร   เมื่อข้าพระองค์กล่าวอย่างนี้แล้ว   ท่าน</p><p>พระเรวตะได้ตอบข้าพระองค์ว่า  ท่านสารีบุตร  ภิกษุในพระศาสนานี้</p><p>เป็นผู้มีความหลีกเร้นเป็นที่มายินดี ยินดีแล้วในความหลีกเร้นประกอบเนืองๆ</p><p>ซึ่งเจโตสมถะอันเป็นภายใน  มีฌานอันไม่เหินห่าง ประกอบด้วยวิปัสสนา</p><p>พอกพูนสุญญาคาร ท่านสารีบุตรป่าโคสิงคสาลวัน พึงงามด้วยภิกษุเห็น</p><p>ปานนี้แล.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ดีละ  ดีละ  สารีบุตร  เรวตะเมื่อจะ</p><p>พยากรณ์โดยชอบ พึงพยากรณ์ตามนั้น ด้วยเรวตะ เป็นผู้มีความหลีกเร้น</p><p>เป็นที่มายินดี ยินดีแล้วในความหลีกเร้นประกอบเนืองๆ ซึ่งเจโตสมถะอันเป็น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 31</p><p>ภายใน มีฌานอันไม่เหินห่าง ประกอบด้วยวิปัสสนา พอกพูนสุญญาคาร.</p><p>         [๓๗๘] ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เมื่อท่านพระเรวตะกล่าวอย่างนี้แล้ว</p><p>ข้าพระองค์ได้กล่าวกะพระอนุรุทธะว่า ท่านอนุรุทธะ ปฏิภาณตามที่เป็นของ</p><p>ตน ท่านเรวตะพยากรณ์แล้ว บัดนี้ เราขอถามท่านอนุรุทธะในข้อนั้นว่า</p><p>ป่าโคสิงคสาลวันเป็นสถานน่ารื่นรมย์ ราตรีแจ่มกระจ่าง ไม้สาละมีดอกบาน</p><p>สะพรั่งทั่วต้น กลิ่นคล้ายทิพย์   ย่อมฟุ้งไป ท่านอนุรุทธะ ป่าโคสิงคสาลวัน</p><p>จะพึงงามด้วยภิกษุเห็นปานไร   เมื่อข้าพระองค์กล่าวอย่างนี้แล้ว   ท่าน</p><p>พระอนุรุทธะได้ตอบข้าพระองค์ว่า ท่านสารีบุตร ภิกษุในพระศาสนานี้ </p><p>ย่อมตรวจดูโลกพันหนึ่งด้วยทิพยจักษุอันบริสุทธิ์    ล่วงจักษุของมนุษย์</p><p>เปรียบเหมือนบุรุษผู้มีจักษุ ขึ้นปราสาทอันงดงามชั้นบน  พึงแลดูมณฑล</p><p>แห่งกงตั้งพันได้ ฉันใด ภิกษุก็ฉันนั้นเหมือนกัน ย่อมตรวจดูโลกพันหนึ่งด้วย</p><p>ทิพยจักษุอันบริสุทธิ์   ล่วงจักษุของมนุษย์  ท่านสารีบุตรป่าโคสิงคสาลวัน</p><p>พึงงามด้วยภิกษุเห็นปานนี้แล.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ดีละ ดีละ สารีบุตร อนุรุทธะ เมื่อจะ</p><p>พยากรณ์โดยชอบ พึงพยากรณ์ตามนั้น ด้วยว่า อนุรุทธะ ย่อมตรวจดูโลก</p><p>ตั้งพันด้วยทิพยจักษุอันบริสุทธิ์ ล่วงจักษุของมนุษย์.</p><p>               <strong>สรรเสริญภิกษุผู้อยู่ป่าเป็นวัตร</strong></p><p>         [๓๗๙] ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เมื่อท่านพระอนุรุทธะกล่าวอย่างนี้แล้ว</p><p>ข้าพระองค์ได้กล่าวกะท่านพระมหากัสสปะว่า  ท่านกัสสปะ ปฏิภาณตามที่</p><p>เป็นของตน ท่านพระอนุรุทธะพยากรณ์เล้ว บัดนี้ เราขอถามท่านมหากัสสปะ</p><p>ในข้อนั้นว่า  ป่าโคสิงคสาลวัน เป็นสถานน่ารื่นรมย์ ราตรีแจ่มกระจ่าง</p><p>ไม้สาละมีดอกบานสะพรั่งทั่วต้น กลิ่นคล้ายทิพย์ ย่อมฟุ้งไป ท่านกัสสปะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 32</p><p>ป่าโคสิงคสาลวัน   พึงงามด้วยภิกษุเห็นปานไร   เมื่อข้าพระองค์กล่าว</p><p>อย่างนี้แล้ว ท่านพระมหากัสสปะ. ได้ตอบข้าพระองค์ว่า ท่านสารีบุตร</p><p>ภิกษุในพระศาสนานี้  ตนเองอยู่ในป่าเป็นวัตร และกล่าวสรรเสริญคุณแห่ง</p><p>ความเป็นผู้เที่ยวบิณฑบาตเป็นวัตรด้วย ตนเองถือผ้าบังสกุลเป็นวัตร และ</p><p>กล่าวสรรเสริญคุณแห่งความเป็นผู้ถือผ้าบังสกุลเป็นวัตรด้วย   ตนเองเป็นผู้ถือ</p><p>ไตรจีวรเป็นวัตร  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความเป็นผู้ถือไตรจีวรเป็นวัตร</p><p>ด้วย ตนเองเป็นผู้มีความปรารถนาน้อย และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความ</p><p>เป็นผู้มีความปรารถนาน้อยด้วย   ตนเองเป็นผู้สันโดษ และกล่าวสรรเสริญ </p><p>คุณแห่งความสันโดษด้วย ตนเองเป็นผู้สงัด  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่ง</p><p>ความสงัดด้วย  ตนเองเป็นผู้ไม่คลุกคลี และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความ</p><p>ไม่คลุกคลีด้วย ตนเองเป็นผู้ปรารภความเพียร และกล่าวสรรเสริญคุณแห่ง</p><p>การปรารภความเพียรด้วย    ตนเองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยศีล    และกล่าว</p><p>สรรเสริญคุณแห่งความถึงพร้อมด้วยศีลด้วย   ตนเองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วย</p><p>สมาธิ   และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความถึงพร้อมด้วยสมาธิด้วย  ตนเองเป็นผู้ถึง</p><p>พร้อมด้วยปัญญา   และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความถึงพร้อมด้วยปัญญาด้วย</p><p>ตนเองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติ และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความถึงพร้อม</p><p>ด้วยวิมุตติด้วย  ตนเองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติญาณทัสสนะ  และกล่าว</p><p>สรรเสริญคุณแห่งความถึงพร้อมด้วยวิมุตติญาณทัสสะด้วย  ท่านสารีบุตร</p><p>ป่าโคสิงคสาลวัน พึงงามด้วยภิกษุเห็นปานนี้แล.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ดีละ ดีละ สารีบุตร กัสสปะ เมื่อจะ</p><p>พยากรณ์โดยชอบ พึงพยากรณ์ตามนั้นด้วยว่ากัสสปะ  ตนเองเป็นผู้อยู่ในป่า </p><p>เป็นวัตร และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความเป็นผู้เที่ยวบิณฑบาตเป็นวัตร</p><p>ด้วย   ตนเองถือผ้าบังสุกุลเป็นวัตร และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความเป็นผู้ถือ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 33</p><p>ผ้าบังสุกุลเป็นวัตรด้วย ตนเองถือไตรจีวรเป็นวัตร และกล่าวสรรเสริญคุณ</p><p>แห่งความเป็นผู้ถือไตรจีวรเป็นวัตรด้วย   ตนเองเป็นผู้มีความปรารถนา</p><p>น้อย และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความเป็นผู้มีความปรารถนาน้อยด้วย</p><p>ตนเองเป็นผู้สันโดษ     และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความเป็นผู้สันโดษ</p><p>ด้วย  ตนเองเป็นผู้สงัด   และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความเป็นผู้สงัดด้วย </p><p>ตนเองเป็นผู้ไม่คลุกคลี และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความไม่คลุกคลีด้วย</p><p>ตนเองเป็นผู้ปรารภความเพียร  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งการปรารภความ</p><p>เพียรด้วย  ตนเองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยศีล และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความถึง</p><p>พร้อมด้วยศีลด้วย  ตนเองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยสมาธิ   และกล่าวสรรเสริญคุณ</p><p>แห่งความถึงพร้อมด้วยสมาธิด้วย  ตนเองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยปัญญา  และ</p><p>กล่าวสรรเสริญคุณแห่งความถึงพร้อมด้วยปัญญาด้วยตนเองเป็นผู้ถึงพร้อม</p><p>ด้วยวิมุตติ  และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความถึงพร้อมด้วยวิมุตติด้วย  ตนเอง</p><p>ผู้ถึงพร้อมด้วยวิมุตติญาณทัสสนะ และกล่าวสรรเสริญคุณแห่งความถึง</p><p>พร้อมด้วยวิมุตติญาณทัสสนะด้วย.</p><p>         [๓๘๐]  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เมื่อท่านพระมหากัสสปะกล่าวอย่างนี้</p><p>แล้ว ข้าพระองค์ได้กล่าวกะท่านมหาโมคคัลลานะว่า ดูก่อนท่านโมคคัลลานะ</p><p>ปฏิภาณตามที่เป็นของตน   ท่านพระมหากัสสปะพยากรณ์แล้ว   บัดนี้</p><p>เราจะขอถามท่านมหาโมคคัลลานะในข้อนั้นว่า ป่าโคสิงคสาลวันเป็นสถาน</p><p>น่ารื่นรมย์ ราตรีแจ่มกระจ่าง ไม้สาละมีดอกบานสะพรั่งทั่วต้น กลิ่นคล้าย</p><p>ทิพย์ ย่อมฟุ้งไป ดูก่อนท่านมหาโมคคัลลานะป่าโคสิงคสาลวันจะพึงงามด้วย</p><p>ภิกษุเห็นปานไร เมื่อข้าพระองค์กล่าวอย่างนี้แล้ว ท่านพระมหาโมคคัลลานะ</p><p>ได้ตอบข้าพระองค์ว่า  ดูก่อนท่านสารีบุตร ภิกษุ  ๒ รูปในพระศาสนานี้</p><p>กล่าวอภิธรรมกถา เธอทั้ง ๒ นั้นถามกันและกัน  ถามปัญหากันแล้วย่อมแก้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 34</p><p>กันเองไม่หยุดพักด้วย   และธรรมกถาของเธอทั้ง  ๒  นั้น ย่อมเป็นไปด้วย</p><p>ดูก่อนท่านสารีบุตรป่าโคสิงคสาลวันพึงงามด้วยภิกษุเห็นปานนี้แล.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า   ดีละ   ดีละ สารีบุตร โมคคัลลานะ เมื่อจะ</p><p>พยากรณ์โดยชอบพึงพยากรณ์ตามนั้น   ด้วยว่าโมคคัลลานะเป็นธรรมกถึก</p><p>                              <strong>สรรเสริญสมาบัติอีก</strong> </p><p>         [๓๘๑]  เมื่อท่านพระสารีบุตรกล่าวอย่างนั้นแล้ว ท่านพระมหาโมคคัล-</p><p>ลานะได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า ข้าแต่พระองค์เจริญ ในลำดับต่อ</p><p>ไป   ข้าพระองค์ได้กล่าวกะท่านพระสารีบุตรว่า  ดูก่อนท่านสารีบุตร</p><p>ปฏิภาณตามที่เป็นของตน  เราทั้งหมดพยากรณ์แล้ว  บัดนี้เราจะขอถามท่าน</p><p>สารีบุตรในข้อนั้นว่า  ป่าโคสิงคสาลวัน   เป็นสถานน่ารื่นรมย์  ราตรีแจ่มกระจ่าง</p><p>ไม้สาละมีดอกบานสะพรั่งทั่วตัว   กลิ่นคล้ายทิพย์ย่อมฟุ้งไป  ดูก่อนท่านสารี-</p><p>บุตร   ป่าโคสิงคสาลวันจะพึงงามด้วย  ภิกษุเห็นปานไร เมื่อข้าพระองค์กล่าว</p><p>อย่างนี้แล้ว ท่านพระสารีบุตรได้ตอบข้าพระองค์ว่า ดูก่อนท่านมหาโมคคัล- </p><p>ลานะ ภิกษุในพระศาสนานี้  ยังจิตให้เป็นไปในอำนาจ  และไม่เป็นตาม</p><p>อำนาจของจิต  เธอหวังจะอยู่ด้วยวิหารสมาบัติใดในเวลาเช้า  ก็อยู่ด้วยวิหารสมา-</p><p>บัตินั้นได้ในเวลาเช้า  เธอหวังจะอยู่ด้วยวิหารสมาบัติใดในเวลาเที่ยง  ก็อยู่ด้วย</p><p>วิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลาเที่ยง  เธอหวังจะอยู่ด้วยวิหารสมาบัติใดในเวลา</p><p>เย็น  ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัติในเวลาเย็น  เปรียบเหมือนหีบผ้าของพระราชา</p><p>หรือราชมหาอำมาตย์   ซึ่งเต็มด้วยผ้าที่ย้อมเป็นสีต่าง ๆ   พระราชาหรือ</p><p>ราชมหาอำมาตย์นั้น หวังจะห่มคู่ผ้าชนิดใดในเวลาเช้า  ก็ห่มคู่ผ้าชนิดนั้นได้ใน</p><p>เวลาเช้า หวังจะห่มคู่ผ้าชนิดนั้น  นั้นได้ในเวลาเย็นฉันใด   ภิกษุยังจิตให้เป็นไปใน</p><p>อำนาจ และไม่เป็นไปตามอำนาจของจิต เธอหวังจะอยู่ด้วยวิหารสมาบัติใดใน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 35</p><p>เวลาเช้า  ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลาเช้า  เธอหวังจะอยู่ด้วยวิหารสมา-</p><p>บัติใดในเวลาเที่ยง ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลาเที่ยง เธอหวังจะอยู่</p><p>ด้วยวิหารสมาบัติใดในเวลาเย็น ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลาเย็นฉันนั้น</p><p>เหมือนกัน  ก่อนท่านมหาโมคคัลลานะ ป่าโคสิงคสาลวันพึงงามด้วยภิกษุ </p><p>เห็นปานนี้แล.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ดีละ  ดีละ   โมคคัลลานะ สารีบุตรเมื่อจะ</p><p>พยากรณ์โดยชอบพึงพยากรณ์ตามนั้น ด้วยว่า สารีบุตรยังจิตให้เป็นไปใน</p><p>อำนาจ และไม่เป็นไปตามอำนาจของจิต เธอหวังจะอยู่ด้วยวิหารสมาบัติใดใน</p><p>เวลาเช้า  ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลาเช้า เธอหวังจะอยู่ด้วยวิหารสมา-</p><p>บัติใดในเวลาเที่ยง  ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลาเที่ยง เธอหวังจะอยู่</p><p>ด้วยวิหารสมาบัติใดในเวลาเย็น     ก็อยู่ด้วยวิหารสมาบัตินั้นได้ในเวลา</p><p>เย็น.                     </p><p>                       <strong>สรรเสริญความสิ้นอาสวะ</strong></p><p>         [๓๘๒]  เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสอย่างนี้แล้ว ท่านพระสารีบุตร</p><p>ได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ   คำของใครหนอ</p><p>เป็นสุภาษิต.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า   ก่อนสารีบุตร  คำของพวกเธอทั้ง</p><p>หมด    เป็นสุภาษิตโดยปริยาย  ก็แต่พวกเธอจงฟังคำของเรา  ถามว่า  ป่าโคสิงค-</p><p>สาลวัน  จะพึงงามด้วยภิกษุเห็นปานไรนั้น  เราตอบว่า    ดูก่อนสารีบุตร</p><p>ภิกษุในศาสนานี้   กลับจากบิณฑบาตในเวลาหลังภัตแล้ว นั่งขัดสมาธิตั้งกาย</p><p>ให้ตรง  ดำรงสติมั่นเฉพาะหน้าว่า  จิตของเรายังไม่หมดความถือมั่น ยังไม่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 36</p><p>หลุดพ้นจากอาสวะทั้งหลายเพียงใด   เราจักไม่ทำลายบัลลังก์นี้เพียงนั้น</p><p>ดังนี้    ดูก่อนสารีบุตร   ป่าโคสิงคสาลวันพึงงามด้วยภิกษุเห็นปานนี้แล.</p><p>        พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสพระพุทธภาษิตแล้ว ท่านผู้มีอายุเหล่า</p><p>นั้นชื่นชมยินดีพระภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้าแล้วแล.</p><p>                             <em>จบมหาโคสิงคสาลสูตรที่  ๒ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 37</p><p>           <strong>อรรถกถามหาโคสิงคสาลสูตร</strong></p><p>         มหาโคสิงคสาลสูตร มีบทเริ่มต้นว่า   <strong>เอวมฺเมสุต</strong>. </p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า <strong>โคสิงคสาลวนทาเย</strong>  นี้  ท่านกล่าวเพื่อ</p><p>แสดงที่อยู่  ก็สูตรอื่นท่านแสดงโคจรคามอย่างนี้ก่อนว่า พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าประทับอยู่ในพระเชตวันวิหาร  โคจรคามของพระผู้มีพระภาคเจ้าไม่ประจำ</p><p>ในมหาโคสิงคสาลสูตรนี้  แต่จักเป็นโคจรคามบางคราว เพราะฉะนั้น ท่าน</p><p>แสดงถึงที่อยู่อย่างเดียวว่า  พระสูตรนั้นมีป่าเป็นที่ตั้ง.  บทว่า  สมฺพหุเลหิ</p><p>คือมากมาย. บทว่า  <strong>อภิญฺาเตหิ  อภิญฺาเตหิ</strong> ได้แก่  มีชื่อเสียงปรากฏในที่ </p><p>ทุกแห่ง. บทว่า <strong>เถเรหิ สาวเกหิ  สทฺธึ</strong>  ความว่า พร้อมคือร่วมด้วยผู้เป็นพระ</p><p>เถระ  เพราะประกอบด้วยธรรม  กระทำความมั่นคง มีความสำรวมใน</p><p>ปาฏิโมกข์ เป็นต้น เป็นพระสาวก เพราะเกิดในที่สุดการฟัง.</p><p>         บัดนี้  เมื่อทรงแสดงพระเถระเหล่านั้น โดยสรุปจึงตรัสว่า  <strong>อายสฺมตา</strong></p><p><strong>จ  สารีปุตฺเตน</strong>  ดังนี้เป็นต้น.  บรรดาพระเถระเหล่านั้น  ท่านพระสารีบุตร</p><p>มีชื่อเสียงในพระพุทธศาสนาด้วยคุณมีศีลเป็นต้นของตน    คือปรากฏ</p><p>แล้ว เหมือนพระอาทิตย์พระจันทร์อยู่ท่ามกลางท้องฟ้า ปรากฏแก่ผู้มีจักษุ </p><p>และเหมือนสาครปรากฏแก่ผู้ยืนอยู่บนฝั่งแห่งสมุทร.    ก็พึงทราบความ</p><p>ที่พระเถระนั้นเป็นใหญ่ด้วยอำนาจแห่งคุณที่มาแล้วในพระสูตรนี้อย่างเดียว</p><p>ไม่ได้.    ควรจะทราบความที่พระเถระเป็นใหญ่ด้วยอำนาจแห่งพระสูตร</p><p>แม้เหล่านี้  อื่นจากพระสูตรนี้คือ  ธัมมทายาทสูตร  อนังคณสูตร</p><p>สัมมาทิฏฐิสูตร  จุลลสีหนาทสูตร  มหาสีหนาทสูตร  รถวินีตสูตร</p><p>มหาหัตถิปโทปมสูตร  มหาเวทัลลสูตร  วัตถูปมสูตร  ทีฆนขสูตร </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 38</p><p>อนุปทสูตร  เสวิตัพพาเสวิตัพพสูตร  สัจจวิภังคสูตร  ปิณฑปาตปาริ-</p><p>สุทธิสูตร  สัมปสาทนียสูตร  สังคีติสูตร  ทสุตตรสุตร  ปวารณาสูตร  สุลิม-</p><p>สูตร  เถรปัญหสูตร  มหานิเทส  ปฏิสัมภิทามรรค  เถรสีหนาทสูตร</p><p>การบวช   เอตทัคคะ  ดังนี้  จริงอยู่ ในเอตทัคคะพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส</p><p>ว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  พระสารีบุตรเป็นยอดแห่งภิกษุสาวกผู้มีปัญญาของ</p><p>เรา.</p><p>         แม้พระมหาโมคคัลลานะเป็นผู้ใหญ่ปรากฏเหมือนพระเถระมีชื่อเสียง</p><p>ด้วยคุณมีศีลเป็นต้น และด้วยคุณมาแล้วในพระสูตรนี้.</p><p>         อนึ่ง ควรทราบความที่พระเถระนั้นเป็นใหญ่   ด้วยอำนาจพระสูตรแม้</p><p>เหล่านี้คือ  อนุมานสูตร  จุลลตัณหาสังขยสูตร  มารตัชชนียสูตร  การยังปรา</p><p>สาทให้หวั่นไหว  การทรมานนันโทปนันทนาคราช  ประกอบด้วยอิทธิบาททั้ง</p><p>สิ้น.  การไปสู่เทวโลกในคราวแสดงยมกปาฏิหาริย์  วิมานวัตถุ  เปตวัตถุ</p><p>การบวช  เอตทัคคะ  ดังนี้  จริงอยู่  ในเอตทัคคะ  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส</p><p>ว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  พระมหาโมคคัลลานะ  เป็นยอดแห่งภิกษุสาวกผู้มี</p><p>ฤทธิ์ของเรา.</p><p>         แม้พระมหากัสสปะเป็นใหญ่ปรากฏมาเหมือนพระเถระ  มีชื่อเสียง</p><p>ด้วยศีลาทิคุณ  และด้วยคุณมาแล้วในพระสูตรนี้.  อนึ่ง  ควรทราบความที่พระ</p><p>เถระนั้นเป็นใหญ่ด้วยอำนาจพระสูตรเหล่านี้คือ   จีวรปริวัตตนสูตร  จันโทปม-</p><p>สูตร  กัสสปสังยุตต์ทั้งสิ้น  มหาอริยวังสสูตร  การบวชของพระเถระเอตทัคคะ</p><p>ดังนี้  จริงอยู่  ในเอตทัคคะพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ดูก่อนภิกษุทั้ง</p><p>หลาย พระมหากัสสปะเป็นยอดแห่งภิกษุสาวกทรงธุดงค์ของเรา.</p><p>         แม้พระอนุรุทธะเป็นผู้ใหญ่ปรากฏ  เหมือนพระเถระมีชื่อเสียง  ด้วย</p><p>ศีลาทิคุณ  และด้วยคุณมาแล้วในพระสูตรนี้  อนึ่ง  ควรทราบความที่พระเถระ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 39</p><p>นั้นเป็นใหญ่ด้วยสามารถแห่งพระสูตรแม้เหล่านี้คือ  จุลลโคสิงคสูตร  นฬก-</p><p>ปานสูตร  อนุตตริยสูตร  อุปักกิเลสสูตร  อนุรุทธสังยุต  มหาปุริสวิตักก-</p><p>สูตร  การบวชของพระเถระ  เอตทัคคะ  ดังนี้  จริงอยู่ในเอตทัคคะพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าตรัสว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  พระอนุรุทธะเป็นยอดแห่งภิกษุสาวกผู้มี</p><p>ทิพยจักษุของเรา.</p><p>         ก็พระเรวตะมี  ๒  รูปคือ  ขทิรวนิยเรวตะ ๑ กังขาเรวตะ  ๑  ในบท</p><p>ว่า  <strong>อายสฺมตา  จ  เรวเตน</strong>  นี้  ใน  ๒  รูปนั้น  ในที่นี้ไม่ประสงค์เอาพระขทิรวนิย</p><p>เรวตะ  ซึ่งเป็นน้องชายของพระธรรมเสนาบดี.  ส่วนพระเถระมากด้วยความ</p><p>สงสัยอย่างนี้ว่า  น้ำอ้อยควรไหม  ถั่วเขียวควรไหม ประสงค์แล้วว่า  เรวตะใน</p><p>ที่นี้.  ก็พระเรวตะนั้นเป็นผู้ใหญ่ปรากฏเหมือนพระเถระมีชื่อเสียงด้วย ศีลาทิ</p><p>คุณ  และด้วยคุณมาแล้วในพระสูตรนี้.</p><p>         อนึ่ง  ควรทราบความที่พระเถระนั้นเป็นใหญ่ในการบวช  แม้ใน</p><p>เอตทัคคะนั้น.  จริงอยู่ในเอตทัคคะพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้ง</p><p>หลาย พระกังขาเรวตะเป็นยอดแห่งภิกษุสาวกผู้มีฌานของเรา.</p><p>         แม้พระอานนทเถระเป็นผู้ใหญ่ปรากฏเหมือนพระเถระมีชื่อเสียงด้วย</p><p>ศีลาทิคุณ และด้วยคุณมาแล้วในพระสูตรนี้   อนึ่ง  ควรทราบความที่พระเถระ</p><p>นั้นเป็นใหญ่ด้วยอำนาจแห่งพระสูตรเหล่านี้  คือ  เสลสูตร  พาหิติยสูตร  อเนญช-</p><p>สัปปายะโคปกสูตร โมคคัลลานะ  พหุธาตุกะ  จุลลสุญญตะ   มหาสุญญตะ</p><p>อัจฉริยัมภูตสูตร  ภัทเทกรัตตะ  มหานิทานะ    มหาปรินิพพานะ   สุภ-</p><p>สูตร  จุลลนิยโลกธาตุสูตร  การบวช  เอตทัคคะ  ดังนี้  จริงอยู่  ในเอตทัคคะ</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พระอานนท์เป็นยอดแห่ง</p><p>ภิกษุสาวกผู้พหูสูตของเรา.</p><p>         บทว่า  <strong>อญฺเญหิ  จ  อภิญฺาเตหิ</strong>  ความว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าประ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 40</p><p>ทับอยู่ในป่าโคสิงคสาลวันพร้อมด้วยเถรสาวกเป็นอันมากผู้มีชื่อเสียงปรากฏ</p><p>เพราะเป็นผู้มีคุณใหญ่เหล่านี้และเหล่าอื่นก็หาไม่.  จริงอยู่  ในคราวนั้น</p><p>ท่านพระสารีบุตรตนเองมีปัญญามาก  หาพวกภิกษุผู้มีปัญญามาก  แม้เหล่า</p><p>อื่นเป็นอันมากไปอยู่แวดล้อมพระทศพล.  ท่านมหาโมคคัลลานะ  ตนเองมีฤทธิ์</p><p>ท่านมหากัสสปะตนเองเป็นธุตวาทะ  ท่านอนุรุทธะตนเองได้ทิพยจักษุ</p><p>ท่านเรวตะตนเองยินดีในฌาน  ท่านอานนท์ตนเองเป็นพหูสูต  พาพวกภิกษุ</p><p>ผู้พหูสูตรเหล่าอื่นไปอยู่แวดล้อมพระทศพลในกาลนั้น.  พระมหาเถระผู้มีชื่อ</p><p>เสียงเหล่านั้น  และเหล่าอื่นในกาลนั้น  พึงทราบว่า  พวกภิกษุประมาณสาม</p><p>หมื่นอยู่แวดล้อมพระทศพล  ด้วยประการฉะนี้แล</p><p>         บทว่า <strong>ปฏิสลฺลานา  วุฏฺิโต</strong> ความว่า  ท่านมหาโมคคัลลานะออกจาก</p><p>วิเวกในผลสมาบัติ.  บทว่า  <strong>เยนายสฺมา  มหากสฺสโป  เตนุปสงฺกมิ</strong>  ความว่า</p><p>ได้ยินว่า  พระเถระออกจากที่หลีกเร้นแลดูโลกธาตุทางปัจฉิมทิศ  ได้เห็น</p><p>สุริยมณฑล  ๕๐  โยชน์ถ้วนกำลังอัสดงค์  เหมือนตุ้มหูกำลังตกจากพระกรรณ</p><p>กษัตริย์ผู้เมาอ่อนเพลียในราวป่า  เหมือนผ้ากัมพลแดงที่เขารวบใส่ไว้ใน</p><p>หีบ  เหมือนถาดทองคำ  อันมีค่าแสนหนึ่ง  กำลังตกจากงาที่ประดับด้วยแก้วมณี</p><p>ลำดับนั้น  แลดูโลกธาตุทางปาจีนทิศ  ได้เห็นจันทมณฑลขึ้นจากท้องสมุทร</p><p>มีสีเหมือนเมฆ  อันประดับพร้อมทั้งลักษณะมี  ๔๙  โยชน์  บนยอดภูเขาจักร-</p><p>วาลด้านปาจีนทิศ  เหมือนล้อเงินยึดที่ดุมหมุนไป  เหมือนธารน้ำนมไหล</p><p>จากรางเงิน  และเหมือนหงส์ขาวที่กระพือปีกทั้งสองบินไปในท้องฟ้า.  ต่อจาก</p><p>นั้นก็แลดูสาลวัน  ก็ในสมัยนั้น  ตั้งแต่โคนต้นสาละจนถึงปลาย  ดอกบาน</p><p>สะพรั่ง รุ่งเรือง  เหมือนคลุมด้วยผ้าปาวาร  ๒  ชั้น  เหมือนมัดไว้ด้วยช่อ</p><p>มุกดา  เมื่อเกสรดอกไม้ตกไปในที่นั้น ๆ พื้นแผ่นดินเป็นเหมือนเครื่องบูชาที่ดาดาษ</p><p>ด้วยดอกไม้  เหมือนรดด้วยน้ำครั่ง  ฝูงผึ้งพอเมาเกสรดอกไม้  บินไปใน</p><p>ป่าคล้ายส่งเสียงหึ่ง ๆ ก็วันนั้น  เป็นวันอุโบสถ  ลำดับนั้น  พระเถระคิดว่า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 41</p><p>วันนี้เราจักยังเวลาให้ล่วงไปด้วยความยินดีอะไรหนอ. ก็ธรรมดาว่าพระอริย-</p><p>สาวกรักการฟังธรรม พระเถระได้มีความดำริว่า วันนี้เราไปยังสำนักของ</p><p>พระธรรมเสนาบดีเถระผู้เป็นพี่ชายของเราแล้ว  จักให้เวลาล่วงไปด้วยความ</p><p>ยินดีในธรรม. เมื่อไปก็ไม่ไปผู้เดียวคิดว่า เราจักเอาพระมหากัสสปเถระผู้</p><p>เป็นเพื่อนรักของเราไปด้วย ดังนี้  ลุกจากที่นั่งสะบัดท่อนหนัง  เข้าไปหา</p><p>ท่านมหากัสสปะ. </p><p>         บทว่า   <strong>เอวมาวุโสติ  โข  อายสฺมา  มหากสฺสโป</strong>  ความว่า  เพราะพระ</p><p>เถระเป็นอริยสาวกรักการฟังธรรม  ฉะนั้น  ได้ฟังคำของท่านมหาโมคคัลลานะ</p><p>แล้วไม่อ้างเลสอะไร ๆ  ว่า  ดูก่อนผู้มีอายุท่านไปเถิด   กระผมปวดศีรษะ</p><p>หรือปวดหลัง  กลับมีใจยินดี  กล่าวคำเป็นต้นว่า <strong>เอวมาวุโส</strong>.  ก็เพราะเถระรับคำ</p><p>แล้วลุกจากที่นั่งสะบัดท่อนหนัง  ตามพระมหาโมคคัลลานะไป. สมัยนั้นพระ</p><p>มหาเถระ  ๒  รูป  รุ่งเรืองดุจดวงจันทร์  ๒  ดวง  ขึ้นเรียงกัน  ดุจดวง</p><p>อาทิตย์   ๒ ดวง ดุจพระยาช้างฉัททันต์  ๒ เชือก ดุจราชสีห์ ๒ ตัว และดุจเสือ</p><p>โคร่ง ๒ ตัว. สมัยนั้นพระอนุรุทธเถระนั่งในที่พักกลางวัน เห็นพระมหา</p><p>เถระ  ๒  รูปไปยังสำนักของพระสารีบุตร  เมื่อแลดูโลกธาตุด้านปัจฉิม</p><p>ทิศ ได้เห็นพระอาทิตย์กำลังลับป่า  เมื่อแลดูโลกธาตุด้านปาจีนทิศ  ได้เห็นดวง</p><p>จันทร์กำลังขึ้นจากชายป่า และเมื่อแลดูต้นสาละ  ได้เห็นต้นสาละมีดอกบาน</p><p>สะพรั่ง  คิดว่า  วันนี้เป็นวันอุโบสถ  และพระมหาเถระเหล่านี้เป็นพี่ชายของ</p><p>เรา  ไปยังสำนักของพระธรรมเสนาบดี  การฟังธรรมพึงมีมาก  แม้เราจักเป็น</p><p>ผู้มีส่วนการฟังธรรมดังนี้แล้ว  ลุกจากที่นั่งสะบัดท่อนหนัง  เดินตามรอย</p><p>เท้าพระมหาเถระไป. เพราะเหตุนั้นท่านจึงกล่าวว่าครั้งนั้นแล ท่านมหาโมค- </p><p>คัลลานะ ท่านมหากัสสปะ. และท่านอนุรุทธะ  เข้าไปหาพระสารีบุตร  ดัง</p><p>นี้. บทว่า  <strong>อุปสงฺกมึสุ</strong>  ความว่า  พระมหาเถระทั้ง  ๓ รูป  ยืนเรียงกันรุ่ง</p><p>โรจน์   ดูจพระจันทร์  ดุจพระอาทิตย์ และดุจราชสีห์เข้าไปหา  ก็ท่านอานนท์ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 42</p><p>นั่งในที่พักกลางวันของตน  เห็นพระมหาเถระเข้าไปหาอย่างนี้แล้วคิดว่า</p><p>การฟังธรรมเป็นอันมากจักมีในวันนี้  แม้เราก็พึงเป็นผู้มีส่วนการฟังธรรม</p><p>นั้น  ก็แหละเราจักไม่ไปผู้เดียว  จักพาเอาพระเรวตเถระเพื่อนรักของเรา</p><p>ไปด้วย. เรื่องทั้งหมดพึงทราบความพิสดารตามนัยที่กล่าวแล้ว ในการเข้า</p><p>ไปหาของพระมหาโมคคัลลานะ  พระมหากัสสปะพระอนุรุทธะพระเถระ</p><p>ทั้ง ๒ รูปนั้น ยืนเรียงกันรุ่งโรจน์  ดุจพระจันทร์ ๒ ดวง ดุจพระอาทิตย์ </p><p>๒  ดวง  และดุจราชสีห์  ๒  ตัว  เข้าไปหาด้วยประการฉะนี้. เพราะฉะนั้นท่าน</p><p>จึงกล่าวว่า ท่านพระสารีบุตรได้เห็นแล้ว   ดังนี้เป็นต้น.  บทว่า  <strong>ทิสฺวาน</strong></p><p><strong>อายสฺมนฺต  อานนฺท  เอตทโวจ</strong>  ความว่า  ท่านพระสารีบุตรเห็นแต่ไกล จึง</p><p>ได้กล่าวคำเป็นต้นนี้ประกอบด้วยอุปจารกถา  โดยลำดับว่าขอท่านจงมาเถิด</p><p>ดังนี้.  ในบทว่า  <strong>รมณีย  อาวุโส</strong>  นี้ได้แก่  ป่าที่น่ารื่นรมย์  ๑  บุคคลที่น่า</p><p>รื่นรมย์  ๑</p><p>         ใน ๒ อย่างนั้น  ชื่อว่า ป่าดาดาษ  ด้วยต้นกากะทิง  สาละ  และจำปา</p><p>เป็นต้น  มีร่มเงาหนามีต้นไม้ต่างๆ เผล็ดดอกออกผลมีน้ำพร้อม นอกหมู่</p><p>บ้าน ป่านี้ ชื่อว่า เป็นที่น่ารื่นรมย์ ท่านกล่าวหมายเอาว่า</p><p>                  <strong>ป่าทั้งหลายเป็นที่น่ารื่นรมย์  ท่านผู้มีราคะไปปราศแล้วทั้ง</strong></p><p><strong>              หลาย  จักยินดีในป่าอันไม่เป็นที่ยินดีของชน  เพราะท่าน</strong></p><p><strong>              ผู้มีราคะไปปราศแล้วเหล่านั้น  เป็นผู้มีปกติไม่แสวงหากาม</strong></p><p><strong>              ดังนี้.</strong></p><p>ถ้าว่าป่าเป็นที่ดอน  น้ำไม่มี  ร่มเงาโปร่งมีหนามรก ส่วนพระอริยะ   มีพระพุทธ</p><p>เจ้าเป็นต้นประทับอยู่ในป่านี้  ป่านี้  ชื่อว่า  บุคคลน่ารื่นรมย์ ท่านกล่าวหมาย</p><p>เอาว่า พระอรหันต์ทั้งหลายอยู่    ณ ที่ใด  เป็นบ้านก็ตาม  เป็นป่าก็ตาม ที่ลุ่มก็</p><p>ตาม ที่ดอนก็ตาม ที่นั้นเป็นภูมิสถานน่ารื่นรมย์  ดังนี้. ส่วนในที่นี้ได้ที่ทั้ง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 43</p><p>๒ อย่างนั้น. ครั้งนั้น  ป่าโคสิงคสาลวัน  มีดอกบานสะพรั่ง กลิ่นดอกไม้หอม</p><p>ฟุ้ง พระสัมมาสัมพุทธเจ้า  บุคคลเลิศในโลกนี้พร้อมทั้งเทวโลก ประทับอยู่</p><p>กับพวกภิกษุผู้มีชื่อเสียงประมาณสามหมื่นรูป.ท่านหมายเอาป่านนั้น จึงกล่าว</p><p>ว่า ดูก่อนอานนท์  ผู้มีอายุ  ป่าโคสิงคสาลวันเป็นสถานที่น่ารื่นรมย์ดังนี้. </p><p>         บทว่า  <strong>โทสินา  รตฺติ</strong>   คือปราศจากโทษ  มีอธิบายว่า  เว้นจากความมืด</p><p>มัว เหล่านี้คือ หมอก เมฆ ควัน ธุลี ราหู.  บทว่า   <strong>สพฺพผาลิผุลฺลา</strong>  ความ</p><p>ว่า สาละมีดอกบานในที่ทุกแห่งตั้งแต่โคนจนถึงยอด  ชื่อว่าที่ยังไม่บานแล้ว</p><p>ย่อมไม่มี. บทว่า  <strong>ทิพฺพา  มญฺเ  คนฺธา  สมฺปวนฺติ</strong>  ความว่า กลิ่นหอมเป็น</p><p>ของทิพย์   ย่อมฟุ้งตลบทั่วไปเหมือนกลิ่นหอมของดอกมณฑารพ   ทอง</p><p>กวาว แคฝอย และผงไม้จันทน์  มีอธิบายว่า ย่อมฟุ้งไป เหมือนสถานที่ชื่นชอบ</p><p>ของท้าวสักกะ.  สุยาม  สันดุสิต   นิมมานรดี  ปรนิมมิตวสวัดดี  และท้าว</p><p>มหาพรหม. บทว่า  <strong>กถ  รูเปน อาวุโส อานนฺท</strong>  ความว่า พระอานนทเถระเป็น</p><p>สังฆนวกะแห่งพระเถระ  ๕  รูปนั้น. ถามว่า เพราะเหตุไร พระเถระจึงถาม</p><p>ข้อนั้นก่อน. ตอบว่า เพราะนับถือกัน.</p><p>         ก็พระเถระ ๒ รูปนั้นนับถือกันและกัน. พระสารีบุตรเถระคิดว่า</p><p>พระอานนทเถระอุปัฏฐากพระศาสนาซึ่งเราควรทำดังนี้ ได้นับถือพระ</p><p>อานนทเถระ. พระอานนทเถระคิดว่า พระสารีบุตรเถระเป็นยอดสาวกของ</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าดังนี้  ได้นับถือพระสารีบุตรเถระ. ท่านให้ทารกในตระ</p><p>กูลบรรพชาแล้ว ให้ถืออุปัชฌาย์ในสำนักของพระสารีบุตรเถระ.  แม้พระ</p><p>สารีบุตรเถระก็ได้ทำนั้นเหมือนกัน.   ภิกษุที่องค์หนึ่งให้บาตรและจีวรของ</p><p>ตนให้บรรพชาแล้ว ให้อีกองค์หนึ่งเป็นอุปัชฌาย์ประมาณ  ๕๐๐ รูป ท่าน</p><p>พระอานนท์ได้จีวรเป็นต้นที่ประณีตแล้วถวายพระเถระเท่านั้น   ได้ยิน</p><p>ว่า พราหมณ์คนหนึ่งคิดว่า การบูชาพุทธรัตนะและสังฆรัตนะยังปรากฏ</p><p>ชื่อว่าการบูชา  ธัมมรัตนะ จะเป็นอย่างไรหนอ. เขาจึงเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 44</p><p>ภาคเจ้า  ทูลถามเนื้อความนั้น.  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  พราหมณ์ ถ้าท่าน</p><p>ใคร่จะบูชา ธัมมรัตนะ  จงบูชาภิกษุผู้พหูสูตรรูปหนึ่งเถิด.  พราหมณ์ทูล</p><p>ว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  ขอพระองค์จงบอกภิกษุพหูสูตรเถิด.  พระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าตรัสว่า ท่านจงถามภิกษุสงฆ์เถิด. เขาเข้าไปหาภิกษุสงฆ์กล่าว</p><p>ว่า ข้าแต่ท่านผู้เจริญ  ขอท่านจงบอกภิกษุผู้พหูสูต.   ภิกษุกล่าวว่า พระ</p><p>อานนทเถระซิ  พราหมณ์.  พราหมณ์บูชาพระเถระด้วยไตรจีวรมีค่าพัน</p><p>หนึ่ง.   พระเถระรับไตรจีวรแล้ว   ได้ไปยังสำนักของพระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า. พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามว่า  ได้ผ้ามาแต่ไหน อานนท์. พระอานนท์</p><p>กราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  พราหมณ์คนหนึ่งถวาย  แต่ข้าพระองค์</p><p>ใคร่จะถวายจีวรนี้แก่ท่านสารีบุตร. พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ถวายเถิด </p><p>อานนท์.</p><p>         อา.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  พระสารีบุตรหลีกไปสู่ที่  จาริกเสียแล้ว.</p><p>         พ.   จงถวายเวลาเธอมาเถิด.</p><p>         อา.  พระองค์ทรงบัญญัติสิกขาบทไว้แล้ว.</p><p>         พ.   ก็พระสารีบุตรจักมาเมื่อไร.</p><p>         อา.  ประมาณ   ๑๐   วันพระเจ้าข้า.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงบัญญัติสิกขาบท   ด้วยพระดำรัสว่า</p><p>ดูก่อนอานนท์   เราอนุญาตให้ภิกษุเก็บอดิเรกจีวรไว้ได้   ๑๐   วันเป็น</p><p>อย่างยิ่ง.  แม้พระสารีบุตรเถระได้สิ่งใดสิ่งหนึ่งที่ชอบใจ  ถวายสิ่งนั้นแก่พระ</p><p>อานนทเถระอย่างนั้นเหมือนกัน. พระเถระเหล่านั้นนับถือกันและกัน อย่าง</p><p>นี้.  พระเถระจึงถามก่อนเพราะความนับถือกัน  ด้วยประการฉะนี้.</p><p>         อนึ่ง  ชื่อว่า ถามความเห็นนั่น  พึงถามตั้งแต่สิ่งน้อยไป เพราะฉะนั้น</p><p>พระเถระคิดว่า จักถามพระอานนท์ก่อน  พระอานนท์จักตอบชี้แจงตาม</p><p>ปฏิภาณของตน  ต่อมา  จึงจักถามพระเรวตะอนุรุทธะ  มหากัสสปะ  มหาโมค-</p><p>คัลลานะ พระมหาโมคคัลลานะจักตอบชี้แจงตามปฏิภาณของตน  จากพระ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 45</p><p>เถระทั้ง  ๕   รูป  จึงจักถามเรา  แม้เราจักตอบชี้แจงตามปฏิภาณของตน</p><p>พระธรรมเทศนานี้จักถึงที่สุด  ถึงความไพบูลย์ ด้วยคำมีประมาณเท่านี้</p><p>ก็หามิได้  เมื่อเป็นเช่นนั้น  พวกเราทั้งหมดจักเข้าไปทูลถามพระทศพล</p><p>พระศาสดาจักทรงตอบชี้แจงด้วยพระสัพพัญญุตญาณ  ธรรมเทศนานี้จักถึง</p><p>ที่สุดถึงความไพบูลย์ ด้วยคำมีประมาณเท่านี้  ก็หามิได้ เมื่อเป็นเช่นนั้น </p><p>พวกเราทั้งหมดจักเข้าไปทูลถามพระทศพล  พระศาสนาจักทรงตอบชี้แจง</p><p>ด้วยพระสัพพัญญุตญาณ   ธรรมเทศนานี้จักถึงที่สุดถึงความไพบูลย์ด้วยคำ</p><p>มีประมาณเท่านี้  เหมือนอย่างว่า  เมื่อคดีเกิดในชนบท  คดีย่อมถึงผู้ใหญ่</p><p>บ้าน เมื่อผู้ใหญ่บ้านไม่สามารถจะตัดสินได้ ย่อมถึงเจ้าเมือง เมื่อเขาไม่</p><p>อาจ ย่อมถึงผู้พิพากษา เมื่อเขาไม่อาจย่อมถึงเสนาบดี  เมื่อเสนาบดีนั้นไม่</p><p>อาจ ย่อมถึงอุปราช เมื่ออุปราชนั้นไม่อาจจะตัดสินได้ย่อมถึงพระราชา</p><p>ตั้งแต่เวลาพระราชามีพระราชวินิจฉัยแล้ว  คดีย่อมเด็ดขาดด้วยพระราชโอง</p><p>การย่อมไม่เปลี่ยนแปลง  ฉันใด   เราก็ฉันนั้นจักถามพระอานนท์ก่อน...เมื่อเป็น</p><p>เช่นนั้น พวกเราทั้งหมด  จักเข้าไปทูลถามพระทศพล  พระศาสดาจักทรง</p><p>ตอบชี้แจงด้วยพระสัพพัญยุตญาณ  ธรรมเทศนานี้จักถึงที่สุด   ถึงความ</p><p>ไพบูลย์ด้วยคำมีประมาณเท่านี้  ดังนี้  พระเถระเมื่อถามความเห็นอย่างนี้</p><p>จึงได้ถามพระอานนทเถระก่อน.</p><p>         บทว่า   <strong>พหุสฺสุโต   โหติ</strong>  ความว่า  ภิกษุนั้นฟังมาก  อธิบายว่า</p><p>เรียนนวังคสัตถุศาสน์ด้วยอำนาจอักขระเบื้องต้น และเบื้องปลายแห่งบาลี</p><p>และอนุสนธิ.  บทว่า  <strong>สุตธโร</strong>   คือเป็นผู้รองรับสุตะไว้ได้. จริงอยู่ พระพุทธพจน์</p><p>อันก็ได้เรียนแต่บาลีประเทศนี้  เลือนหายไปแต่บาลีประเทศนี้   ไม่คงอยู่ดุจ</p><p>น้ำในหม้อทะลุ  เธอไม่อาจจะกล่าว หรือบอกสูตร หรือชาดกข้อเดียว ใน ท่าน</p><p>กลางบริษัทได้  ภิกษุนี้  หาชื่อว่าผู้ทรงสุตะไม่. ส่วนพระพุทธพจน์อันภิกษุใด</p><p>เรียนแล้ว  ย่อมเป็นอย่างเวลาที่ตนเรียนมาแล้วนั่นแหละ  เมื่อเธอไม่ทำการ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 46</p><p>สาธยายตั้ง  ๑๐  ปี ตั้ง   ๒๐  ปี  ก็ไม่เลือนหาย  ภิกษุนี้ชื่อว่าผู้ทรงสุตะ.บท</p><p>ว่า  <strong>สุตสนฺนิจโย</strong> ได้แก่  ผู้สั่งสมสุตะ  ก็สุตะอันภิกษุใดสั่งสมไว้ในหีบคือหทัย</p><p>คงอยู่ดุจรอยจารึกที่ศิลา  และดุจมันเหลวราชสีห์ที่เข้าใส่ไว้ในหม้อทอง  ภิกษุ</p><p>นี้  ชื่อว่า  ผู้มีสุตะเป็นที่สั่งสม.  บทว่า  <strong>ธตา</strong>  ได้แก่  ตั้งอยู่  ทรงจำไว้  ช่ำชอง</p><p>จริงอยู่  พระพุทธพจน์อันภิกษุบางรูปเรียนแล้ว  ทรงจำไว้ช่ำชองไม่เคลื่อน</p><p>คลาด  ภิกษุนั้นเมื่อใคร ๆ พูดว่าท่านจงกล่าวสูตร  หรือชาดกโน้นดังนี้ </p><p>ย่อมกล่าวว่าเราท่อง  เทียบเคียง  ซักซ้อมแล้ว จักรู้  แต่สำหรับบางรูปทรงจำ</p><p>ไว้  ช่ำชองเป็นเช่นกับภวังคโสต.   เมื่อใครๆ  กล่าวว่า ขอท่านจงกล่าวสูตร</p><p>หรือชาดกโน้น เธอย่อมยกขึ้นกล่าวสูตรหรือชาดกนั้นได้ทันที. บทว่า</p><p><strong>ธตา</strong>  ท่านหมายเอาภิกษุนั้น  จึงกล่าวแล้ว.  บทว่า  <strong>วจสา  ปริจิตา</strong> ได้แก่ เธอ</p><p>ท่องแล้วด้วยวาจาด้วยสามารถแห่ง  สุตตทสกะ  วัคคทสกะ  ปัณณาสทส-</p><p>กะ. บทว่า  <strong>มนสานุเปกฺขิตา</strong>  ได้แก่  เพ่งด้วยจิต.  เมื่อภิกษุใด  คิดอยู่ด้วย</p><p>ใจ  ซึ่งพระพุทธพจน์ที่ตนท่องแล้วด้วยวาจา  พระพุทธพจน์ย่อมปรากฏในที่</p><p>นั้นๆ คือปรากฏดุจรูปปรากฏแก่บุคคลผู้ยืนตามไฟดวงใหญ่ไว้ฉะนั้น.บท</p><p>ว่า  <strong>มนสานุเปกฺขิตา</strong>  นั้น  ท่านหมายเอาภิกษุนั้น จึงกล่าว. บทว่า <strong>ทิฏฺิยา</strong></p><p><strong>สุปฏิวิทฺธา</strong>  ได้แก่  แทงตลอดด้วยดีด้วยปัญญาโดยเหตุและผล.  ในบท</p><p>ว่า  <strong>ปริมณฺฑเลหิ  ปทพฺยญฺชเนหิ</strong>  นี้ชื่อบทพยัญชนะ  เพราะทำเนื้อความ</p><p>ให้ปรากฏ ทำบทนั้นให้บริบูรณ์  ด้วยอักขระ  กล่าวพยัญชนะ  ๑๐ อย่างไม่ให้</p><p>เสียไป ชื่อว่า บทพยัญชนะราบเรียบ อีกอย่างหนึ่ง ภิกษุใด  เมื่อจะแสดง</p><p>ธรรมในบริษัทอ้างสูตร  หรือชาดกแล้ว  เอาพระสูตรหรือชาดกอื่นมา</p><p>อธิบาย กล่าวอุปมาของสูตรนั้น ให้เรื่องนั้นผ่านไป จับเรื่องนี้ วางเรื่องนั้น</p><p>เลี่ยงไปอธิบายไปทางหนึ่ง  ได้เวลาก็ลุกขึ้น  ส่วนสูตรที่เธออ้างไว้ก็เป็นสักแต่</p><p>ว่าอ้างไว้เท่านั้น. ถ้อยคำของภิกษุนั้นชื่อว่า ไม่ราบเรียบ. ส่วนภิกษุใดอ้าง</p><p>สูตรหรือชาดกไม่เอาบทภายในแม้บทหนึ่ง  มาลบล้างอนุสนธิ   สละเบื้อง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 47</p><p>ต้น ปลายแห่งบาลี   ตั้งอยู่ในนัยที่อาจารย์ให้ไว้ดำเนินไปเหมือนกำหนดด้วย</p><p>ตราชั่ง  เหมือนส่งน้ำไปที่เหมืองลึก  เหมือนสินธพอาชาไนยกระทืบเท้า</p><p>ถ้อยคำของภิกษุนั้น   ชื่อว่าราบเรียบ   ท่านหมายเอาถ้อยคำเห็นปานนี้</p><p>จึงกล่าวว่า <strong>ปริมณฺฑเลหิ  ปทพฺยญฺชเนหิ</strong>  ดังนี้.</p><p>         ในบทว่า   <strong>อนุปฺปพนฺเธหิ</strong>  ความว่า  ภิกษุใด  กล่าวธรรม  ตั้งแต่เวลา</p><p>เริ่มสูตร  หรือชาดกปรารภ  รีบด่วนเหมือนคนสีไฟ เหมือนคนเคี้ยวของ</p><p>ร้อน กระทำที่ถือเอาแล้ว ๆ และไม่ถือเอาแล้วๆ ในอนุสนธิเบื้องต้นเบื้องปลาย</p><p>แห่งบาลี  อ้อมแอ้มในที่นั้นๆ จบลุกไป เหมือนคนเลี้ยงเหี้ยเที่ยวไปในระหว่าง</p><p>ใบไม้เก่า  ภิกษุใด เมื่อกล่าวธรรม บางคราวก็เร็ว บางคราวก็ช้า บางคราว</p><p>ทำเสียงดัง  บางคราวทำเสียงค่อย  ไปเผาศพ  บางคราวลุก  บางคราวก็ดับฉันใด</p><p>ภิกษุนั้นชื่อว่าพระธัมมกถึกเปรียบด้วยไฟเผาศพฉันนั้นเหมือนกัน  เมื่อบริษัท</p><p>ประสงค์จะลุก เริ่มขึ้นอีก. แม้ภิกษุใด เมื่อกล่าวให้พิสดารในที่นี้แม้แต่เธอ</p><p>กล่าวเหมือนถอนหายใจ เหมือนคร่ำครวญ  ถ้อยคำของภิกษุเหล่านี้แม้ทั้งหมด</p><p>ชื่อว่าไม่ติดต่อกัน.  ส่วนผู้ใดเริ่มสูตร  ตั้งอยู่ในนัย ที่อาจารย์ให้ไว้ทำไม่ขาด</p><p>สายให้เป็นไป เหมือนกระแสน้ำยังถ้อยคำให้เป็นไม่ขาดตอนเหมือนน้ำตกจาก</p><p>คงคา ถ้อยคำของเขาชื่อว่า ติดต่อกันโดยลำดับ ท่านหมายเอาถ้อยคำนั้น</p><p>จึงกล่าวว่า  <strong>อนุปฺปพนฺเธหิ</strong>  ดังนี้. บทว่า  <strong>อนุสายสมุคฺฆาตาย</strong>  ได้แก่ เพื่อถอนอนุสัย</p><p>๗  อย่าง. บทว่า <strong>เอวรูเปน</strong>   ความว่า  ป่าโคสิงคสาลวัน  พึงงามด้วยภิกษุพหูสูต</p><p>เห็นปานนี้   หรือภิกษุแสดงรูปเห็นปานนั้นนั่งแล้ว  ชายสังฆาฏิกับชาย</p><p>สังฆาฏิจดกัน หรือเข่ากับเข่าจดกันและกัน  พึงทราบเนื้อความในวาระทั้งปวง</p><p>โดยนัย. ภิกษุชื่อปฏิสัลลานารามา  เพราะอรรถว่า  ความหลีกเร้นเป็นที่มา</p><p>ยินดีของภิกษุนั้น. บทว่า <strong>ปฏิสลฺลานรโต</strong>  คือ  ยินดีแล้วในการหลีกเร้น. บท</p><p>ว่า  <strong>สหสฺสโลกาน</strong>  คือ โลกธาตุพันหนึ่ง.  จริงอยู่ การเสพธุระ เนื่องด้วยการ</p><p>พิจารณาของพระเถระมีประมาณเท่านี้.  ส่วนพระเถระเมื่อหวัง ย่อมตรวจดูได้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 48</p><p>หลายแสนจักรวาล.  บทว่า  <strong>อุปริปาสาทวรคโต</strong>  ได้แก่  บุรุษผู้ไปเบื้องบนปรา</p><p>สาท อันงาม ๗ ชั้น. หรือ ๙  ชั้น. บทว่า  <strong>สหสฺส  เนมิมณฺฑลาน  โยโลเกยฺย</strong></p><p>ความว่า พึงเปิดหน้าต่างแลดูมณฑลแห่งกงตั้งพัน  ตั้งอยู่ที่ดุม  ปลายกง</p><p>กับปลายกงตั้งจดกัน ในบริเวณปราสาทได้   ดุมก็ดี  กำก็ดี  ระหว่างกำก็</p><p>ดี  กงก็ดี จึงปรากฏแก่บุรุษนั้น. บทว่า <strong>เอวเมว โข อาวุโส</strong> ความว่า ภิกษุผู้มี</p><p>ทิพยจักษุแม้นี้  ย่อมตรวจดูโลกพันหนึ่ง   ด้วยทิพยจักษุ   ล่วงจักษุของ</p><p>มนุษย์ เขาสิเนรุพันหนึ่ง ในจักรวาลพันหนึ่งย่อมปรากฏ เหมือนดุมล้อ</p><p>ปรากฏแก่บุรุษผู้ยืนอยู่บนปราสาทนั้น ทวีป ปรากฏเหมือนกำ คนที่ยืน</p><p>อยู่บนทวีป ปรากฏเหมือนระหว่างกำ ภูเขาจักรวาลย่อมปรากฏเหมือน</p><p>กง. บทว่า <strong>อารญฺ โก</strong>    คือ ผู้สมาทานอรัญธุดงค์.แม้ในบทที่เหลือก็มีนัยนี้</p><p>แล. บทว่า <strong>โน จ สสาเทนฺติ</strong>  คือไม่ขัดแย้งกัน.จริงอยู่ บุคคลผู้สามารถจะถาม</p><p>ปัญหาทำให้มีเหตุมีผล  ชื่อว่าย่อมขัดแย้งกัน.  อธิบายว่าพวกภิกษุย่อม</p><p>ไม่กล่าวอย่างนี้. บทว่า <strong>ปวตฺตินี โหติ</strong> ได้แก่ ย่อมเป็นไป ดุจกระแสน้ำในแม่</p><p>น้ำ. บทว่า  <strong>ยาย โวหารสมาปตฺติยา</strong>  ความว่า ด้วยวิหารสมาบัติเป็นโลกิยะ</p><p>หรือโลกุตตระใด. บทว่า <strong>สาธุ  สาธุ  สารีปุตฺต</strong>  ความว่า สาธุการนี้  พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าประทานแก่พระอานนทเถระ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสกับพระ</p><p>สารีบุตรเถระ.  ในที่ทั้งปวงก็มีนัยนี้. บทว่า <strong>ยถาต อานนฺโท</strong> ความว่า ก็</p><p>อานนท์ เมื่อจะพยากรณ์โดยชอบ  พึงพยากรณ์ฉันใด พยากรณ์แล้วฉัน</p><p>นั้น.อธิบายว่า พระอานนท์ พยากรณ์ตามสมควร  คือ เหมาะสมแก่อัชฌาศัย</p><p>ของตนนั่นแล.</p><p>         จริงอยู่  พระอานนทเถระ   เป็นพหูสูตด้วยตนเอง แม้อัชฌาสัยของ</p><p>ท่าน  ตั้งอยู่อย่างนี้ว่า  โอหนอ  เพื่อนพรหมจรรย์ ในศาสนา  พึงเป็นพหูสูตดัง</p><p>นี้.  เพราะเหตุไร   เพราะว่าสิ่งที่ควรหรือไม่ควร   สิ่งที่มีโทษหรือไม่มี</p><p>โทษ  โทษหนักหรือเบา  แก้ไขได้   แก้ไขไม่ได้  ย่อมปรากฏแก่ภิกษุพหูสูต </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 49</p><p>ภิกษุผู้พหูสูตพิจารณาพระพุทธพจน์ที่ตนเรียนแล้ว   คิดว่า   ศีล  ท่าน</p><p>กล่าวไว้แล้วในที่นี้   สมาธิท่านกล่าวไว้แล้วในที่นี้    วิปัสสนาท่านกล่าว</p><p>ไว้แล้วในที่นี้  มรรคผลนิพพานท่านกล่าวไว้แล้วในที่นี้  บำเพ็ญศีลในที่</p><p>มาของศีล  บำเพ็ญสมาธิในที่มาของสมาธิ     ยังวิปัสสนาให้ถือเอาห้อง</p><p>ในที่แห่งวิปัสสนา เจริญมรรค ย่อมกระทำให้แจ้งซึ่งผล เพราะฉะนั้นอัชฌา-</p><p>สัยของพระเถระย่อมเป็นอย่างนี้ว่า โอหนอ เพื่อนพรหมจรรย์ของเรา เรียน</p><p>นิกายหนึ่ง หรือสอง สามหรือสี่ หรือห้านิกายแล้ว พิจารณาอยู่ บำเพ็ญศีลเป็น</p><p>ต้น ในที่มาแห่งศีลเป็นต้น พึงทำให้แจ้งซึ่งมรรคผล และนิพพานโดยลำ-</p><p>ดับ. แม้ในวาระที่เหลือก็มีนัยนี้แล.</p><p>         จริงอยู่  ท่านเรวตะ  พอใจในฌาน  ยินดีแล้วในฌาน เพราะฉะนั้น</p><p>ท่านมีความคิดอย่างนี้ว่า โอหนอเพื่อนพรหมจรรย์ของเรา นั่งผู้เดียว ทำ</p><p>กสิณบริกรรม ยังสมาบัติ  ๘ ให้เกิด  เจริญวิปัสสนามีฌานเป็นปทัฏฐาน</p><p>พึงทำให้แจ้งซึ่งโลกุตตรธรรม เพราะฉะนั้น จึงพยากรณ์อย่างนี้.</p><p>         ท่านพระอนุรุทธะมีทิพยจักษุ ท่านมีความคิดอย่างนี้ว่า   โอหนอ</p><p>เพื่อนพรหมจรรย์ เจริญอาโลกกสิณเห็นสัตว์ทั้งหลายกำลังจุติ และอุปบัติใน</p><p>จักรวาลหลายพัน  ด้วยทิพยจักษุ  ยังจิตให้สังเวชเพราะวัฏฏภัย  เจริญ</p><p>วิปัสสนา พึงทำให้แจ้งซึ่งโลกุตตรธรรม เพราะฉะนั้น จึงพยากรณ์แล้วอย่าง</p><p>นี้.</p><p>         ท่านมหากัสสปะ เป็นธุตวาท ท่านมีความคิดอย่างนี้ว่า โอหนอ เพื่อน</p><p>พรหมจรรย์เป็นธุตวาท ยังตัณหาพร้อมทั้งปัจจัยให้เหี่ยวแห้ง  ด้วยอานุภาพ</p><p>แห่งธุดงค์แล้ว  กำจัดกิเลสมีประการต่างๆ  แม้เหล่าอื่น  เจริญวิปัสสนา</p><p>พึงทำให้แจ้งซึ่งโลกุตตรธรรม เพราะฉะนั้น จึงพยากรณ์แล้วอย่างนี้</p><p>         ท่านมหาโมคคัลลานะ ถึงที่สุดแห่งสมาธิบารมี  ส่วนลำดับจิตอัน</p><p>สุขุม  ลำดับขันธ์  ลำดับธาตุ  ลำดับอายตนะ   การเข้าฌาน  ก้าวลงสู่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 50</p><p>อารมณ์   การกำหนดองค์  การกำหนดอารมณ์   การตัดองค์  การตัด</p><p>อารมณ์ เจริญโดยส่วนเดียว เจริญโดย  ๒  ส่วน ดังนั้น จึงปรากฏแก่ผู้เรียน</p><p>อภิธรรมเท่านั้น. ก็ผู้ไม่ได้เรียนอภิธรรม เมื่อจะกล่าวธรรม  ย่อมไม่รู้ว่า</p><p>นี้เป็นสกวาทะ นี้เป็นปรวาทะ  ยังแสดงปรวาทะว่าเราจักแสดงสกวาทะ</p><p>ยังแสดงสกวาทะว่าเราจักแสดงปรวาทะ    ย่อมกล่าวลำดับธรรมให้ผิด</p><p>ส่วนผู้เรียนอภิธรรม  ย่อมแสดงสกวาทะ โดยสกวาทะแน่นอน หรือปรวาทะ</p><p>โดยปรวาทะแน่นอน ย่อมไม่กล่าวลำดับธรรมให้ผิด เพราะฉะนั้น พระเถระ</p><p>มีความคิดอย่างนี้ว่า โอหนอ เพื่อนพรหมจรรย์ เป็นนักอภิธรรม  ยังฌานให้</p><p>หยั่งลงในที่อันสุขุม เจริญวิปัสสนา พึงทำให้แจ้งซึ่งโลกุตตรธรรม    เพราะ</p><p>ฉะนั้น จึงพยากรณ์แล้วอย่างนี้.</p><p>         ท่านพระสารีบุตร ถึงที่สุดแห่งปัญญาบารมี ย่อมสามารถยังจิตให้</p><p>เป็นไปในอำนาจของตนได้ด้วยปัญญา  ผู้มีปัญญาทรามหาสามารถไม่.</p><p>จริงอยู่   ผู้มีปัญญาทราม เป็นไปในอำนาจแห่งจิตที่เกิดขึ้น ดิ้นรนไปแล้วข้าง</p><p>นี้  และข้างโน้น  ๒-๓ วัน ถึงความเป็นคฤหัสถ์ ประสบความฉิบหายมิใช่ประ</p><p>โยชน์ เพราะฉะนั้น พระเถระมีความคิดอย่างนี้ว่า โอหนอ เพื่อนพรหม</p><p>จรรย์ ไม่เป็นไปในอำนาจแห่งจิต   ยังจิตให้เป็นไปในอำนาจของตน ปราบ</p><p>ความเสพติดข้าศึกและความดิ้นรนทั้งหมดของจิตนั้น  ไม่ให้ออกไปภาย</p><p>นอก แม้เล็กน้อย.  เจริญวิปัสสนา พึงทำให้แจ้งซึ่งโลกุตตรธรรม     เพราะ</p><p>ฉะนั้น จึงพยากรณ์แล้วอย่างนี้.</p><p>         บทว่า  <strong>สพฺเพส โว สารีปุตฺต  สุภาสิต  ปริยาเยน</strong> ความว่า ดูก่อนสารี-</p><p>บุตร  เหตุแห่งความงามด้วยพวกภิกษุ  ผู้ยินดีในฌานบ้าง ผู้ได้ทิพยจักษุ</p><p>บ้าง   ผู้ธุดงควาทะบ้าง   ผู้นักอภิธรรมบ้าง   ผู้ไม่เป็นไปในอำนาจแห่ง</p><p>จิตบ้าง สำหรับสังฆารามมีอยู่. เพราะฉะนั้น  คำของพวกเธอทั้งหมดเป็น</p><p>สุภาษิต โดยปริยาย  คือเป็นสุภาษิตด้วยเหตุนั้นแล  หาเป็นทุพภาษิตไม่. บท </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 51</p><p>ว่า  <strong>อปิจ  มมาปิ  สุณาถ</strong>  ความว่า อีกอย่างหนึ่ง  พวกเธอจงฟังคำของเรา.</p><p>บทว่า  <strong>น ตาวาห  อิม  ปลฺลงฺก  ภินฺทิสฺสามิ</strong>  ความว่า เราตั้งความเพียรมีองค์</p><p>๔  นี้แล้วจักไม่ทำลาย  คือจักไม่เลิก นั่งขัดสมาธิเพียงนั้น. ได้ยินว่า พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้า ทรงละสิริราชสมบัตินี้ได้ด้วยพระญาณอันแก่กล้า ทรงออก</p><p>ภิเนษกรมณ์ เสด็จขึ้นโพธิมณฑล โดยลำดับ ทรงตั้งความเพียรมีองค์ ๔</p><p>ประทับนั่งขัดสมาธิ เป็นการชัยชนะ  มีพระทัยมั่น ทรงทำลายล้างสมองของ</p><p>มารทั้ง   ๓  แล้ว  ทรงยังหมื่นโลกธาตุให้บันลืออยู่  ทรงแทงตลอดพระ</p><p>สัพพัญญุตญาณ ในเวลาใกล้รุ่ง. พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงหมายเอามหาโพธิ-</p><p>บัลลังก์นั้นของพระองค์  จึงตรัสอย่างนี้.  อีกอย่างหนึ่ง พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า  แม้เมื่อทรงอนุเคราะห์ชนผู้เกิดในภายหลัง ทรงแสดงข้อปฏิบัติอันเป็น</p><p>สาระแก่กัลยาณปุถุชน  จึงตรัสอย่างนี้. จริงอยู่ พระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงเห็น</p><p>ว่า  ในอนาคตกุลบุตรผู้มีอัชฌาสัยอย่างนี้  จักสำเหนียกเห็น    ด้วยประการ</p><p>ฉะนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้า เมื่อตรัสมหาโคสิงคสูตร จึงตรัสว่า ดูก่อนสารี-</p><p>บุตร ภิกษุในศาสนานี้ในภายหลังภัต... ดูก่อนสารีบุตรป่าโคสิงคสาลวัน</p><p>พึงงามด้วยภิกษุเห็นปานนี้แล..   ภิกษุทั้งหลายคิดว่า   พวกเราจักถือเอา</p><p>อัชฌาศัยของพระผู้มีพระภาคเจ้าดังนี้  กลับจากบิณฑบาตในภายหลังภัต</p><p>ตั้งความเพียรมีองค์ ๔ มีใจแน่วแน่  จักสำคัญสมณธรรม อันตนควรทำ</p><p>ว่า พวกเรายังไม่บรรลุอรหัต จักไม่ทำลายการนั่งขัดสมาธินี้ดังนี้  ภิกษุเหล่า</p><p>นั้น ปฏิบัติแล้วอย่างนี้ จักทำที่สุดแห่งชาติ  ชรา  และมรณะได้โดยวันเล็กน้อย</p><p>เท่านั้น ดังนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าเมื่อทรงอนุเคราะห์ชนผู้เกิดภายหลัง</p><p>นี้ ทรงแสดงข้อปฏิบัติอันเป็นสาระแก่กัลยาณปุถุชน  จึงตรัสอย่างนี้. บท</p><p>ว่า <strong>เอวรูเปน โข สารีปุตฺต ภิกฺขุนา โคสิงฺคสาลวน  โสเภยฺย</strong> ความว่า ดูก่อน</p><p>สารีบุตร ป่าโคสิงคสาลวันพึงงามด้วยภิกษุเห็นปานนี้โดยตรงแล  จบพระ</p><p>ธรรมเทศนาด้วยอนุสนธิดังนี้แล.</p><p>                          <em>จบอรรถกถามหาโคสิงคสาลสูตร  ที่  ๒ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 52</p><p>                         <strong>๓.  มหาโคปาลสูตร</strong></p><p>         [๓๘๓]   ข้าพเจ้าได้สดับมาอย่างนี้ :-</p><p>         สมัยหนึ่งพระผู้มีพระภาคเจ้า เสด็จประทับอยู่ในเชตวนารามของ</p><p>อนาถบิณฑิกคฤหบดี กรุงสาวัตถี. ครั้งนั้น พระองค์ได้ตรัสเรียกภิกษุทั้ง</p><p>หลายว่า  ภิกษุทั้งหลาย.  ภิกษุเหล่านั้นได้ทูลรับพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า</p><p>ข้าแต่พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้เจริญ.</p><p>               <strong>องค์เป็นเหตุไม่เจริญ  ๑๑  ประการ</strong></p><p>         [๓๘๔] พระองค์ตรัสธรรมปริยายนี้ว่า ภิกษุทั้งหลาย นายโคบาลประ</p><p>กอบด้วยองค์  ๑ ประการแล้ว ไม่ควรจะรักษาหมู่โคและทำหมู่โคให้เจริญ</p><p>ได้.  องค์ ๑๑ ประการนั้นเป็นไฉน.    นายโคบาลในโลกนี้  ๑. เป็นผู้ไม่รู้</p><p>จักรูป  ๒. เป็นไม่ฉลาดในลักษณะ ๓. เป็นผู้ไม่เขี่ยไข่ขางออกเสีย  ๔. เป็นผู้</p><p>ไม่ปิดแผล ๕.  เป็นผู้ไม่สุมควัน  ๖.  ไม่รู้จักท่า  ๗.  ไม่รู้จักให้ดื่ม  ๘. ไม่รู้จัก</p><p>ทาง  ๙. เป็นผู้ไม่ฉลาดในตำบลที่โคเที่ยวหากิน  ๑๐. เป็นผู้รีดน้ำนมเสียหมด</p><p>ไม่มีส่วนเหลือไว้ ๑๑. เป็นผู้ไม่ปรนปรือเหล่าโคอุสุภ  (คือดีกว่าโคทั้งปวง)</p><p>อันเป็นพ่อฝูงเป็นผู้นำฝูงด้วยการปรนปรือเป็นพิเศษ.  นายโคบาลประกอบ</p><p>ด้วยองค์  ๑๑ ประการเหล่านี้แล้ว ไม่ควรจะรักษาหมู่โคให้เจริญได้.</p><p>         ภิกษุก็เหมือนกัน  ประกอบด้วยองค์ ๑๑ ประการแล้ว ไม่ควรจะถึง</p><p>ความเจริญงอกงามไพบูลย์ในธรรมวินัยนี้.      องค์  ๑๑  ประการเป็น</p><p>ไฉน. ภิกษุในศาสนานี้ ๑. เป็นผู้ไม่รู้จักรูป ๒. เป็นผู้ไม่ฉลาดในลักษณะ</p><p>๓.  เป็นผู้ไม่เขี่ยไข่ขางออกเสีย  ๔. เป็นผู้ไม่ปิดแผล ๕. เป็นผู้ไม่สุมควัน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 53</p><p>๖. ไม่รู้จักท่า ๗. ไม่รู้จักให้ดื่ม ๘. ไม่รู้จักทาง  ๙. เป็นผู้ไม่ฉลาดในโคจร</p><p>๑๐. เป็นผู้รีดเสียหมดไม่มีส่วนเหลือไว้  ๑๑. เป็นผู้ไม่บูชาภิกษุทั้งหลายผู้เป็น</p><p>พระเถระเป็นรัตตัญญูมีพรรษาผนวชนานแล้ว เป็นบิดาภิกษุสงฆ์ เป็นผู้นำ</p><p>ภิกษุสงฆ์ด้วย   ด้วยบูชาอันล้นเหลือ.</p><p>         [๓๘๕] ๑.ภิกษุทั้งหลาย  ภิกษุเป็นผู้ไม่รู้จักรูปเป็นอย่างไร. ภิกษุใน</p><p>ศาสนานี้ไม่รู้จักชัดตามเป็นจริงว่า  รูปชนิดใดชนิดหนึ่ง  รูปทั้งปวง  ก็คือมหา-</p><p>ภูตรูปทั้งสี่  และอุปาทายรูป  คือรูปอาศัยมหาภูตรูปทั้งสี่  ภิกษุเป็นผู้ไม่</p><p>จักรูปอย่างนี้.</p><p>               ๒.  ภิกษุเป็นผู้ไม่ฉลาดในลักษณะเป็นอย่างไร   ภิกษุใน</p><p>ศาสนานี้ไม่รู้จักชัดตามเป็นจริงว่าคนพาลมีกรรมเป็นเครื่องหมาย.  ภิกษุ</p><p>เป็นผู้ไม่ฉลาดในลักษณะอย่างนี้แล.</p><p>               ๓. ภิกษุเป็นผู้เขี่ยไข่ขางออกเสียเป็นอย่างไร.    ภิกษุใน</p><p>ศาสนานี้ให้กามวิตก คือความตรึกประกอบด้วยความอยากได้   พยาบาท</p><p>วิตก คือความตรึกประกอบด้วยความปองร้าย  วิหึสาวิตก คือความตรึกประ</p><p>กอบด้วยความเบียดเบียน และอกุศลธรรมที่เป็นบาป ซึ่งเกิดขึ้นแล้วๆ ให้อยู่</p><p>ทับถม ไม่ละเสีย ไม่บรรเทาเสีย ทำให้เกิดเนืองๆ ภิกษุไม่เขี่ยไข่ขางออกเสีย</p><p>อย่างนี้.</p><p>               ๔. ภิกษุเป็นผู้ไม่ปิดแผลเป็นอย่างไร. ภิกษุในศาสนานี้เห็น</p><p>รูปด้วยตา  ฟังเสียงด้วยหู  ดมกลิ่นด้วยจมูก  ลิ้มรสด้วยลิ้น  ถูกต้องสิ่งที่จะพึง</p><p>ถูกต้องด้วยกาย  รู้แจ้งธรรมารมณ์ด้วยใจแล้ว  ถือไว้โดยนิมิต  คือความ</p><p>หมาย ถือไว้โดยอนุพยัญชนะ คือความจำแนกออก    ธรรมทั้งหลายที่เป็น</p><p>บาปอกุศล มีอภิชฌาและโทมนัสเป็นต้นเค้า ย่อมไม่อาจไหลไปตามบุคคลผู้</p><p>อยู่ไม่สำรวมอินทรีย์  มีอินทรีย์ที่ไม่สำรวมแล้วใดเป็นเหตุ  เธอไม่ปฏิบัติเพื่อ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 54</p><p>จะสำรวมอินทรีย์นั้น  ไม่รักษาอินทรีย์นั้น  ไม่ถึงความสำรวมในอินทรีย์</p><p>นั้น ภิกษุเป็นผู้ไม่ปิดแผลอย่างนี้.</p><p>               ๕.    ภิกษุเป็นผู้ไม่สุมควันเป็นอย่างไร. ภิกษุในศาสนานี้ไม่</p><p>แสดงธรรมตามที่ตนได้ฟังได้เรียนแก่ผู้อื่นโดยพิสดาร.   ภิกษุเป็นผู้ไม่สุมควัน</p><p>อย่างนี้.</p><p>               ๖. ภิกษุไม่รู้จักท่าเป็นอย่างไร.  ภิกษุในศาสนานี้ ไม่ไปหา</p><p>แล้วและไต่ถามไล่เลียงภิกษุทั้งหลายผู้มีพุทธวจนะฟังแล้วมาก   เป็นผู้รู้</p><p>หลัก ทรงธรรมทรงวินัย ทรงมาติกาว่า ภาษิตนี้เป็นอย่างไรโดยระยะ</p><p>กาล.  เธอผู้มีอายุทั้งหลายจึงไม่เปิดเผยข้อความที่ยังลี้ลับ ไม่ทำข้อความอัน</p><p>ลึกซึ้งให้ตื้น   และไม่บรรเทาความสงสัยในเหล่าธรรมเป็นที่ตั้งแห่งความ</p><p>สงสัย ซึ่งยังมีเป็นอันมากแก่เธอ. ภิกษุไม่รู้จักท่าอย่างนี้.</p><p>               ๗. ภิกษุไม่รู้จักดื่มเป็นอย่างไร. ภิกษุในศาสนานี้  เมื่อธรรม</p><p>วินัยที่พระตถาคตประกาศให้รู้แจ้งแล้ว  อันผู้ใดผู้หนึ่งแสดงอยู่  ย่อมไม่</p><p>ได้ความรู้ธรรมรู้อรรถและความปราโมทย์อันประกอบด้วยธรรม.  ภิกษุไม่</p><p>รู้จักดื่มอย่างนี้.</p><p>               ๘. ภิกษุไม่รู้จักทางเป็นอย่างไร. ภิกษุในศาสนานี้  ไม่รู้ชัด</p><p>อัฏฐังคิกมรรคคือทางประกอบด้วยองค์ ๘ เป็นทางอันประเสริฐตามเป็น</p><p>จริง ภิกษุไม่รู้จักทางอย่างนี้.</p><p>               ๙.  ภิกษุผู้ไม่ฉลาดในโคจรเป็นอย่างไร. ภิกษุในศาสนานี้ไม่รู้</p><p>ชัดในสติปัฏฐาน คือสติเป็นที่ตั้งอย่างใหญ่ทั้งสี่  ตามเป็นจริงภิกษุเป็นผู้</p><p>ไม่ฉลาดในโคจรอย่างนี้.</p><p>               ๑๐.   ภิกษุเป็นผู้รีดเสียหมดไม่มีส่วนเหลือไว้เป็นอย่างไร.</p><p>คฤหบดีทั้งหลายมีศรัทธา  มาปวารณาคือเชิญภิกษุในศาสนาให้เลือกรับ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 55</p><p>ด้วยจีวร บิณฑบาต   เสนาสนะ และคิลานปัจจัยเภสัชชบริขาร.  ในการ</p><p>ที่เขาปวารณาเช่นนั้น       เธอไม่รู้จักประมาณเพื่อจะรับปัจจัยสี่มีจีวร</p><p>เป็นต้น.  ภิกษุเป็นผู้รีดเสียหมดไม่มีส่วนเหลือไว้อย่างนี้.</p><p>               ๑๑.    ภิกษุเป็นผู้ไม่บูชาภิกษุทั้งหลายผู้เป็นเถระรัตตัญญู</p><p>มีพรรษาบวชนานแล้วเป็นบิดาภิกษุสงฆ์ เป็นผู้นำภิกษุสงฆ์ด้วยการบูชา</p><p>อันล้นเหลือเป็นอย่างไร.  ภิกษุในศาสนานี้ไม่เข้าไปตั้งไว้ซึ่งกายกรรม</p><p>วจีกรรม และมโนกรรม อันประกอบด้วยเมตตา ในภิกษุทั้งหลายผู้เป็นเถระ</p><p>รัตตัญญู  มีพรรษาบวชนานแล้ว เป็นบิดาภิกษุสงฆ์  เป็นผู้นำภิกษุสงฆ์</p><p>ทั้งในที่แจ้งทั้งในที่ลับ ภิกษุเป็นผู้ไม่บูชาภิกษุทั้งหลายผู้เป็นเถระรัตตัญญูมี</p><p>พรรษาผนวชนานแล้ว เป็นบิดาภิกษุสงฆ์ เป็นผู้นำภิกษุสงฆ์ด้วยการบูชา</p><p>อันล้นเหลือ  อย่างนี้.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ภิกษุประกอบด้วยองค์   ๑๑   ประการเหล่านี้แล</p><p>ไม่ควรจะถึงความเจริญงอกงามไพบูลย์ในธรรมวินัยนี้.</p><p>         </p><p>      <strong>องค์เป็นเหตุให้เจริญ    ๑๑   ประการ</strong></p><p>         [๓๘๖]  (พระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงแสดงธรรมทั้งหลายที่เป็นโทษอย่าง</p><p>นี้แล้ว  จึงทรงแสดงธรรมทั้งหลายที่เป็นคุณต่อไปว่า)</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  นายโคบาลประกอบด้วยองค์ ๑๐ ประการแล้ว ควร</p><p>จะรักษาหมู่โคและทำให้หมู่โคเจริญได้.   องค์   ๑๑  ประการเป็นไฉน. นายโค</p><p>บาลในโลกนี้ ๑. เป็นผู้รู้จักรูป  ๒.เป็นผู้ฉลาดในลักษณะ ๓.เป็นผู้เขี่ยไข่ขางออก</p><p>เสีย ๔.เป็นผู้ปิดแผล  ๕.เป็นผู้สุมควัน ๖.รู้จักท่า ๗.รู้จักให้ดื่ม ๘.รู้จักทาง</p><p>๙. เป็นผู้ฉลาดในตำบลที่โคเที่ยวหากิน     ๑๐. เป็นผู้รีดน้ำนมมีส่วนเหลือไว้</p><p>๑๑.  เป็นพ่อฝูง  ด้วยบูชาอันล้นเหลือ. นายโคบาล </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 56</p><p>ประกอบด้วยองค์ ๑๑  ประการเหล่านี้แล้ว ควรจะรักษาหมู่โคและทำให้หมู่โค</p><p>เจริญได้.</p><p>         ภิกษุก็เหมือนกัน ประกอบด้วยองค์   ๑๑   ประการแล้ว ควรจะถึง</p><p>ความเจริญงอกงามไพบูลย์ในธรรมวินัยนี้. องค์ ๑๑ ประการเป็นไฉน.</p><p>ภิกษุในธรรมวินัย  ๑. เป็นผู้รู้จักรูป ๒. เป็นผู้ฉลาดในลักษณะ ๓. เป็นผู้เขี่ย</p><p>ไข่ขางออกเสีย  ๔. เป็นผู้ปิดแผล  ๕. เป็นผู้สุมควัน ๖. รู้จักท่า ๗. รู้จักให้ดื่ม</p><p>๘.  รู้จักทาง  ๙.  เป็นผู้ฉลาดในโคจร  ๑๐.  เป็นผู้รีดมีส่วนเหลือไว้   ๑๑.  เป็นผู้</p><p>บูชาภิกษุทั้งหลายผู้เป็นเถระรัตตัญญู  มีพรรษาผนวชนานแล้ว  เป็นบิดา</p><p>ภิกษุสงฆ์  เป็นผู้นำภิกษุสงฆ์   ด้วยบูชาอันล้นเหลือ.</p><p>         [๓๘๗] ๑. ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุเป็นผู้รู้จักรูปเป็นอย่างไร. ภิกษุใน</p><p>ศาสนานี้  รู้ชัดตามเป็นจริงว่า  รูปชนิดใดชนิดหนึ่ง  และรูปทั้งปวง ก็คือมหา-</p><p>ภูตรูปทั้งสี่  และอุปาทายรูปที่อาศัยมหาภูตรูปทั้งสี่.       ภิกษุเป็นผู้รู้จักรูป</p><p>อย่างนี้.</p><p>               ๒. ภิกษุเป็นผู้ฉลาดในลักษณะเป็นอย่างไร. ภิกษุในศาสนา</p><p>นี้  รู้ชัดตามเป็นจริงว่า คนพาลมีกรรมเป็นเครื่องหมาย  บัณฑิตมีกรรมเป็น</p><p>เครื่องหมาย. ภิกษุเป็นผู้ฉลาดในลักษณะอย่างนี้.</p><p>               ๓. ภิกษุเป็นผู้เขี่ยไข่ขางออกเสียเป็นอย่างไร.  ภิกษุในศาสนา</p><p>นี้ไม่ให้กามวิตก พยาบาทวิตก วิหิงสาวิตก และอกุศลกรรมที่เป็นบาปอยู่ทับ</p><p>ถม ละเสีย บันเทาเสีย ทำให้สิ้นเสีย  ไม่ให้เกิดได้เนืองๆ. ภิกษุเป็นผู้เขี่ยไข่</p><p>ขางออกเสียอย่างนี้.</p><p>               ๔. ภิกษุเป็นผู้ปิดแผลเป็นอย่างไร. ภิกษุในศาสนานี้  เห็น</p><p>รูปด้วยตา  ฟังเสียงด้วยหู  ดมกลิ่นด้วยจมูก ลิ้มรสด้วยลิ้น ถูกต้องสิ่งที่จะพึง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 57</p><p>ถูกต้องด้วยกาย  รู้แจ้งธรรมารมณ์ด้วยใจแล้ว ไม่ถือไว้โดยนิมิต   ไม่ถือไว้</p><p>โดยอนุพยัญชนะ   ธรรมทั้งหลายที่เป็นบาปอกุศลมีอภิชฌาและโทมนัสเป็นต้น</p><p>เค้า ย่อมอาจไหลไปตามบุคคลผู้ไม่สำรวมอินทรีย์ มีอินทรีย์ที่ไม่สำรวมแล้ว</p><p>ใดเป็นเหตุ  เธอปฏิบัติเพื่อจะสำรวมอินทรีย์นั้น.  ภิกษุเป็นผู้ปิดแผลอย่าง</p><p>นี้.</p><p>               ๕.  ภิกษุเป็นผู้สุมควันเป็นอย่างไร.  ภิกษุในศาสนานี้ แสดง</p><p>ธรรมตามที่ตนได้ฟังได้เรียนแก่ผู้อื่นโดยพิสดาร. ภิกษุเป็นผู้สุมควันอย่าง</p><p>นี้.</p><p>               ๖. ภิกษุรู้จักท่าเป็นอย่างไร.  ภิกษุในศาสนานี้ไปหาแล้วและ</p><p>ไต่ถามไล่เลียงภิกษุทั้งหลายผู้มีพุทธวจนะฟังแล้วมาก เป็นผู้รู้หลัก ทรง</p><p>ธรรมทรงวินัยทรงมาติกาว่า ภาษิตนี้เป็นอย่างไร เนื้อความของภาษิตนี้เป็น</p><p>อย่างไร  โดยระยะกาล.  เธอผู้มีอายุทั้งหลาย  จึงเปิดเผยข้อความที่ยังลี้</p><p>ลับ ทำข้อความอันลึกซึ้งให้ตื้น และบันเทาความสงสัย ในเหล่าธรรมที่เป็นที่</p><p>ตั้งแห่งความสงสัย  ซึ่งยังมีเป็นอันมากแก่เธอ.  ภิกษุรู้จักท่าอย่างนี้แล.</p><p>               ๗. ภิกษุรู้จักดื่มเป็นอย่างไร. ภิกษุในศาสนานี้ เมื่อธรรมและ</p><p>วินัยที่พระตถาคตให้รู้แจ้งแล้ว  อันผู้ใดผู้หนึ่งแสดงอยู่  ย่อมได้ความรู้ธรรมรู้</p><p>อรรถและความปราโมทย์อันประกอบด้วยธรรม. ภิกษุรู้จักดื่มอย่างนี้.</p><p>               ๘. ภิกษุรู้จักทางเป็นอย่างไร. ภิกษุในศาสนานี้ รู้ชัดอัฏฐังคิก</p><p>มรรคเป็นทางอันประเสริฐตามเป็นจริง. ภิกษุรู้จักทางอย่างนี้แล.</p><p>               ๙. ภิกษุเป็นผู้ฉลาดในโคจรเป็นอย่างไร. ภิกษุในศาสนานี้รู้ชัด</p><p>สติปัฏฐานทั้งสี่ตามเป็นจริง. ภิกษุเป็นผู้ฉลาดในโคจรอย่างนี้แล.</p><p>               ๑๐. ภิกษุเป็นผู้รีดมีส่วนเหลือไว้เป็นอย่างไร.  คฤหบดีทั้ง</p><p>หลายผู้มีศรัทธา  มาปวารณาคือเชิญภิกษุในคาสนานี้ให้เลือกรับ  ด้วย </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 58</p><p>จีวร  บิณฑบาต  เสนาสนะ  และคิลานปัจจัยเภสัชชบริกขาร. ในการที่</p><p>เขาปวารณาเช่นนั้น   เธอรู้จักประมาณเพื่อจะรับปัจจัยสี่มีจีวรเป็นต้น.</p><p>ภิกษุเป็นผู้รีดมีส่วนเหลือไว้อย่างนี้แล.</p><p>               ๑๑. ภิกษุเป็นผู้บูชาภิกษุทั้งหลาย  ผู้เป็นเถระเป็นรัตตัญญูมี</p><p>พรรษาบวชนานแล้ว  เป็นบิดาภิกษุสงฆ์เป็นผู้นำภิกษุสงฆ์ด้วยบูชาอันล้น</p><p>เหลือเป็นอย่างไร. ภิกษุในศาสนานี้เข้าไปตั้งไว้ซึ่งกายกรรม  วจีกรรม</p><p>และมโนกรรม  อันประกอบด้วยเมตตา  ในภิกษุทั้งหลาย ผู้เป็นพระเถระ</p><p>รัตตัญญูมีพรรษาบวชนานแล้ว   เป็นบิดาภิกษุสงฆ์เป็นผู้นำภิกษุสงฆ์</p><p>ทั้งในที่แจ้งทั้งในที่ลับ     ภิกษุเป็นผู้บูชาภิกษุทั้งหลายผู้เป็นเถระ</p><p>รัตตัญญู  มีพรรษาบวชนานแล้ว  เป็นบิดาภิกษุสงฆ์ เป็นผู้นำภิกษุสงฆ์</p><p>ด้วยบูชาอันล้นเหลืออย่างนี้.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ภิกษุประกอบด้วยองค์  ๑๑  ประการเหล่านี้แล้ว ควร</p><p>จะถึงความเจริญงอกงามไพบูลย์ในธรรมวินัยนี้.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสธรรมปริยายนี้จบแล้ว  ภิกษุเหล่านี้มีใจเต็ม</p><p>ตื้นไปด้วยปีติโสมนัสเพลิดเพลินภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้า     ฉะนี้</p><p>แล.</p><p>                              <em>จบมหาโคปาลสูตรที่  ๓. </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 59</p><p>                       <strong>อรรถกถามหาโคปาลสูตร</strong></p><p>         มหาโคปาลสูตรมีบทเริ่มต้นว่า  เอวมฺเม สุต. เราได้ฟังมาแล้วอย่างนี้</p><p>         ในมหาโคปาสูตรนั้น มี  ๓  กถา  คือ <strong>เอกนาลิกา  จตุรสฺสา  นิ</strong></p><p><strong>สินฺนวตฺติกา</strong>.  การกล่าวบาลีในกถาทั้ง  ๓  นั้น และกล่าวเนื้อความแต่ละ</p><p>บท ชื่อว่า <strong>เอกนาลิกา</strong>. การแสดงนายโคบาลผู้ไม่ฉลาด  แสดงภิกษุไม่ฉลาด</p><p>แสดงนายโคบาลผู้ฉลาด   แสดงภิกษุผู้ฉลาด   กล่าวประมวลไว้เป็น  ๔</p><p>พวก  ชื่อว่า <strong>จตุรสฺสา</strong>. การแสดงนายโคบาลผู้ไม่ฉลาดไปถึงที่สุด  การแสดง</p><p>ภิกษุผู้ไม่ฉลาด  ไปถึงที่สุด การแสดงนายโคบาลผู้ฉลาด ไปถึงที่สุด  การ</p><p>แสดงภิกษุผู้ฉลาด ไปถึงที่สุด  นี้ชื่อว่านิสินนวุตติกา. กถานี้อาจารย์ทั้งปวง</p><p>ในธรรมวินัยประพฤติกันมาแล้ว</p><p>           บทว่า  <strong>เอกาทสหิ ภิกฺขเว องฺเคหิ</strong>  คือโดยส่วนแห่งโทษ ๑๑ อย่าง</p><p>บทว่า โคคณ แปลว่าฝูงโค. บทว่า  <strong>ปริหริตุ</strong>  ได้แก่  พาเที่ยวไป. บทว่า  <strong>ผาติกาตุ</strong></p><p>ได้แก่ ให้ถึงความเจริญ. บทว่า <strong>อิธ</strong>  คือ ในโลกนี้. บทว่า  <strong>น รูปญฺญู  โหติ</strong></p><p>ได้แก่   ย่อมไม่รู้จักรูปโดยการนับ   หรือโดยสี.   ชื่อว่าย่อมไม่รู้จักโดย</p><p>การนับ  คือย่อมไม่รู้จักนับ โคของตนว่า ร้อยหนึ่ง หรือ พันหนึ่ง. นายโคบาล</p><p>นั้นเมื่อแม่โคถูกฆ่า  หรือหนีไปนับฝูงโคแล้ว ทราบว่า  วันนี้แม่โคประมาณ</p><p>เท่านี้ หายไปดังนี้  เที่ยวไปตลอด   ๒-๓  ละแวกบ้าน หรือดง  ย่อมไม่แสวง</p><p>หา  เมื่อแม่โคของคนอื่นเข้าไปยังฝูงโคของตน  นับจำนวนแล้วทราบว่า</p><p>โคเหล่านี้ประมาณเท่านี้  ไม่ใช่ของเราดังนี้  ไม่เอาไม้ตะพดตีออกไป แม่</p><p>โคของเขาที่หายไปแล้ว ก็เป็นอันหายไป. เขาต้อนแม่โคของคนอื่นเที่ยว </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 60</p><p>ไป. พวกเจ้าของโค  เห็นแล้วคุกคามว่า นายโคบาลนี้  รีดน้ำนมแม่โคนมของ</p><p>พวกเรา ตลอดกาลประมาณเท่านี้แล้ว พาเอาแม่โคของตนไป.  แม้ฝูงโคของ</p><p>เขาย่อมเสื่อมไป เขาย่อมห่างไกลจากการบริโภคปัญจโครส.</p><p>         นายโคบาลที่ชื่อว่าไม่รู้โดยสี คือไม่รู้ว่า โคสีขาวมีประมาณเท่านี้</p><p>สีแดงประมาณเท่านี้  สีดำประมาณเท่านี้ สีด่างประมาณเท่านี้  สีเขียวประ</p><p>มาณเท่านี้ นายโคบาลนั้น เมื่อแม่โคถูกฆ่าหรือหนีไป ฯลฯ เขาย่อมห่างไกล</p><p>จากการบริโภคปัญจโครส. บทว่า <strong>น  ลกฺขณกุสโล  โหติ</strong> ความว่า ย่อมไม่รู้</p><p>เครื่องหมายที่ต่างกันมีธนู  หอก หลาวเป็นต้น  ที่ตนทำเป็นเครื่องหมายไว้ที่ตัว</p><p>ของแม่โค นายโคบาลนั้น เมื่อแม่โคถูกฆ่าหรือหนีไป นับจำนวนโคแล้วรู้</p><p>ว่า วันนี้โคลักษณะโน้นหายไป  ฯลฯ เขาย่อมห่างไกล แม้จากการบริโภค</p><p>ปัญจโครส. บทว่า  <strong>น  อาสาฏิก  สาเฏตา</strong>  ความว่า แผลของโคมีในที่ถูกตอ</p><p>และหนามเป็นต้นทิ่มแทง แมลงวันหัวเขียวหยอดไข่ขางไว้ที่แผลนั้น ชื่อว่า</p><p>ไม่คอยเขี่ยไข่ขางของแมลงวันหัวเขียวเหล่านั้น  นายโคบาลคอยเอาไม้เขี่ยไข่</p><p>ขางเหล่านั้นออกไปแล้ว  พึงใส่ยา  นายโคบาลโง่  หาทำอย่างนั้นไม่.  เพราะฉะนั้น</p><p>ท่านจึงกล่าวว่า ไม่คอยเขี่ยไข่ขาง.  แผลของโคของเขาลุกลามเป็นแผลลึก</p><p>พวกสัตว์เล็กไช  เข้าท้องได้  แม่โคเหล่านั้นถูกความเจ็บไข้ครอบงำไม่สามารถ</p><p>เพื่อจะเคี้ยวกินหญ้า และดื่มน้ำได้ตามต้องการ น้ำนมของโคทั้งหลาย ในที่</p><p>นั้นก็ขาด พวกโคก็ถอยกำลัง แม้อันตรายแห่งชีวิตย่อมมีแก่โดยทั้ง  ๒ ฝูง</p><p>โคของเขาย่อมเสื่อมบ้าง เขาย่อมห่างไกลจากปัญจโครสบ้าง ด้วยประการ</p><p>อย่างนี้. บทว่า  <strong>น วณ  ปฏิจฺฉาเทตา โหติ</strong> ความว่าแผลที่เกิดแล้วแก่โคโดยนัย</p><p>ที่กล่าวแล้วพึงเอาปอหรือป่านพันปิดไว้.  นายโคบาลโง่  หาทำอย่างนั้น</p><p>ไม่. เมื่อเป็นเช่นนั้น หนองย่อมไหลจากแผลของโคของเขา โคเสียดสีกันและ</p><p>กัน เพราะการเสียดสีนั้น แผลเกิดแก่โคแม้เหล่าอื่น โคถูกความเจ็บไข้ครอบ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 61</p><p>งำแล้วอย่างนี้  ไม่สามารถเพื่อจะเคี้ยวกินหญ้า ๓  ตามต้องการได้ ฯลฯ  เขา</p><p>ย่อมห่างไกล.</p><p>         บทว่า <strong>น ธูม กตฺตา โหติ</strong> ความว่า ในเวลาภายในฤดูฝน เหลือบและ</p><p>ยุงเป็นต้นชุกชุมเมื่อฝูงโคเข้าคอกแล้ว ควรสุมด้วยควันให้ในคอกนั้น นายโค</p><p>บาลผู้ไม่ฉลาด  ย่อมไม่สุมควันให้ฝูงโคถูกเหลือบเป็นต้นเบียดเบียนตลอดคืน</p><p>ยังรุ่ง ก็ไม่ได้หลับ ในวันรุ่งขึ้นนอนหลับที่โคนไม้เป็นต้น ในที่นั้นๆ ในป่า</p><p>ไม่สามารถเพื่อจะเคี้ยวกินหญ้าตามความต้องการได้ ฯลฯ เขาย่อมห่างไกล</p><p>จากการบริโภคปัญจโครส.  บทว่า  <strong>น  ติตฺถ  ชานาติ</strong>  ความว่า  ไม่รู้จักท่าว่าเรียบ</p><p>หรือไม่เรียบ มีสัตว์ร้ายหรือไม่มีสัตว์ร้าย  ดังนี้. นายโคบาลนั้น ปล่อยแม่โค</p><p>ให้ลงไปโดยที่มิใช่ท่า เมื่อแม่โคเหล่านั้นเหยียบแผ่นหินเป็นต้นที่ท่าไม่</p><p>เรียบ เท้าย่อมแตก แม่โคลงที่ท่าลึกมีสัตว์ร้าย สัตว์ร้ายมีจรเข้เป็นต้น ก็กัด</p><p>เอา เขาจะต้องกล่าวว่า วันนี้โคหายไปแล้วประมาณเท่านี้  วันนี้ประมาณเท่า</p><p>นี้ ฝูงโคของเขาย่อมเสื่อมบ้าง เขาย่อมห่างไกลจากปัญโครสบ้าง ด้วยประ</p><p>การอย่างนี้. บทว่า <strong>น ปิต ชานาติ</strong>  ความว่า ไม่รู้จักให้โคดื่ม ก็นายโคบาล</p><p>ควรรู้จักให้โคดื่มและไม่ดื่มอย่างนี้ว่า  โคนี้  ดื่ม โคนี้ไม่ดื่ม โคนี้ได้โอกาสที่ท่า</p><p>น้ำ สำหรับดื่ม โคนี้ไม่ได้ดังนี้.  แต่นายโคบาลนี้  รักษาฝูงโคในป่าตลอดทั้ง</p><p>วัน คิดว่าเราจักให้ดื่มน้ำดังนี้ ก็ต้อนไปแม่น้ำ หรือหนอง โคใหญ่  โคเล็กเอา</p><p>เขา หรือสีข้างกระแทกแม่โคที่ไม่มีกำลัง และโคที่กำลังน้อยและ แก่ ตนได้</p><p>โอกาสลงน้ำแค่อก ดื่มตามความปรารถนา โคที่เหลือ เมื่อไม่ได้โอกาสยืน</p><p>อยู่บนฝั่งดื่มน้ำเจือเปือกตมบ้าง ไม่ได้ดื่มบ้างเมื่อเป็นเช่นนั้น นายโคบาลตีที่</p><p>หลัง ต้อนให้โคเหล่านั้นกลับเข้าป่าอีก ในโคเหล่านั้น แม่โคที่ไม่ได้ดื่มอิดโรย</p><p>ด้วยความกระหาย  ไม่สามารถจะเคี้ยวกินหญ้า  ตามความต้องการได้</p><p>น้ำนมของแม่โคในที่นั้นก็ขาดไป ฝูงโค  ก็ถอยกำลัง  ฯลฯ  เขาย่อมห่าง</p><p>ไกล. บทว่า <strong>น  วิถึ ชานาติ</strong> ความว่า ไม่รู้จักว่า ทางนี้เป็นทางเรียบปลอด </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 62</p><p>ภัย ทางนี้ไม่เรียบ  น่าสงสัย  มีภัยจำเพาะหน้า. เขาเว้นทางอันปลอดภัย</p><p>เรียบ  ต้อนฝูงโคให้เดินไปอีกทางหนึ่ง  โคได้กลิ่นราชสีห์และเสือเป็นต้น</p><p>หรืออันตรายแต่โจรครอบงำ   เปรียบด้วยเนื้อตื่น  ยืนชูคอ   จะเคี้ยวกิน</p><p>หญ้า  ดื่มน้ำไม่ได้ตามความปรารถนา  น้ำนมของแม่โคในที่นั้น  ก็ขาด </p><p>ไป  ฯลฯ เขาย่อมห่างไกล. บทว่า <strong>น โคจรกุสโล  โหติ</strong>  ความว่า ก็นายโค</p><p>บาลพึงฉลาดในสถานที่โคเที่ยวหากิน พึงรู้คราวละ  ๕  วัน หรือคราวละ</p><p>๗  วัน ให้ฝูงโคเที่ยวหากินในทิศหนึ่งแล้ว  วันรุ่งขึ้น ไม่พึงให้เที่ยวไปที่</p><p>นั้น. ก็สถานที่ฝูงโคใหญ่เคยเที่ยวไป หญ้าหมดเรียบเหมือนหน้ากลอง แม้น้ำ</p><p>ก็ขุ่นมัว เพราะฉะนั้น ในวันที่ ๕  หรือที่  ๗ จึงควรต้อนให้ไปเที่ยวหากินในที่</p><p>นั้นอีก  เพราะว่า  แม้หญ้า ก็กลับงอกงาม แม้น้ำก็ใส  ด้วยเหตุประมาณเท่า</p><p>นี้ ส่วนนายโคบาลนี้ไม่รู้จักคราวละ  ๕  วัน หรือคราวละ ๗ วัน ย่อมรักษา</p><p>สถานที่ตนรักษาแล้วนั่นและทุกๆ    วัน    เมื่อเป็นเช่นนั้นฝูงโคของเขา</p><p>ไม่ได้เคี้ยวกินหญ้าอันเขียวสด เมื่อเคี้ยวกินหญ้าแห้ง  ดื่มน้ำเจือเปือกตม</p><p>อยู่  น้ำนมของแม่โคในที่นั้นก็ขาดไป  ฯลฯ  เขาย่อมห่างไกล.</p><p>         บทว่า  <strong>อนวเสสโทหี  โหติ</strong> ความว่า เนื้อและเลือดของลูกโค จะตั้งอยู่</p><p>ได้เพียงใด นายโคบาลผู้ฉลาด พึงรีดน้ำนมให้เหลือไว้ ๑-๒ เต้า เพียง</p><p>นั้น นายโคบาลนี้ รีดน้ำนมมิได้เหลืออะไร. สำหรับลูกโคเลย ลูกโคที่ยังดูดน้ำ</p><p>นมย่อมอิดโรย  ด้วยความกระหายน้ำนม เมื่อไม่สามารถดำรงตนอยู่ได้</p><p>สั่นล้มลงตายต่อหน้าแม่  แม่เห็นลูกน้อยแล้วคิดว่า ลูกน้อยของเรา ไม่ได้แม้</p><p>เพื่อจะดื่มน้ำนมของแม่ตน ไม่สามารถเพื่อจะเคี้ยวกินหญ้า ดื่มน้ำ ตามความ</p><p>ต้องการได้ เพราะความโศกถึงลูก น้ำนมที่เต้าน้ำก็ขาดไป  ฝูงโคของเขาย่อม</p><p>เสื่อมบ้าง เขาย่อมห่างไกลจากปัญจโครสบ้าง ด้วยประการอย่างนี้  ชื่อ</p><p>ว่า พ่อโค เพราะอรรถว่าทำหน้าที่เป็นพ่อของโคทั้งหลาย.  ชื่อว่าหัวหน้า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 63</p><p>โค เพราะอรรถว่า นำฝูงโคคือพาไปได้ตามชอบใจ. บทว่า <strong>น อติเรกปูชาย</strong></p><p>ความว่า จริงอยู่  นายโคบาล ผู้ฉลาด ปรนปรือโคใหญ่เห็นปานนี้ ด้วยการ</p><p>ปรนปรือเป็นพิเศษ คือย่อมให้อาหารอันประณีต  ตกแต่งด้วยของหอมและ</p><p>การเจิม ๕ แห่ง ประดับดอกไม้  สวมปลอกทองคำและเงินที่เขา  ตามดวงไฟ</p><p>ให้สว่างตลอดคืน  ให้นอนภายใต้เพดานผ้า ส่วนนายโคบาลนี้ ย่อมไม่ทำการ</p><p>เอื้อเฟื้ออย่างเดียว จากการให้อาหารอันประณีตเป็นต้นนั้น โคใหญ่เมื่อไม่</p><p>ได้ปรนปรือ เป็นพิเศษก็ไม่รักษาฝูงโค ไม่ป้องกันอันตราย ฝูงโคของเขาย่อม</p><p>เสื่อมไป  เขาย่อมห่างไกลจากปัญจโครส ด้วยประการอย่างนี้.</p><p>         บทว่า <strong>อิธ</strong>  คือ ในศาสนานี้. บทว่า  <strong>น รูปญฺญู  โหติ</strong> ความว่า ย่อมไม่รู้</p><p>จักรูปที่กล่าวแล้วอย่างนี้ว่า  มหาภูตรูป ๔ โดยอาการ  ๒ คือ โดยการ</p><p>นับ หรือโดยสมุฏฐาน. ชื่อว่าไม่รู้จักโดยการนับ คือไม่รู้ว่า ส่วนแห่งรูป</p><p>๒๕   มาแล้ว ในบาลีอย่างนี้ว่า  อายตนะคือตา หู จมูก ลิ้น และกาย อายตนะ</p><p>คือรูป เสียง กลิ่น รส และโผฏฐัพพะ อิตถินทรีย์ ปุริสินทรีย์  ชีวิตินทรีย์</p><p>กายวิญญัติ  วจีวิญญัติ  อากาสธาตุ อาโปธาตุ ความเบาแห่งรูป  ความอ่อน</p><p>แห่งรูป ความควรแก่การงาน  ความก่อขึ้น ความสืบต่อ ความแก่  ความที่รูป</p><p>เป็นของไม่เที่ยง  อาหารคือคำข้าว.  ภิกษุนี้  เปรียบเหมือนนายโคบาล</p><p>นั้น ไม่รู้จักรูปแห่งโคทั้งหลายโดยการนับฉะนั้น เธอเมื่อไม่รู้จักรูปโดยการ</p><p>นั้นก็ไม่สามารถเพื่อจะกำหนดรูป ยึดถือรูป กำหนดปัจจัย  ยกขึ้นสู่สามัญ</p><p>ลักษณะ  กำหนดรูป  ยึดถือรูป  กำหนดปัจจัย  ยกขึ้นสู่สามัญลักษณะ</p><p>แล้ว  กำหนดอรูป  กำหนดจับอรูป  กำหนดปัจจัย  ยกขึ้นสู่ลักษณะ  ให้</p><p>กัมมัฏฐานถึงที่สุดได้ ภิกษุนั้น  ย่อมไม่เจริญด้วยศีล  สมาธิ  วิปัสสนา</p><p>มรรค   ผล   และนิพพานในศาสนานี้   เหมือนฝูงโคของนายโคบาลนั้น</p><p>ย่อมไม่เจริญฉะนั้น. เหมือนอย่างว่า นายโคบาลนั้นย่อมห่างไกลจากปัญจ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 64</p><p>โครส ฉันใด ภิกษุนั้นก็ห่างไกลจากธรรมขันธ์  ๕ คือ  ศีลขันธ์  สมาธิขันธ์</p><p>ปัญญาขันธ์  วิมุตติขันธ์   วิมุตติญาณทัสสนขันธ์  อันเป็นของพระอเสขะฉัน</p><p>นั้น ชื่อว่า ไม่รู้จักโดยสมุฏฐาน คือไม่รู้ว่า รูปประมาณเท่านี้ มีสมุฏฐาน</p><p>เดียว ประมาณเท่านี้ มีสองสมุฏฐาน ประมาณเท่านี้  มีสามสมุฏฐาน ประ</p><p>มาณเท่านี้  มีสี่สมุฏฐาน ประมาณเท่านี้  ย่อมไม่ตั้งขึ้น แต่สมุฏฐานไหน</p><p>เลย ดังนี้. ภิกษุนี้เปรียบเหมือนนายโคบาลนั้นไม่รู้จักรูปแห่งใดทั้งหลายโดย</p><p>สีฉะนั้น เธอไม่รู้จัดรูป โดยสมุฏฐาน ยึดถือรูป กำหนดรูป แล้ว  ฯลฯ</p><p>ย่อมห่างไกล. </p><p>         บทว่า  <strong>น   ลกฺขณกุสโล โหติ</strong> ความว่า ย่อมไม่รู้จักว่า กุศลกรรม</p><p>อกุศลกรรมเป็นลักษณะพาล  และบัณฑิตที่กล่าวแล้วอย่างนี้ว่า คนพาลมี</p><p>กรรมเป็นลักษณะ คนเป็นบัณฑิตมีกรรมเป็นลักษณะ เขาเมื่อไม่รู้จักอย่าง</p><p>นี้ ไม่เว้นคนพาล ไม่คบหาบัณฑิต เมื่อไม่เว้นคนพาล ไม่คบหาบัณฑิต</p><p>ไม่รู้จักสิ่งที่ควรไม่ควร  เป็นกุศล อกุศล  สิ่งที่มีโทษไม่มีโทษโทษหนักโทษเบา</p><p>แก้ไขได้  แก้ไขไม่ได้ เหตุมิใช่เหตุ เมื่อไม่รู้สิ่งนั้น ย่อมไม่สามารถเพื่อจะถือ</p><p>เอากัมมัฏฐานไปเจริญได้  ภิกษุนั้นย่อมไม่เจริญด้วยคุณมีศีลเป็นต้น  ตาม</p><p>ที่กล่าวแล้วในศาสนานี้ เหมือนฝูงโค ของนายโคบาลนั้นไม่เจริญ คือเป็นผู้</p><p>ห่างไกลจากธรรมขันธ์  เหมือนนายโคบาลห่างไกลจากปัญจโครสฉะนั้น.</p><p>บทว่า <strong>น  อาสาฏิก  สาเฏตา โหติ</strong> ความว่า ย่อมไม่บรรเทากามวิตกเป็น</p><p>ต้น ที่กล่าวแล้วอย่างนี้ว่า  กามวิตกเกิดขึ้นแล้วดังนี้ ไม่คอยเขี่ยไข่ขางเป็น</p><p>อกุศลวิตกนี้ เมื่อเที่ยวประพฤติอยู่ในอำนาจของวิตก ย่อมไม่สามารถเพื่อจะ</p><p>ถือเอากัมมัฏฐานไปเจริญได้    ภิกษุนั้นย่อมห่างไกลเหมือนของนายโค</p><p>บาล  ฯลฯ บทว่า <strong>น วณ ปฏิจฺฉาเทตา  โหติ</strong> ความว่า เมื่อถือนิมิต ในอารมณ์</p><p>ทุกอย่างโดยนัยเป็นต้นว่า เห็นรูปด้วยจักษุแล้ว ถือโดยนิมิตดังนี้ ย่อมไม่ยัง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 65</p><p>ความสำรวมให้ถึงพร้อมเหมือนนายโคบาลนั้นไม่ปิดแผลฉะนั้นเมื่อเปิด</p><p>ทวารเที่ยวไป ย่อมไม่สามารถเพื่อถือกัมมัฏฐานไปเจริญได้  ฯลฯ  เขา</p><p>ย่อมห่างไกล.</p><p>         บทว่า <strong>น  ธูม  กตฺตา โหติ</strong> ความว่า ภิกษุไม่สุมควันคือธรรมเทศนา</p><p>เหมือนนายโคบาลนั้นไม่สุมควันฉะนั้น คือไม่ทำธรรมกถา หรือสรภัญญะ</p><p>อุปนิสินนกถา หรืออนุโมทนา แต่นั้น พวกมนุษย์ไม่รู้จักคุณนั้นว่า ภิกษุผู้</p><p>เป็นพหูสูต  มีคุณดังนี้  มนุษย์เหล่านั้น เมื่อไม่รู้จักคุณและโทษ  ย่อมไม่กระ</p><p>ทำการสงเคราะห์ด้วยปัจจัย  ๔ เธอเมื่อลำบากด้วยปัจจัย ก็ไม่สามารถเพื่อ</p><p>จะทำการสาธยายพระพุทธพจน์  บำเพ็ญวัตรปฏิบัติ    ถือกัมมัฏฐานไปเจริญ</p><p>ได้ ฯลฯ เขาย่อมห่างไกล.  บทว่า <strong>น ติตฺถ ชานาติ</strong> ความว่า ภิกษุย่อมไม่เข้า</p><p>ไปหาภิกษุผู้เป็นพหูสูต  ผู้เป็นดุจท่า  เมื่อเข้าไปหา  ไม่ไต่ถาม  ถือเอา  สอบถาม</p><p>ให้รู้อย่างนี้ว่า ข้าแต่ท่านผู้เจริญ  พยัญชนะนี้ พึงปลูกฝังอย่างไร เนื้อความ</p><p>แห่งภาษิตนี้เป็นอย่างไร  บาลีในที่แห่งบาลีนี้ กล่าวไว้อย่างไร เนื้อความในที่</p><p>นี้ แสดงไว้อย่างไร   ภิกษุผู้เป็นพหูสูตเหล่านั้นอันเธอไม่ไต่ถามแล้วอย่าง</p><p>นี้ ย่อมไม่เปิดเผยข้อความที่ยังลี้ลับ ไม่จำแนกออกแสดง ไม่ทำข้อความที่ลึก</p><p>ให้ตื้น  ไม่ทำข้อความที่ไม่ปรากฏให้ปรากฏแก่เธอ.  บทว่า   <strong>อเนกวิหิ</strong></p><p><strong>เตสุ  จ  กงฺขาฏฺานีเยสุ  ธมฺเมสุ</strong>  ได้แก่  ย่อมไม่บรรเทาแม้ความสงสัยอย่าง</p><p>หนึ่ง ในความสงสัยหลายอย่าง มีอธิบายว่า ก็ความสงสัย  ชื่อว่าธรรมเป็นที่ตั้ง</p><p>แห่งความสงสัย  ย่อมไม่นำแม้ความสงสัย อย่างหนึ่งในธรรมนั้นออกไป</p><p>ได้. เธอไม่เข้าไปหาท่าคือภิกษุผู้เป็นพหูสูตอย่างนี้   จึงเต็มด้วยความสง</p><p>สัย ไม่สามาร เพื่อจะถือกัมมัฏฐานไปเจริญได้ เหมือนอย่างว่า  นายโค</p><p>บาล ย่อมไม่รู้จักท่าฉันใด  ภิกษุนี้ไม่รู้จักท่าคือธรรมฉันนั้น เมื่อไม่รู้ได้ถาม</p><p>ปัญหาในมิใช่วิสัย  เข้าไปหาพระนักอภิธรรม ได้ถามสิ่งที่ควรไม่ควร เข้า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 66</p><p>ไปหาพระวินัยธร ได้ถามการกำหนดรูปและอรูป  ท่านเหล่านั้น ถูกเธอถาม</p><p>ในธรรมที่มิใช่วิสัย  ย่อมไม่สามารถเพื่อจะตอบได้  เธอจึงเต็มไปด้วยความสง</p><p>สัย ด้วยตนเอง จึงไม่สามารถเพื่อจะถือกัมมัฏฐานไปเจริญได้ ฯลฯ  เขา</p><p>ย่อมห่างไกล.</p><p>         บทว่า  <strong>ปิต น ชานาติ</strong> ความว่า ภิกษุย่อมไม่รู้ คือไม่ได้ความปรา</p><p>โมทย์ประกอบด้วยธรรม เหมือนนายโคบาลนั้น ย่อมไม่รู้จักให้โคดื่มและไม่</p><p>ดื่มฉะนั้น เธออาศัยบุญกิริยาวัตถุสำเร็จด้วยการฟัง  ย่อมไม่ประสบอานิสงส์</p><p>ไปยังโรงฟังธรรมแล้ว ย่อมไม่ฟังโดยความเคารพ นั่งหลับย่อมพูดคุยเป็นผู้มี</p><p>ใจส่งไปอื่น เธอเมื่อไม่ฟังธรรมโดยความเคารพ  ย่อมไม่สามารถเพื่อจะถือ</p><p>กัมมัฏฐานไปเจริญได้  ฯลฯ  เขาย่อมห่างไกล. บทว่า  <strong>น วีถึ  ชานาติ</strong> ความ</p><p>ว่า ภิกษุย่อมไม่รู้ชัดอริยมรรคมีองค์ ๘  ตามเป็นจริงว่า ทางนี้เป็นโลกิยะ</p><p>ทางนี้เป็นโลกุตตระ ดังนี้ เหมือนนายโคบาลนั้น ไม่รู้อยู่ซึ่งทางและมิใช่ทาง</p><p>ฉะนั้น  เมื่อเธอไม่รู้ตั้งมั่นแล้วในทางที่เป็นโลกิยะ ย่อมไม่สามารถเพื่อจะยัง</p><p>โลกุตตรธรรมให้เกิดขึ้นได้ ฯลฯ เขาย่อมห่างไกล  บทว่า <strong>น โคจรกุสโล</strong></p><p><strong>โหติ</strong> ความว่า ภิกษุย่อมไม่รู้ชัดสติปัฏฐาน ๔  ตามเป็นจริงว่า ธรรมเหล่านี้</p><p>เป็นโลกุตตระ เหมือนนายโคบาลนั้นไม่รู้อยู่ซึ่งคราวละ  ๕  วัน และ ๗ วัน</p><p>ฉะนั้น เมื่อเธอไม่รู้ปลูกฝังญาณของตนไว้ในธรรมอันที่สุขุม ตั้งมั่นในสติ</p><p>ปัฏฐานเป็นโลกิยะ  ย่อมไม่สามารถเพื่อจะยังโลกุตตรธรรมให้เกิดขึ้นได้  ฯลฯ</p><p>เขาย่อมห่างไกล. บทว่า <strong>อนวเสสโทหี</strong>  ความว่า ภิกษุ  เมื่อไม่รู้จักประมาณ</p><p>ในการรับ  ย่อมรีดเสียหมดมิได้เหลือไว้ส่วนในนิทเทสวาร พวกคฤหบดีผู้มี</p><p>ศรัทธามาปวารณาแก่ภิกษุนั้นว่า  <strong>อภิหฏฺฐุ  ปวาเรนิตา</strong>  ในที่ปวารณานี้  ปวารณา</p><p>มี ๒ คือ ปวารณาด้วยวาจา  ๑  ปวารณาด้วยปัจจัย. พวกมนุษย์ไปยังสำ</p><p>นักของภิกษุแล้ว ปวารณาว่า  ข้าแต่ท่านผู้เจริญ ท่านพึงบอกสิ่งที่ต้องการดัง</p><p>นี้  ชื่อว่าปวารณาด้วยวาจา. พวกมนุษย์ถือผ้า  หรือ   เภสัชมีน้ำนมและน้ำอ้อย </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 67</p><p>เป็นต้น ไปสำนักของภิกษุ กล่าวว่า ข้าแต่ท่านผู้เจริญ ขอท่านจงรับตาม</p><p>ความต้องการเถิด  ดังนี้  ชื่อว่า  ปวารณาด้วยปัจจัย. บทว่า  <strong>ตตฺร  ภิกฺขุ</strong></p><p><strong>มตฺต  น  ชานาติ</strong>  มีอธิบายว่า ภิกษุ ไม่รู้จักประมาณในปัจจัยเหล่านั้น ไม่รับ</p><p>แต่พอประมาณโดยนัยที่ท่านกล่าวไว้ในรถวินีตสูตรว่า  พึงรู้ความสามารถ</p><p>ของทายก ความสามารถของไทยธรรม พึงรู้กำลังของตน รับสิ่งที่เขานำ</p><p>มาถวายทั้งหมด. มนุษย์ เดือดร้อนจะไม่มาปวารณาอีก. เธอเมื่อลำบากด้วย</p><p>ปัจจัย  ย่อมไม่สามารถจะถือกัมมัฏฐานไปเจริญได้  ฯลฯ   เขาย่อมห่าง</p><p>ไกล. บทว่า <strong>เต  น อติเรกปูชาย ปูชิตา โหติ</strong> ความว่า ภิกษุ ไม่บูชาพระภิกษุ </p><p>เหล่านั้นผู้เป็นพระเถระด้วยบูชาเป็นอดิเรก   มีเมตตากายกรรมเป็นต้น</p><p>นี้ ทั้งในที่แจ้ง ทั้งในที่ลับ เหมือนนายโคบาลไม่ปรนปรือโคใหญ่ด้วยการ</p><p>ปรนปรือเป็นพิเศษอยู่ฉะนั้น เพราะฉะนั้น พระเถระคิดว่า ภิกษุทั้งหลายไม่</p><p>ทำความเคารพและความยำเกรงในพวกเราเหล่านี้แล้ว  จึงมิได้สงเคราะห์</p><p>พวกนวกภิกษุด้วยการสงเคราะห์ ๒ คือ ไม่สงเคราะห์ด้วยธรรม ๑  ด้วย</p><p>อามิส  ๑  ไม่บำรุงนวกภิกษุผู้ลำบาก เหี่ยวแห้งอยู่ด้วยจีวร หรือบาตร สิ่งของ</p><p>เนื่องด้วยบาตร หรือที่อยู่ ไม่ให้ศึกษา บาลี หรืออรรถกถาคัมภีร์เนื่องด้วย</p><p>ธรรมกถา  หรือคัมภีร์ที่ลี้ลับ  พวกนวกภิกษุ  เมื่อไม่ได้การสงเคราะห์</p><p>๒ อย่างเหล่านี้ แต่สำนักของพระเถระทั้งหลายโดยประการทั้งปวง ย่อมไม่</p><p>อาจเพื่อจะดำรงอยู่ในศาสนานี้ได้.  พวกเธอย่อมไม่เจริญด้วยคุณมีศีลเป็น</p><p>ต้น เหมือนฝูงโคของนายโคบาล ย่อมไม่เจริญฉะนั้น. นายโคบาลนั้นย่อมเป็น</p><p>ผู้ห่างไกลจากปัญจโครสฉันใด เธอย่อมเป็นผู้ห่างไกลจากธรรมขันธ์  ๕</p><p>ฉันนั้น   สุกกปักษ์ท่านประกอบไว้แล้ว   พึงทราบด้วยสามารถตรงกัน</p><p>ข้ามที่กล่าวแล้วในกัณหปักษ์.</p><p>                            <em>จบอรรถกถามหาโคปาลสูตรที่  ๓ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 68</p><p>                           <strong>๔.  จูฬโคปาลสูตร</strong></p><p>         [๓๘๘] ข้าพเจ้าได้สดับมาอย่างนี้</p><p>         สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่  ณ  ฝั่งแม่น้ำคงคา จังหวัด </p><p>อุกกเวลาแคว้นวัชชี.  คราวนั้นแล  พระผู้มีพระภาคเจ้า   ตรัสเรียกภิกษุ</p><p>ทั้งหลาย พระภิกษุเหล่านั้น จึงรับสนองพระดำรัสของพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า</p><p>พระเจ้าข้า.</p><p>         [๓๘๙]  ภิกษุทั้งหลาย เรื่องเคยมีมาแล้ว นายโคบาลชาวมคธผู้มี</p><p>มาแล้ว นายโคบาลชาวมคธผู้มีปัญญาทราม ไม่นึกถึงฤดูสารทในเดือนท้าย</p><p>ฤดูฝน ไม่ตรวจตราดูฝั่งแม่น้ำคงคาข้างนี้ เริ่มต้อนฝูงโคข้ามไปฝั่งเหนือแห่ง</p><p>วิเทหรัฐฟากโน้น โดยไม่ถูกท่าเลย ทันใดนั้นแล ฝูงโคได้ว่ายเวียนวนในท่าม</p><p>กลางกระแสแม่น้ำคงคา  ถึงความวอดวายเสียที่ตรงนั้นเอง ข้อนั้นเป็นเพราะ</p><p>เหตุไร   ภิกษุทั้งหลาย  ก็เพราะค่าที่นายโคบาลชาวมคธเป็นผู้มีปัญญา</p><p>ทราม     ไม่นึกถึงฤดูสารทในเดือนท้ายฤดูฝน ไม่ตรวจตราดูฝั่งแม่น้ำคงคา</p><p>ข้างนี้  เริ่มต้อนฝูงโคให้ข้ามไปฝั่งเหนือแห่งวิเทหรัฐฟากโน้นโดยไม่ถูกท่า</p><p>เลย  ภิกษุทั้งหลาย สมณะหรือพราหมณ์พวกใดพวกหนึ่ง  ที่ไม่ฉลาดต่อโลก</p><p>นี้  ไม่ฉลาดต่อโลกหน้า  ไม่ฉลาดต่อสิ่งใต้อำนาจมาร ไม่ฉลาดต่อสิ่งเหนืออำ</p><p>นาจมาร   ไม่ฉลาดต่อสิ่งใต้อำนาจมฤตยู   ไม่ฉลาดต่อสิ่งเหนืออำนาจ</p><p>มฤตยู   ชนเหล่าใดจักสำคัญสิ่งที่ควรฟังควรเชื่อ ต่อสมณพราหมณ์เหล่า</p><p>นั้น  ข้อนั้นจักเป็นไปเพื่อไร้ประโยชน์เละทุกข์แก่ชนเหล่านั้นสิ้นกาลนานเช่น</p><p>นั้นเหมือนกัน. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 69</p><p>         [๓๙๐] ภิกษุทั้งหลาย   เรื่องเคยมีมาแล้ว   นายโคบาลชาวมคธผู้มี</p><p>ปัญญา  นึกฤดูสารทในเดือนท้ายฤดูฝน  ตรวจตราดูฝั่งแม่น้ำคงคาข้างนี้แล้ว</p><p>เริ่มต้อนฝูงโคให้ข้ามไปฝั่งเหนือแห่งวิเทหรัฐฟากโน้นโดยถูกท่าทีเดียว.</p><p>เขาขับต้อนเหล่าโคอสุภ เป็นโคพ่อสูง เป็นโคนำหน้าฝูง ข้ามไปก่อน มัน</p><p>ได้ (ว่าย) ตัดตรงกระแสแม่น้ำคงคา  ถึงฝั่งโดยสวัสดี. ต่อนั้นจึงต้อนโคอื่น</p><p>อีก ที่ใช้การได้ ที่พอจะฝึกใช้ได้  มันได้  (ว่าย) ตัดตรงกระแสแม่น้ำคง</p><p>คา ถึงฝั่งโดยสวัสดี. ต่อนั้นจึงไปต้อนโคผู้และโคเมียที่รุ่นคนอง มันก็ได้</p><p>(ว่าย)  ตัดตรงกระแสแม่น้ำคงคา  ถึงฝั่งโดยสวัสดี. ต่อนั้นไปจึงต้อนลูกโคและ</p><p>โคที่ซูบผอม  มันก็ได้ (ว่าย)   ตัดตรงกระแสแม่น้ำคงคา ถึงฝั่งโดยสวัสดี.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย เรื่องเคยมีมาแล้ว ลูกโคอ่อนที่เกิดในวันนั้น  ว่ายไปตาม</p><p>เสียงร้องของแม่มันก็ได้   (ว่าย)    ตัดตรงกระแสแม่น้ำคงคา   ถึงฝั่งโดย</p><p>สวัสดี.  ข้อนั้นเป็นเพราะเหตุไร เป็นเพราะเขาฉลาด  จริงอย่างนั้น  นายโค</p><p>บาลชาวมคธเป็นคนมีปัญญา นึกถึงฤดูสารทในเดือนท้ายฤดูฝน  ตรวจตราดู</p><p>ฝั่งแม่น้ำคงคาข้างนี้แล้ว  ขับต้อนฝูงโคให้ข้ามไปฝั่งเหนือแห่งวิเทหรัฐฟาก</p><p>โน้น โดยถูกท่าทีเดียว ภิกษุทั้งหลาย  สมณะหรือพราหมณ์พวกใดพวก</p><p>หนึ่ง  ที่ฉลาดต่อโลกนี้  ฉลาดต่อโลกหน้า  ฉลาดต่อสิ่งใต้อำนาจมาร  ฉลาดต่อ</p><p>สิ่งเหนืออำนาจมาร ฉลาดต่อสิ่งที่ใต้อำนาจมฤตยู  ฉลาดต่อสิ่งเหนืออำนาจ</p><p>มฤตยู    ชนเหล่าใดจักสำคัญสิ่งที่ควรฟังควรเชื่อ  ต่อสมณพราหมณ์เหล่า</p><p>นั้นข้อนั้นจักเป็นไปเพื่อประโยชน์และสุขแก่ชนเหล่านั้นสิ้นกาลนาน เช่นนั้น</p><p>เหมือนกัน.</p><p>         [๓๙๑] ภิกษุทั้งหลาย  บรรดาโคอุสุภ เป็นโคพ่อฝูง  เป็นโคนำฝูง</p><p>ได้  (ว่าย)  ตัดตรงกระแสแม่น้ำคงคา  ถึงฝั่งโดยสวัสดีแม้ฉันใด ภิกษุเหล่า</p><p>ใด   เป็นพระอรหันต์สิ้นอาสวะ อยู่จบพรหมจรรย์เสร็จกิจที่ต้องทำ   ปลงภาระ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 70</p><p>แล้ว สำเร็จประโยชน์ตน สิ้นสังโยชน์ในภพ  หลุดพ้นเพราะรู้ชอบแม้ภิกษุ </p><p>เหล่านั้น ตัดตรงกระแสมาร  ถึงฝั่งโดยสวัสดี  ฉันนั้นและ. ภิกษุทั้งหลายโคที่</p><p>ใช้การได้และที่พอจะฝึกใช้ได้ (ว่าย) ตัดตรงกระแสแม่น้ำคงคา ถึงฝั่งโดย</p><p>สวัสดี แม้ฉันใด ภิกษุเหล่าใดซึ่งเกิดผุดขึ้นและปรินิพพานในชั้น (สุทธา</p><p>วาส) นั้น ไม่จำต้องวกกลับมาจากโลกนั้น  เพราะสิ้นสังโยชน์เบื้องต่ำ  ๕.</p><p>แม้ภิกษุเหล่านั้น  จักตัดตรงกระแสมารแล้ว  ถึงฝั่งโดยสวัสดี.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย โคผู้และโคเมียที่รุ่นคนอง ได้(ว่าย)  ตัดตรงกระแสแม่</p><p>น้ำคงคา  ถึงฝั่งโดยสวัสดี แม้ฉันใด ภิกษุเหล่าใด เป็นพระสกทาคามี เพราะ</p><p>สิ้นสังโยชน์  ๓  และทำราคะ  โทสะ  โมหะ ให้เบาบาง  จักมาสู่โลกนี้อีกคราว</p><p>เดียวแล้ว  จักทำที่สุดทุกข์  แม้ภิกษุเหล่านั้น  ก็จักตัดตรงกระแสมารถึงฝั่งโดย</p><p>สวัสดี.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ลูกโค (และ) โคที่ซูบผอม ได้ (ว่าย) ตัดตรงกระแสแม่</p><p>น้ำคงคา ถึงฝั่งโดยสวัสดี  แม้ฉันใด ภิกษุเหล่าใดเป็นพระโสดาบัน เพราะสิ้น</p><p>สังโยชน์  ๓  มีอันไม่ตกต่ำเป็นธรรมดาเป็นผู้เที่ยงที่จะตรัสรู้ต่อไปข้าง</p><p>หน้า  แม้ภิกษุเหล่านั้น ก็ได้ตรัสตรงกระแสมาร  ถึงฝั่งโดยสวัสดี.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย ลูกโคอ่อนที่เกิดในวันนั้น  ว่ายไปตามเสียงร้องของ</p><p>แม่  ได้ (ว่าย)  ตัดตรงกระแสแม่น้ำคา   ถึงฝั่งโดยสวัสดี  แม้ฉันใด ภิกษุเหล่า</p><p>ใด  ซึ่งหน่วงธรรมและศรัทธาเป็นหลักแม้ภิกษุเหล่านั้นก็จักตัดตรงกระ</p><p>แสมาร ถึงฝั่งโดยสวัสดี  ฉันนั้นแหละ.  ภิกษุทั้งหลายตัวเราเป็นผู้ฉลาดต่อ</p><p>โลกนี้  ฉลาดต่อโลกหน้า  ฉลาดต่อสิ่งใต้อำนาจมาร ฉลาดสิ่งเหนืออำนาจ</p><p>มาร ฉลาดต่อสิ่งใต้อำนาจมฤตยู  ฉลาดต่อสิ่งเหนืออำนาจมฤตยู   ชนเหล่าใด</p><p>จักสำคัญสิ่งที่ควรฟังควรเชื่อต่อเรานั้น  ข้อนั้นจักเป็นไปเพื่อประโยชน์และ</p><p>สุขแก่ชนพวกนั้นตลอดกาลนาน ดังนี้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 71</p><p>        พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสเวยยากรณพจน์นี้แล้ว ภายหลังจึงได้ตรัส</p><p>คาถาประพันธ์นี้ต่อไปว่า</p><p>               <strong>โลกนี้  โลกหน้า  เรารู้อยู่ ประกาศไว้ดี                         </strong></p><p><strong>        แล้ว  เราผู้เป็นสัมพุทธะ  ทราบชัดโลกทั้งปวง</strong></p><p><strong>        ซึ่งแออัดด้วยมาร  และอ้างว้างจากมฤตยู</strong></p><p><strong>        ด้วยปัญญาอันยิ่ง  เปิดประตูอมฤตอันปลอด</strong></p><p><strong>        โปร่ง  เพื่อบรรลุพระนิพพาน  กั้นกระแสมาร</strong></p><p><strong>        ผู้ลามก  ขจัด  (กิเลส)  และกระทำให้หมด</strong></p><p><strong>        มานะ  พวกเธอจงเป็นผู้มากไปด้วยปรา-</strong></p><p><strong>        โมทย์  ปรารถนาพระนิพพาน  ซึ่งเป็นที่เกษมเถิด</strong></p><p><strong>        ภิกษุทั้งหลาย.</strong></p><p>                               <em>จบจูฬโคปาลสูตร  ที่  ๔ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 72</p><p>                <strong>อรรถกถาจูฬโคปาสสูตร</strong></p><p>         จูฬโคปาสสูตรมีบทเริ่มต้นว่า  เอวมฺเม  สุต</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้นบทว่า  <strong>อุกฺกเจลาย</strong>  คือ ในเมืองมีชื่ออย่างนั้น.</p><p>ได้ยินว่า เมื่อเขากำลังสร้างเมืองนั้น  ปลาจากกระแสแม่น้ำคงคา ขึ้นบกใน</p><p>เวลากลางคืน พวกมนุษย์ชุบผ้าในถาดน้ำมันให้เปียกทำเป็นคบเพลิงจับ</p><p>ปลา.  เมื่อเมืองนั้นสร้างเสร็จแล้ว พวกเขาเมื่อจะตั้งชื่อเมืองนั้น  จึงได้ตั้งชื่อ</p><p>เมืองนั้นว่า อุกกเจลา  ด้วยคิดว่าในวันสร้างเมืองพวกเราจับปลาได้ด้วยคบ</p><p>เพลิงผ้า. บทว่า <strong>ภิกฺขู อามนฺเตสิ</strong> ความว่า แม่น้ำคงคาทั้งหมด  ย่อมปรากฏ</p><p>แก่ผู้นั่งในสถานที่ใด        พระผู้มีพระภาคเจ้า   ภิกษุสงฆ์เป็นอันมากห้อม</p><p>ล้อม ประทับนั่งในสถานที่เช่นนั้นเป็นหาดทรายฝั่งแม่น้ำคงคา  เวลาเย็น</p><p>กำลังทอดพระเนตรแม่น้ำมหาคงคาเต็มเปี่ยมกำลังไหล ทรงใคร่ครวญว่ามี</p><p>ใคร ๆ หนออาศัยแม่น้ำคงคานี้แล้ว ได้รับความเจริญและความเสื่อมในกาล</p><p>ก่อน ได้ทรงเห็นว่าฝูงโคหลายพันอาศัยนายโคบาลโง่คนหนึ่ง  ตกที่วนแม่น้ำ</p><p>คงคานี้เข้าไปสู่สมุทร ส่วนฝูงโคหลายแสนได้มีความสวัสดี ความเจริญ</p><p>ความไม่มีโรค เพราะอาศัยนายโคบาลผู้ฉลาดอีกคนหนึ่ง. ครั้นทรงเห็น</p><p>แล้ว ทรงดำริว่า เราจักอาศัยเหตุนี้  แสดงธรรมแก่พวกภิกษุนี้ดังนี้ จึงตรัส</p><p>เรียกภิกษุทั้งหลาย.</p><p>         บทว่า  <strong>มาคธโก</strong>  คือชาวมคธรัฐ  บทว่า  <strong>ทุปฺปญฺชาติโก</strong>  ได้แก่</p><p>มหาชนพวกไม่มีปัญญาเป็นสภาพ. บทว่า  <strong>อสมเวกฺขิตฺวา</strong> ได้แก่ ไม่กำ</p><p>หนด  คือไม่ใคร่ครวญ. บทว่า <strong>ปตาเรสิ</strong>  เริ่มเพื่อจะให้ข้าม บทว่า <strong>อุตฺตร</strong>         </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 73</p><p><strong>ตีร  สุวิเทหาน</strong>  ความว่า  ให้โคข้ามไปสู่ฝั่งเหนือด้วยคิดว่า  เราจักนำชาวมคธ</p><p>รัฐที่ฝั่งนี้แห่งแม่น้ำคงคาไปยังวิเทหรัฐที่ฝั่งโน้น  นำโคจากมคธรัฐไปยังวิ</p><p>เทหรัฐแล้วรักษา  พระผู้มีพระภาคเจ้า  ทรงหมายเอานายโคบาลนั้น  จึง</p><p>ตรัสว่า  <strong>อุตฺตร  ตีร  สุวิเทหาน</strong>  ดังนี้.  บทว่า  <strong>อามณฺฑลิก  กริตฺวา</strong>  ได้แก่ทำ</p><p>ให้วน.  บทว่า  <strong>อนฺยพฺยสน  อาปชฺชชึสุ</strong>  ได้แก่  ถึงความพินาศ  คือไม่</p><p>เจริญ  คือเข้าไปสู่มหาสมุทร.  ก็นายโคบาลนั้น  เมื่อให้โคข้าม  พึงตรวจดูท่าที</p><p>เสมอ  และไม่เสมอที่ฝั่งนี้แห่งแม่น้ำคงคา  พึงกำหนด  เนินทรายไว้  ๒-๓</p><p>แห่ง  เพื่อเป็นสถานที่พักโคกลางแม่น้ำคงคา  อนึ่งพึงกำหนดท่าไว้  ๓-๔</p><p>ท่า  ที่ฝั่งโน้นว่าโคลงแล้วจากท่านนี้จักไปขึ้นเท่านี้  ลงจากท่านี้จักไม่ขึ้นท่านี้ดัง</p><p>นี้.  ส่วนนายโคบาลโง่นี้  ไม่ตรวจดูท่าสำหรับโคที่ฝั่งนี้  เรียบหรือไม่เรียบ</p><p>ไม่กำหนดเนินทรายไว้  ๒-๓  แห่ง  เพื่อเป็นสถานที่พักโคกลางแม่น้ำคง</p><p>คา  ไม่พิจารณาหาที่เป็นที่ขึ้นไว้  ๔-๕  แห่งที่อีกฝั่งหนึ่ง  ให้โคข้ามไปโดย</p><p>สถานที่มิใช่ท่า.  ครั้งนั้นโคใหญ่ของเขาว่ายตัดกระแส  แม่น้ำคงคาขวางไปถึง</p><p>ฝั่งโน้น  เพราะถึงพร้อมด้วยความเร็ว  และเพราะถึงพร้อมด้วยกำลัง  เห็นเขา</p><p>ขาด  และหนามพุ่งไม่หนาแน่น  แล้วรู้ว่านั่น  ออกไปได้ยากดังนี้  ไม่ได้ที่ว่าง</p><p>สำหรับยืนข้างบนก็ว่ายกลับ.  โคทั้งหลายคิดว่า  โคใหญ่ว่ายกลับแล้ว แม่พวก</p><p>เราจักว่ายกลับดังนี้  ก็ว่ายกลับด้วยกัน.  ในที่ฝูงโคจำนวนมากกลับ  น้ำวน</p><p>ตัดน้ำตั้งขึ้นกลางแม่น้ำคงคา  ฝูงโคเข้าไปในน้ำวนถึงสมุทร  โคตัวหนึ่งชื่อว่า</p><p>ไม่มีอันตราย  มิได้มีแล้วแล.  เพราะเหตุนั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า</p><p>โคทั้งหลายถึงแล้วซึ่งความฉิบหายมิใช่ประโยชน์ในที่นั้นแล  บทว่า</p><p><strong>อกุสลา  อิมสฺส  โลกสฺส</strong>  ได้แก่  สมณพราหมณ์  เป็นผู้ไม่ฉลาด  คือเฉียบแหลม</p><p>ในโลกนี้  คือ  ขันธ์  ธาตุ  อายตนะ.  แม้ในปรโลกก็มีนัยนี้แล.  บ่วงมารท่าน</p><p>เรียก  เตภูมิกธรรม  มิใช่บ่วงมารท่านเรียกว่า  โลกุตตรธรรม  แม้ที่ตั้งมัจจุท่าน</p><p>เรียกเตภูมิกธรรม  แม้ที่ตั้งอมัจจุท่านเรียกนวโลกุตตรธรรม  สมณ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 74</p><p>พราหมณ์ ผู้ไม่ฉลาดคือเฉียบแหลมในธรรมเหล่านั้น ส่วนโดยเนื้อความของ</p><p>คำบ่วงมาร  ชื่อว่า  <strong>มารเธยฺยา</strong>  โคจรอันเป็นฐานะที่อยู่และที่อาศัย  ชื่อ</p><p><strong>เธยฺยา</strong>  แม้ในมัจจุเธยยา  ก็มีนัยนี้แล.  บทว่า  <strong>เตส</strong>  ได้แก่  สมณพราหมณ์เหล่า</p><p>นั้น คือเห็นปานนั้น.  พึงทราบว่า  ครูทั้ง  ๖  ท่านแสดงไว้แล้วด้วยบทนี้. พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้า เมื่อทรงจบกัณหปักษ์อย่างนี้แล้ว จึงทรงแสดงสุกกปักษ์</p><p>ตรัสคำเป็นต้นว่า  <strong>ภูตปุพฺพ  ภิกฺขเว</strong>  ดังนี้  บรรดาบทเหล่านั้น  บทว่า  <strong>พลวคาเว</strong></p><p>คือ โคที่ฝึกแล้ว  และแม่โคนม. บทว่า  <strong>ทมฺมคาเว</strong>  คือโคที่ควรฝึกและโคสาว</p><p>บทว่า  <strong>วจฺฉตเร</strong> ได้แก่  ลูกโคมีกำลังที่ผ่านความเป็นลูกโค. บทว่า <strong>วจฺฉเก</strong></p><p>คือ  ลูกโคหนุ่มยังดื่มนม. บทว่า  <strong>กีสพลิเก</strong>  คือมีเนื้อและเลือดน้อย  กำลัง</p><p>น้อย. บทว่า  <strong>ตาวเทว  ชาตโก</strong>  คือ  ลูกโคที่เกิดในวันนั้น.  บทว่า  <strong>มาตุ  โครวเกน</strong></p><p><strong>วุยฺหมาโน</strong>  ความว่า  แม่โคส่งเสียงโค  ข้างหน้าว่า  หุง หุง  ให้สัญญาณ</p><p>ว่ายตัดน้ำไป.  ลูกโคว่ายไปตามน้ำตามแม่โคนั้นแล โดยเสียงร้องของแม่โค</p><p>นั้น   ท่านเรียกว่าลอยตามเสียงร้องของแม่. บทว่า  <strong>มารสฺส  โสต  เฉตฺวา</strong>  ความ</p><p>ว่า    ตัดกระแสแห่งตัณหาของมาร  ด้วยอรหัตตมรรค. บทว่า  <strong>ปาร  คตา</strong>  ได้</p><p>แก่  ภิกษุถึงฝั่งสงสาร  คือนิพพาน  เหมือนโคใหญ่ว่ายไปถึงฝั่งแม่น้ำ</p><p>ฉะนั้น. บทว่า <strong>ปาร อคมสุ</strong>  ความว่า  ในขณะที่โคใหญ่ถึงฝั่ง โคทั้งหลายว่าย</p><p>ล่วง ๓ ส่วนกระแสะน้ำคงคาแล้วเห็นโคใหญ่ถึงฝั่ง จึงไปตามทางที่โคใหญ่</p><p>เหล่านั้นไปแล้ว. บทว่า <strong>ปาร  คมิสฺสนฺติ</strong>  ความว่า ผู้ยังกิเลสที่มรรค ๔ พึง</p><p>ฆ่า  ๓  ส่วนให้สิ้นแล้วตั้งอยู่  บัดนี้  พึงทราบเนื้อความในวาระทั้งปวงโดยนัยนี้</p><p>ว่า ภิกษุผู้ตัดกระแสตัณหาหมดสิ้นไป  ด้วยอรหัตตมรรคแล้ว  จักถึงฝั่งสง</p><p>สารคือ   นิพพานเหมือนโคที่กำลังว่ายตัดกระแสแม่น้ำคงคา   ถึงฝั่งแม่น้ำ</p><p>ฉะนั้น.  ภิกษุ  ๒ รูปเหล่านี้คือ  ที่เป็นธัมมานุสารี  สัทธานุสารี เป็นผู้พร้อม</p><p>เพรียงด้วยมรรคชั้นต้น.  บทว่า <strong>ชานตา</strong>  คือพระพุทธเจ้าทรงรู้อยู่ซึ่งธรรมทั้ง</p><p>ปวง. บทว่า  <strong>สุปกาสิโต</strong>  แปลว่า  กล่าวไว้ดีแล้ว  บทว่า  <strong>วิวก</strong>  แปลว่าเปิด </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 75</p><p>แล้ว. บท  <strong>อมตทฺวาร</strong>  ได้แก่  อริยมรรค.บทว่า <strong>นิพพานปตฺติยา</strong> คือ เปิดเพื่อ</p><p>ประโยชน์เก่นิพพานนั้น. บทว่า  <strong>วินฬีกต</strong>  คือ ทำมานะดุจไม้อ้อให้ปราศจาก</p><p>ไป.  บทว่า  <strong>เขม  ปตฺเถถ</strong>  ความว่า  พวกเธอเป็นผู้ปรารถนาพระอรหัต </p><p>คือเป็นผู้ต้องการให้พระอรหัตเกิดขึ้นด้วยกัตตุกัมยตาฉันทะ.  บาลีว่า  <strong>ปตฺตตฺถ</strong></p><p>ดังนี้ก็มี.  มีอธิบายว่า  พวกเธอได้พระศาสนาเห็นปานนี้  ชื่อว่า  บรรลุ</p><p>แล้วเหมือนกัน.  คำที่เหลือในบททั้งปวงง่ายทั้งนั้นแล   ก็พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ทรงจบการแสดงธรรมตามอนุสนธิด้วยประการฉะนี้.</p><p>                              <em>จบอรรถกถาจูฬโคปาลสูตรที่ ๔. </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 76</p><p>                               <strong>๕.  จูฬสัจจกสูตร</strong></p><p>         [๓๙๒]  ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้ :-</p><p>         สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้า  เสด็จอยู่ในพระวิหารยอดในป่ามหา</p><p>วัน ใกล้เมืองเวสาลี  สมัยนั้น  บุตรแห่งนิครนถ์ผู้หนึ่ง ชื่อสัจจกะ อาศัยอยู่ใน</p><p>เมืองเวสาลี เป็นคนพอใจพูดสังสนทนาลัทธินั้น ๆ กล่าวยกตนว่าเป็นคนเจ้า</p><p>ปัญญา มหาชนสมมติว่าเป็นคนดีความรู้ดี.  เขาได้กล่าววาจาในที่ประชุมชน</p><p>ในเมืองเวสาลีอย่างนี้ว่า เราไม่เห็นสมณะหรือพราหมณ์ที่เป็นเจ้าหมู่เจ้าคณะ</p><p>เป็นคณาจารย์ ครูของหมู่  แม้ปฏิญญา (ยืนยัน)  ตนว่า เป็นพระอรหันต์</p><p>ผู้ไกลจากกิเลสควรนับถือ  ผู้รู้ชอบเอง  ที่เราโต้ตอบถ้อยคำแล้ว  จะไม่ประหม่า</p><p>ตัวสั่นหวั่นไหว ไม่มีเหงื่อไหลโทรมจากรักแร้เลย ถ้าแม้เราจะโต้ตอบถ้อยคำ</p><p>ด้วยถ้อยคำกับเสาที่ไม่มีเจตนา แม้เสานั้นก็จะสะท้านหวั่นไหว จะกล่าว</p><p>อะไร ถึงสัตว์ที่เป็นมนุษย์.</p><p>      [๓๙๓]  ครั้งนั้น เวลาเช้าวันหนึ่ง พระอัสสชิผู้มีอายุ   ครองผ้าตามสมณ</p><p>วัตรแล้วถือบาตรจีวร  เข้าไปบิณฑบาต  ณ    เมืองเวสาลี. สัจจกะเดินเที่ยวมา</p><p>ในเมืองเวสาลี  ได้แลเห็นพระอัสสชิผู้มีอายุมาอยู่แต่ไกล  จึงเข้าไปใกล้</p><p>กล่าวปราศรัยกับท่านแล้วได้ยืนส่วนข้างหนึ่งแล้ว    ถามท่านว่า   พระ</p><p>อัสสชิ พระโคดมแนะนำสั่งสอนสาวกทั้งหลายอย่างไร แลคำสั่งสอนของพระ</p><p>โคดม ที่เป็นไปมากในสาวกทั้งหลายมีส่วนอย่างไร. พระอัสสชิผู้มีอายุตอบ</p><p>ว่า อัคคิเวสสนะ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแนะนำสั่งสอนสาวกทั้งหลายอย่าง</p><p>นี้ แลคำสั่งสอนของพระผู้มีพระภาคเจ้า  ที่เป็นไปมากในสาวกทั้งหลายมีส่วน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 77</p><p>อย่างนี้ว่า  รูปไม่เที่ยง  เวทนาไม่เที่ยง  สัญญาไม่เที่ยง  สังขารทั้งหลายไม่</p><p>เที่ยง วิญญาณไม่เที่ยง รูปไม่ใช่ตัว  เวทนาไม่ใช่ตัว  สัญญาไม่ใช่ตัว สังขาร</p><p>ทั้งหลายไม่ใช่ตัว วิญญาณไม่ใช่ตัว สังขารทั้งหลายทั้งปวงไม่เที่ยง ธรรมทั้ง</p><p>หลายทั้งปวงไม่ใช่ตัว ดังนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแนะนำสั่งสอนสาวกทั้ง</p><p>หลายอย่างนี้  แลคำสั่งสอนของพระผู้มีพระภาคเจ้าที่เป็นไปมากในสาวกทั้ง</p><p>หลายมีส่วนอย่างนี้แล.  สัจจกะตอบว่า ข้าพเจ้าได้ฟังว่า  พระโคดมมีถ้อยคำ</p><p>อย่างนี้  ข้าพเจ้าได้ฟังไม่ดีแล้ว  ถ้าอย่างไรบางคราว  ข้าพเจ้าจะได้พบกับพระ</p><p>โคดม  จะได้เจรจากันสักหน่อย  ถ้าอย่างไร  จะเปลื้องจากความเห็นที่ </p><p>เลวทรามนั้นเสียได้.</p><p>         [๓๙๔] สมัยนั้น เจ้าลิจฉวี ประมาณห้าร้อยองค์  ประชุมกันอยู่ในศาลา</p><p>ที่ว่าราชการ  ด้วยกิจอันหนึ่ง สัจจกะเข้าไปหาเจ้าลิจฉวีเหล่านั้นแล้วพูด</p><p>ว่า   ขอเจ้าลิจฉวีทั้งหลายจงไปด้วยกัน   ขอเจ้าลิจฉวีทั้งหลายจงไปด้วย</p><p>กัน วันนี้ข้าพเจ้าจักเจรจา  กับพระสมณโคดม. ถ้าพระสมณโคดมจักตั้งอยู่</p><p>ตามคำที่ภิกษุชื่ออัสสชิผู้เป็นสาวกมีชื่อผู้หนึ่ง  ได้พูดแก่ข้าพเจ้า  ข้าพเจ้าจัก</p><p>ชักลากถ้อยคำพระสมณโคดมมาตามถ้อยคำของข้าพเจ้าเหมือนบุรุษมีกำ</p><p>ลัง จับแกะอันมีขนยาวที่ขน  ฉุดลากมาฉะนั้นหรือมิฉะนั้น เหมือนคนทำการ</p><p>ในโรงสุรา  ผู้มีกำลัง  วางลำแพนสำหรับรองแป้งสุราอันใหญ่ในห้วงน้ำอันลึก</p><p>แล้ว  จับที่มุมชักลากไปมา  ฉะนั้น ข้าพเจ้าจะสลัดถ้อยคำของพระสมณโคดม</p><p>เสีย เหมือนบุรุษมีกำลังที่เป็นนักเลงสุรา จับภาชนะสำหรับตวงสุราที่มุม</p><p>ตวงสุราอยู่  ฉะนั้น ข้าพเจ้าจักฟาดพระสมณโคดมเล่น เหมือนช้างที่มีวัยล่วง</p><p>หกสิบปี   หยั่งลงสู่สระโบกขรณีอันลึกเเล้ว  พ่นน้ำเล่นฉะนั้น. ขอเจ้าลิจฉวีทั้ง</p><p>หลายจงไปด้วยกัน  ขอเจ้าลิจฉวีทั้งหลายจงไปด้วยกัน  วันนี้ข้าพเจ้าจักเจรจา</p><p>กับพระสมณโคดม  ดังนี้. ในเจ้าลิจฉวีเหล่านั้น บางพวกกล่าวว่า เหตุอะไร </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 78</p><p>พระสมณโคดมจักยกถ้อยคำของสัจจกะได้   ที่แท้สัจจกะกลับจะยกถ้อยคำ</p><p>ของพระสมณโคดมเสียอีก. บางพวกกล่าวว่า  สัจจกะเป็นอะไรมา  จึงจะยก</p><p>ถ้อยคำของพระผู้มีพระภาคเจ้าได้   ที่แท้พระผู้มีพระภาคเจ้ากลับจะยกถ้อยคำ</p><p>ของสัจจกะได้อีก   ลำดับนั้น  สัจจกะ. อันเจ้าลิจฉวีประมาณห้าร้อยห้อมล้อม</p><p>ไปสู่พระวิหารยอดในป่ามหาวัน.</p><p>         [๓๙๕] สมัยนั้น ภิกษุมากหลายรูป  จงกรมอยู่ในที่แจ้ง. เขาเข้าไปถาม</p><p>เธอว่า  เดี๋ยวนี้พระโคดมอยู่ที่ไหน  ข้าพเจ้าทั้งหลายปรารถนาจะเข้าไป</p><p>เฝ้าพระโคดม  ภิกษุทั้งหลายนั้นตอบว่า นั่นแน่ะ อัคคิเวสสนะ  พระผู้มีพระ-</p><p>ภาคเจ้า เสด็จลงสู่ป่ามหาวัน ประทับนั่งพักร้อนอยู่ที่ร่มไม้แห่งหนึ่ง สัจจกะ</p><p>พร้อมด้วยเจ้าลิจฉวีหมู่ใหญ่  เข้าไปสู่ป่ามหาวัน ถึงที่พระผู้มีพระภาคเจ้าประ-</p><p>ทับอยู่แล้ว ได้ทูลปราศรัยกับพระผู้มีพระภาคเจ้าแล้วนั่ง ณ ที่ควรส่วนข้าง</p><p>หนึ่ง.  แม้เจ้าลิจฉวีทั้งหลายนั้น บางพวกถวายอภิวาทตามอาการของผู้เลื่อม</p><p>ใส บางพวกก็เป็นแต่กล่าววาจาปราศรัยแสดงความยินดี  บางพวกเป็น</p><p>แต่ประคองอัญชลีประณมมือ    บางพวกก็ร้องประกาศชื่อแลโคตรของ</p><p>ตน ๆ  บางพวกเป็นคนนิ่งเฉยอยู่  ต่างคนก็นั่ง  ณ  ที่ควรส่วนข้างหนึ่งๆ</p><p>แล้ว.</p><p>         [๓๙๖] สัจจกะทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า ข้าพเจ้าขอถามปัญหากะ</p><p>พระโคดมสักหน่อยหนึ่ง  ถ้าพระโคดมจะทำโอกาสเพื่อการกล่าวแก้ปัญหา</p><p>แก่ข้าพเจ้า.</p><p>         พ.  ท่านประสงค์จะถามข้อใด   ก็ถามเถิด  อัคคิเวสสนะ.</p><p>         ส.  พระโคดมแนะนำสั่งสอนสาวกทั้งหลายอย่างไร แลคำสั่งสอนของ</p><p>พระโคดมเป็นไปมากในสาวกทั้งหลาย มีส่วนอย่างไร. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 79</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ เราแนะนำสั่งสอนสาวกทั้งหลายอย่างนี้  และคำสั่ง</p><p>สอนของเรา  เป็นไปมากในสาวกทั้งหลาย  มีส่วนอย่างนี้ว่า  รูปไม่เที่ยง</p><p>เวทนาไม่เที่ยง  สัญญาไม่เที่ยง  สังขารทั้งหลายไม่เที่ยง วิญญาณไม่ใช่</p><p>ตัว สังขารทั้งหลายทั้งปวงไม่เที่ยง  ธรรมทั้งหลายทั้งปวงไม่ใช่ตัวดังนี้  เรา</p><p>แนะนำสั่งสอนสาวกทั้งหลายอย่างนี้   และคำสั่งสอนของเราเป็นไปมากใน</p><p>สาวกทั้งหลายมีส่วนอย่างนี้แล.</p><p>         ส.  อุปมาแจ่มแจ้งแก่ข้าพเจ้า  พระโคดม.</p><p>         พ.  อุปมานั้น แจ่มแจ้งแก่ท่านเถิด   อัคคิเวสสนะ </p><p>         ส.  พระโคดม  เหมือนหนึ่งพืชพรรณไม้ทั้งหลาย  เหล่าใดเหล่า</p><p>หนึ่ง ที่ถึงความเจริญงอกงามไพบูลย์ พืชพรรณไม้ทั้งหลายนั้นทั้งหมดต้อง</p><p>อาศัยแผ่นดิน  ตั้งอยู่ในแผ่นดิน  จึงถึงความเจริญงอกงามไพบูลย์ได้     หรือมิ</p><p>ฉะนั้น เหมือนหนึ่งการงานเหล่าใดเหล่าหนึ่งที่ต้องทำด้วยกำลังแขน  ที่บุคคลทำ</p><p>อยู่  การงานเหล่านั้นทั้งหมด  บุคคลต้องอาศัยแผ่นดิน ต้องตั้งอยู่ในแผ่น</p><p>ดิน  จึงทำได้ฉันใด  บุรุษ  บุคคลมีรูปเป็นตัว  มีเวทนาเป็นตัว  มีสัญญาเป็น</p><p>ตัว  มีสังขารเป็นตัว  มีวิญญาณเป็นตัว  ต้องตั้งอยู่ในรูป เวทนา สัญญา</p><p>สังขาร วิญญาณ จึงเสวยผลแห่งบุญ หรือไม่ใช่บุญได้ฉันนั้น. </p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ  ท่านว่าอย่างนั้น  ชื่อว่ากล่าวอย่างนี้ว่า  รูปเป็นตัวของ</p><p>เรา เวทนาเป็นตัวของเรา  สัญญาเป็นตัวของเรา  สังขารเป็นตัวของเรา</p><p>วิญญาณเป็นตัวของเรา  ดังนี้ไม่ใช่หรือ.</p><p>         ส.  พระโคดม  ข้าพเจ้าก็กล่าวอย่างนั้น  ประชุมชนหมู่ใหญ่นี้ก็กล่าว</p><p>อย่างนั้น. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 80</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ ประชุมชนหมู่ใหญ่  จักทำอะไรแก่ท่าน  เอาเถิด </p><p>ท่านแก้แต่ถ้อยคำของตัวเถิด.</p><p>         ส.  พระโคดม  ข้าพเจ้ากล่าวอย่างนี้ว่า  รูปเป็นตัวของเรา  เวทนาเป็น</p><p>ตัวของเรา สัญญาเป็นตัวของเรา  สังขารทั้งหลายเป็นตัวของเรา  วิญญาณ</p><p>เป็นตัวของเรา   ดังนี้.</p><p>         [๓๙๗]  พ. อัคคิเวสสนะ ถ้าอย่างนั้น เราจักถามท่านเฉพาะในข้อนี้</p><p>ท่านเห็นอย่างไร จึงกล่าวแก้อย่างนั้น. ท่านจะสำคัญความข้อนี้เป็นไฉน</p><p>อำนาจของพระราชามหากษัตริย์ (พระเจ้าแผ่นดินใหญ่) ผู้ได้มุรธาภิเษกแล้ว</p><p>(สรงน้ำทั่วพระองค์ตลอดถึงพระเศียร ในเวลาจะเป็นพระเจ้าแผ่นดิน) เหมือน</p><p>พระเจ้าปเสนทิโกศล แลพระเจ้ามคธราชอชาตศัตรู  อาจฆ่าคนที่ควรต้อง</p><p>ฆ่า  ริบราชบาตรคนที่ควรต้องริบ  เนรเทศคนที่ควรต้องเนรเทศ ต้องเป็นไป</p><p>ได้ ในพระราชอาณาเขตของพระองค์ หรือมิใช่.</p><p>         ส.  พระโคดม อำนาจของพระราชามหากษัตริย์  ผู้ได้มุรธาภิเษก</p><p>แล้ว เหมือนพระเจ้าปเสนทิโกศล และพระเจ้ามคธราชอชาตศัตรู อาจฆ่าคน</p><p>ที่ควรต้องฆ่า     ริบราชบาตรคนที่ควรต้องริบ    เนรเทศคนที่ควรต้อง</p><p>เนรเทศ   ต้องเป็นไปได้ในพระราชอาณาเขตของพระองค์  เพราะว่าแต่อำนาจ</p><p>ของหมู่คณะเหล่านี้  คือ วัชชี  มัลละ ที่อาจฆ่าคนที่ควรต้องฆ่า  ริบราชบาทว์</p><p>คนที่ควรต้องริบ เนรเทศคนที่ควรต้องเนรเทศ  ยังเป็นไปได้ในแคว้นของ</p><p>ตนๆ เหตุไฉนอำนาจเช่นนั้นของพระราชามหากษัตริย์ผู้ได้มุรธาภิกเษก</p><p>แล้ว เหมือนพระเจ้าปเสนทิโกศล และพระเจ้ามคธราชอชาตศัตรู จักไม่เป็น</p><p>ไปได้เช่นนั้น อำนาจเช่นนั้นของพระราชามหากษัตริย์ผู้ได้มุรธาภิเษกแล้ว</p><p>นั้น ต้องเป็นไปได้ด้วย ควรจะเป็นไปได้ด้วย. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 81</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ ท่านจะสำคัญความนั้นเป็นไฉน ข้อที่ท่านกล่าว</p><p>ว่า  รูปเป็นตัวของเราดังนี้  อำนาจของท่านเป็นไปในรูปนั้นว่า  รูปของ</p><p>เรา จงเป็นอย่างนั้นเถิด  อย่าได้เป็นอย่างนี้เลย ดังนี้หรือ.</p><p>         เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามอย่างนี้ สัจจกะได้นิ่งอยู่ พระองค์</p><p>ตรัสถามอย่างนี้ถึงครั้งที่สาม  จึงได้ทูลตอบว่า  ข้อนี้ไม่เป็นอย่างนั้นได้</p><p>พระโคดม.</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ ท่านจงทำในใจเสียก่อนแล้ว จึงค่อยกล่าวแก้คำหลัง</p><p>ของท่านไม่ต่อกันกับคำก่อน คำก่อนไม่ต่อกันกับคำหลัง.</p><p>         [๓๙๘]  อัคคิเวสสนะ ท่านจะสำคัญความนั้นเป็นไฉน ข้อที่ท่านกล่าว</p><p>ว่า เวทนาเป็นตัวของเรา สัญญาเป็นตัวของเรา  สังขารทั้งหลายเป็นตัวของ</p><p>เรา  วิญญาณเป็นตัวของเรา  ดังนี้ อำนาจของท่านเป็นไปในเวทนา ในสัญญา </p><p>ในสังขารทั้งหลาย  และในวิญญาณว่า   เวทนา  สัญญา  สังขารทั้งหลาย</p><p>สละวิญญาณของเรา จงเป็นอย่างนั้นเถิด อย่าเป็นอย่างนี้เลย  ดังนี้หรือ.</p><p>         ส.  ข้อนี้ไม่เป็นอย่างนั้น พระโคดม.</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ ท่านจงทำในใจเสียก่อนแล้วจึงค่อยกล่าวแก้ คำหลัง</p><p>ของท่านไม่ต่อกันกับคำก่อน  คำก่อนไม่ต่อกันกับคำหลัง.  อัคคิเวสสนะ</p><p>ท่านจะสำคัญความนั้นเป็นไฉน รูป  เวทนา สัญญา สังขารทั้งหลาย และ</p><p>วิญญาณ เที่ยงหรือไม่เที่ยง.</p><p>         ส.  มันไม่เที่ยง  พระโคดม.</p><p>         พ.  ก็สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้นทุกข์หรือสุข. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 82</p><p>         ส.  สิ่งนั้นทุกข์ พระโคดม.</p><p>         พ.  ก็สิ่งใดไม่เที่ยง เป็นทุกข์  มีความแปรปรวนเป็นธรรมดา ควร</p><p>หรือจะตามเห็นสิ่งนั้นว่า สิ่งนั้นของเรา  เราเป็นส่วนนั้น ส่วนนั้นตัวของ</p><p>เรา  ดังนี้.</p><p>         ส.  ข้อนั้นไม่ควรเลย  พระโคดม.</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ ท่านจะสำคัญความนั้นเป็นไฉน  ผู้ใดติดทุกข์อยู่</p><p>เข้าไปถึงทุกข์แล้ว ยินดีทุกข์แล้ว ตามเห็นทุกข์ว่า สิ่งนั้นของเรา  เราเป็นส่วน</p><p>นั้น ส่วนนั้นตัวของเรา ดังนี้  ผู้นั้นจะกำหนดรู้ทุกข์ได้เอง หรือจะทำทุกข์ให้</p><p>สิ้นได้  มีบ้างหรือ.</p><p>         ส.  จะมีได้ เพราะอะไร  ข้อนี้ไม่มีได้เลย พระโคดม.</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ  ท่านจะสำคัญความนั้นเป็นไฉน  เมื่อเป็นเช่นนี้</p><p>ท่านก็ติดทุกข์อยู่ เข้าไปถึงทุกข์แล้ว ยินดีทุกข์แล้ว ตามเห็นทุกข์ว่า สิ่งนั้น</p><p>ของเรา  เราเป็นส่วนนั้น ส่วนนั้นตัวของเรา  ดังนี้  ไม่ใช่หรือ.  </p><p>         ส.  จะไม่มีเพราะอะไร ข้อนั้นต้องเป็นอย่างนั้น พระโคดม.</p><p>         [๓๙๙] พ. อัคคิเวสสนะ เหมือนหนึ่งบุรุษ มีความต้องการแก่นไม้เที่ยว</p><p>หาแก่นไม้อยู่  ถือเอาผึ่งสำหรับถากไม้ที่คมเข้าไปป่า เขาเห็นต้นกล้วยใหญ่</p><p>ในป่านั้นต้นหนึ่ง ซึ่งมีลำต้นตรง  กำลังรุ่นยังไม่ทันตกเครือ ไม่เหลือวิสัยที่จะ</p><p>ตัด เขาก็ตัดต้นกล้วยนั้นที่โคนต้นแล้ว ตัดยอดลิดใบออก เขาจะไม่ได้พบแม้แต่</p><p>เพียงกระพี้ จะได้พบแก่นมาแต่ข้างไหน ข้อนี้ฉันใด เราซักถามท่านให้กล่าว</p><p>แก้ในถ้อยคำของตัวเอง  ท่านก็เปล่าว่างแพ้ไปเอง  ฉันนั้น.  อัคคิเวสสนะ</p><p>ท่านได้กล่าววาจานี้ในที่ประชุมชน  ในเมืองเวสาลีว่า  เราไม่เห็นสมณะหรือ</p><p>พราหมณ์ที่เป็นเจ้าหมู่เจ้าคณะเป็นคณาจารย์  แม้ปฏิญญาตนว่า  เป็นพระ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 83</p><p>อรหันต์ผู้รู้ชอบเอง  ที่เราโต้ตอบถ้อยคำด้วยถ้อยคำแล้วจะไม่ประหม่าตัว</p><p>สั่น หวั่นไหว ไม่มีเหงื่อไหลโทรมจากรักแร้เลย  ถ้าแม้เราจะโต้ตอบถ้อยคำ</p><p>ด้วยถ้อยคำกับเสา  ที่ไม่มีเจตนา แม้เสานั้นก็จะสะท้านสั่นหวั่นไหวจะกล่าว</p><p>อะไร ถึงสัตว์ที่เป็นมนุษย์ ดังนี้ หยาดเหงื่อของท่านบางหยาด หยดจากหน้า</p><p>ผาก ลงผ้าห่มแล้วตกที่พื้น  ส่วนเหงื่อในกายของเราเดี๋ยวนี้ ไม่มีเลย. เมื่อพระ</p><p>ผู้มีพระภาคเจ้า  ตรัสอย่างนี้แล้ว    สัจจกะได้นั่งนิ่งอั้นเก้อเขินคอตก  ก้ม</p><p>หน้าหงอยเหงา ไม่มีปฏิภาณ ( ปัญญาอันแจ่มแจ้ง) ที่จะคิดโต้เถียงอีก.</p><p>         [๔๐๐]  เจ้าทุมมุขลิจฉวีรู้ดังนั้นแล้วทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่าพระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้า     อุปมาย่อมแจ่มแจ้งแก่ข้าพระองค์.     พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าตรัสตอบว่า  อุปมานั้นแจ่มแจ้งแก่ท่านเถิด  ทุมมุข  ดังนี้แล้ว เธอทูลว่า</p><p>เปรียบเหมือนในที่ใกล้แห่งบ้านหรือนิคม  มีสระโบกขรณีอยู่สระหนึ่ง ในสระ</p><p>นั้นมีปูตัวหนึ่ง มีเด็กชายหญิงเป็นอันมาก ออกจากบ้านหรือนิคมนั้น ไปถึง</p><p>สระโบกขรณีนั้นแล้ว ก็ลงจับปูนั้นขึ้นมาจากน้ำวางไว้บนบก ปูนั้นน้อมก้าม</p><p>ไปข้างไหน เด็กเหล่านั้นก็จะคอยต่อยก้ามปูนั้น ด้วยท่อนไม้หรือท่อนกระ</p><p>เบื้อง ครั้นปูนั้นมีก้ามหักหมดอย่างนี้แล้ว  ก็ไม่อาจลงสู่สระโบกขรณีนั้นได้</p><p>อีก เหมือนอย่างก่อน ข้อนี้ฉันใด  ทิฏฐิที่เป็นเสี้ยนหนามปกคลุมอยู่ ยักไปยัก</p><p>มาไม่อยู่ในร่องรอย บางอย่างๆ ของสัจจกะอันพระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงหัก</p><p>เสียแล้ว  ต่อนี้ไปสัจจกะไม่อาจจะเข้ามาใกล้พระผู้มีพระภาคเจ้าด้วยประสงค์</p><p>จะโต้ตอบได้อีก ฉันนั้น  เมื่อเจ้าทุมมุขลิจฉวีกล่าวอย่างนี้แล้ว สัจจกะพูดกะ</p><p>เธอว่า เจ้าทุมมุขท่านหยุดเถิด ท่านหยุดเถิด ท่านเป็นคนปากมากนัก ข้าพเจ้า</p><p>ไม่ได้พูดหารือกับท่าน  ข้าพเจ้าพูดหารือกับพระโคดมต่างหาก.  ครั้นพูด</p><p>อย่างนี้แล้ว ได้ทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า พระโคดมวาจาของข้าพเจ้าและของ</p><p>พราหมณ์  เป็นอันมากเหล่าอื่น  ยกเสียเถิด  เพราะเป็นแต่เครื่องพูดเพ้อ</p><p>ก็พูดเพ้อไปแล้วเท่านั้น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 84</p><p>         [๔๐๑] ส่วนสาวกของพระโคดม  ด้วยเหตุเพียงไรจึงชื่อว่าเป็นผู้ได้ทำตามคำ</p><p>สั่งสอน  ได้ทำตามโอวาท  ข้ามความสงสัยเสียได้  ได้ปราศจากความแคลงใจที่เป็น</p><p>เหตุกล่าวว่า  ข้อนี้อย่างไร  ถึงความแกล้วกล้าปราศจากครั่นคร้าม  ไม่ต้องเชื่อแต่ผู้</p><p>อื่น  ในคำสอนของศาสนาของตนอยู่ได้.</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ  สาวกของเราในศาสนานี้  พิจารณาเห็นเบญจขันธ์นั้นด้วย</p><p>ปัญญาอันชอบตามเป็นแล้วอย่างไร  อย่างนี้ว่า  รูป  เวทนา  สัญญา</p><p>สังขาร  วิญญาณ  อันใดอันหนึ่ง  ทั้งที่ล่วงไปแล้ว  ทั้งที่ยังไม่มาถึง  ทั้งที่เกิดขึ้นเฉพาะ</p><p>ในบัดนี้  ที่เป็นภายในก็ดี  ภายนอกก็ดี  หยาบก็ดี  ละเอียดก็ดี  เลวก็ดี</p><p>ดีก็ดี  ในที่ไกลก็ดี  ในที่ใกล้ก็ดี  ทั้งหมด  ก็เป็นแต่รูป  เวทนา  สัญญา  สังขาร</p><p>วิญญาณ  สิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา  ส่วนนั้นไม่เป็นเรา  ส่วนนั้นไม่ใช่ตัวของเรา</p><p>ดังนี้  ด้วยเหตุเท่านี้แล  อัคคิเวสสนะ  สาวกของเรา  ชื่อว่าเป็นผู้ได้ทำตามคำสั่ง</p><p>สอน  ได้ทำตามโอวาท  ข้ามความสงสัยได้  ไปปราศจากความแคลงใจที่</p><p>เป็นเหตุกล่าวว่า  ข้อนี้อย่างไร  ถึงความแกล้วกล้าปราศจากครั่นคร้าม</p><p>ไม่ต้องเชื่อแต่ผู้อื่น  ในคำสอนของศาสดาของตนอยู่ได้.</p><p>         [๔๐๒]  ส.  ด้วยเหตุเพียงไร  พระโคดม  ภิกษุ  ชื่อว่าเป็นพระอรหันต์  (ผู้ไกล</p><p>จากกิเลส  และควรนับถือ)  สิ้นอาสวะ  (กิเลสที่หมักหมมอยู่ในสันดาน)  อยู่จบพรหม-</p><p>จรรย์  (ศาสนา)  มีกิจที่จำจะต้องทำได้ทำเสร็จแล้ว  ปลงภาระ  (ของหนัก)  ลงได้</p><p>แล้ว  บรรลุถึงประโยชน์ของตนแล้ว  มีสังโยชนธรรม  (ธรรมอันประกอบสัตว์ไว้กับทุกข์)</p><p>อันจะนำไปเกิดในภพสิ้นแล้วรู้ชอบจึงพ้นไปได้แล้ว.</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ   ภิกษุในศาสนานี้  พิจารณาเห็นเบญจขันธ์นั้น  ด้วยปัญญา</p><p>อันชอบ  ตามเป็นจริงแล้วอย่างไร  ดังนั้นแล้ว  พ้นจากอาสวะ  ไม่ถือมั่นด้วยอุปา</p><p>ทาน (ความถือมั่น  ความยึดมั่น  กิเลสที่เป็นเครื่องถือมั่น  เป็นเครื่องยึดมั่น)  ด้วยเหตุ</p><p>เท่านี้แล  อัคคิเวสสนะ  ภิกษุชื่อว่าเป็นพระอรหันต์สิ้นอาสวะอยู่จบพรหมจรรย์  มีกิจที่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 85</p><p>จะต้องทำได้ทำเสร็จแล้ว ปลงภาระลงได้แล้ว บรรลุประโยชน์ของตนแล้ว</p><p>มีสังโยชนธรรมอันจะนำไปเกิดในภพสิ้นแล้ว  รู้ชอบจึงพ้นไปได้แล้ว. ภิกษุที่</p><p>พ้นจากอาสวะอย่างนี้แล้วแล อัคคิเวสสนะ ประกอบด้วยคุณที่เลิศไม่มีคุณอื่น</p><p>จะยิ่งกว่า ๓ ประการ คือ ญาณ เครื่องเห็นอันเลิศไม่มีญาณอื่นจะยิ่งกว่า</p><p>อย่าง ๑ ความปฏิบัติอันเลิศไม่มีความปฏิบัติอื่นจะยิ่งกว่าอย่าง  ๑ ความพ้นอัน</p><p>เลิศไม่มีความพ้นอื่นจะยิ่งกว่าอย่าง  ๑  และเธอสักการะเคารพนับถือบูชาพระ</p><p>ตถาคตด้วยศรัทธาเลื่อมใสว่าพระผู้มีพระภาคเจ้านั้นทรงรู้เองแล้ว ทรงแสดง</p><p>ธรรมเพื่อสอนผู้อื่นให้รู้ตาม ทรงทรมาน ฝึกพระองค์ก่อนแล้วทรงแสดงธรรม</p><p>เพื่อทรมานฝึกสอนผู้อื่น ทรงสงบระงับกองกิเลส  (สภาพที่เกิดในใจแล้ว</p><p>ทำใจให้เศร้าหมอง) ได้แล้ว ทรงแสดงธรรมเพื่อสอนผู้อื่นให้สงบระงับกอง</p><p>กิเลส ทรงข้ามห้วงกิเลสได้แล้ว ทรงแสดงธรรมเพื่อสอนผู้อื่นให้ข้ามห้วง</p><p>กิเลส ทรงดับเพลิงกิเลสได้แล้ว ทรงแสดงธรรมเพื่อสอนผู้อื่นให้ดับเพลิง</p><p>กิเลส ดังนี้.</p><p>         [๔๐๓]  เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสอย่างนี้แล้ว  สัจจกะทูลว่า ข้าพเจ้านั่น</p><p>เทียว  พระโคดม  เป็นคนคอยกำจัดคุณ  เป็นคนคนองวาจา  เพราะได้สำคัญถ้อยคำ</p><p>ของพระโคดมว่า  ตัวอาจจะโต้เถียงได้ด้วยถ้อยคำของตัว  บุรุษมาปะทะช้างอันซับมัน</p><p>เข้าก็ดี  เจอะกองไฟอันกำลังลุกโชนก็ดี  กระทบงูที่มีพิษร้ายก็ดี  ยังมีเอาตัวรอดได้</p><p>บ้าง  ก็แต่มาจดพระโคดมเข้าแล้ว  ไม่มีเอาตัวรอดได้เลย  ข้าพเจ้านั่นเทียว  เป็นคน</p><p>คอยกำจัดคุณ  เป็นคนคนองวาจา  เพราะได้สำคัญถ้อยคำของพระโคดมว่า  ตัวอาจจะ</p><p>โต้เถียงได้ด้วยถ้อยคำของตัว.  ขอพระโคดมพร้อมด้วยภิกษุสงฆ์  จงรับภัตตาหารของ</p><p>ข้าพเจ้า  เพื่อจะฉันในวันพรุ่งนี้.  สัจจกะทราบว่า  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงรับนิมนต์</p><p>แล้ว  จึงสั่งเจ้าลิจฉวีเหล่านั้นว่า  เจ้าลิจฉวีทั้งหลายจงฟังข้าพเจ้า  ข้าพเจ้าได้นิมนต์พระ</p><p>สมณโคดมพร้อมด้วยภิกษุสงฆ์  เพื่อจะฉันในวันพรุ่งนี้ ท่านจะนำอาหารใดมาเพื่อ</p><p>ข้าพเจ้า  จงเลือกหาแต่ของที่ควรแก่พระสมณโคดม.  ล่วงราตรีนั้นแล้ว  เจ้าลิจฉวีเหล่า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 86</p><p>นั้นได้นำภัตตาหารไปให้แก่สัจจกะประมาณห้าร้อยหม้อ. สัจจกะให้จัดของเคี้ยวของ</p><p>ฉันอันประณีตในอารามของตนเสร็จแล้ว  ให้กราบทูลภัตตกาล  แด่พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าว่า เป็นกาลที่สมควรจะเสด็จพระพุทธดำเนิน ภัตตาหารพร้อมเสร็จแล้ว.</p><p>         [๔๐๔]  เวลาเช้าวันนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า   ทรงผ้าตามสมณวัตรแล้ว</p><p>ทรงบาตร  จีวร  พร้อมด้วยภิกษุสงฆ์เสด็จพุทธดำเนินไป  ถึงอารามแห่งสัจจกะแล้วประ</p><p>ทับ  ณ  อาสนะที่ปูลาดไว้ถวาย.  สัจจกะอังคาสพระภิกษุสงฆ์มีพระพุทธเจ้าเป็นประ</p><p>ธาน ด้วยของเคี้ยวของฉันอันประณีต  ด้วยมือของตนให้อิ่มด้วยดีให้ห้ามเสีย</p><p>แล้ว  ครั้นทราบว่าพระผู้มีพระภาคเจ้าเสวยเสร็จแล้ว  ทรงนำพระหัตถ์จากบาตร</p><p>แล้ว  นั่ง  ณ  อาสนะต่ำแห่งหนึ่งแล้ว  ทูลว่า  พระโคดม  ขอบุญและผลบุญในทานนี้จงมี</p><p>เพื่อความสุขแก่ทายกทั้งหลายเถิด. พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสตอบว่า  อัคคิเวส</p><p>สนะ  บุญและผลบุญในทานนี้  คืออาศัยทักขิเณยยบุคคล  (คนควรรับทานที่ทายกให้</p><p>ด้วยความนับถือ)  ซึ่งยังไม่สิ้นราคะ  โทสะ  โมหะ  เหมือนกับท่าน  จักเป็นของทายกทั้ง</p><p>หลาย ส่วนบุญและผลบุญที่อาศัยทักขิเณยยบุคคลซึ่งสิ้นราคะ  โทสะ โมหะ</p><p>แล้ว  เหมือนกับเราจักเป็นของท่าน ดังนี้แล.</p><p>                                     <em>จบจูฬสัจจกสูตร  ที่  ๕ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 87</p><p>                    <strong>อรรถกถาจูฬสัจจกสูตร</strong></p><p>         จูฬสัจจกสูตรมีบทเริ่มต้นว่า   เอวมฺเม  สุต.</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น  บทว่า  <strong>มหาวเน  กูฏาคารสาลาย</strong>  ความว่า ป่า</p><p>ใหญ่มีกำหนดเกิดเอง  มิได้ปลูก  ชื่อว่า มหาวัน. ส่วนป่ามหาวันใกสักรุงกบิล-</p><p>พัสดุ์  เนื่องเป็นอันเดียวกันกับป่าหิมพานต์  แต่ไม่มีกำหนด  ตั้งจดมหาสมุทร.</p><p>ป่านี้ หาเป็นเช่นนั้นไม่ ชื่อว่า ป่ามหาวัน เพราะอรรถว่า เป็นป่าใหญ่มีกำ</p><p>หนด. ส่วนกูฏาคารศาลา เมื่อสร้างอารามเสร็จแล้ว  จึงทำกูฏาคารไว้ภาย</p><p>ใน  มุงหลังคาด้วยเครื่องมุงอย่างหงส์และนกกระจาบมุงแล้ว   พึงทราบ</p><p>ว่า เป็นพระคันธกุฏีของพระผู้มีพระภาคเจ้า  ถึงพร้อมด้วยอาการทั้งปวง.</p><p>         บทว่า <strong>สจฺจโก นิคนฺถปุตฺโต</strong> ความว่า  ได้ยินว่า ในกาลก่อน  ชาย</p><p>นิครนถ์คนหนึ่ง หญิงคนหนึ่ง เรียนได้วาทะคนละ  ๕๐๐  แล้ว คิดว่า เรา</p><p>จักยกวาทะ  ดังนี้  เมื่อเที่ยวไปในชมพูทวีปมาอยู่ร่วมกันในกรุงเวสาลี.</p><p>พวกเจ้าลิจฉวีเห็นแล้ว จึงถามว่า ท่านเป็นใคร ท่านเป็นใคร ดังนี้. ชาย</p><p>นิครนถ์กราบทูลว่า ข้าพระองค์เที่ยวไปในชมพูทวีปด้วยคิดว่า ข้าพระองค์</p><p>จักยกวาทะ ดังนี้.หญิงนิครนถ์ก็ได้กราบทูลอย่างนั้น. เจ้าลิจฉวีตรัสว่า</p><p>ขอท่านจงยกวาทะ  กันและกันในที่นี้เถิด. หญิงนิครนถ์  จึงได้ถามวาทะ</p><p>๕๐๐  ที่ตนเรียนแล้ว. ชายนิครนถ์ได้ตอบแล้ว เมื่อชายนิครนถ์ถาม หญิง</p><p>นิครนถ์ก็ตอบได้หมด. แม้คนหนึ่งไม่มีชนะ ไม่มีแพ้กัน ทั้ง ๒ คน ได้เป็นผู้</p><p>เสมอๆ กัน.เจ้าลิจฉวีตรัสว่า ท่านแม้ทั้ง ๒ คนเสมอๆ กัน จักเที่ยวไปทำ</p><p>อะไร จงอยู่ในที่นี้เถิด  พระราชทานเรือน ทรงตั้งส่วยให้. เพราะการอยู่ร่วมกัน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 88</p><p>ของคนทั้ง ๒ เหล่านั้น  เกิดธิดา  ๔  คน คือ ชื่อสัจจาคนหนึ่ง ชื่อโลลาคน</p><p>หนึ่ง ชื่อปฏาจาราคนหนึ่ง  ชื่อสิลาวตกาคนหนึ่ง  ธิดาเหล่านั้นก็ได้เป็นบัณฑิต</p><p>ด้วยกัน ได้เรียนวาทะคนละ  ๕๐๐ อันมารดาบิดาเรียนมาแล้ว. หญิงเหล่า</p><p>นั้นเจริญวัยได้กล่าวกะมารดาบิดาว่า แม่ชื่อว่า กุลทาริกาของเราไม่ต้องให้</p><p>เงินและทองเป็นต้นแล้ว    ส่งไปยังเรือนแห่งตระกูล    ส่วนผู้ใดอยู่ครอง</p><p>เรือน ย่อมสามารถเพื่อจะย่ำยีวาทะ ของหญิงเหล่านั้นได้ หญิงเหล่านั้นจะ</p><p>เป็นบาทบริจาริกาของผู้นั้น  ผู้ใดเป็นนักบวช ย่อมสามารถเพื่อจะย่ำยีวาทะ</p><p>ของหญิงเหล่านั้นได้  หญิงเหล่านั้น ก็จะได้บวชในสำนักของผู้นั้น พ่อแม่จัก</p><p>ทำอย่างไร ดังนี้หญิง ๔ คน ถือเพศเป็นนักบวชด้วยคิดว่า  แม้พวกพวกเรา</p><p>จักกระทำอย่างนี้แหละ  คิดว่า ชื่อว่า ชมพูทวีปนี้  ย่อมปรากฏด้วยไม้หว้าดัง</p><p>นี้  ถือกิ่งไม้หว้าท่องเที่ยวไป  ถึงหมู่บ้านใด  ก็ปักธงไม้หว้า  บนกองฝุ่น</p><p>หรือกองทรายแล้ว จึงกล่าวว่า  ผู้ใดสามารถยกวาทะ  เชิญผู้นั้น เหยียบธงนี้</p><p>เถิด   เข้าไปหมู่บ้าน   พวกเขาเที่ยวไปทุกๆ หมู่บ้านอย่างนี้  -    ถึงกรุง</p><p>สาวัตถี  ปักธงไม้หว้าไว้ที่ประตูหมู่บ้าน เหมืออย่างนั้น บอกแก่พวกมนุษย์ที่</p><p>มาถึงแล้ว  เข้าไปภายในพระนคร. </p><p>         ก็สมัยนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงอาศัยกรุงสาวัตถีประทับอยู่ใน</p><p>พระเชตวัน  ครั้งนั้นท่านสารีบุตร  ถามอาการที่ป่วย  มัวจัดสถานที่ที่ เขายัง</p><p>ไม่ได้จัด  เมื่อเข้าไปที่หมู่บ้านเพื่อบิณฑบาต  จึงสายกว่าภิกษุเหล่าอื่น เพราะมี</p><p>กิจมาก  ได้เห็นธงไม้หว้าที่ประตูหมู่บ้าน  จึงถามพวกเด็กว่า  นี้อะไรกัน</p><p>พวกเขาได้บอกความนั้น. พระเถระกล่าวว่า ถ้าอย่างนั้น พวกเจ้าจงเหยียบ</p><p>เถิด.พวกเด็กกล่าวว่า  ข้าแต่ท่านผู้เจริญ  พวกข้าพเจ้า ไม่สามารถ   กลัว</p><p>อยู่. พระเถระกล่าวว่า พวกเจ้าไม่ต้องกลัว. พระเถระกล่าวว่า เมื่อนางปริพา-</p><p>ชิกาถามว่า ใครให้เหยียบธงไม้หว้าของเรา พวกเธอพึงบอกว่า พระสารี- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 89</p><p>บุตรผู้เป็นพุทธสาวกให้เหยียบ    ท่านอยากจะยกวาทะ   จงไปยังสำนักของ</p><p>พระเถระที่พระเชตวัน.</p><p>         พวกเด็กฟังคำของพระเถระจึงพากันเหยียบธงไม้หว้าทิ้งไป.  พระ</p><p>เถระเที่ยวบิณฑบาตแล้วกลับไปยังวิหาร. พวกปริพาชิกา ออกจากหมู่บ้าน</p><p>แล้ว จึงถามว่า ใครให้เหยียบธงของเรา.  พวกเด็กบอกความนั้น.พวกปริพาชิกา</p><p>เข้าไปหมู่บ้านอีก  ไปคนละทางบอกแล้วว่า  ได้ยินว่า สารีบุตรเป็นพุทธ- </p><p>สาวกจักโต้วาทะ  กับพวกเรา  ท่านประสงค์จะฟังจงออกไปเถิด.มหาชน</p><p>ออกไปแล้ว. ปริพาชิกามาแล้ว สู่พระเชตวันกับมหาชนนั้น. พระเถระคิด</p><p>ว่า มาตุคามจะมาในที่พักของเราไม่เป็นความผาสุกดังนี้   จึงนั่งในท่ามกลาง</p><p>วิหาร.   นางปริพาชิกาไปถามพระเถระว่า    ท่านให้เหยียบธงของเรา</p><p>หรือ ?  พระเถระกล่าวว่า ถูกแล้ว เราให้เหยียบเอง ดังนี้. นางปริพาชิกา</p><p>กล่าวว่า เราจักโต้วาทะกับท่าน. พระเถระกล่าวว่า ดีละ เชิญโต้เถิด ใคร</p><p>ถามใครตอบ. นางปริพาชิกากล่าวว่า  เราถาม. พระเถระกล่าวว่า  ก็ท่าน</p><p>เป็นมาตุคามเชิญถามก่อนเถิด. พวกนางปริพาชิกา  ๔  คน เหล่านั้น ยืนอยู่</p><p>ใน ๔ ทิศ ได้ถามพันวาทะที่ได้เรียนในสำนักของมารดาบิดา. พระเถระ</p><p>กล่าวทำคำถามไม่ให้ยุ่งยาก ไม่ให้มีปม  เหมือนตัดก้านบัวด้วยมีดฉะนั้น.</p><p>ครั้นกล่าวแล้ว  จึงกล่าวเชิญถามอีก. นางปริพาชิกา กล่าวว่า ข้าแต่ท่านผู้</p><p>เจริญ   ดิฉันรู้เท่านี้แหละ. พระเถระกล่าวว่า ท่านถามพันวาทะแล้ว  เราก็</p><p>ได้ตอบแล้ว  แต่เราจักขอถามปัญหาสักข้อหนึ่ง  ท่านจงต้องตอบปัญหา</p><p>นั้น. นางปริพาชิกาเหล่านั้น เห็นวิสัยของพระเถระไม่อาจที่จะพูดว่า  ข้าแต่</p><p>ท่านผู้เจริญ  ถามเถิด  พวกดิฉันจักตอบชี้แจง  ดังนี้จึงกล่าวอีกว่า ข้าแต่ท่านผู้</p><p>เจริญ  ขอท่านจงถามเถิด   เมื่อพวกดิฉันรู้จักตอบชี้แจง. พระเถระกล่าว</p><p>ว่า   ปัญหานี้ต้องให้กุลบุตรบรรพชาให้ศึกษาเป็นครั้งแรกแล้ว  จึงถาม</p><p>ว่า อะไรชื่อว่าหนึ่ง นางปริพาชิกาเหล่านั้น ไม่เห็นต้น ไม่เห็นปลาย. พระ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 90</p><p>เถระกล่าวว่า ตอบซิ.นางปริพาชิกากล่าวว่า  พวกดิฉัน  ไม่เห็นเจ้าค่ะ พระ</p><p>เถระกล่าวว่า ท่านถามตั้งพันวาทะ เราก็ตอบแล้ว ท่านไม่สามารถจะตอบ</p><p>ปัญหาข้อเดียวของเรา  เมื่อเป็นอย่างนี้ ใครเล่าเป็นฝ่ายชนะ ใครเล่าเป็นฝ่าย</p><p>แพ้.  นางปริพาชิกากล่าวว่า  ท่านเป็นฝ่ายชนะ พวกดิฉันเป็นฝ่ายแพ้เจ้าค่ะ</p><p>พระเถระกล่าวว่า  คราวนี้  ท่านจักทำอย่างไร. นางปริพาชิกาบอกคำที่มารดา</p><p>บิดากล่าวแล้ว จึงกล่าวว่า พวกดิฉันจักบวชในสำนักของท่าน. พระเถระ</p><p>กล่าวว่า ท่านเป็นมาตุคาม  ไม่ควรจะบวชในสำนักของเรา  แต่ท่านถือสาส์น</p><p>ของเราไปยังสำนักภิกษุณีบวชเถิด. นางปริพาชิการับว่า  สาธุ  ถือสาส์น</p><p>ของพระเถระไปสำนักภิกษุณีสงฆ์บวชแล้ว  ก็แลครั้นบวชแล้ว เป็นผู้ไม่</p><p>ประมาท มีความเพียร ไม่ช้าก็ได้บรรลุพระอรหัต.</p><p>         สัจจกนิครนถ์นี้เป็นน้องชายของนางปริพาชิกา  ๔ คนนั้น เป็นผู้มี</p><p>ปัญญายิ่งกว่านาง  ๔  คนเหล่านั้น  ได้เรียนพันวาทะแต่สำนักของมารดาบิดา</p><p>และต่อจากนั้นได้เรียนลัทธิภายนอกมากกว่า  ไม่ไปไหน  สอนราชกุมารให้</p><p>ศึกษาศิลปะอยู่ในกรุงเวสาลีนั้น  เขากลัวว่า  ท้องของเราน่าจะแตก   เพราะ</p><p>เต็มด้วยปัญญาเกินไป   เอาแผ่นเหล็กคาดท้องเที่ยวไป.  ท่านหมายเอาผู้</p><p>นี้  จึงกล่าวว่า <strong>สจฺจโก  นิคนฺถปุตฺโต</strong>  ดังนี้.</p><p>         บทว่า  <strong>ภสฺสปฺปวาทิโก</strong>  ได้แก่  กถามรรคท่านกล่าว  ภัสสะ ชื่อว่า</p><p>เป็นนักโต้ตอบเพราะอรรถว่า  พูดคือกล่าวตอบภัสสะนั้น.  บทว่า <strong>ปณฺฑิตวาโท</strong></p><p>ได้แก่  พูดยกตนว่าเป็นบัณฑิต. บทว่า <strong>สาธุ  สมฺมโต  พหุชนสฺส</strong> ความ</p><p>ว่า ย่อมอ้างสิ่งใด ๆ มาด้วยนักขัตตวาร. โดยมากสิ่งนั้นๆ ย่อมเป็นอย่าง</p><p>นั้น เพราะฉะนั้น ชนเป็นอันมากย่อมยกว่า เป็นเจ้าลัทธิดี เจริญ. บทว่า</p><p><strong>วาเทน  วาท  สมารทฺโธ</strong>   ได้แก่  ยกความผิดขึ้นด้วยกถามรรค.  บทว่า</p><p><strong>อายสฺมา อสฺสชิ</strong>  ได้แก่  พระอัสสชิเถระเป็นอาจารย์ของพระสารีบุตรเถระ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 91</p><p>บทว่า <strong>ชงฺฆาวิหาร  อนุจงฺกมมาโน</strong> ความว่า จงกรมอยู่จากพระตำหนักของ</p><p>เจ้าลิจฉวีนั้นๆ  เพื่อไปยังพระตำหนักนั้นๆ. บทว่า  <strong>เยนายสฺมา  อสฺสชิ</strong></p><p><strong>เต ปสงฺกมิ</strong> ความว่า ถามว่า เข้าไปหาเพราะเหตุไร. ตอบว่า เพื่อรู้ลัทธิ.</p><p>ได้ยินว่า สัจจกนิครนถ์ได้มีความคิดอย่างนี้ว่า เราเที่ยวเดินด้วยคิดว่า เรา</p><p>จักยกวาทะของพระสมณโคดม ไม่ยกขึ้นว่า เราไม่รู้ลัทธิของพระสมณ-</p><p>โคดม ก็ผู้ที่รู้ลัทธิของผู้อื่น ยกวาทะขึ้น เป็นอันถือว่ายกขึ้นดีแล้ว ส่วนพระ-</p><p>อัสสชิเถระนี้ปรากฏเป็นสาวกของพระสมณโคดม  ท่านเป็นผู้ฉลาดในลัทธิ</p><p>ของศาสดาของตน เราถามลัทธินั้นแล้ว ยังถ้อยคำให้ตั้งอยู่แล้ว จักยกวาทะ</p><p>ต่อพระสมณโคดมดังนี้ เพราะฉะนั้น จึงเข้าไปหา. บทว่า วิเนติ ความว่า</p><p>สัจจกนิครนถ์ถามว่า สมณโคดม แนะนำอย่างไร ให้ศึกษาอย่างไร ดังนี้.</p><p>         ก็เพราะเมื่อพระเถระกล่าวว่า          เป็นทุกข์ย่อมเป็นโอกาสแห่ง</p><p>การโต้แย้ง      ก็มรรคผลมาแล้วโดยปริยายว่า เป็นทุกข์เมื่อพระเถระกล่าว</p><p>ว่า ทุกข์ ดังนี้ สัจจกนิครนถ์นี้ พึงถามพระเถระว่า อัสสชิผู้เจริญ ท่านบวช</p><p>เพื่ออะไร จากนั้น พระเถระตอบว่า เพื่อมรรคผล พึงยกความผิดขึ้นว่า</p><p>อัสสชิ  นี้ไม่ใช่คำสอนของท่านนั้น  ความอาฆาตอย่างแรง  ความแออัด</p><p>ในนรกนั้น ไม่มีเพื่อความสุขของท่าน ท่านจะมาลุกลี้ลุกลนเที่ยวทำทุกข์ให้</p><p>เสื่อมโทรม ฉะนั้น ไม่ควรทำปริยายกถาแก่ผู้เป็นนักโต้ตอบ คิดว่า เขาจะตั้ง</p><p>อยู่ไม่ได้ ฉันใด เราจักกล่าวกถาโดยตรงแก่เขาฉันนั้น จึงยกพระดำรัสนี้</p><p>ว่า <strong>รูป ภิกฺขเว อนิจฺจ</strong> เป็นต้น ด้วยอำนาจอนิจจัง อัน อนัตตา. บทว่า <strong>ทุ สฺสุต</strong></p><p>คือไม่ควรฟัง.บทว่า <strong>สณฺาคาเร</strong> ได้แก่ ศาลาคืออาคารที่ประชุมสอนอรรถ</p><p>แก่ราชตระกูล. บทว่า <strong>เยน เต ลิจฺฉวี เตนุปสงฺกมิ</strong> ความว่า ได้ยินว่า สัจจก-</p><p>นิครนถ์นั้น  ได้มีความคิดอย่างนี้ว่า เราไม่ยกวาทะต่อพระสมณโคดม เพราะ</p><p>ไม่รู้ลัทธิในกาลก่อน แต่เดี๋ยวนี้ เรารู้ลัทธิอันพระมหาสาวกของสมณโคดม</p><p>นั้นกล่าวแล้ว ก็แหละ ลิจฉวี  ๕๐๐ เหล่านี้ เป็นศิษย์เรา มาประชุมกันแล้ว </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 92</p><p>เราจักไปพร้อมกับลิจฉวีเหล่านั้น แล้วจึงยกวาทะขึ้นต่อพระสมณโคดม ดังนี้</p><p>เพราะฉะนั้น จึงเข้าไปหา. บทว่า  <strong>าตตเรน</strong> ความว่า บรรดาพระปัญจ-</p><p>วัคคีย์เถระผู้มีชื่อเสียงเหล่านั้น รูปใดรูปหนึ่ง. บทว่า <strong>ปติฏฺิต</strong> ความว่า</p><p><strong>พระอัสสชิเถระนั้นยังดำรงอยู่ ฉันใด สมณโคดมจักดำรงอยู่ฉันนั้น เมื่อเป็น</strong></p><p><strong>เช่นนั้น เขาจักกล่าวข้ออื่นอีก. บัดนี้  เมื่อจะหันหลังกลับ จึงทูลว่า เราจะทำ</strong></p><p><strong>อะไรก็ได้ ในที่นั้น</strong>. บทว่า <strong>อากฑฺเฒยฺย</strong> ได้แก่ พึงกระชากให้หันหน้ามา</p><p>หาตน. บทว่า <strong>ปริกฑฺเฒยฺย</strong> ความว่า พึงดึงมาให้หมอบอยู่ข้างหน้า. บท</p><p>ว่า <strong>สมฺปริกฑฺเยฺย</strong> ความว่าฉุดกระชากอยู่ไปมา. บทว่า <strong>โสณฺฑิธุตฺโต</strong></p><p>แปลว่า นักเลงสุรา. บทว่า <strong>ถาล กณฺเณ คเหตฺวา</strong> ความว่า ผู้ใคร่จะล้างกะทะ</p><p>สำหรับกลั่นสุรา จับที่หูทั้ง ๒ แล้วสลัดกากทิ้ง. บทว่า <strong>โอธุเนยฺย</strong> ได้แก่</p><p>เทคว่ำหน้า. บทว่า <strong>นิทฺธเมยฺย</strong> ได้แก่ หงายหน้าขึ้น.  บทว่า <strong>นิปโปเยฺย</strong></p><p>ได้แก่ พึงกระแทกบ่อยๆ มนุษย์นำเอาเปลือกป่านมัดเป็นกำๆ แช่น้ำเพื่อทำ</p><p>ผ้าป่าน.ในบทว่า   <strong>สาณโธวิก นาม</strong> นี้ในวันที่  ๓ เปลือกป่านเหล่านั้น เป็นของ</p><p>เปียกชุ่มดี.    ต่อมาพวกมนุษย์นำเอาน้ำส้มข้าวต้มและสุราเป็นต้นไปที่</p><p>นั้น ถือเอากำป่านไปทุบบนแผ่นกระดาน ๓ หน ข้างขวา ข้างซ้ายหรือข้าง</p><p>หน้าคือบนแผ่นกระดานข้างขวาหนหนึ่ง  ข้างซ้ายหนหนึ่ง  ข้างหน้าหน</p><p>หนึ่ง กินพลางดื่มพลางเคี้ยวกินพลาง น้ำส้มข้าวต้มและสุราเป็นต้น ช่วยกัน</p><p>ล้างสุราเป็นต้น เป็นกีฬาใหญ่ ช้างของพระราชาเห็นกีฬานั้นแล้ว ลงน้ำลึก</p><p>เอางวงดูดน้ำแล้ว เล่นพ่นบนกระพองหนหนึ่ง บนหลังหนหนึ่ง ที่สีข้างทั้งสอง</p><p>หนหนึ่ง   บนระหว่างหลังหนหนึ่ง เพราะอาศัยเหตุนั้น  การเล่นกีฬานั้น เรียกชื่อ</p><p>ว่า เล่นซักป่าน สัจจกนิครนถ์หมายเอาการเล่นนั้น จึงกล่าวว่า เล่นกีฬาซัก</p><p>ป่าน.</p><p>         ในบทว่า <strong>กึ  โส ภวมาโน สจฺจโก นิคนฺถปุตฺโต  โย ภควโต วาท</strong></p><p><strong>อาโรเปสฺสติ</strong> นี้ มีอธิบายว่า สัจจกนิคันถบุตรจักโต้วาทะกับพระผู้มีพระภาค </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 93</p><p>เจ้า สัจจกนิครนถ์นั้นเป็นอะไร เป็นยักษ์หรือเป็นพระอินทร์ หรือเป็นพระ</p><p>พรหมที่จักโต้วาทะกับพระผู้มีพระภาคเจ้า  ส่วนมนุษย์ตามปกติไม่อาจเพื่อจะ</p><p>โต้วาทะกับพระผู้มีพระภาคเจ้าได้ดังนี้. บทว่า  <strong>เตน โข ปน สนเยน</strong> ความ</p><p>ว่า ในสมัยที่สัจจกะเข้าไปสู่อาราม. ถามว่า เข้าไปในสมัยไหน ?  ตอบ</p><p>ว่า ในสมัยเที่ยงตรง. ถามว่า เพราะเหตุไร ? ภิกษุทั้งหลายจึงจงกรมอยู่ในสมัย</p><p>นั้น. ตอบว่า เพื่อบรรเทาถีนมิทธะมีโภชนะอันประณีตเป็นปัจจัย. อีกอย่าง</p><p>หนึ่ง ภิกษุเหล่านั้น ประกอบความเพียรในเวลากลางวัน. เมื่อภิกษุผู้เช่น</p><p>นั้น จงกรมอาบน้ำภายหลังอาหาร ให้ร่างกายได้รับความสบายแล้ว นั่งบำ</p><p>เพ็ญสมณธรรม  จิตก็มีอารมณ์แน่วแน่เป็นหนึ่ง. บทว่า <strong>เยน เต ภิกฺขู</strong> ความว่า</p><p>ได้ยินว่า  สัจจกนิคันถบุตรนั้นคิดว่า พระสมณโคดมอยู่ที่ไหนจึงเที่ยวไปรอบ</p><p>คิดว่า  จักถาม  แล้วเข้าไป    เมื่อมองดูเห็นพวกภิกษุผู้ถือผ้าบังสุกุลเป็น</p><p>วัตร จงกรมอยู่บนจงกรมใหญ่เหมือนช้างป่า  จึงได้ไปยังสำนักของภิกษุ </p><p>เหล่านั้น. คำมีอาทิว่า <strong>เยน เต ภิกฺขู</strong> สัจจกนิคันถบุตรกล่าวหมายเอาภิกษุ</p><p>นั้น. บทว่า  <strong>กห นุโข  โภ</strong> ความว่า พระโคดมผู้เจริญนั้นอยู่ในอาวาสในถ้ำ</p><p>หรือมณฑปไหน. บทว่า <strong>เอส อคฺคิเวสฺสน ภควา</strong> ความว่า ได้ยินว่า ในกาล</p><p>นั้นในเวลาใกล้รุ่ง  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเข้ามหากรุณาสมาบัติ  ทรงแผ่</p><p>ข่ายคือพระสัพพัญญุตญาณไปในหมื่นจักรวาล เมื่อทรงตรวจดูสัตว์ที่ควร</p><p>แนะนำให้ตรัสรู้ ทรงเห็นว่า พรุ่งนี้  สัจจกนิคันถบุตรต้องการพาเอาเจ้า</p><p>ลิจฉวีบริษัทเป็นจำนวนมากจักมาโต้วาทะกับเราดังนี้. ฉะนั้น ทรงชำระพระ</p><p>วรกายแต่เช้าตรู่  มีภิกษุสงฆ์เป็นบริวารเสด็จเที่ยวบิณฑบาตในกรุงเวสาลี</p><p>เสด็จกลับจากบิณฑบาตทรงดำริว่า เราจักนั่งในที่สบาย เพื่อจะประทับนั่ง</p><p>ในบริษัท มีจำนวนมาก จึงไม่เสด็จเข้าไปพระคันธกุฏี ประทับนั่งพักกลาง</p><p>วันที่โคนต้นไม้แห่งหนึ่งในป่ามหาวัน.  ภิกษุเหล่านั้นมาแสดงวัตรแด่พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้า ถูกสัจจนิครนถ์ถาม เมื่อจะแสดงพระผู้มีพระภาคเจ้าผู้ประทับ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 94</p><p>นั่งแล้วในที่ไกล  จึงกล่าวว่า  อัคคิเวสสนะ นั่น พระผู้มีพระภาคเจ้า ดังนี้.</p><p>บทว่า  <strong>มหติยา ลิจฺฉวิปริสาย  สทฺธึ</strong>  มีอธิบายว่า เจ้าลิจฉวีประมาณ  ๕๐๐</p><p>แวดล้อมข้างล่าง. เจ้าลิจฉวีเหล่านั้น เป็นลูกศิษย์ของสัจจกะนั้น. ส่วนสัจจกะ</p><p>ภายในกรุงเวสาลี พาเอาเจ้าลิจฉวีประมาณ ๕๐๐ ฟังแล้วว่า ผู้ต้องการจะโต้</p><p>วาทะเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้าดังนี้  โดยมาก พวกมนุษย์พากันออก</p><p>ไปด้วยคิดว่า เราจักฟังการสนทนาของบัณฑิต ๒ คน.บริษัทมีจำนวนมาก</p><p>อย่างนี้  กำหนดนับไม่ได้เลย.  คำนั้น  สัจจกะกล่าวแล้วหมายถึงบริษัท</p><p>นั้น. บทว่า <strong>อญฺชลี  ปณาเมตฺวา</strong> ความว่า ชนเหล่านั้น เป็น ๒ ฝ่าย พวกเขา</p><p>คิดอย่างนี้ว่า  ถ้าพวกเป็นมิจฉาทิฏฐิจักท้วงพวกเราว่า ท่านไหว้พระสมณ-</p><p>โคดมทำไม พวกเราจักบอกแก่เขาเหล่านั้นว่า ไหว้อะไรกันเพียงประนมมือ</p><p>เท่านั้น ถ้าพวกเป็นสัมมาทิฏฐิจักท้วงเราว่า  ทำไมท่านไม่ถวายบังคมพระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าเล่า  พวกเราจักบอกว่าทำไมการถวายบังคมจะต้องเอาศีรษะ</p><p>จดพื้นเล่า เพียงอัญชลีกรรม  ก็เป็นการถวายบังคมมิใช่หรือ. บทว่า <strong>นาม</strong></p><p><strong>โคตฺค</strong> ความว่า  บางพวกทูลว่า พระโคดมผู้เจริญ ข้าพระองค์ชื่อทัตตะ</p><p>ชื่อมิตตะ เป็นบุตรของตนโน้นมาในที่นี้แล้วชื่อว่า  ประกาศชื่อ. บางพวกทูล</p><p>ว่า  พระโคดมผู้เจริญ ข้าพระองค์ชื่อว่า วาสิฏฐะ ชื่อว่า กัจจายนะ มาในที่นี้</p><p>แล้ว ชื่อว่าประกาศโคตร. ได้ยินว่า ชนยากจนเหล่านั้นได้ประกาศกระทำ</p><p>อย่างนั้นด้วยคิดว่า  เราเป็นผู้เป็นบุตรของตระกูลเก่าจักปรากฏ  ชื่อและ</p><p>โคตร ในท่ามกลางบริษัท. ส่วนพวกเหล่าใด นั่งนิ่ง พวกเหล่านั้น เป็นคนป่า</p><p>เถื่อน และอันธพาล. บรรดาชนเหล่านั้น คนป่าเถื่อนคิดว่า  คนผู้ทำการสนทนา</p><p>กันคำสองคำเป็นผู้คุ้นเคยกัน เมื่อความคุ้นเคยมีอยู่เช่นนั้น  จะไม่ถวายภิกษา</p><p>หนึ่ง สองทัพพี ไม่ควร เพื่อจะให้ตนพ้นจากความคุ้นเคยนั้น จึงพากันนั่ง</p><p>นิ่ง. พวกอันธพาล เป็นผู้นั่งนิ่งในที่แห่งใดแห่งหนึ่ง เพราะไม่รู้ เหมือนก้อนดิน</p><p>ที่ถูกซัดไปข้างล่าง. บทว่า <strong>กิญฺจิเทว เทส</strong> ความว่า โอกาสอย่างหนึ่ง เหตุ</p><p>อย่างหนึ่ง. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 95</p><p>         ครั้งนั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงให้สัจจกนิครนถ์นั้นเกิดความอุตสาหะ</p><p>ในการถามปัญหา จึงตรัสว่า  อัคคิเวสสนะ ท่านประสงค์จะถามปัญหา</p><p>ใด ก็ถามเถิด. บทนั้น มีเพื่อความว่า หากท่านประสงค์จะถามก็ถาม ใน</p><p>การตอบปัญหาไม่เป็นภาระหนักสำหรับเรา. อีกอย่างหนึ่ง ท่านประสงค์สิ่ง</p><p>ใด  ก็จงถาม เราจักตอบสิ่งนั้นทั้งหมดแก่ท่าน เพราะฉะนั้น พระสมณโคดม</p><p>ปวารณาแล้ว ปวารณาพระสัพพัญญุตญาณที่ไม่ทั่วไปกับพระปัจเจกพุทธ</p><p>อัครสาวกและพระมหาสาวก. ก็ท่านเหล่านั้น ไม่กล่าวว่า หากท่านประสงค์</p><p>จะกล่าวว่า พวกเราฟังแล้ว จักทราบดังนี้. ส่วนพระพุทธเจ้าทั้งหลายย่อม</p><p>ปวารณา ปวารณาสัพพัญญุตญาณแก่ยักษ์ จอมคน  เทพ สมณพราหมณ์</p><p>และปริพาชกเหล่านั้นๆ  ว่า  ดูก่อนผู้มีอายุ  หากท่านประสงค์ก็จงถาม</p><p>เถิด  หรือว่า  ดูก่อนมหาราช    หากพระองค์มีพระราชประสงค์  ก็จง</p><p>ถาม หรือว่า  <strong>ดูก่อนท้าววาสวะ  ท่านสนใจปัญหาอย่างใดอย่างหนึ่งจงถามเรา</strong></p><p><strong>เถิด  เราจะตอบปัญหานั้น ๆ ให้ถึงที่สุดแก่ท่าน</strong>  หรือว่า  ดูก่อนภิกษุ  ถ้าอย่าง</p><p>นั้น  เธอนั่งบนอาสนะของตนแล้วหากประสงค์ก็จงถามเถิด หรือ พวกเธอยังมี</p><p>ใจสงสัยอย่างใดอย่างหนึ่ง  จะเป็นความสงสัยของพราหมณ์พาวรี   และของ</p><p>ท่าน หรือของปวงชน  เราให้โอกาสแล้ว จงถามเถิด หรือว่า ดูก่อนสภิยะ</p><p>เธอยังสนใจ ปัญหาอย่างใดอย่างหนึ่ง  จงถามเรา เราจะตอบปัญหานั้นๆ</p><p>ให้ถึงที่สุดแก่เธอ ข้อนั้น ไม่อัศจรรย์ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงบรรลุพุทธภูมิ</p><p>อันใด ทรงปวารณาพุทธภูมินั้นอย่างนี้ ผู้ที่ตั้งอยู่ในประเทศญาณในภูมิพระ</p><p>โพธิสัตว์ ผู้อันฤษีทั้งหลายอาราธนาแล้ว เพื่อประโยชน์แก่ท้าวสักกะเป็นต้น</p><p>อย่างนี้ว่า.</p><p>               <strong>โกณฑัญญะ  เธอจงตอบปัญหาทั้งหลาย</strong></p><p><strong>            พวกฤษีผู้มีความรู้ดี      ย่อมขอร้องเธอ </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 96</p><p>             <strong>โกณฑัญญะ  ธรรมในหมู่มนุษย์นี้</strong></p><p><strong>          ย่อมถึงความเจริญ   นั่นเป็นภาระ.</strong></p><p>เที่ยวไปสามครั้ง ในเวลาเป็นสรภังคดาบส ในสัมภวชาดกและในชมพูทวีป</p><p>อย่างนี้ว่า</p><p>             <strong>ท่านผู้เจริญทั้งหลาย  ได้โอกาสแล้ว</strong></p><p><strong>          จงถามปัญหาอย่างใดอย่างหนึ่ง</strong></p><p><strong>          ทั้งตั้งใจไว้  ก็เรารู้โลกนี้  โลกหน้าด้วยตนเอง</strong></p><p><strong>          จักตอบปัญหาให้ถึงที่สุด  แก่พวกท่านดังนี้.</strong></p><p>ไม่เห็นผู้ทำที่สุดแห่งปัญหาทั้งหลาย ถูกสุจิรกพราหมณ์ ถามปัญหาเมื่อ</p><p>โอกาสอันพระองค์กระทำแล้วมีพระชนม์ ๗ พรรษาโดยกำเนิด ทรงเล่น</p><p>ฝุ่นที่ถนน ทรงนั่งขัดสมาธิระหว่างวิถี  ทรงปวารณา  ปวารณาพระ</p><p>สัพพัญญุตญาณว่า</p><p>               <strong>เชิญเถิด  เราจักบอกปัญหาแก่ท่านประกาศที่เป็นผู้ฉลาด</strong></p><p><strong>            อนึ่ง พระราชา  ทรงทราบข้อนั้น</strong></p><p><strong>            หากจักทรงกระทำ  หรือไม่ทรงกระทำดังนี้.</strong></p><p>         เมื่อปวารณาพระสัพพัญญุตญาณอันพระผู้มีพระภาคเจ้าทรง</p><p>ปวารณาอย่างนี้ สัจจกนิครนถ์มีใจชื่นชม เมื่อจะทูลถามปัญหา จึงได้กล่าวคำ</p><p>เป็นต้นว่า <strong>กถ ปน  โภ โคตม</strong>  ดังนี้.</p><p>          พระผู้มีพระภาคเจ้า ตรัสแก่สัจจกนิครนถ์นั้นว่า ผู้เจริญท่านเห็น</p><p>สาวกกล่าวคำอื่น พระศาสดาตรัสคำอื่น เรากล่าวแล้วมิใช่หรือว่า สาวกของ</p><p>พระสมณโคดมตั้งอยู่แล้วฉันใด  พระสมณโคดมจักตั้งอยู่ฉันนั้น เราก็ยกวาทะ</p><p>อย่างนั้น   เมื่อจะตรัสโดยกำหนดที่พระอัสสชิเถระกล่าวแล้วในหนหลัง</p><p>ว่า โอกาสแห่งคำของนิครนถ์จงอย่ามีอย่างนี้ว่า ก็นิครนถ์นี้ ย่อมกล่าวคำ</p><p>อื่น เราอาจจะทำอะไรก็ได้ในที่นั้นได้ จึงตรัสคำเป็นต้นว่า <strong>เอว  โข  อห </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 97</p><p><strong>อคฺคิเวสฺสน</strong> ดังนี้. บทว่า <strong>อุปมา ม  โภ โคตม  ปฏิภาติ</strong>  สัจจกนิครนถ์กล่าว</p><p>ว่า พระโคดมผู้เจริญ  อุปมาข้อหนึ่งย่อมปรากฏแก่ข้าพระองค์ข้าพระองค์จะ</p><p>นำอุปมานั้นมา.   บทว่า <strong>ปฏิภาตุ  ต อคฺคิเวสฺสน</strong>  พระผู้มีพระภาคเจ้าได้</p><p>ตรัสว่า อัคคิเวสนะ อุปมาจงปรากฏแก่เธอ คือว่า สัจจกนิครนถ์คุ้นเคย</p><p>แล้ว จงนำอุปมานั้นมา. บทว่า <strong>พลกรณียา</strong>  ความว่า การงานมีกสิกรรมและ</p><p>พาณิชยกรรมต้องทำด้วยกำลังแขน.  บทว่า <strong>รูปตฺตาย   ปุริสปุคฺคโล</strong> ความว่า</p><p>ชื่อว่ารูปัตตาเพราะอรรถว่า เขามีรูปเป็นตน ท่านแสดงบุคคลผู้ถือว่ารูปเป็น</p><p>ตนตั้งอยู่. บทว่า <strong>รูเป ปติฏฺาย</strong> ความว่า  ตั้งอยู่ในรูปที่ถือว่าเป็นตนในรูปนั้น.</p><p>บทว่า <strong>ปุญฺ วา อปุญฺ  วา ปสวติ</strong> คือ ย่อมได้กุศลหรืออกุศล แม้บทมี</p><p><strong>เวทนาเป็นตน</strong> เป็นต้นก็มีนัยนี้แล.</p><p>         บทนี้ ท่านแสดงไว้อย่างไร ?  ท่านนำอุปมาพร้อมทั้งเหตุที่น่าฟัง</p><p>ว่า ปัญจขันธ์เหล่านี้  เป็นที่อยู่อาศัยเหมือนแผ่นดินเป็นที่อยู่อาศัยของหมู่สัตว์</p><p>เหล่านี้  สัตว์เหล่านั้นตั้งอยู่ในปัญจขันธ์เหล่านี้  ย่อมรวบรวมเอากุศลกรรม</p><p>แลอกุศลกรรมไว้  ท่านเมื่อปฏิเสธตนซึ่งมีอยู่เห็นปานนี้แสดงอยู่ว่า ปัญจขันธ์</p><p>ไม่ใช่ตนดังนี้. ก็ข้อที่นิครนถ์นำมาเปรียบแน่นอนแล้ว ไม่มีคนอื่นจากพระ</p><p>สัพพัญญูพุทธเจ้าที่ชื่อว่า สามารถ ตัดถ้อยคำของนิครนถ์นั้นแล้วให้โทษใน</p><p>วาทะได้ จริงอยู่ บุคคลมี ๒ จำพวก คือ พุทธเวไนย  ๑  สาวกเวไนย ๑.</p><p>ในสาวกเวไนยพระสาวกแนะนำบ้าง พระพุทธเจ้าทรงแนะนำบ้าง  ส่วนใน</p><p>พุทธเวไนย พระสาวกไม่สามารถแนะนำ  พระพุทธเจ้าเท่านั้นทรงแนะนำ</p><p>ได้นิครนถ์ผู้นี้  เป็นผู้พุทธเวไนย เพราะฉะนั้น ไม่มีคนอื่นที่ชื่อว่า สามารถ</p><p>ตัดถ้อยคำของนิครนถ์นั้นแล้วให้โทษในวาทะได้ เพราะเหตุนั้น พระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้า  เพื่อจะทรงแสดงโทษในวาทะของสัจจกนิครนถ์นั้นด้วยพระองค์</p><p>เอง จึงตรัสว่า <strong>นนุ   ตฺว  อคฺคิเวสฺสน</strong>  ดังนี้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 98</p><p>         ลำดับนั้น นิครนถ์คิดว่า พระสมณโคดม ย่อมยืนยันวาทะของเรายิ่ง</p><p>นัก  ถ้าโทษบางอย่างจักมีในเบื้องบน  พระองค์จักข่มแต่เราผู้เดียว  เอา</p><p>เถอะ เราจะซัดวาทะนี้ไปบนศีรษะมหาชน เพราะฉะนั้น จึงกล่าวว่า พระ</p><p>โคดมผู้เจริญ ข้าพเจ้ากล่าวอยู่อย่างนี้ว่า รูปเป็นคนของเรา ฯ เปฯ วิญญาณ</p><p>เป็นคนของเรา ประชุมชนเป็นอันมากก็กล่าวอย่างนั้น.</p><p>         ส่วนพระผู้มีพระภาคเจ้า     ทรงมีวาทะดีกว่านิครนถ์ด้วยคูณตั้ง</p><p>ร้อย ตั้งพัน ตั้งแสน เพราะฉะนั้น จึงทรงดำริว่า นิครนถ์นี้จะให้ตนพ้นจึงซัด</p><p>วาทะไปบนศีรษะมหาชน เราจักไม่ให้ตัวเขาพ้นไปได้ เราจักเปลื้องวาทะ</p><p>ออกจากมหาชนแล้ว ข่มแต่เขาคนเดียว ลำดับนั้น จึงตรัสกะนิครนถ์ว่า</p><p><strong>กึ หิ เต อคฺคิเวสฺสน</strong>  ดังนี้เป็นต้น. บทนั้นมีอธิบายว่า ประชุมชนนี้ ไม่มาโต้</p><p>วาทะกับเรา ท่านเท่านั้น วนเวียนไปทั่วกรุงเวสาลี มาโต้วาทะกับเรา เพราะ</p><p>ฉะนั้น ท่านจงประกาศวาทะของตนให้ทั่วกัน ท่านซัดอะไรไปบนศีรษะ</p><p>มหาชน. นิครนถ์นั้น เมื่อรับความจริง จึงกราบทูลว่า พระโคดมผู้เจริญ</p><p>ข้าพระองค์กล่าวอย่างนั้นจริงดังนี้เป็นต้น. พระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงยืนยันวาทะ</p><p>ของนิครนถ์ทรงปรารภคำถามว่า <strong>เตนหิ อคฺคิเวสฺสน</strong> ด้วยประการฉะนี้</p><p>แล.</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า <strong>เตนหิ</strong> เป็นนิบาต  ลงในอรรถว่า เหตุ</p><p>เพราะท่านย่อมเข้าใจปัญจขันธ์โดยความเป็นคน  ฉะนั้น. บทว่า  <strong>สกสฺมึ</strong></p><p><strong>วิชิเต</strong>  คือในแว่นแคว้นของพระองค์.  บทว่า  <strong>ฆาเตตาย  วา  ฆาเตตุ</strong> ได้แก่</p><p>เพื่อให้ฆ่าคนที่ควรฆ่า  คือ ผู้สมควรถูกฆ่า. บทว่า <strong>ชาเปตาย วา ชาเปตุ</strong> ความ</p><p>ว่าเพื่อริบราชบาตรในที่ควรริบ  คือ คนที่ควรถูกริบ ได้แก่ เพื่อให้เสื่อมทรัพย์.</p><p>บทว่า <strong>ปพฺพาเชตาย วา ปพฺพาเชตุ</strong>  ความว่า เพื่อเนรเทศ  คือนำคนที่ควรเนรเทศ</p><p>ออกไปจากแว่นแคว้นของพระองค์. บทว่า <strong>วตฺติตุญฺ จ  อรหติ</strong> ท่านแสดง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 99</p><p>ว่า ย่อมเป็นไป คือควรเพื่อเป็นไป  นิครนถ์แสดงเหตุที่นำมาเพื่อทำลายวาทะ</p><p>ของตนเองให้พิเศษดุจผู้ทำอาวุธให้คมเพื่อฆ่าคน เหมือนคนพาล. บทว่า</p><p><strong>เอว เม รูป  โหตุ</strong> ความว่า ขอรูปของเราจงมีอย่างนี้ คือ มีรูปน่าเลื่อมใสมี</p><p>รูปสวย  เห็นเข้าก็ชอบใจ  เหมือนเสาระเนียดทอง  ที่ประดับประดาแล้ว</p><p>ตกแต่งแล้ว และผ้าวิจิตรที่จัดแจงไว้อย่างดี.บทว่า <strong>เอว เม รูป มา อโหสิ</strong></p><p>ความว่า ขอรูปของเรา  จงอย่ามีอย่างนี้ คือผิวพรรณทราม ทรวดทรงไม่</p><p>ดี หนังเหี่ยว ผมหงอก ตัวตกกระ. บทว่า <strong>ตุณฺหี  อโหสิ</strong> ความว่า นิครนถ์</p><p>รู้ความที่ตนพลาดในวาทะนี้  จึงคิดว่า พระสมณโคดมนำเหตุมาเพื่อต้องการ</p><p>ทำลายวาทะของเรา  เราแสดงเหตุนั้นพลาดไป เพราะโง่ ถ้าจะพูดว่า เป็น</p><p>ไปดังนี้  คราวนี้ เราฉิบหายแล้ว อัคคิเวสสนะท่านได้ลุกขึ้นกล่าวกับเจ้าเหล่านี้</p><p>ว่า อำนาจย่อมเป็นไปในรูปของเรา ถ้าอำนาจเป็นไปในรูปของท่าน เพราะ</p><p>เหตุไร ท่านจึงไม่รุ่งเรือง เหมือนเจ้าลิจฉวีเหล่านี้  มีรูปสวยน่าเลื่อมใส  ย่อมรุ่ง</p><p>เรืองด้วยอัตตภาพ   เช่นเทวดาชั้นดาวดึงส์   ถ้าเราจะกล่าวว่าเป็นไปไม่</p><p>ได้ พระสมณโคดมเสด็จลุกขึ้นยกวาทะว่า อัคคิเวสสนะ ในกาลก่อนท่านกล่าว</p><p>ว่าอำนาจเป็นไปในรูปของเรา มาวันนี้ค้านเสียแล้ว เมื่อเขากล่าวว่าเป็นไปก็มี</p><p>โทษอย่างหนึ่ง  กล่าวเป็นไปไม่ได้   ก็มีโทษอย่างหนึ่งด้วยประการฉะนี้</p><p>ก็นิ่งเสียดังแล.พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามครั้งที่สอง สัจจกนิครนถ์ก็นิ่งเสีย</p><p>ถึงสองครั้ง.  ก็เพราะศีรษะของผู้ไม่ตอบชี้แจง  เมื่อปัญหาอันพระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าตรัสถามแล้วถึงสามครั้ง ย่อมแตกโดย ๗ เสี่ยง. ก็ธรรมดาว่าพระพุทธเจ้า</p><p>ทั้งหลาย  มีความเอ็นดูเป็นกำลัง  ในหมู่สัตว์  เพราะบำเพ็ญพระบารมี</p><p>ตลอด ๔ อสงไขย ยิ่งด้วยแสนกัปป์เพื่อประโยชน์แก่หมู่สัตว์ทั้งนั้น ฉะนั้น</p><p>ตรัสถามจนถึงสองครั้งแล้ว  จึงได้ตรัสคำเป็นต้นว่า  ครั้งนั้นแล  พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าได้ตรัสพระดำรัสนี้กะสัจจกนิครนถ์บุตรว่า  วันนี้ท่านจงตอบ</p><p>ชี้แจงดังนี้เป็นต้น. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 100</p><p>        ในบทนั้น บทว่า <strong>สหธมฺมิก</strong>   คือมีเหตุ มีผล. ชื่อว่า วชิรปาณี เพราะ</p><p>อรรถว่ามีวชิระในฝ่ามือ บทว่า <strong>ยกฺโข</strong> ความว่า   พึงทราบว่าผู้นั้นใช่ยักษ์เป็น</p><p>ท้าวสักกเทวราช. บทว่า <strong>อาทิตฺต</strong>  คือมีสีเหมือนไฟ. บทว่า <strong>สมฺปชฺชลิต</strong>  คือลุก</p><p>โพลงด้วยดี. บทว่า <strong>สโชติภูต</strong>  คือ สว่างทั่ว อธิบายว่า เป็นเปลวไฟอย่างเดียว</p><p>กัน.  บทว่า  <strong>ิโต   โหติ</strong>  ความว่า  ยักษ์ยืนนิรมิตรูปน่าเกลียดเห็นปานนี้</p><p>คือ  ศีรษะใหญ่ เขี้ยวเช่นกับหัวปลี  ตาและจมูกเป็นต้นน่ากลัว.  ถามว่า</p><p>ก็เพราะเหตุอะไร  ยักษ์นั้นจึงมา.   ตอบว่า  มาเพื่อให้นิครนถ์ตอบความ</p><p>เห็น, อีกอย่างหนึ่ง ท้าวสักกะกับท้าวมหาพรหมเสด็จมาแล้ว เมื่อพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าถึงความขวนขวายน้อยในการแสดงธรรมอย่างนี้ว่า  เราพึงแสดง</p><p>ธรรมคนเหล่าอื่นก็พึงรู้ทั่วถึงธรรมของเราไม่ได้  ได้ทรงกระทำปฏิญญา</p><p>ว่า  ข้าแต่พระผู้มีพระภาคเจ้าขอพระองค์จงทรงแสดงธรรมเถิด  เมื่ออาณาจักร</p><p>ไม่เป็นไปแด่พระองค์   เป็นไปแก่ข้าพระองค์พวกข้าพระองค์จักให้เป็น</p><p>ไป  ธรรมจักรจงเป็นของพระองค์  อาณาจักรเป็นของข้าพระองค์ดังนี้.</p><p>เพราะฉะนั้นเสด็จมาแล้วด้วยทรงดำริว่า  ในวันนี้เราจักให้สัจจกนิครนถ์สะดุ้ง</p><p>กลัว แล้วให้ตอบปัญหาดังนี้. บทว่า <strong>พระผู้มีพระภาคเจ้ากับสัจจกนิคันถบุตร</strong></p><p><strong>เท่านั้นเห็นอยู่</strong>   ความว่า   ถ้าคนเหล่าอื่นพึงเห็นเหตุนั้น   เหตุนั้นก็ไม่พึง</p><p>หนัก. ชนทั้งหลายพึงพูดว่า พระสมณโคดมทรงรู้แล้ว ซึ่งสัจจกนิครนถ์ไม่</p><p>หยั่งลงในวาทะของตน  ทรงใช้ยักษ์ให้นำมาแสดง แต่นั้น สัจจกนิครนถ์</p><p>กราบทูลแล้ว เพราะกลัวดังนี้. เพราะฉะนั้นพระผู้มี พระภาคเจ้ากับสัจจก-</p><p>นิครนถ์เท่านั้นเห็นอยู่. เพราะเห็นยักษ์นั้นเหงื่อก็ไหลทั่วตัวของสัจจกนิครนถ์</p><p>นั้น ภายในท้องป่วนปั่นร้องดัง เขาคิดว่าคนเหล่าอื่นเห็นอยู่  เมื่อแลดูก็ไม่เห็น</p><p>ใครแม้ขนชัน แต่นั้นความกลัวนี้เกิดแก่เราเท่านั้น จึงคิดว่า  ถ้าเราจักกล่าว</p><p>ว่า ยักษ์ พวกคนพึงพูดว่า  มีตาของท่านนั้นหรือ  ท่านเท่านั้นเห็นยักษ์ ท่านไม่</p><p>เห็นยักษ์ก่อนถูกพระสมณโคดมซัดไปในการสืบต่อแห่งวาทะ    จึงเห็น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 101</p><p>ยักษ์ สำคัญอยู่ว่า  คราวนี้ในที่นี้  เราไม่มีที่พึ่งอื่น นอกจากพระสมณโคดม</p><p>ครั้งนั้นแล สัจจกนิคันถบุตร  ฯ เปฯ  จึงได้กราบทูลคำนั้น  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า. บทว่า  <strong>ตาณ คเวสี</strong>  คือแสวงหาอยู่ว่าที่ต้านทาน. บทว่า <strong>เลณ    คเวสี</strong>  คือ</p><p>แสวงหาอยู่ว่าป้องกัน. บทว่า <strong>สรณ คเวสี</strong>  คือ แสวงหาอยู่ว่าที่พึ่ง. ก็ในบท</p><p>นี้  ชื่อว่า  <strong>ตาณา</strong> เพราะอรรถว่า  ต้านทานคือรักษา.ชื่อว่า <strong>เลณะ</strong> เพราะอรรถ</p><p>ว่า   เป็นที่เร้นลับแห่งชน. ชื่อว่า <strong>สรณะ</strong> เพราะอรรถว่า ระลึกได้ อธิบาย</p><p>ว่า ย่อมเบียดเบียน คือกำจัดความกลัว. บทว่า <strong>มนฺสิกริตฺวา</strong> ความว่า กระทำ</p><p>ไว้ในใจ คือ พิจารณา ใคร่ครวญ. บทว่า <strong>เอว เม เวทนา  โหตุ</strong> คือ ขอเวทนา</p><p>จงเป็นกุศล เป็นสุข. บทว่า <strong>เอว  เม สญฺ   โหตุ</strong> คือ ขอสัญญาจงเป็น</p><p>กุศล เป็นสุข คือ จงประกอบด้วยโสมนัส. แม้ในสังขารและวิญญาณก็มีนัยนี้</p><p>แล.  ส่วนในบทว่า  <strong>มา  อโหสิ</strong>  นี้  พึงทราบโดยกล่าวตรงกันข้าม.  บทว่า</p><p><strong>กลฺล  นุ</strong>  แปลว่า สมควรหรือหนอ. บทว่า <strong>สมนุปสฺสิตุ</strong>  ความว่า พิจารณา</p><p>เห็นด้วยตัณหามานะ ทิฏฐิ. อย่างนี้ว่า นั่นของเรา  เราเป็นนั่น นั่นเป็นอัตต  </p><p>ภาพของเรา. บทว่า <strong>โน เหต โภ โคตม</strong>  ได้แก่ ข้อนั้นไม่ควรแก่พระสมณ-</p><p>โคดมผู้เจริญ.</p><p>         หมองูผู้ฉลาดให้งูนั้นกัดแล้ว ถอนพิษที่ถูกงูกัด ฉันใด พระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าทรงให้สัจจกนิคันถบุตรกล่าวในบริษัทนั้น  ด้วยปากนั้นเองว่า ขันธ์</p><p>๕  ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา ฉันนั้น ด้วยประการฉะนี้. บทว่า   <strong>ทุกฺข</strong></p><p><strong>อลฺลีโน</strong> ความว่า ติด คือ เข้าถึงทุกข์ในปัญจขันธ์นี้  ด้วยตัณหาและทิฏฐิ.</p><p>บทว่า   <strong>อชฺโฌสิโต</strong>   ความว่า   พึงทราบด้วยอำนาจตัณหาและทิฏฐิเท่า</p><p>นั้น. ในบทเป็นต้นว่า   <strong>ทุกฺข  เอต มม</strong> มีอธิบายว่า ย่อมพิจารณาเห็นทุกข์ใน</p><p>ปัญจขันธ์ด้วยอำนาจตัณหามานะและทิฏฐิ. บทว่า <strong>ปริชาเนยฺย</strong> ความว่า</p><p>พึงกำหนดรู้ด้วยตีรณปริญญาว่า ไม่เที่ยง เป็นทุกข์เป็นอนัตตา  บทว่า <strong>ปริกฺ </strong></p><p><strong>เขเปตฺวา</strong>  ความว่า นำความสิ้น ความเสื่อม ไม่ให้เกิด. บทว่า <strong>นว</strong> แปล </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 102</p><p> ว่า  รุ่น. บทว่า  <strong>อกุกฺกุฏชาต</strong>  ความว่า ปลีปลีหนึ่ง ประมาณองคุลี  ย่อม</p><p>เกิดในภายในเวลาผลิดอก - อธิบายว่า    เว้นปลีนั้นเสีย.  บทว่า  <strong>ริตฺโต</strong></p><p> คือ ว่างเปล่า คือ เว้นจากแก่ภายใน ชื่อว่า เปล่าเพราะว่างเปล่า. บทว่า</p><p><strong>อปรทฺโธ</strong>    คือ พ่ายแพ้.  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงประกาศความที่สัจจกนิคันถ-</p><p>บุตรนั้นมีปากกล้า   เมื่อจะทรงข่มจึงตรัสพระดำรัสนี้ว่า   <strong>ภาสิตา  โข</strong></p><p><strong>ปน เต</strong>    ดังนี้. ได้ยินว่า เมื่อก่อนสัจจกนิครนถ์นั้นเข้าไปหาครูทั้ง ๖ มีปูรณะ</p><p>เป็นต้น ย่อมถามปัญหา. พวกครูเหล่านั้น ไม่สามารถจะตอบได้. ครั้งนั้น</p><p>เขายกวิปการใหญ่ในท่ามกลางบริษัทของครูเหล่านั้นแล้วลุกขึ้นไปประกาศ</p><p>ความชนะ เข้าไปด้วยความสำคัญว่า เราจักเบียดเบียนแม้พระสัมมาสัมพุทธ-</p><p>เจ้าอย่างนั้น  ประกาศว่า <strong>ยอดแผ่ไปด้วยการประหารครั้งเดียว  ในต้นไม้ชื่อ</strong></p><p><strong>อะไร  ที่ขาดใบ  มีแต่หนาม</strong> สัจจกนิครนถบุตรนี้  จรดสาระคือสัพพัญญุต-</p><p>ญาณ บรรลุประเภทจะงอยคือพระญาณ จึงได้รู้ความที่พระสัพพัญญุต-  </p><p>ญาณแข็ง  เหมือนนกมีจะงอยอ่อนเคยเจาะไม้ที่ไม่มีแก่น  เจาะไม้ตะเคียน</p><p>เข้า. พระผู้มีพระภาคเจ้า เมื่อทรงประกาศข้อนั้น ในท่ามกลางบริษัทของ</p><p>สัจจกนิครนถ์นั้น จึงตรัสคำเป็นต้นว่า <strong>ภาสิตา  โข ปน เต</strong> ดังนี้. ในบท</p><p>ว่า <strong>นตถิ เอตรหิ</strong>  นี้ไม่ควรกล่าวว่า ชื่อว่าเหงื่อในอุปาทินนกสังขารจะไม่</p><p>มี เขาจะกล่าวว่า ก็ในบัดนี้ ไม่มี. บทว่า <strong>สุวณฺณวณฺณ กาย วิวริ</strong> คือ พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้า ไม่ทรงเปิดพระกายทั้งหมด.  ธรรมดาพระพุทธเจ้าสรวมรัง</p><p>ดุม ทรงปิดพระกายทรงแสดงธรรมอยู่ในบริษัท. ครั้งนั้น พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า ทรงจับ (กด) จีวรที่ตรงหน้าหลุมคอให้หย่อนลงเพียง ๔ องคุลีแล้วเมื่อ</p><p>จีวรนั้น หย่อนลงแล้ว รัศมีมีสีดังทองเป็นกลุ่ม ๆ ซ่านออก เหมือนรสธารา</p><p>ทองแดงไหลออกจากหม้อทอง  และเหมือนสายฟ้าแลบออกจากวลาหกสี</p><p>แดง กระทำจีวรมหาขันธ์เช่นกับกลองทองให้เป็นประทักษิณ  แล่นไปในอา</p><p>กาศแล้ว. ถามว่า ก็เพราะเหตุไร พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงการทำอย่าง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 103</p><p>นี้.   ตอบว่า  เพื่อบรรเทาความสงสัยของมหาชน.  ก็มหาชนพึงสงสัยว่า</p><p>พระสมณโคดมตรัสว่า  เหงื่อของเราไม่มี.  เหงื่อของสัจจกนิคันถบุตรไหล</p><p>อยู่ตลอดเหมือนเหงื่อของคนขึ้นเครื่องยนต์ พระสมณโคดมประทับนั่งห่มผ้า</p><p>จีวรหนา ใครจะรู้ได้อย่างไร ว่าเหงื่อภายในจะมี หรือไม่มีดังนี้   จึงทรงกระ</p><p>ทำอย่างนั้นเพื่อบรรเทาความสงสัยของมหาชนนั้น. บทว่า <strong>มงฺกุภูโต</strong>  คือ</p><p>หมดอำนาจ. บทว่า  <strong>ปตฺตกฺขนฺโธ  </strong>คือ คอตก. บทว่า <strong>อปฺปฏิภาโณ</strong> คือ ไม่พบ</p><p>สิ่งที่ยิ่งกว่า.บทว่า <strong>นิสีทิ</strong>  คือนั่งเอานิ้วเท้าเขี่ยแผ่นดิน. บทว่า <strong>ทุมฺมุโข</strong>   ความ</p><p>ว่า มีหน้าไม่น่าเกลียด จริงอยู่  บุตรลิจฉวีนั้น มีรูปสวย น่าเลื่อมใส ก็ชื่อของ</p><p>เขาอย่างนั้น. บทว่า <strong>อภพฺโพ  ต  โปกฺขรณึ ปุน  โอตริตุ</strong> ท่านแสดงว่า ปูชื่อ</p><p>ว่า  เดินไม่ได้ เพราะก้ามหักหมด ไม่อาจลงสู่สระโบกขรณีนั้นได้ จึงเป็น</p><p>เหยื่อของกาและเหยี่ยวเป็นต้นในที่นั้นเอง.  บทว่า <strong>วิสูกายิกานิ</strong>  คือ  ทิฏฐิอันเป็น</p><p>เสี้ยนหนาม. บทว่า <strong>วิเสวิตานิ</strong> คือ ประพฤติด้วยทิฎฐิ. บทว่า  <strong>วิปฺผนฺทิตานิ</strong></p><p>คือ ความดิ้นรนด้วยทิฏฐิ. บทว่า <strong>ยทิท</strong> ในบทว่า <strong>ยทิท  วาทาธิปฺปาโย</strong>  นี้</p><p>เป็นเพียงนิบาต. ท่านแสดงว่า เป็นการชี้แจงวาทะ ไม่ควรเข้าไปเฝ้าตาม</p><p>อัธยาศัยว่า เราจักโต้วาทะ แต่ควรเข้าไปเฝ้าเพื่อฟังธรรม. ถามว่า บท</p><p>ว่า <strong>ทุมฺมุข   ลิจฺฉวิปุตฺต  เอตทโวจ</strong>  สัจจกนิคันถบุตรได้กล่าวแล้ว  เพราะเหตุไร</p><p>ตอบว่า ได้ยินว่า ในเวลาบุตรลิจฉวีชื่อทุมมุขุนั้น นำเอาอุปมามาแม้ลิจฉวี</p><p>กุมารที่เหลือ คิดแล้วว่า นิครนถ์นี้ทำความดูหมิ่นพวกเราในสถานที่เรียนศิลปะ</p><p>ของพวกเรามานาน บัดนี้ ถึงเวลาที่จะเห็นหลังศัตรู แม้เรานำอุปมาข้อหนึ่ง</p><p>มาคนละข้อ จักกระทำสัจจกนิครนถ์นั้น   ผู้ตกไปด้วยปรบฝ่ามือ  ดุจโบย</p><p>ด้วยค้อน โดยประการที่สัจจกนิครนถ์จักไม่สามารถยกศีรษะขึ้นในท่าม</p><p>กลางบริษัทได้อีก.  ลิจฉวีเหล่านั้นทำอุปมาทั้งหลายแล้ว   นั่งคอยทุมมุขพูด</p><p>จบ.  สัจจกนิครนถ์รู้ความประสงค์ของลิจฉวีเหล่านั้น จึงคิดว่า ลิจฉวีเหล่านี้</p><p>ทั้งหมด  ชูคอยืนปากสั่น หากพวกลิจฉวีจักได้นำอุปมามาแต่ละอย่าง เราจัก </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 104</p><p>ไม่สามารถเงยหัวขึ้นในท่ามกลางบริษัทอีก  เอาเถิดเรารุกรานทุมมุขะ</p><p>แล้ว ตัดวาระแห่งถ้อยคำโดยประการที่ผู้อื่นไม่มีโอกาส จักทูลถามปัญหากะ</p><p>พระสมณโคดม เพราะฉะนั้น จึงได้กล่าวคำนั้น. ในบทเหล่านั้น บทว่า <strong>อาค</strong></p><p><strong>เมหิ</strong> แปลว่า หยุดก่อน อธิบายว่า อย่าถือเอาอีก. บทว่า  <strong>ติฏฺเตสา  โภ  โคตม</strong></p><p>ความว่า พระโคดมผู้เจริญ วาจานี้ของข้าพระองค์  และของสมณพราหมณ์</p><p>เป็นอันมากเหล่าอื่น  จงยกไว้ก่อน. บทว่า   <strong>วิลาป วิลปิต  มญฺา</strong>  ความว่า</p><p>คำนี้นี้เป็นดุจพร่ำเพ้อ อธิบายว่า เป็นเพียงพูดพร่ำ.  อีกอย่างหนึ่ง ควรนำบท</p><p>ว่า กถามากล่าวในบทนี้ว่า   <strong>ติฏเตสา</strong>. ส่วนในบทว่า  <strong>วาจาวิลาป   วิลปิต</strong></p><p><strong>มญฺเ</strong>   นี้   มีอธิบายว่า การเปล่งวาจานี้เห็นจะเป็นเพียงพูดพร่ำ </p><p>         บัดนี้  สัจจกนิครนถบุตร  เมื่อทูลถามปัญหา  จึงกล่าวคำเป็นต้น</p><p>ว่า  <strong>กิตฺตาวตา</strong>. บรรดาบทเหล่านั้น  บทว่า  <strong>เวสารชฺชปฺปตฺโต</strong>  คือ  บรรลุญาณ.</p><p>บทว่า <strong>อปรปฺปจฺจโย</strong>   คือ ไม่ต้องเชื่อผู้อื่น. ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>เมื่อทรงตอบปัญหาแก่สัจจกนิคันถบุตรนั้น จึงตรัสคำเป็นต้นว่า  <strong>อิธ  อคฺคิ-</strong></p><p><strong>เวสฺสน</strong>  ดังนี้. คำนั้น มีเนื้อความง่ายทั้งนั้น.</p><p>         ก็เพราะเสขภูมิ ทรงแสดงแล้วเพราะตรัสว่า <strong>ปสฺสติ</strong> ในบทนี้ ฉะ</p><p>นั้น เมื่อทูลเสขภูมิให้ยิ่งขึ้นไปจึงทูลถามปัญหาข้อที่สองแล้ว. พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า   ทรงตอบชี้แจงปัญหาแม้นั้นแก่เขา.       บรรดาบทเหล่านั้น     บทว่า</p><p><strong>ทสฺสนานุตฺตริย</strong>   ในบทเป็นต้นว่า    <strong>ทสฺสนานุตฺตริย</strong>   ได้แก่  ปัญญาที่</p><p>เป็นโลกิยะ และโลกุตตระ บทว่า <strong>ปฏิปทานุตฺตริย</strong> ได้แก่ ข้อปฎิบัติที่เป็น</p><p>โลกิยะ    และโลกุตตระ.    บทว่า    <strong>วิมุตฺตานุตฺตริย</strong>    คือ    โลกุตตร-  </p><p>วิมุตติ.      อีกอย่างหนึ่งบทว่า  <strong>ทสฺสนานุตฺตริย</strong>   คือ สัมมาทิฏฐิ.  อันเป็น</p><p>อรหัตตมรรค เพราะมุ่งถึงโลกุตตรธรรมล้วน. บทว่า <strong>ปฏิปทานุตฺตริย</strong> คือ</p><p>องค์มรรคที่เหลือ. บทว่า <strong>วิมุติตานุตฺตริย</strong>  คือ  วิมุตตฺเป็นมรรคผล.  การเห็น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 105</p><p>นิพพานของพระขีณาสพชื่อว่า <strong>ทัสสนานุตตริยะ</strong>. องค์มรรค ๘ เป็นปฏิปทา</p><p>นุตตริยะ. มรรคผล  พึงทราบว่าเป็น<strong>วิมุตตานุตตริยะ</strong>. บทว่า   <strong>พุทฺโธ  โส</strong></p><p><strong>ภควา</strong>  ความว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าพระองค์นั้น  ตรัสรู้แล้วซึ่งสัจจะ ๔</p><p>ด้วยพระองค์เอง. บทว่า <strong>โพเธตาย</strong> ความว่า ทรงแสดงธรรมแก่สัตว์แม้เหล่า</p><p>อื่น เพื่อให้ตรัสรู้สัจจะ  ๔  บทว่า ทนฺโต ในบทเป็นต้นว่า <strong>ทนฺโต</strong> คือ หมด</p><p>พยศ. บทว่า <strong>ทมถาย</strong>  คือ เพื่อต้องการหมดพยศ. บทว่า <strong>สนฺโต</strong> คือ ทรงสงบ</p><p>แล้ว ด้วยความเข้าไปสงบกิเลสทั้งปวง. บทว่า สมถาย คือ เพื่อความสงบ</p><p>กิเลส. บทว่า <strong>ติณฺโณ</strong> คือ ข้ามโอฆะ ๔ บทว่า ตรณาย คือ เพื่อข้ามโอฆะ</p><p>๔. บทว่า <strong>ปรินิพฺพฺโต</strong> ความว่า ทรงดับสนิทแล้วด้วยความดับสนิทแห่ง</p><p>กิเลส บทว่า <strong>ปรินิพฺพานาย</strong> ความว่า ทรงแสดงธรรมเพื่อความดับสนิทแห่ง</p><p>กิเลส.  บทว่า <strong>ธสี</strong>  คือ เป็นคนกำจัดคุณ. บทว่า  <strong>ปคพฺภา</strong> คือ ประกอบด้วยความ</p><p>คะนองวาจา. บทว่า <strong>อาสาเทตพฺพ</strong> คือ พึงเสียดสี. บทว่า <strong>อาสชฺช</strong>คือ กระ</p><p>ทบ. บทว่า <strong>น  เตฺวว ภวนฺต   โคตม</strong>   ท่านแสดงว่า หมดกำลังเพื่อจะถือเอาวาทะ</p><p>ของตนไปกระทบต่อใครๆ  ทั้งสิ้น.  พระผู้มีพระภาคเจ้า  จะทรงทำอัน</p><p>ตรายชีวิตใครๆ เหมือนช้างเป็นต้น  ก็หามิได้. แต่นิครนถ์นี้ นำอุปมาสามข้อ</p><p>เหล่านี้มาแล้ว เพื่อจะยกพระผู้มีพระภาคเจ้า  ก็หามิได้เลย นำมาเพื่อยกตน</p><p>เท่านั้น เหมือนอย่างว่า พระราชาทรงปราบปรามข้าศึกบางพวก  ลงได้</p><p>แล้ว เมื่อจะทรงชมเชยข้าศึกว่า คนกล้าอย่างนี้ จักเป็นคนถึงพร้อมด้วยกำลัง</p><p>อย่างนี้.  ก็ชมเชยตนอยู่นั้นเองฉันใด  สัจจกนิคันถบุตรแม้นี้ก็ฉันนั้น เมื่อจะ</p><p>ยกวาทะพระผู้มีพระภาคเจ้าด้วยคำเป็นต้นว่า  <strong>สิยา หิ โข โภ  โคตม ทตฺถิป</strong></p><p><strong>ภินฺน</strong>  ย่อมยกตนเท่านั้นว่า - เราเป็นคนกล้า เราเป็นบัณฑิต เราเป็นพหูสูต  </p><p>เป็นผู้ต้องการโต้วาทะเข้าไปเฝ้าพระสัมมาสัมพุทธเจ้า   เหมือนช้างซับ</p><p>มัน  เหมือนกองไฟลุกโพลงและเหมือนอสรพิษแผ่พังพานดังนี้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 106</p><p>         ครั้นยกตนอย่างนี้แล้ว  เมื่อจะนิมนต์พระผู้มีพระภาคเจ้า จึงกราบทูล</p><p>คำเป็นต้นว่า  <strong>อธิวาเสตุ  เม</strong>. บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า <strong>อิธวาเสตุ</strong> คือขอพระ</p><p>องค์จงทรงรับเถิด. บทว่า <strong>สฺวาตนาย</strong>  ความว่า เพื่อประโยชน์แก่บุญ และ</p><p>ปีติปราโมทย์  ซึ่งจักมีในวันพรุ่งนี้แก่ข้าพระองค์ผู้กระทำอยู่ซึ่งสักการะในพระ</p><p>องค์. บทว่า <strong>อธิวาเสสิ  ภควา  ตุณฺหีภาเวน</strong> มีอธิบายว่า พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า ไม่ทรงให้อวัยวะส่วนพระกายและพระวาจาให้หวั่นไหว ทรงยับยั้งอยู่ไว้</p><p>เฉพาะภายใน ทรงรับแล้วด้วยดุษณีภาพ. คือทรงรับด้วยพระทัยเพื่อทำ</p><p>การอนุเคราะห์แก่สัจจกนิคันถบุตรแล ดังนี้.</p><p>         บทว่า  <strong>ยมสฺส  ปฏิรูป   มญฺเยฺยาถ</strong>  ความว่า ได้ยินว่า  เจ้าลิจฉวีเหล่า</p><p>นั้นนำถาดสำรับ ๕๐๐ ไปให้แก่สัจจกนิคันถบุตรนั้นเป็นนิตยภัตร สัจจก-</p><p>นิคันถบุตรหมายเอาภัตรนั้นแล จึงกล่าวว่า วันพรุ่งนี้ พวกท่านควรสำคัญ</p><p>ว่า สิ่งที่สมควรจึงเป็นของควรถวายแต่พระสมณโคดม ควรนำของที่สมควร</p><p>นั้นมา พวกท่านเป็นคนปรนนิบัติ  ย่อมเข้าใจถึงสิ่งที่ควร ไม่ควร เหมาะไม่</p><p>เหมาะสำหรับสมณโคดม. บทว่า <strong>ภตฺตาภิหาร อภิหรึสุ</strong> ความว่า นำภัตร</p><p>ที่ควรนำไป. บทว่า <strong>ปณีเตน</strong> คือสูงสุด. บทว่า <strong>สหตฺถา</strong> คือ  ด้วยมือของตน.</p><p>บทว่า <strong>สนฺตปฺเปตฺวา</strong> ความว่า  อิ่มดี คือ อังคาสให้อิ่มหนำสำราญบริบูรณ์</p><p>ตามความต้องการ. บทว่า <strong>สมฺปวาเรตุวา</strong> คือ ปวารณาดี  คือ ห้ามด้วย</p><p>หัตถสัญญาว่า พอ พอ ดังนี้. บทว่า <strong>ภุตฺตาวิ</strong> คือ เสวย. บทว่า <strong>โอนีตปตฺตปาณึ</strong></p><p>คือชักพระหัตถ์ออกจากบาตร อธิบายว่า คือนำพระหัตถ์ออกแล้ว.บาลี</p><p>ว่า <strong>โอนิตฺตปตฺตปาณึ</strong> ดังนี้ก็มี. บทนั้นมีความว่า ชื่อว่า <strong>โอนิตฺตปตฺตปาณึ</strong></p><p>เพราะอรรถว่า มีบาตรต่างนำออกแล้วจากพระหัตถ์ อธิบายว่า พระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้านั้นผู้มีบาตรอันนำออกแล้วจากพระหัตถ์ คือทรงชำระพระหัตถ์และ</p><p>บาตรทรงเก็บบาตรไว้ที่สมควรส่วนข้างหนึ่ง แล้วประทับนั่ง. บทว่า <strong>เอก- </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 107</p><p><strong>มนต นิสีทิ</strong>  ความว่า  สัจจกนิครนถ์  รู้แล้วซึ่งพระผู้มีพระภาคเจ้าเสวย</p><p>อย่างนี้ จึงนั่งในโอกาสแห่งหนึ่ง บทว่า <strong>ปุญฺญฺจ</strong>   คือ บุญในทานนี้ อธิบาย</p><p>ว่า เป็นวิบากขันธ์ต่อไป. บทว่า <strong>ปญฺมหี</strong> ความว่า เป็นบริวารเฉพาะวิบาก</p><p>ขันธ์. บทว่า <strong>ต ทายกาน สุขาย โหตุ</strong> ความว่าบุญนั้น จงมีเพื่อประโยชน์สุข</p><p>แก่ลิจฉวีเหล่านี้.</p><p>        ได้ยินว่า นิครนถ์นั้น เมื่อจะมอบทานนี้แก่เจ้าลิจฉวีเหล่านั้น จึงกล่าว</p><p>อย่างนี้ว่า เราเป็นบรรพชิต ไม่ควรให้ทานของตน ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า  เพราะบุญเจ้าลิจฉวีให้แก่สัจจกนิครนถ์  ไม่ให้พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ส่วนสัจจกนิครนถ์ถวายแด่พระผู้มีพระภาคเจ้า ฉะนั้น เมื่อทรงแสดงเนื้อ</p><p>ความนั้น จึงตรัสคำเป็นต้นว่า <strong>ย โข อคฺคิเวสฺสน</strong> ดังนี้. พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าทรงมอบทักษิณาที่เขาถวายแก่ตนแก่นิครนถ์เพื่อรักษาน้ำใจ  ทักษิณา</p><p>นั้น ก็จักเป็นวาสนาในอนาคตด้วยประการฉะนี้แล.</p><p>                                  <em>จบอรรถกถาจูฬสัจจกสูตร   ที่  ๕. </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 108</p><p>                              <strong>๖.มหาสัจจกสูตร</strong></p><p>                     <strong>สัจจกนิคันถบุตรทูลถามปัญหา</strong></p><p>         [๔๐๕]  ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้.</p><p>         สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้า เสด็จประทับอยู่  ณ กูฏาคารศาลา</p><p>(เรือนยอดกว้างใหญ่) ที่ป่ามหาวัน ใกล้กรุงเวสาลี. ก็แล สมัยนั้น ตอนเช้าพระ</p><p>ผู้มีพระภาคเจ้าทรงนุ่งสบง ทรงบาตรและจีวร มีพระพุทธประสงค์จะเสด็จ</p><p>เข้าไปทรงบาตร ณ กรุงเวสาลี. ครั้งนั้นแล สัจจกนิคันถบุตร เมื่อเดินเที่ยว</p><p>ไปมาอยู่ ่  ได้เข้าไปยังป่ามหาวัน ถึงกูฏาคารศาลา. พระอานนท์ได้เห็นสัจจก</p><p>นิคันถบุตรกำลังมาแต่ไกลก่อน ครั้นเห็นแล้ว จึงได้ทูลคำนี้กะพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ สัจจกนิคันถบุตรผู้นี้เป็นคนพอใจนั่งสนทนา</p><p>ด้วยลัทธินั้นๆ กล่าวยกตนว่าเป็นคนเจ้าปัญญา มหาชนสมมติว่า เป็นคน</p><p>มีความรู้ดี มาอยู่ ณ บัดนี้. พระองค์ผู้เจริญ สัจจกนิคันถบุตรผู้นี้แล ใคร่จะ</p><p>ติเตียนพระพุทธเจ้า, พระธรรม, พระสงฆ์, พระองค์ผู้เจริญ ขอพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้า โปรดประทับนั่งสักครู่ เพื่อทรงอนุเคราะห์ จะเป็นการดี พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้า ประทับนั่ง ณ พุทธอาสน์ที่ปูไว้. ครั้งนั้นแล สัจจกนิคันถ</p><p>บุตร   ได้เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้า,   ครั้นเข้าไปถึงแล้วได้บันเทิง,</p><p>ปราศรัยแต่ล้วนถ้อยคำที่น่าบันเทิง     น่าระลึกกับด้วยพระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า นั่ง ณ ที่อันสมควรส่วนข้างหนึ่ง</p><p>         [๔๐๖] ครั้นสัจจกนิคันถบุตรนั่ง ณ ที่อันสมควรส่วนข้างหนึ่งแล้ว</p><p>ได้กล่าวคำนี้กะพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า  มีอยู่พระโคดมสมณพราหมณ์พวก</p><p>หนึ่งประกอบเพียรแต่กายภาวนาอยู่,  แต่ไม่ประกอบจิตตภาวนา  พระ</p><p>โคดม สมณะและพราหมณ์เหล่านั้น ก็ย่อมถูกต้องทุกขเวทนาอันเกิดในสรีระ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 109</p><p>พระโคดม เรื่องนี้เคยมีแล้ว  เมื่อบุคคลที่ทุกขเวทนาเกิดในสรีระ.  ถูกต้อง</p><p>แล้ว ชื่อว่าการเมื่อยขาบ้างก็จักมี,  ชื่อว่าหัวใจบ้าง จักแตกไป, โลหิตที่ร้อน</p><p>บ้าง  จักออกจากปาก,  จักถึงกะเป็นบ้าเสียจิตไปบ้าง, พระโคดม จิตนี้ย่อม</p><p>เนื่องด้วยกาย,  เป็นไปด้วยอำนาจของกาย ของบุคคลนั้นแล. ข้อนั้น เพราะ</p><p>อะไร เพราะยังไม่ได้อบรม. มีอยู่ พระโคดม ส่วนว่า สมณะและพราหมณ์</p><p>พวกหนึ่ง ประกอบความเพียรทางจิตตภาวนาอยู่  แต่ไม่ประกอบกายภาวนา.</p><p>พระโคดม  สมณะและพราหมณ์เหล่านั้น  ก็ย่อมถูกต้องทุกขเวทนาทาง</p><p>จิตและเจตสิก. พระโคดม เรื่องนี้เคยมีแล้ว เมื่อบุคคล ที่ทุกขเวทนาเป็นไปใน</p><p>จิตถูกต้องแล้ว  ชื่อว่า  การเมื่อยขา   จักมี,  ชื่อว่าหัวใจบ้าง จักแตกไป,</p><p>โลหิตที่ร้อนบ้าง จักออกจากปาก,  จักถึงกะเป็นบ้าเสียจิตไปบ้าง, พระ</p><p>โคดม กายนี้เนื่องด้วยจิต เป็นไปด้วยอำนาจของจิตของบุคคลนั้นแล.  ข้อ</p><p>นั้น เพราะเหตุอะไร    เพราะกายยังไม่ได้อบรม. พระโคดม  ความสำคัญ</p><p>ของข้าพเจ้านั้น มีอยู่อย่างนี้ว่า   "เหล่าสาวกของพระโคดม คงจะประกอบ</p><p>เพียรแต่จิตตภาวนาอยู่  ไม่ประกอบกายภาวนา  อย่างแน่นอน"</p><p>         [๔๐๗]    พ.  ก็กายภาวนา ท่านได้ฟังมาแล้วว่ากะไร</p><p>         ส. พระโคดม ก็ท่านผู้มีชื่อเหล่านี้ คือชื่อนันทะเป็น<strong>วัจฉโคตร</strong> ชื่อกีสะ</p><p>เป็นสังกิจจโคตร   ชื่อมักขลิเกิดในโรงโค  ๑, ล้วนถือเพศเปลือย ไร้มารยาท</p><p>เลียมือ,  ไม่รับภัตตาหาร   ที่บุคคลร้องว่ามานี่เจ้าข้า...หยุดก่อนเจ้าข้า,</p><p>ไม่รับภัตตาหาร ที่บุคคลตรงเข้ามาให้...ที่บุคคลเจาะจงให้..ที่บุคคลนิมนต์,</p><p>ท่านเหล่านั้น    ไม่รับภัตตาหารแต่ปากหม้อ...แต่ก้นกะทะ...ที่ยืนคร่อม</p><p>ประตูให้...ที่ยืนคร่อมท่อนไม้ให้...ที่ยืนคร่อมสากให้...เมื่อชนทั้งสองกำลัง</p><p>บริโภคอยู่...ของหญิงมีครรภ์...ของแม่ลูกอ่อนกำลังให้ลูกดื่มน้ำนมอยู่...ของ</p><p>หญิงไปสู่ชายชู้แล้ว,  ไม่รับภัตตาหารทั้งหลายที่เรี่ยไร ไม่รับภัตตาหารในที่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 110</p><p>สุนัข  มีสุนัขปรากฏ...ในที่แมลงวันตอมเป็นหมู่ ไม่รับปลา...เนื้อ, ไม่ดื่ม</p><p>สุรา...เมรัย...น้ำเจือด้วยแกลบ (น้ำอุ)  คือ  ท่านเหล่านั้น รับเรือนเดียว บริโภคคำ</p><p>เดียวบ้าง, รับสองเรือน บริโภคสองคำบ้าง ฯลฯ รับเจ็ดเรือน บริโภคเจ็ดคำ</p><p>บ้าง.   ยังชีวิตให้เป็นไปด้วยถาดใบเดียวบ้าง,  ด้วยถาดสองใบบ้าง, ฯลฯ</p><p>...เจ็ดใบบ้าง,  นำอาหารมาวัน  ๑ บ้าง, ...๒ วันบ้าง ฯลฯ   ๗ วันบ้าง, </p><p>ท่านประกอบความเพียรด้วยการบริโภคตามวาระ สิ้นกาลประมาณกึ่งเดือน</p><p>บ้าง อยู่ด้วยประการดังนี้.</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ ก็ท่านเหล่านั้น ยังชีวิตให้เป็นไปด้วยการบริโภค</p><p>ภัตตาหาร เพียงเท่านั้นหรือ</p><p>         ส.  ข้อนี้ หามิได้เลย, พระโคดม บางคราว ท่านก็ขบฉันของควรขบ</p><p>ฉันที่ประณีตๆ ฉันโภชนะที่ประณีต ๆ ลิ้มของลิ้มที่ประณีต ๆ ดื่มน้ำควรดื่ม</p><p>ที่ประณีตๆ ท่านเหล่านั้น ชื่อว่ายังกายนี้ให้ถือเอากำลัง ชื่อว่า ให้เติบโต </p><p>ให้เกิดไขมัน.</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ  ท่านเหล่านั้น  ละการทำสิ่งที่ยากมีในก่อนเสีย</p><p>แล้ว ทำให้อิ่มหนำสำราญในภายหลัง  ความเจริญแลความเสื่อมย่อมมีแก่กาย</p><p>นี้อย่างนี้.</p><p>        <strong>ว่าด้วยกายภาวนา  และจิตตภาวนา</strong></p><p>         [๔๐๘] อัคคิเวสสนะ  ก็จิตตภาวนา ท่านได้ฟังมาแล้วว่ากระไรเล่า</p><p>สัจจกนิคันถบุตร     อันพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงถามในจิตตภาวนาแล้ว</p><p>ไม่สามารถจะกราบทูลได้. ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ตรัสพุทธพจน์</p><p>นี้ กะสัจจกนิคันถบุตรว่า "อัคคิเวสสนะ  ถึงกายภาวนาใด มีอยู่แต่ก่อน</p><p>ที่ท่านได้เจริญแล้ว แม้กายภาวนานั้น ไม่เป็นธรรม ในอริยวินัย  อัคคิเวส </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 111</p><p>สนะ  แม้แต่กายภาวนา  ท่านยังไม่รู้เสียแล้ว,  ไหนท่านจะรู้ไปถึงจิตตภาวนาได้</p><p>เล่า. อัคคิเวสสนะ  ก็แต่ว่า  อย่างไรจะไม่ใช่เป็นผู้มีกายอันเจริญแล้วก็ดี</p><p>จะไม่ใช่เป็นผู้มีจิตอันเจริญแล้วก็ดี,  จะเป็นผู้มีกายอันเจริญแล้วก็ดี จะเป็นผู้มี</p><p>จิตอันเจริญแล้วก็ดี,  ท่านจงฟังอย่างนั้น ทำไว้ในใจ  ให้สำเร็จประโยชน์,</p><p>เราจักกล่าวให้ฟัง,  สัจจกนิคันถบุตร  ยอมรับต่อพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า</p><p>อย่างนั้นแลพระองค์.</p><p>         [๔๐๙] พระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ตรัสพุทธพจน์นี้ว่า  อัคคิเวสสนะอย่าง</p><p>ไร  จะเป็นผู้ชื่อว่าไม่ใช่ผู้มีกายอันเจริญแล้วด้วย  จะไม่ใช่เป็นผู้ชื่อว่าผู้มีจิตอัน</p><p>เจริญแล้วด้วย  อัคคิเวสสนะ  เมื่อปุถุชน  ณ  โลกนี้  ไม่ใช่เป็นผู้สดับแล้ว</p><p>สุขเวทนา เกิดขึ้น, เขาเป็นผู้ถูกสุขเวทนาถูกต้อง  ย่อมเป็นผู้มีความกำหนัด</p><p>ต่อสุขเวทนา แลถึงความเป็นผู้มีความกำหนัดต่อสุขเวทนาด้วย,  สุขเวทนานั้น</p><p>ของเขาดับไป, เพราะสุขเวทนาดับไป, ทุกขเวทนา  ย่อมเกิดขึ้น, เขาเป็นผู้ถูก</p><p>ทุกขเวทนาถูกต้อง ย่อมเศร้าใจ ลำบาก ร่ำไร คร่ำครวญทุบอก  ถึงความ</p><p>หลงใหลไป,  สุขเวทนานั้น แม้เกิดขึ้นแล้วแก่เขา  ก็ครอบงำ จิตตั้งอยู่  เพราะ</p><p>ความที่ภายเป็นของที่ตนไม่ได้เจริญไว้, ทุกขเวทนาแม้เกิดขึ้นแล้ว ก็ครอบงำ</p><p>จิต  ตั้งอยู่  เพราะความที่จิตเป็นของที่ตนไม่ได้เจริญไว้.  อัคคิเวสสนะ  สุขเวทนา</p><p>แม้เกิดขึ้นแล้ว ก็ครอบงำจิต  ตั้งอยู่  เพราะความที่กายเป็นของที่ตนไม่ได้</p><p>เจริญไว้, ทุกขเวทนาแม้เกิดขึ้นแล้ว ก็ครอบงำจิต  ตั้งอยู่ เพราะความที่จิต</p><p>เป็นของที่ตนไม่ได้เจริญไว้.  อัคคิเวสสนะ  อย่างนี้แลเป็นผู้ชื่อว่า ไม่ใช่เป็นผู้มี </p><p>กายอันเจริญแล้วด้วย ไม่ใช่เป็นผู้มีจิตอันเจริญแล้วด้วย.</p><p>         อัคคิเวสสนะ ก็อย่างไรเล่า ชื่อว่าเป็นผู้มีกายอันเจริญแล้วด้วย ชื่อว่า</p><p>เป็นผู้มีจิตอันเจริญแล้วด้วย    อัคคิเวสสนะ  เมื่ออริยสาวก  ผู้ได้สดับแล้ว</p><p>ในธรรมวินัยนี้  สุขเวทนาเกิดขึ้น, เธอถูกสุขเวทนาถูกต้อง  มิได้เป็นผู้มีความ</p><p>กำหนัดสุขเวทนา   มิได้ถึงความเป็นผู้มีความกำหนัดสุขเวทนา สุขเวทนาของ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 112</p><p>เธอนั้นดับไป, เพราะสุขเวทนาดับไป ทุกขเวทนาย่อมเกิดขึ้น เธอถูกทุกขเวทนา</p><p>ถูกต้อง  ไม่เศร้าใจ ไม่ลำบาก ไม่ร่ำไร ไม่คร่ำครวญทุบอก  ไม่ถึงความ</p><p>หลงใหลไป. อัคคิเวสสนะ สุขเวทนานั้น แม้เกิดขึ้นแล้ว แก่เธอ  ก็ไม่ครอบงำ</p><p>จิตตั้งอยู่ได้เพราะความที่กายเป็นของที่เธอได้เจริญไว้,  ทุกขเวทนา  แม้เกิด</p><p>ขึ้นแล้ว  ก็ไม่ครอบงำจิตตั้งอยู่ได้ เพราะความที่จิตเป็นของที่เธอได้เจริญ</p><p>ไว้.  อัคคิเวสสนะ สุขเวทนาแม้เกิดขึ้นแล้ว เป็นสองฝ่ายแก่ใครๆ อย่างนี้</p><p>ก็ไม่ครอบงำจิตตั้งอยู่ได้ เพราะความที่กายเป็นของที่ตนได้เจริญไว้. ทุกข</p><p>เวทนาแม้เกิดขึ้นแล้ว  ก็ไม่ครอบงำตั้งอยู่ได้  เพราะความที่จิตเป็นของที่ตนได้</p><p>เจริญ.  อัคคิเวสสนะ อย่างนี้แล ชื่อว่าเป็นผู้มีกายอันเจริญแล้วด้วย  ชื่อว่าเป็น</p><p>ผู้มีจิตอันเจริญแล้วด้วย.</p><p>         ส.  ข้าพเจ้าได้เลื่อมใสต่อพระโคดมอย่างนี้ว่า   อันที่จริง   พระ</p><p>โคดม ได้เป็นผู้มีกายอันเจริญแล้วด้วย  เป็นผู้มีจิตอันเจริญแล้วด้วย.</p><p>                           <strong>ทรงชี้แจงเรื่องเวทนา</strong></p><p>         [๔๑๐]  พ. อัคคิเวสสนะ  วาจานี้  ท่านนำเข้ามาพูดกระทบอย่างแน่</p><p>แท้ ก็แต่ว่า เราจักพยากรณ์แก่ท่าน,  อัคคิเวสสนะ  เมื่อใดแล เราได้ปลงผม</p><p>แลหนวดครองกาสาวพัสตร์ออกจากเรือน บวช  สุขเวทนาที่เกิดขึ้นแล้ว</p><p>จักครอบงำจิตของเราตั้งอยู่หรือ หรือทุกขเวทนา ที่เกิดขึ้นแล้วจักครอบงำจิต</p><p>ของเราอยู่หนอ ดังนี้   นี่มิใช่ฐานะอันจะมีได้.</p><p>         ส.  สุขเวทนาเห็นปานใด  ที่เกิดขึ้นแล้ว พึงครอบงำจิตตั้งอยู่, สุขเวทนา</p><p>เห็นปานนั้น  จะไม่เกิดขึ้นแก่พระโคดมเลยเป็นแน่, ทุกขเวทนาเห็นปาน</p><p>ใด ที่เกิดขึ้นแล้ว พึงครอบงำจิตตั้งอยู่,  ทุกขเวทนา  เห็นปานนั้น  จะไม่บังเกิด</p><p>ขึ้นแก่พระโคดมเลยเป็นแน่. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 113</p><p>         [๔๑๑]  พ.  อัคคิเวสสนะ ทำไมจะไม่พึงมีเล่า,  อัคคิเวสสนะ  ในโลก</p><p>นี้  ก่อนแต่ตรัสรู้เทียว  เมื่อเรายังมิได้ตรัสรู้   ยังเป็นโพธิสัตว์อยู่ทีเดียว ความ</p><p>ปริวิตกเรื่องนี้ได้มีแก่เราว่า   ฆราวาสเป็นที่คับแคบ เป็นทางมาแห่งธุลี</p><p>เครื่องหมองใจ  ส่วนบรรพชาเป็นโอกาสอันแจ้ง  การที่ผู้อยู่ครองเรือน</p><p>ประพฤติพรหมจรรย์ ให้เต็มที่ส่วนเดียว บริสุทธิ์ส่วนเดียว  ดังสังข์ที่ขัดแล้ว</p><p>นี้  จะทำได้มิใช่ง่าย.  ถ้ากระไร  เราพึงปลงผมแลหนวด  ครองผ้ากาสาวพัสตร์</p><p>ออกจากเรือน บวช   อัคคิเวสสนะ โดยสมัยอื่น  เรากำลังหนุ่ม  เกสายังดำ</p><p>สนิท ยังบริบูรณ์พร้อมด้วยเยาว์  เครื่องเจริญชั้นปฐมวัยอยู่ทีเดียว เมื่อมารดา</p><p>บิดาไม่ประสงค์จะให้บวช   พากันร้องไห้น้ำตานองหน้าอยู่  เราได้ปลงผม</p><p>แลหนวดครองผ้ากาสาวพัสตร์ออกจากเรือนบวชแล้ว เราบวชแล้ว แสวงอยู่</p><p>แต่ว่าสิ่งไรเป็นกุศล  ค้นหาทางสงบอันประเสริฐที่ไม่มีสิ่งไรยิ่งกว่า คือพระ</p><p>นิพพาน,  ได้เข้าไปหาอาฬารดาบส กาลามโคตร  จึงได้กล่าวข้อประสงค์อัน</p><p>นี้กะอาฬารดาบส  กาลามโคตรว่า ท่านกาลามะ เราปรารถนาประพฤติ</p><p>พรหมจรรย์ในธรรมวินัยนี้ด้วย. อัคคิเวสสนะ ครั้นเรากล่าวอย่างนั้นแล้ว</p><p>อาฬารดาบส  กาลามโคตร  ได้กล่าวตอบเราว่า  เชิญอยู่เถิดท่าน  ถ้า</p><p>เป็นบุรุษผู้รู้แจ้งธรรมนี้เป็นเช่นท่าน ไม่ช้าเลย  พึงทำให้แจ้งด้วยปัญญา</p><p>อันยิ่งของตน เข้าไปหาอาจารย์ของตนแล้วแลอยู่ได้   อัคคิเวสสนะ  เรา</p><p>นั้น ได้เล่าเรียนธรรมนั้นได้ฉับไวแท้  ไม่นานเลย. อัคคิเวสสนะ เรานั้น</p><p>แล  กล่าวญาณวาทะ   แลเถรวาทะ  ด้วยอาการเผยริมฝีปากพูดเท่านั้น</p><p>อนึ่ง เราย่อมปฏิญญาได้ว่า   เรารู้เราเห็น  ดังนี้,  ใช่แต่เราผู้เดียว ถึงพวก</p><p>อื่น  ก็กล่าวแลปฏิญญาได้เหมือนกัน.  อัคคิเวสสนะ  ปริวิตกได้มีแก่เรา</p><p>ว่า  อาฬารดาบส กาลามโคตร ไม่ประกาศธรรมนี้เพียงศรัทธาอย่างเดียว</p><p>ว่า   เรากระทำให้แจ้งด้วยปัญญาอันยิ่งของตนเข้าถึงอยู่  อาฬารดาบส</p><p>กาลามโคตร คงรู้เห็นอยู่  แต่เพียงธรรมนี้เท่านั้นเป็นแน่    อัคคิเวสสนะ เราตก </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 114</p><p>อยู่  ณ  ระหว่างปริวิตกฉะนี้  จึงได้เข้าไปหา  อาฬารดาบส  กาลามโคตร,</p><p>จึงได้กล่าวคำนี้กะอาฬารดาบส  กาลามโคตรว่า  ท่านกาลามะ  ท่านได้รู้</p><p>แจ้ง     จนถึงที่เองแล้วแลบอกให้รู้ได้แต่ธรรมนี้     เพียงเท่านี้ดอกหรือ</p><p>อัคคิเวสสนะ ครั้นเรากล่าวอย่างนี้แล้ว  อาฬารดาบส  กาลามโคตร  จึงได้บอก</p><p>ให้รู้ถึง  อากิญจัญญายตนะ  ความปริวิตกได้มีแก่เราอีกว่า  "ศรัทธา  จะได้มี</p><p>แต่ของอาฬารดาบส  กาลามโคตร  ผู้เดียวหามิได้,  ถึงศรัทธาของเราก็มี,</p><p>วิริยะ...สติ...สมาธิ... ปัญญา จะได้มีแต่ของอาฬารดาบส  กาลามโคตร ผู้</p><p>เดียวหามิได้, ถึงวิริยะ...ถึงสติ...ถึงสมาธิ...ถึงปัญญา  ของเราก็มีอยู่.</p><p>ถ้ากระไร เราต้องตั้งความเพียร เพื่อจะทำให้แจ้ง        เรื่องธรรมที่อาฬาร</p><p>ดาบส  กาลามโคตร  ปฏิญญาว่า   เราได้รู้      แจ้ง         เข้าถึงที่เองแล้วแล</p><p>อยู่    เสียให้ได้  อัคคิเวสสนะ   เราครั้งนั้นก็ได้รู้     แจ้ง         เข้าถึงที่ได้เอง</p><p>แล้วแลอยู่  ฉับไวแท้  ไม่นานเลย  อัคคิเวสสนะ  ครั้นแล้วเราได้เข้าไปหา</p><p>อาฬารดาบส กาลามโคตร ได้กล่าวคำนี้กะอาฬารดาบส  กาลามโคตร</p><p>ว่า  ท่านกาลามะ  ท่านได้รู้      แจ้ง        เข้าถึงที่ธรรมนี้เองแล้วแล บอกให้</p><p>รู้ทั่วถึงได้เพียงเท่านี้ดอกหรือ.</p><p>         อา.  เพียงเท่านี้แล  เราได้รู้      แจ้ง         เข้าไปถึงที่ ธรรมนี้เองแล้ว</p><p>แล บอกให้รู้ทั่วถึงได้.  แม้เราก็ได้รู้       แจ้ง         เข้าถึงที่ธรรมนี้เองแล้ว</p><p>แล อยู่ได้เพียงเท่านี้เหมือนกัน.</p><p>         พ.  เป็นลาภของเราแล้ว  เราได้ดีแล้ว  มิเสียแรงเราได้เห็นท่านซึ่งเป็น</p><p>เพื่อนประพฤติพรหมจรรย์เช่นท่าน.  เรารู้      แจ้ง        เข้าถึงที่ธรรมใด</p><p>เองแล้วแล ประกาศให้รู้ทั่วไป,  ท่านก็มารู้      แจ้ง        เข้าถึงที่ธรรมนั้น</p><p>เองแล้วแลอยู่,  เราก็รู้       แจ้ง         เข้าถึงที่ธรรมนั้นเองแล้วแลประกาศให้</p><p>รู้ทั่วไปอย่างนี้. เรารู้ธรรมใดนั้น ท่านก็รู้ธรรมนั้น ท่านรู้ธรรมใด เราก็รู้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 115</p><p>ธรรมนั้นอย่างนี้.  เราเช่นใดท่านก็เช่นนั้น ท่านเช่นใด   เราก็เช่นนั้น อย่าง</p><p>นี้.  มาเถิดท่าน  เราทั้งสองอยู่ปกครองคณะนี้ด้วยกัน.  อัคคิเวสสนะ อาฬาร</p><p>ดาบส  กาลามโคตร  เมื่อเป็นอาจารย์เรา  ตั้งเราเป็นศิษย์ให้เสมอกับ</p><p>ตน ยังให้บูชาเราด้วยการบูชาที่ยิ่ง  ดังนี้. อัคคิเวสสนะ  เราได้ปริวิตกต่อ</p><p>ไปว่า   ธรรมนี้  ไม่เป็นไปเพื่อความเบื่อหน่าย เพื่อความคลายกำหนัด เพื่อ</p><p>ดับ เพื่อสงบ เพื่อรู้ยิ่ง เพื่อตรัสรู้  เพื่อนิพพาน   เป็นไปเพื่อเพียงอุปบัติ </p><p>แห่งอากิญจัญญายตนะ  เท่านั้นเอง.  อัคคิเวสสนะ  เราไม่พอใจธรรมนั้น</p><p>เบื่อจากธรรมนั้นหลีกไปเสีย.</p><p>         [๔๑๒]  อัคคิเวสสนะ  ครั้นเราหลีกไปจากสำนักอาฬารดาบสกาลาม</p><p>โคตรแล้ว เป็นผู้แสวงหาอยู่ว่าสิ่งไรเป็นกุศล  ค้นหาทางสงบอันประเสริฐ ไม่</p><p>มีสิ่งไรยิ่งกว่า ได้เข้าไปหา อุททกดาบสรามบุตร ได้กล่าวกะอุททกดาบส</p><p>รามบุตรว่า   ท่านรามะ เราปรารถนาจะประพฤติพรหมจรรย์ในธรรมวินัย</p><p>นี้ด้วย   อัคคิเวสสนะ  ครั้นเรากล่าวอย่างนี้แล้ว  อุททกดาบส  รามบุตร</p><p>จึงกล่าวกะเราว่า  เชิญอยู่เถิดท่านถ้าเป็นบุรุษรู้แจ้งในธรรมเช่นท่านไม่นาน</p><p>เลย คงรู้จริงแจ้งกะจิต   เข้าไปหาอาจารย์ของตนแล้วแลอยู่ได้   อัคคิเวส</p><p>สนะ เรานั้น ได้เล่าเรียนธรรมนั้นได้ฉับไวแท้ไม่นานเลย.   อัคคิเวสสนะ</p><p>เรานั้นแล  กล่าวญาณวาทะ   แลเถรวาทะด้วยอาการเผยริมฝีปากพูดเท่า</p><p>นั้น. อนึ่งเราปฏิญญาได้ว่า   เรารู้  เราเห็น  ดังนี้ ใช่แต่เราผู้เดียว ถึงพวกอื่น</p><p>ก็กล่าวแลปฏิญญาได้เหมือนกัน  อัคคิเวสสนะ  ความปริวิตกได้มีแก่เรา</p><p>ว่า   อุททกดาบส  รามบุตร  ไม่ประกาศธรรมนี้เพียงศรัทธาว่า    เรา</p><p>รู้      แจ้ง        เข้าถึงที่เองแล้วแลอยู่"   อุทกกกดาบส  รามบุตร  คงรู้เห็นอยู่แต่</p><p>เพียงธรรมนี้เท่านั้นเป็นแน่.    อัคคิเวสสนะ    เราจึงได้เข้าไปหาอุททก</p><p>ดาบส  รามบุตร ได้กล่าวคำนี้กะอุททกดาบส  รามบุตรว่า   ท่านรามะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 116</p><p>ท่านได้รู้     แจ้ง        เข้าถึงที่เองแล้วแลบอกให้รู้ได้แต่ธรรมนี้ เพียงเท่า</p><p>นี้ดอกหรือ  อัคคิเวสสนะ  ครั้นเรากล่าวอย่างนี้แล้ว  อุททกดาบส  ราม</p><p>บุตร  จึงได้บอกถึงเนวสัญญานาสัญญายตนะ  อัคคิเวสสนะ  ครั้นเรารู้ดัง</p><p>นั้น  จงเกิดปริวิตกอีกว่า   ศรัทธา  จะได้มีแต่ของท่านรามะผู้เดียวก็หา</p><p>ไม่ ถึงศรัทธาของเราก็มี  วิริยะ...สติ...สมาธิ... ปัญญาจะได้มีแต่ของท่าน</p><p>รามะผู้เดียว  ก็หาไม่  ถึงวิริยะ...ถึงสติ...ถึงสมาธิ...ถึงปัญญาของเราก็มี</p><p>อยู่  ถ้ากระไรเราต้องตั้งความเพียร เพื่อจะการทำให้แจ้ง        เรื่องธรรมที่</p><p>ท่านรามะปฏิญญาว่า   เรารู้จริง  แจ้งกะจิต   เข้าถึงที่เองแล้วแลอยู่"  ดังนี้นั้น</p><p>เสียให้ได้   อัคคิเวสสนะ  เรานั้นก็ได้รู้จริงแจ้ง        เข้าถึงที่ธรรมนั้นเองแล้ว</p><p>แล  อยู่ฉับไวแท้ ไม่นานเลย. ครั้นแล้ว เราได้เข้าไปหาอุททกดาบส   ราม</p><p>บุตร ได้กล่าวคำนี้กะอุททกดาบส   รามบุตรว่า  ท่านรามะ ท่านได้รู้จริงแจ้ง</p><p>กะจิต   เข้าถึงที่ธรรมนี้เองแล้วแลประกาศให้รู้ทั่วไปได้  เพียงเท่านี้ดอกหรือ".</p><p>         อุ.  เพียงเท่านี้นั้นแล เราได้รู้จริง แจ้งกะจิต  เข้าถึงที่ธรรมนี้เองแล้ว</p><p>แลประกาศให้รู้ทั่วไป  แม้เราก็ได้รู้จริง แจ้งกะจิต  เข้าถึงที่ธรรมนี้เองแล้วแล</p><p>อยู่  ได้เพียงนี้เท่านั้นเหมือนกัน.</p><p>         พ.  เป็นลาภของเราแล้ว เราได้ดีแล้ว มิเสียแรงเราได้เห็นท่านผู้เป็น</p><p>เพื่อนประพฤติพรหมจรรย์เช่นท่าน รามะได้รู้จริง แจ้งกะจิต  เข้าถึงที่ธรรม</p><p>ใดเองแล้วแลประกาศให้รู้ทั่วไป, ท่านก็มารู้จริง แจ้งกะจิต เข้าถึงธรรมใด </p><p>เองแล้วแลอยู่ รามะก็ได้รู้จริง แจ้งกะจิต  เข้าถึงธรรมนั้นเองแล้วแลประกาศ</p><p>ให้รู้ทั่วไป อย่างนี้.  รามะได้รู้ธรรมใด   ท่านก็รู้ธรรมนั้น อย่างนี้, ท่านได้รู้</p><p>ธรรมใด รามะก็ได้รู้ธรรมนั้น รามะได้เป็นเช่นใด ท่านก็ได้เป็นเช่นนั้น</p><p>ท่านเป็นเช่นใด รามะก็ได้เป็นเช่นนั้นดังนี้. มาเถิดท่าน เราทั้งสองอยู่ปก</p><p>ครองคณะนี้กันเถิด อัคคิเวสสนะ  อุททกดาบส รามบุตร เมื่อเป็นพรหมจารี</p><p>ของเรา ได้ตั้งเราในฐานะเป็นอาจารย์ ยังให้บูชาเรา ด้วยการบูชาที่ยิ่ง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 117</p><p>อย่างนี้. อัคคิเวสสนะ ความปริวิตกได้มีแก่เราต่อไปว่า   ธรรมนี้  ย่อมไม่</p><p>เป็นไปเพื่อความเบื่อหน่าย เพื่อคลายกำหนัด   เพื่อดับ เพื่อสงบ เพื่อรู้ยิ่ง</p><p>เพื่อตรัสรู้  เพื่อนิพพาน  เป็นไปเพียงอุปบัติแห่งเนวสัญญานาสัญญายตนะเท่า</p><p>นั้นเอง.  อัคคิเวสสนะ  เราไม่พอใจธรรมนั้น  เบื่อจากธรรมนั้นหลีกไป</p><p>เสีย.</p><p>         [๔๑๓]  อัคคิเวสสนะ ครั้นเราหลีกไปจากสำนักอุททกดาบสราม</p><p>บุตรแล้ว   เป็นผู้แสวงหาอยู่ว่าสิ่งไรเป็นกุศล  ค้นหาส่วนที่เป็นสิ่งประเสริฐ</p><p>ที่ไม่มีสิ่งไรยิ่งกว่า     เมื่อเที่ยวจาริกไปโดยลำดับ   ในมคธชนบททั้งหลาย</p><p>ได้อยู่ที่อุรุเวลาประเทศเสนานิคม ได้เห็นพื้นที่ราบรื่น   แนวป่าเขียวเป็น</p><p>ทิว เป็นที่โปร่งใจ, แม่น้ำกำลังไหล สีขาวจืดสนิทมีท่าอันดี น่ารื่นรมย์</p><p>บ้านโคจรคามตั้งอยู่รอบ.        อัคคิเวสสนะ     ความปริวิตกได้มีแก่เราว่า</p><p>" ภูมิประเทศนี้   ราบรื่นจริงหนอ    แนวป่าเขียวเป็นทิว   เป็นที่โปร่งใจ</p><p>แม่น้ำกำลังไหล  สีขาวจืดสนิทมีท่าอันดี  เป็นที่รื่นรมย์ บ้านโคจรคามก็ตั้ง</p><p>อยู่รอบ.    ที่อันนี้สมควรเพื่อจะเป็นที่ตั้งความเพียรของกุลบุตรผู้ตั้งความ</p><p>เพียรได้"   อัคคิเวสสนะ   เราครั้งนั้น  ได้หยุดพักอยู่ที่นั้น   ด้วยคิดเห็นว่า</p><p>" ที่นี้พอแล้วเพื่อจะตั้งความเพียร</p><p>                                   <strong>อุปมา  ๓  ข้อ</strong></p><p>         [๔๑๔]  อัคคิเวสสนะ ที่ตรงนี้มีเรื่องอุปมา  ๓  ข้อ ไม่น่าอัศจรรย์เราไม่</p><p>เคยได้ฟังมาแต่กาลก่อนได้แจ่มแจ้งกะเราแล้ว.  อัคคิเวสสนะ  เหมือนหนึ่ง</p><p>ว่า ไม้สดชุ่มอยู่ด้วยยาง   บุคคลตัดแช่น้ำไว้,   ยังมีบุรุษหนึ่ง  พึงมาเอาไปทำ</p><p>เป็นไม้สีไฟ  ด้วยคิดว่า   เราจักสีให้ไฟเกิด  ทำเตโชธาตุให้ปรากฏ  ดังนี้</p><p>ฉันใด.  อัคคิเวสสนะ  ท่านจะสำคัญความที่ว่านั้นเป็นไฉน.  บุรุษนั้นเมื่อถือเอา</p><p>ไม่สดชุ่มอยู่ด้วยยางที่บุคคลตัดแช่น้ำไว้โน้น  ทำเป็นไม้สีไฟ  สีอยู่  จะพึงให้</p><p>เกิดไฟ ทำเตโชธาตุให้ปรากฏขึ้นได้บ้างหรือ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 118</p><p>         ส. ไม่ได้เลยข้อนี้  พระโคดม. ข้อนั้น เป็นเพราะเหตุอะไร    พระ</p><p>โคดม เพราะว่า  โน้นก็เป็นไม้สดชุ่มอยู่ด้วยยาง  มิหนำแช่น้ำไว้อีก,  บุรุษนั้นมิ</p><p>ใยสีไป  ก็จะมีแต่ส่วนเหนื่อยกาย คับใจเท่านั้นเอง.</p><p>         พ. อัคคิเวสสนะ  อุปมัยก็อย่างสมณะหรือพราหมณ์ พวกใดพวก</p><p>หนึ่ง แต่เพียงกายก็ยังหลีกออกจากกาม  (คือวัตถุที่น่ารักใคร่) ทั้งหลายไปไม่</p><p>ได้แล้วแลอยู่   บรรดากิเลสทั้งหลาย   อันมีกามเป็นที่ตั้ง   ความพอใจใน</p><p>กาม ความเยื่อใยในกาม ความหมกมุ่นในกาม ความกระหายในกาม  ความ</p><p>กระวนกระวายในกาม  ส่วนใดของสมณะหรือพราหมณ์เหล่านั้น  ส่วน</p><p>นั้น ยังไม่ได้ละเสียด้วยดี  ยังไม่ได้ระงับซ้ำเสียด้วยดี  ณ ภายใน. ถึงหากว่า</p><p>ท่านสมณะและพราหมณ์เหล่านั้น จะได้เสวยหรือมิได้เสวย  ซึ่งทุกขเวทนา</p><p>ที่กล้าแข็ง เผ็ดร้อน อันเกิดเพราะความเพียรก็ดี  ก็ไม่ควรเพื่อจะให้เกิดญาณ</p><p>ทัสสนะ คือ  ปัญญาตรัสรู้อันยอดเยี่ยมขึ้นไปเลย ฉะนั้น. อัคคิเวสสนะ นี้เป็น</p><p>อุปมาข้อแรกที่ไม่น่าอัศจรรย์  เราไม่เคยได้ฟังมาแต่กาลก่อน ได้แจ่มแจ้งกะ</p><p>เราแล้ว.</p><p>         [๔๑๕]  อัคคิเวสสนะ ยังอุปมาอื่นอีกเป็นข้อที่สอง ไม่น่าอัศจรรย์ เรา</p><p>ไม่เคยได้ฟังมาแต่กาลก่อน ได้แจ่มแจ้งกะเราแล้ว. อัคคิเวสสนะ เหมือน</p><p>หนึ่ง  ว่า  ไม้สดชุ่มอยู่ด้วยยาง  บุคคลตัดไว้บนบกไกลน้ำ   ยังมีบุรุษคน</p><p>หนึ่ง   พึงเอาไปทำเป็นไม้สีไฟสีอยู่   ด้วยคิดว่า    เราจักสีให้เกิดไฟทำ</p><p>เตโชธาตุให้ปรากฏ  ดังนี้ฉันใด. อัคคิเวสสนะ  ท่านจะสำคัญความที่ว่านั้นเป็น</p><p>ไฉน บุรุษนั้น  เมื่อถือเอาไม้สดชุ่มอยู่ด้วยยาง ที่บุคคลวางไว้บนบกไกลน้ำ</p><p>โน้น ทำเป็นไม้สีไฟ  สีอยู่  ยังจะให้ไฟเกิด ปรากฏขึ้นได้บ้างหรือ.</p><p>         ส.  ไม่ได้เหมือนกัน  ข้อนี้  พระโคดม.       ข้อนั้น เป็นเพราะเหตุ</p><p>อะไร  พระโคดม  เพราะว่า  โน้นก็ยังเป็นไม้สดชุ่มอยู่ด้วยยาง  ต่างแต่ที่วาง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 119</p><p>ไว้บนบกไกลน้ำก็จริง ถึงดังนั้น    บุรุษนั้น    ก็จะมีแต่ส่วนเหนื่อยกาย</p><p>คับใจ เท่านั้นเอง.</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ  อุปมัยก็อย่างสมณะและพราหมณ์ พวกใดพวก</p><p>หนึ่ง ได้หลีกออกเสียจากกามแต่เพียงกายอย่างเดียวแล้วแลอยู่,     บรรดา</p><p>กิเลสทั้งหลายอันมีกามเป็นที่ตั้งคือ   ความพอใจในกาม  ความเยื่อใยใน</p><p>กาม ความหมกมุ่นในกาม ความกระหายในกาม ความกระวนกระวายใน</p><p>กามส่วนใด ของสมณะและพราหมณ์เหล่านั้น ส่วนนั้น ยังหาละได้เสียด้วย</p><p>ดี   ยังหาระงับได้เสียด้วย  ณ ภายในไม่. ถึงหากว่าสมณะและพราหมณ์</p><p>เหล่านั้น จะได้เสวยหรือมิได้เสวยทุกขเวทนาที่กล้าแข็ง เผ็ดร้อน อันเกิด</p><p>เพราะความเพียรก็ดี  ก็ไม่ควรเพื่อจะให้เกิดญาณทัสสนะ คือปัญญาตรัสรู้</p><p>อย่างยอดเยี่ยมขึ้นได้ฉะนั้น.  อัคคิเวสสนะ  นี่เป็นอุปมาข้อที่  ๒  ที่ไม่น่า</p><p>อัศจรรย์ เราไม่เคยได้ฟังมาแต่กาลก่อน ได้แจ่มแจ้งกะเราแล้ว.</p><p>         [๔๑๖]  อัคคิเวสสนะ ยังอุปมาอื่นอีก เป็นข้อที่สาม ไม่น่าอัศจรรย์</p><p>เราไม่เคยได้ฟังมาแต่กาลก่อน ได้แจ่มแจ้งกะเราแล้ว. อัคคิเวสสนะ เหมือน</p><p>หนึ่งว่า ไม้แห้งผาก บุคคลวางไว้บนบกแต่ไกลน้ำ ยังมีบุรุษคนหนึ่ง พึงไป</p><p>เอามาทำเป็นไม้สีไฟ     ด้วยคิดว่า       เราจะสีให้ไฟเกิด ทำเตโชธาตุ</p><p>ให้ปรากฏ   ดังนี้ ฉันใด. อัคคิเวสสนะ ท่านจะสำคัญความที่ว่านั้นเป็น</p><p>ไฉน บุรุษนั้นถือเอาไม้แห้งผาก ที่วางไว้บนบกไกลแต่น้ำโน้น ทำเป็นไม้สี </p><p>ไฟ สีอยู่ คงจะให้ไฟเกิด ทำไฟให้ปรากฏขึ้นได้มิใช่หรือ.</p><p>         ส. อย่างนั้น พระโคดม.     ข้อนั้น     เป็นเพราะเหตุอะไร พระ</p><p>โคดม เพราะว่าโน้นก็เป็นไม้แห้งผาก ไม้นั้น ยังวางอยู่บนบกไกลแต่น้ำ</p><p>อีก. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 120</p><p>         พ. อัคคิเวสสนะ   อุปมัยก็เหมือนสมณะและพราหมณ์ พวกใดพวก</p><p>หนึ่ง หลีกออกจากกามทั้งหลายส่วนกายได้แล้วแลอยู่  บรรดากิเลสทั้งหลาย</p><p>ที่มีกามเป็นที่ตั้ง คือ ความพอใจในกาม ความเยื่อใยในกาม ความหมกมุ่นใน</p><p>กาม ความกระหายในกาม ความกระวนกระวายในกามส่วนใด ของสมณะ</p><p>และพราหมณ์เหล่านั้น  ส่วนนั้น  ก็ละเสียด้วยดี ระงับซ้ำเสียเป็นอันดี</p><p>ณ ภายในแล้ว. ถ้าหากว่าสมณะและพราหมณ์เหล่านั้น จะได้เสวยหรือมิได้</p><p>เสวยทุกขเวทนาที่กล้าแข็ง เผ็ดร้อน อันเกิดเพราะความเพียรก็ดี  สมณะหรือ</p><p>พราหมณ์นั้น  ก็ควรแท้จริงเพื่อญาณทัสสนะ คือปัญญาตรัสรู้อย่างยอดเยี่ยม</p><p>ได้  อัคคิเวสสนะ นี่เป็นอุปมาข้อที่สาม ไม่น่าอัศจรรย์เราไม่เคยได้ฟังมาแต่</p><p>กาลก่อน ได้แจ่มแจ้งกะเราแล้ว.</p><p>         [๔๑๗]  อัคคิเวสสนะ เราะนั้นได้เกิดปริวิตกว่า   ถ้ากระไร เราพึงขบ</p><p>ฟันไว้ด้วยฟัน, กดเพดานไว้ด้วยลิ้น, ข่มจิตไว้กับจิต บีบไว้แน่นให้ร้อนจัดอยู่</p><p>อัคคิเวสสนะ เมื่อเรากำลังขบฟันไว้ด้วยฟัน  กดเพดานไว้ด้วยลิ้น ข่มจิตไว้กับ</p><p>จิต  บีบไว้แน่น ให้ร้อนจัดอยู่ฉะนั้น เหงื่อก็ไหลจากรักแร้. อัคคิเวสสนะ</p><p>เปรียบเหมือนบุรุษมีกำลัง  พึงจับบุรุษอันถอยกำลังกว่า   ที่ศีรษะหรือ</p><p>ที่คอ แล้วจับบีบไว้แน่นให้ร้อนจัด  ฉันใด. อัคคิเวสสนะ เมื่อเราแล กำลังขบ</p><p>ฟันไว้ด้วยฟัน กดเพดานไว้ด้วยลิ้น ข่มจิตไว้กับจิต บีบไว้แน่น ให้ร้อนจัด</p><p>อยู่ เหงื่อก็ไหลจากรักแร้ ฉันนั้นเหมือนกัน. อัคคิเวสสนะ. ก็แต่ความเพียรที่</p><p>เราได้เริ่มไว้แล้วยังคงอยู่  จะได้ย่อหย่อนไปหามิได้ สติที่เราได้ตั้งไว้แล้วจะได้</p><p>ฟั่นเฟือนไปหามิได้ ก็แต่กายที่เราได้เริ่มตั้งไว้แล้ว ย่อมไม่สงบ, เมื่อกำลัง</p><p>ความเพียรที่ให้เกิดทุกข์นั้นแลเจาะแทง (ครอบงำ) แล้ว   เราก็มีสติอยู่.</p><p>อัคคิเวสสนะ  ทุกขเวทนาถึงปานนี้ ได้เกิดขึ้นแล้วแก่เรา ยังไม่ครอบงำจิตเรา</p><p>ตั้งอยู่ได้. อัคคิเวสสนะ. เรานั้นได้มีปริวิตกว่า   ถ้ากระไร เราพึงเพ่งฌาน</p><p>เอาความไม่หายใจเป็นอารมณ์ทีเดียว   อัคคิเวสสนะ เราครั้นปริวิตกดังนั้น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 121</p><p>แล้ว จึงได้กลั้นลมอัสสาสะปัสสาสะ ทางปากทางจมูก คือหายใจออกและ</p><p>หายใจเข้า.  อัคคิเวสสนะ ครั้นลมอัสสาสะปัสสาสะ ที่เรากลั้นทางปากและ</p><p>ทางจมูกแล้ว เสียงลมที่ออกตามช่องหูดังเหลือประมาณ เสียงลมในลำสูบแห่ง</p><p>นายช่างทองกำลังสูบไปมาอยู่ฉันใด  อัคคิเวสสนะ ครั้นลมที่เรากลั้นทางปาก</p><p>และทางจมูกแล้ว เสียงลมที่ออกตามช่องหู  ดังเหลือประมาณก็ฉันนั้น.อัคคิ-</p><p>เวสสนะ   ก็แต่ความเพียรที่เราได้เริ่มไว้แล้วคงที่อยู่  จะได้ย่อหย่อนไปหามิ</p><p>ได้,  สติที่เราตั้งไว้  จะได้ฟั่นเฟือนไปก็หามิได้,  แต่กายที่เราเริ่มตั้งไว้ ย่อม</p><p>ไม่สงบได้,  เมื่อกำลังความเพียรที่ให้เกิดทุกข์นั้นนั่นแลเจาะแทงเราอยู่.</p><p>อัคคิเวสสนะ  ทุกขเวทนาถึงปานนี้  ได้เกิดขึ้นแล้วแก่เรา  ยังไม่ครอบงำ</p><p>จิตเราตั้งอยู่ได้.  อัคคิเวสสนะ  เรานั้นได้มีปริวิตกถึงเรื่องนี้ว่า  "ถ้ากระ</p><p>ไร  เราพึงเพ่งฌาน  เอาความไม่หายใจเป็นอารมณ์นั่นแล."  อัคคิเวสสนะ</p><p>ครั้นเราปริวิตกฉะนั้นแล้ว ได้กลั้นลมอัสสาสะปัสสาสะไว้  ทั้งทางปากทาง</p><p>จมูกและช่องหู.  อัคคิเวสสนะ เมื่อเรากลั้นลมอัสสาสะปัสสาสะไว้ทางปากทาง</p><p>จมูกและช่องหูแล้ว ลมกล้าเหลือประมาณ  ก็ไปดังในสมอง. อัคคิเวสสนะ</p><p>เปรียบเหมือนบุรุษมีกำลัง เอาเหล็กแหลมอันคมทิ่มสมองฉันใด. อัคคิเวส</p><p>สนะ.  เมื่อเรากลั้นลมอัสสาสะปัสสาสะ  ทั้งทางปากทางจมูกและทางหู</p><p>แล้ว ลมกล้าเหลือประมาณ  ก็ดังในสมองฉันนั้น. อัคคิเวสสนะ ก็แต่ความ</p><p>เพียรที่เราได้เริ่มไว้แล้ว  คงที่อยู่  จะได้ย่อหย่อนไปหามิได้, สติที่เราตั้งไว้จะ</p><p>ได้ฟั่นเฟือนไปก็หามิได้,  แต่กายที่เราเริ่มตั้งไว้ ย่อมไม่สงบ,  เมื่อกำลังความ</p><p>เพียรที่ให้เกิดทุกข์นั้นแลเจาะแทงเราอยู่.     อัคคิเวสสนะ   ทุกขเวทนาถึง</p><p>ปานนี้  เกิดขึ้นแล้วแก่เรา ยังไม่ครอบงำจิตตั้งอยู่ได้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 122</p><p>     <strong>ความต่างกันในการบำเพ็ญทุกกรกิริยา</strong></p><p>         [๔๑๘]  อัคคิเวสสนะ เรานั้นได้มีปริวิตกถึงเรื่องนี้ว่า   ถ้ากระไร เรา</p><p>พึงเพ่งฌาน เอาความไม่หายใจเป็นอารมณ์อยู่นั่นแล.   อัคคิเวสสนะ ครั้น</p><p>เราปริวิตกฉะนั้นแล้ว ได้กลั้นลมอัสสาสะปัสสาสะไว้ ทั้งทางปากทางจมูก</p><p>และทางหู. อัคคิเวสสนะ เมื่อเรากลั้นลมอัสสาสะปัสสาสะ ทั้งทางปากทาง</p><p>จมูกและทางหู  ก็ให้ปวดศีรษะเหลือทน. อัคคิเวสสนะ เปรียบเหมือนบุรุษมี</p><p>กำลัง  พึงรัดศีรษะด้วยเส้นเชือกแน่นฉันใด  อัคคิเวสสนะ เมื่อเรากลั้นลม</p><p>อัสสาสะปัสสาสะ ทางปากทางจมูกและทางหูแล้ว  ก็ให้ปวดศีรษะเหลือทน.</p><p>ฉันนั้น. อัคคิเวสสนะ  ก็แต่ความเพียรที่เราได้เริ่มไว้แล้ว คงที่อยู่จะได้ย่อ</p><p>หย่อนไปหามิได้,  สติที่เราตั้งไว้ จะได้ฟั่นเฟือนไปก็หามิได้ แต่กายที่เราเริ่ม</p><p>ตั้งไว้ย่อมไม่สงบ,  เมื่อกำลังความเพียรที่ให้เกิดทุกข์นั่นแลเจาะแทงเรา</p><p>อยู่.  อัคคิเวสสนะ ทุกขเวทนาถึงปานนี้ ได้เกิดขึ้นแล้วแก่เรา   ยังไม่ครอบงำจิต</p><p>เราตั้งอยู่ได้.</p><p>         [๔๑๙]  อัคคิเวสสนะ เรานั้นได้มีปริวิตกถึงเรื่องนี้ว่า  ถ้ากระไร เราพึง</p><p>เพ่งฌาน เอาความไม่หายใจเป็นอารมณ์อยู่นั่นแล.   อัคคิเวสสนะ ครั้นเรา</p><p>มีปริวิตกฉะนั้นแล้ว ได้กลั้นลมอัสสาสะปัสสาสะไว้ ทางปากทางจมูกและ</p><p>ทางหู. อัคคิเวสสนะ เมื่อเรากลั้นลมอัสสาสะปัสสาสะ. ทั้งทางปากทางจมูก</p><p>ทางหูแล้ว  ลมกล้าเหลือประมาณก็เสียดแทงท้อง. อัคคิเวสสนะ เปรียบเหมือน</p><p>นายโคฆาฏ  หรือลูกมือนายโคฆาฏ ที่เป็นคนฉลาด พึงเชือดพื้นอุทรด้วยมีด</p><p>สำหรับเชือดโคอันคม ฉันใด. อัคคิเวสสนะ เมื่อเรากลั้นลมอัสสาสะปัสสาสะ</p><p>ทางปากทางจมูกและทางหู     ลมกล้าเหลือประมาณก็เสียดแทงท้องฉัน</p><p>นั้น.   อัคคิเวสสนะ ก็แต่ความเพียรที่เราได้เริ่มไว้แล้วยังคงที่อยู่  จะได้ย่อหย่อน</p><p>ไปหามิได้,  สติที่เราตั้งไว้จะได้ฟั่นเฟือนไปก็หามิได้,   แต่กายที่เราเริ่มตั้ง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 123</p><p>ไว้ ย่อมไม่สงบ  เมื่อกำลังความเพียรที่ให้เกิดทุกข์นั้นแลเจาะแทงเราอยู่. อัค</p><p>คิเวสสนะ  ทุกขเวทนาถึงปานนี้ ได้เกิดขึ้นแล้วแก่เรา ยังไม่ครอบงำจิตตั้งอยู่</p><p>ได้.                                                                                </p><p>         [๔๒๐]  อัคคิเวสสนะ เรานั้นได้มีปริวิตกถึงเรื่องนี้ว่า   ถ้ากระไร เรา</p><p>พึงเพ่งฌาน   เอาความไม่หายใจเป็นอารมณ์นั่นแล.  อัคคิเวสสนะ ครั้นเราปริ-</p><p>วิตกฉะนั้นแล้ว  ได้กลั้นลมอัสสาสะปัสสาสะทางปากทางจมูกและทางหู</p><p>อยู่  ก็ให้เกิดความร้อนเหลือทนขึ้นทั่วกาย.  อัคคิเวสสนะ เปรียบเหมือนบุรุษมี</p><p>กำลังสองคน  ช่วยกันจับบุรุษที่ถอยกำลังกว่าคนเดียวเข้าที่แขนข้างละ</p><p>คน ลนย่างรมไว้ที่หลุมอันเต็มไปด้วยถ่านเพลิง ฉันใด.</p><p>         [๔๒๑]  อัคคิเวสสนะ เมื่อเรากลั้นลมอัสสาสะปัสสาสะทางปากทาง</p><p>จมูกและทางหู   ก็ให้เกิดความร้อนเหลือทนขึ้นทั่วกายฉันนั้น.   อัคคิเวส</p><p>สนะ   ก็แต่ความเพียรที่เราเริ่มตั้งไว้แล้วคงที่อยู่    จะได้ย่อหย่อนไปหามิ</p><p>ได้,   สติที่เราได้ตั้งไว้จะฟั่นเฟือนไปก็หามิได้, แต่กายที่เราเริ่มตั้งไว้ย่อม</p><p>ไม่สงบ,  เมื่อกำลังความเพียรที่ให้เกิดทุกข์นั้นแลเจาะแทงเราอยู่.  อัคคิเวส</p><p>สนะ ทุกขเวทนาถึงปานนี้  ได้เกิดขึ้นแล้วแก่เรา ยังไม่ครอบงำจิตเราตั้งอยู่</p><p>ได้</p><p>         [๔๒๒]  อัคคิเวสสนะ ยังไม่ทันไรสิ เทวดาทั้งหลาย ได้เห็นเราแล้วพา</p><p>กันกล่าวอย่างนี้ว่า  พระสมณะโคดมทำกาละเสียแล้ว   เทวดาบางพวกกล่าว</p><p>อย่างนี้ว่า  พระสมณโคดมยังไม่ได้ทำกาละก่อน,  แต่จะทำกาละ.  เทวดา</p><p>บางพวกกล่าวอย่างนี้ว่า  พระสมณโคดมทำกาละแล้วหรือ กำลังทำกาละก็</p><p>ไม่ใช่   ด้วยว่าพระสมณโคดมเป็นพระอรหันต์  ที่อยู่ก็อย่างนั้นเอง ดังนั้น</p><p>พระอรหันต์ย่อมมีวิหารธรรมเป็นอย่างนี้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 124</p><p>         [๔๒๓]  อัคคิเวสสนะ เรานั้นได้ปริวิตกถึงเรื่องนี้ว่า  ถ้ากระไร  เราพึง</p><p>ปฏิบัติเสียด้วยประการทั้งปวงเถิด   อัคคิเวสสนะ ครั้งนั้น เทพยดาทั้งหลาย</p><p>ได้เข้ามาใกล้เราแล้ว กล่าวคำท้วงว่า   ท่านผู้นิรทุกข์  ท่านอย่าได้ปฏิบัติเพื่อ</p><p>ตัดอาหารเสียด้วยประการทั้งปวงเลย  ถ้าท่านพึงปฏิบัติ   เพื่อจะตัดอาหารเสีย</p><p>ด้วยประการทั้งปวงให้ได้  เราทั้งหลายจะแทรกโอชะ  อันเป็นทิพย์ลงตามขุม</p><p>ขนทั้งหลายของท่าน ท่านจักได้ยังชีวิตให้เป็นไปด้วยโอชะนั้น. อัคคิเวส</p><p>สนะ เรานั้น  ได้มีปริวิตกเรื่องนี้ว่า  เราเองพึงปฏิญญาการบริโภคด้วยประ-</p><p>การทั้งปวงไว้เอง  และเทวดาเหล่านี้  จะพึงแทรกโอชะลงตามขุมขนของ</p><p>เรา และเราจะพึงยังชีวิตให้เป็นไปด้วยโอชะนั้น อันนั้นก็จะพึงเป็นเท็จแก่เรา</p><p>ไป   อัคคิเวสสนะ เรานั้นแล ได้บอกห้ามเทวดาเหล่านั้นเสียว่า  "อย่าเลย"</p><p>ดังนี้.</p><p>         [๔๒๔]  อัคคิเวสสนะ เรานั้นแลได้มีปริวิตกถึงเรื่องนี้ว่า   กระนั้น</p><p>เราพึงบริโภคอาหารให้น้อยลงๆ  วันละฟายมือบ้าง  เท่าเยื่อถั่วเขียวบ้าง</p><p>เท่าเยื่อถั่วพูบ้าง  เยื่อถั่วดำบ้าง  เยื่อในเม็ดบัวบ้าง.  อัคคิเวสสนะ  ครั้นเราบริโภค</p><p>อาหารให้น้อยลงดังนั้น เท่าฟายมือบ้าง เท่าเยื่อถั่วเขียวบ้าง เท่าเยื่อถั่วพู </p><p>บ้าง  เยื่อถั่วดำบ้าง  เยื่อในเม็ดบัวบ้าง  กายเราก็ถึงความเป็นขอดเป็นเกลียวยิ่ง</p><p>นัก. อังคาพยพน้อยใหญ่ ของเราย่อมเป็นประหนึ่งเถาวัลย์ที่มีข้อมาก   ๘๐</p><p>ข้อ    หรือเถาวัลย์ที่มีข้อดำฉะนั้น,    เพราะโทษที่อาหารน้อยนั้นอย่าง</p><p>เดียว,  ก้นกบแห่งเราแฟบเข้า  มีอาการสัณฐานเหมือนกีบเท้าอูฐฉะนั้น</p><p>ก็เพราะโทษที่อาหารน้อยนั้นอย่างเดียว.   กระดูกสันหลังแห่งเราผุดขึ้น</p><p>ระกะ  ราวกะเถาวัลย์ชื่อวัฏฏนา  ก็เพราะโทษที่อาหารน้อยนั้นอย่างเดียว.</p><p>เปรียบซี่โครงแห่งเรานูนเป็นร่อง ๆ   ดังกลอนในศาลาเก่าชำรุดทรุดโทรม</p><p>ฉะนั้น, ก็เพราะโทษที่อาหารน้อยนั้นอย่างเดียว. เปรียบเหมือนดวงตาแห่ง         </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 125</p><p>เราปรากฏกลมลึกเข้าในกระบอกตา   ดูประหนึ่งดวงดาวปรากฏในบ่อน้ำ</p><p>อันลึกฉะนั้น ก็เพราะโทษที่อาหารน้อยนั้นอย่างเดียว. หนังศีรษะบนศีรษะ</p><p>แห่งเราสัมผัสอยู่ก็เหี่ยวแห้งไป  ประหนึ่งผลน้ำเต้าขม ที่บุคคลตัดมาแต่ยัง</p><p>สด  ถูกลมและแดดก็เหี่ยวแห้งไปฉะนั้น,   ก็เพราะโทษที่อาหารน้อยนั้นอย่าง</p><p>เดียว. อัคคิเวสสนะ    เราเอง  คิดว่าจะคลำหนังท้อง  ก็จับถึงกระดูกสันหลัง</p><p>ตลอดไป,  เราคิดว่าจะคลำกระดูกสันหลัง  ก็จับถึงหนังท้อง,  อัคคิเวส</p><p>สนะ  หนังท้องของเราเหี่ยวแห้ง  จนติดกระดูกสันหลัง  ก็เพราะโทษที่อาหาร</p><p>น้อยนั้นอย่างเดียว.  อัคคิเวสสนะ  เรานั้นแลคิดว่า  จะถ่ายอุจจาระหรือปัสสาวะ</p><p>ก็ซวนเซล้มอยู่ที่นั้นเอง,  ก็เพราะโทษที่อาหารน้อยนั้นอย่างเดียว.  อัคคิเวส</p><p>สนะ  เรานั้นแล  เมื่อจะให้กายนี้  มีความสบายบ้าง  จึงนวดไปตามตัว  ด้วยฝ่า</p><p>มือ,  อัคคิเวสสนะ เมื่อเรานวดไปตามตัวด้วยฝ่ามือนั้น ขนทั้งหลายที่มีราก</p><p>เน่าก็ร่วงตกจากกาย, ก็เพราะโทษที่อาหารน้อยนั้นอย่างเดียว. อัคคิเวส</p><p>สนะ  ยังไม่ทันไร  มนุษย์ทั้งหลายเห็นเราแล้ว  จึงกล่าวว่า  พระสมณโคดมดำ</p><p>ไป. มนุษย์บางพวกกล่าวว่า  พระสมณโคดมไม่ดำ  เป็นแต่คล้ำไป. มนุษย์</p><p>บางพวกกล่าวอย่างนี้ว่า  พระสมณโคดม  จะว่าดำไปก็ไม่ใช่ จะว่าคล้ำไปก็</p><p>ไม่ใช่  พระสมณโคดมมีพระฉวีพร้อยไปเท่านั้น. อัคคิเวสสนะ ผิวพรรณของ</p><p>เราบริสุทธิ์ผุดผ่อง เพียงนั้นมาถูกกำจัดออกไปเสียแล้ว  ก็เพราะโทษที่มี</p><p>อาหารน้อยนั้นอย่างเดียว.</p><p>         [๔๒๕]  อัคคิเวสสนะ เรานั้นได้ปริวิตกว่า  ในสมนะหรือพราหมณ์</p><p>เหล่าใดเหล่าหนึ่ง  เสวยทุกขเวทนาเจ็บปวด  กล้าแข็ง  เผ็ดร้อน เป็นอย่างยิ่งอยู่</p><p>เพียงนี้  ไม่ได้ยิ่งไปกว่านี้แล้ว. กาลในอนาคต  สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด</p><p>เหล่าหนึ่ง จักเสวยทุกขเวทนาเจ็บปวดกล้าแข็ง  เผ็ดร้อน  เป็นอย่างยิ่งอยู่เพียง</p><p>นี้  จักไม่ยิ่งไปกว่านี้.  ในกาลบัดนี้ สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใดเหล่าหนึ่ง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 126</p><p>เสวยอยู่ซึ่งทุกขเวทนา เจ็บปวด  กล้าแข็ง เผ็ดร้อน เป็นอย่างยิ่งอยู่เพียง</p><p>นี้  ไม่ยิ่งไปกว่านี้.   ก็แต่เรา ไม่ได้บรรลุญาณทัสสนะวิเศษ เพื่อเป็นอริยบุคคล</p><p>อุตตริมนุสธรรม  ด้วยทุกกรกิริยาที่เผ็ดร้อนนี้  พึงมีทางอื่นเพื่อตรัสรู้.</p><p>อัคคิเวสสนะ เราได้ปริวิตกว่า   ก็เรายังจำได้ว่า ในงานของพระบิดา  เราได้</p><p>นั่งแล้ว ณ ร่มเงาต้นหว้าเป็นที่ร่มเย็น ได้สงัดแล้วจากกามทั้งหลาย สงัดแล้ว</p><p>จากอกุศลธรรมทั้งหลาย ได้เข้าถึงฌานที่หนึ่ง มีวิตกวิจารปิติและสุข อันเกิดแต่</p><p>วิเวกอยู่  ทางนี้พึงเป็นทางเพื่อตรัสรู้. อัคคิเวสสนะ เรานั้น ได้มีความรู้สึกอัน</p><p>แล่นไป ตามสติว่า   นี่แล  หนทางแห่งการตรัสรู้.   อัคคิเวสสนะ เรานั้น</p><p>ได้ปริวิตกว่า     เราจะกลัวความสุข   ซึ่งเป็นความสุขนอกจากกามทั้ง</p><p>หลาย นอกจากอกุศลธรรมแลหรือ.   อัคคิเวสสนะ เรานั้นได้ปริวิตกต่อ</p><p>ไปว่า   เราไม่ควรกลัวต่อสุขซึ่งเป็นสุขนอกจากกามทั้งหลาย นอกจากอกุศล</p><p>ธรรมเช่นนั้นเลย.</p><p>         [๔๒๖]  อัคคิเวสสนะ เรานั้นได้ปริวิตกเรื่องนี้อีกว่า   การบรรลุถึง</p><p>ความสุขด้วยกายอันถึงความลำบาก กระทำได้มิใช่ง่าย,  ถ้ากระไรเราพึง</p><p>กลืนกินอาหารที่หยาบ   คือข้าวสุกและขนมสดเถิด.    อัคคิเวสสนะ  เราจึง</p><p>กลืนกินอาหารที่อาบัติ  คือข้าวสุกและขนมสด.  อัคคิเวสสนะ โดยสมัยนั้น</p><p>แล  ภิกษุทั้งหลาย  ๕   รูป  เป็นผู้บำรุงอยู่  ด้วยตั้งใจว่า  พระสมณโคดม จัก</p><p>บรรลุถึงธรรมใด จักบอกธรรมนั้นแก่เราทั้งหลาย.  อัคคิเวสสนะ  ตั้งแต่เรา</p><p>ได้กลืนกินอาหารหยาบ  มีข้าวสุกและขนมสดแล้ว  ภิกษุทั้ง   ๕  รูปเหล่า</p><p>นั้น  ก็พากันหน่ายเรา หลีกไปเสีย  ด้วยเข้าใจว่า  พระสมณโคดม เป็นคนมัก</p><p>มาก คลายจากความเพียร  เวียนมาเพื่อเป็นคนมักมากไปเสียแล้ว.</p><p>         [๔๒๗]  อัคคิเวสสนะ เรานั้นครั้นกลืนกินอาหารหยาบ พาให้มีกำลัง</p><p>ขึ้นแล้ว  ได้สงัดแล้วจากกามทั้งหลายเทียว ได้สงัดแล้วจากอกุศลธรรมทั้ง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 127</p><p>หลาย  เข้าถึงฌานที่หนึ่ง  มีวิตก  มีวิจาร  มีปิติ  และสุข  อันเกิดแต่วิเวกอยู่.</p><p>อัคคิเวสสนะ  สุขเวทนาถึงปานนี้  ได้เกิดขึ้นแล้วแก่เรา  ก็มิได้ครอบงำจิต  เข้า  </p><p>ฌานที่สอง  อันยังใจให้ผ่องใส  ณ ภายใน มีธรรมเอกผุดขึ้น ไม่มีวิตก</p><p>ไม่มีวิจาร เพราะความสงบแห่งวิตกและวิจาร  มีปิติและสุขอันเกิดแต่สมาธิ</p><p>เข้าฌานที่สาม  เข้าฌานที่สี่.  อัคคิเวสสนะ  สุขเวทนาถึงปานนี้ได้เกิดขึ้นแล้ว</p><p>แก่เรา ก็มิได้ครอบงำจิต  ตั้งอยู่ได้. เรานั้น  เมื่อจิตตั้งมั่นบริสุทธิ์ผ่องใส</p><p>ไม่มีกิเลสปราศจากอุปกิเลส  เป็นจิตอ่อนควรแก่การงาน  ตั้งอยู่ถึงความไม่</p><p>หวั่นไหวอย่างนี้แล้ว ได้น้อมจิตไปเพื่อญาณเป็นเครื่องตามระลึกถึงขันธ์ที่</p><p>อาศัยอยู่แล้วในภพก่อน.  เรานั้นได้ตามระลึกถึงขันธ์ที่อาศัยอยู่แล้วในภพก่อน</p><p>ได้หลายประการ.  คือ  ตามระลึกได้  ชาติหนึ่งบ้าง  สองชาติบ้าง  สามชาติ</p><p>บ้าง  สี่ชาติบ้าง  ห้าชาติบ้าง  ฯลฯ  เราตามระลึกถึงขันธ์ที่อาศัยอยู่แล้วใน</p><p>ภพก่อนได้หลายประการ  พร้อมทั้งอาการ  พร้อมทั้งอุทเทสด้วยประการ</p><p>ฉะนี้  ในปฐมยามแห่งราตรี  เราได้บรรลุวิชาที่หนึ่ง   กำจัดอวิชชาเสียได้</p><p>วิชาก็เกิดขึ้น   กำจัดความมืดเสียได้  แสงสวางก็เกิดขึ้น สมกับเมื่อเป็นบุคคล</p><p>ผู้ไม่ประมาท   มีความเพียรให้กิเลสร้อน   มีตนส่งไปแล้วแลอยู่ฉะนั้น </p><p>อัคคิเวสสนะ  สุขเวทนาถึงปานนี้  ได้เกิดขึ้นแล้วแก่เรา  ก็มิได้ครอบงำจิตเรา</p><p>ตั้งอยู่.</p><p>         [๔๒๘]  เรานั้น ครั้นเมื่อจิตตั้งมั่น บริสุทธิ์ผ่องใส ไม่มีกิเลส ปราศจาก</p><p>อุปกิเลส    เป็นจิตควรแก่การงานตั้งอยู่  ถึงความไม่หวั่นไหวอย่างนี้แล้ว  ได้น้อม</p><p>ไปเพื่อญาณในจุติและปฏิสนธิของสัตว์ทั้งหลาย  เรานั้นมีจักษุทิพย์  หมดจด</p><p>วิเศษล่วงจักษุของมนุษย์  แลเห็นสัตว์ทั้งหลายผู้จุติอยู่  ผู้อุบัติอยู่  ผู้เลว</p><p>ทราม  ผู้ประณีต  ผู้มีวรรณะงาม  ผู้มีวรรณะทราม  ผู้ถึงสุข  ผู้ถึงทุกข์  เรารู้ชัด</p><p>สัตว์ทั้งหลายผู้เข้าถึงตามกรรมอย่างไรว่า  สัตว์ทั้งหลายเหล่านี้หนอ ประ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 128</p><p>กอบด้วยกายทุจริต    ประกอบด้วยวจีทุจริต    ประกอบด้วยมโนทุจริต </p><p>กล่าวติเตียนพระอริยเจ้าทั้งหลาย  เป็นมิจฉาทิฏฐิ  สมาทานกรรมด้วยอำนาจ</p><p>มิจฉาทิฏฐิ  เบื้องหน้าแต่กายแตกไป  ได้เข้าถึงอบายในทุคคติ  วินิบาต  นรก</p><p>แล้ว  ฝ่ายสัตว์ทั้งหลายเหล่านี้  ประกอบด้วยกายสุจริต  ประกอบด้วยวจี</p><p>สุจริต   ประกอบด้วยมโนสุจริต  ไม่กล่าวติเตียนพระอริยเจ้า  เป็นสัมมาทิฏฐิ</p><p>สมาทานกรรมด้วยอำนาจสัมมาทิฏฐิ  เบื้องหน้าแต่กายแตก  ตายไป ได้เข้า</p><p>ถึงสุคติโลกสวรรค์แล้ว    เรามีจักษุทิพย์    หมดจดวิเศษล่วงจักษุของ</p><p>มนุษย์แลเห็นสัตว์ทั้งหลาย  ผู้จุติอยู่  ผู้อุบัติอยู่  ผู้เลวทราม  ผู้ประณีต  ผู้มีวรรณะ</p><p>งาม ผู้มีวรรณะทราม   ผู้ถึงสุข  ผู้ถึงทุกข์  เรารู้ชัดสัตว์ทั้งหลาย  ผู้เข้าถึง</p><p>ตามกรรมอย่างนี้.  นี้เป็นวิชาที่  ๒  ในมัชฌิมยามแห่งราตรี  เราได้บรรลุวิชา</p><p>ที่  ๒ กำจัดอวิชาเสียได้     วิชาก็เกิดขึ้น  กำจัดความมืดเสียได้   แสงสว่าง</p><p>ก็เกิดขึ้น สมกับเป็นบุคคลผู้ไม่ประมาท มีความเพียรให้กิเลสร้อนมีตนส่งไป</p><p>แล้วแลอยู่ฉะนั้น. อัคคิเวสสนะ สุขเวทนาถึงปานนี้   ได้เกิดขึ้นแล้วแก่เรา</p><p>ก็ไม่ครอบงำจิตตั้งอยู่.</p><p>         [๔๒๙]  เรานั้น ครั้นเมื่อจิตตั้งมั่นแล้ว บริสุทธิ์  ผ่องใส ไม่มีกิเลส</p><p>ปราศจากอุปกิเลส เป็นจิตอ่อน ควรแก่การงาน  ตั้งมั่น  ถึงความไม่หวั่นไหว</p><p>อย่างนั้นแล้ว  น้อมจิตไปเพื่อญาณในความสิ้นอาสวะทั้งหลาย.  เราได้รู้ชัดตาม</p><p>เป็นจริงว่า  นี้ทุกข์  นี้เหตุให้เกิดทุกข์  นี้ความดับทุกข์  นี้ปฏิปทาดำเนินถึง</p><p>ความดับทุกข์   ได้รู้ตามเป็นจริงว่า  เหล่านี้อาสวะทั้งหลาย นี้เหตุให้อาสวะทั้ง</p><p>หลายเกิดขึ้น  นี้ความดับอาสวะทั้งหลาย นี้ปฏิปทาดำเนินถึงความดับอาสวะ</p><p>ทั้งหลาย.  เมื่อเรานั้น  รู้อยู่อย่างนี้ เห็นอยู่อย่างนี้   จิตก็หลุดพ้น แม้จาก</p><p>กามาสวะ  แม้จากภวาสวะ  ทั้งจากอวิชชาสวะ เมื่อจิตหลุดพ้นก็มีญาณหยั่งรู้</p><p>ว่า จิตหลุดพ้นแล้ว รู้ชัดว่า ชาติสิ้นสุดแล้ว พรหมจรรย์อยู่จบแล้ว กิจอื่นอีก </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 129</p><p>เพื่อความเป็นเช่นนี้ไม่มี ดังนี้. อัคคิเวสสนะ     วิชาที่สาม  เราได้บรรลุใน</p><p>ยามที่สุดแห่งราตรี  กำจัดอวิชาเสียได้  วิชาก็เกิดขึ้น กำจัดความมือเสีย</p><p>ได้   แสงสว่างก็เกิดขึ้น  สมกับที่เป็นบุคคลผู้ไม่ประมาท  มีความเพียร  มีตน</p><p>ส่งไปแล้วแลอยู่.  อัคคิเวสสนะ  สุขเวทนาถึงปานนี้  ได้เกิดขึ้นแล้วแก่เรา</p><p>ก็ไม่ครอบงำจิตตั้งอยู่ได้.</p><p>         [๔๓๐]  อัคคิเวสสนะ เราแลเป็นผู้แสดงธรรมแก่บริษัทหลายร้อยยังจำ</p><p>ได้คนหนึ่งๆ ย่อมสำคัญเราอย่างนี้โดยแท้ว่า  พระสมณโคดม ปรารภเราที</p><p>เดียวแสดงธรรม  ดังนี้. อัคคิเวสสนะ ข้อนั้น ไม่ควรเห็นอย่างนี้  ตถาคตย่อม</p><p>แสดงธรรมแก่เวไนยสัตว์ทั้งหลายนั้นๆ ด้วยอาการอันชอบแท้ ในที่สุดเพียง</p><p>เพื่อให้รู้แจ้งเท่านั้น. อัคคิเวสสนะ  ในที่สุดคาถานั้นๆ  เรานั้นยังจิตอันเป็นภาย</p><p>ในอย่างเดียว  ให้ตั้งพร้อมอยู่  ในสงบ  ให้ตั้งมั่น  ทำสมาธิเป็นธรรมมีอารมณ์</p><p>เป็นอันเดียวผุดขึ้นในสมาธินิมิต  ที่เราอยู่ตลอดกัปเป็นนิจ</p><p>         ส.  นี่คำของพระโคดม  ควรเชื่อได้   สมเป็นคำของพระอรหันตสัมมา</p><p>สัมพุทธเจ้านั้น. พระโคดมทรงจำได้อยู่หรือ  เรื่องทรงบรรทมหลับกลาง</p><p>วัน.</p><p>         พ.  เราจำได้อยู่   อัคคิเวสสนะ เมื่อเดือนท้ายฤดูคิมหะ  เรากลับจาก</p><p>บิณฑบาตแล้ว  ภายหลังภัตรให้ปูผ้าสังฆาฏิเป็น  ๔  ชั้น  ลงแล้ว  มีสติสัมปชัญญะ</p><p>อยู่  หยั่งลงสู่ความหลับ  โดยข้างขวา.</p><p>         ส.  พระโคดม  สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ก็ติเตียนข้อนั้นได้ในเพราะ</p><p>อยู่ด้วยความลุ่มหลง.</p><p>         พ.  อัคคิเวสสนะ  บุคคลจะเป็นผู้หลงหรือไม่เป็นผู้หลง  ด้วยอาการเพียง</p><p>เท่านั้นก็หาไม่.  อัคคิเวสสนะ  ก็แต่ว่าบุคคลจะเป็นผู้หลง   หรือไม่เป็นผู้</p><p>หลง   ด้วยอาการใด   ท่านจงฟังอาการนั้น   ทำไว้ในใจให้ดีเถิด.   เรา </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 130</p><p>จักกล่าว  สัจจกนิคันถบุตร  ได้รับต่อพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า   อย่างนั้น</p><p>พระเจ้าข้า   ดังนี้แล้ว.</p><p>             <strong>ตรัสความเป็นผู้หลงและไม่หลง</strong></p><p>         [๔๓๑]  พระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ตรัสพระพุทธพจน์นี้ว่า  "อัคคิเวส-</p><p>สนะ ก็บุคคลเป็นคนหลงนั้นอย่างไร   อัคคิเวสสนะ อาสวะ เหล่าใดอันระคน</p><p>ด้วยความเศร้าหมอง  นำมาซึ่งภพใหม่  เป็นไปกับด้วยความทุรนทุราย</p><p>มีทุกข์เป็นผล  เป็นที่ตั้งชาติ ชรา  มรณะ ต่อไป อันใครๆ  ยังละเสียไม่ได้</p><p>แล้ว เรากล่าวว่าผู้นั้นเป็นคนหลง อัคคิเวสสนะ ด้วยว่าบุคคลจะชื่อว่าเป็นคน</p><p>หลง ก็เพราะยังละอาสวะทั้งหลายเสียไม่ได้.  อัคคิเวสสนะ อาสวะเหล่าใด</p><p>อันระคนด้วยความเศร้าหมอง  นำมาซึ่งภพใหม่  เป็นไปกับด้วยความทุรน</p><p>ทุราย มีทุกข์เป็นผล  เป็นที่ตั้งชาติ  ชรา  มรณะ ต่อไปอันใครๆ ละเสียได้</p><p>แล้ว เรากล่าวผู้นั้นว่าเป็นคนไม่หลง  อัคคิเวสสนะ อาสวะเหล่าใดอันระคน</p><p>ด้วยความเศร้าหมอง  นำมาซึ่งภพใหม่  เป็นไปกับด้วยความทุรนทุราย</p><p>มีทุกข์เป็นผล เป็นที่ตั้งชาติ  ชรามรณะต่อไป อันตถาคตละเสียแล้ว  ทำใหม่</p><p>มูลรากอันขาด ทำไม่ให้มีที่ตั้งดุจของตาล  ทำไม่ให้เกิด  มีอันเกิดขึ้นไม่ได้ต่อ</p><p>ไปเป็นธรรมดา.  อัคคิเวสสนะ  เปรียบเหมือนต้นตาลมียอดอันขาดเสีย</p><p>แล้ว ไม่ควรเพื่อจะงอกขึ้นได้อีกฉันใด  อัคคิเวสสนะ อาสวะเหล่าใด อันระคน</p><p>ด้วยความเศร้าหมอง  นำมาซึ่งภพใหม่เป็นไปกับด้วยความทุรนทุราย มีทุกข์</p><p>เป็นผล เป็นที่ตั้งชาติ  ชรามรณะ  ต่อไป อันตถาคตละเสียแล้ว ทำให้มีมูลราก</p><p>อันขาด ทำไม่ให้มีที่ตั้งอยู่ได้ดุจของตาล  ทำไม่ให้เกิด มีอันเกิดขึ้นไม่ได้ต่อไป</p><p>เป็นธรรมดา เหมือนกันฉะนั้นแล. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 131</p><p>                              <strong>สัจจนิคันถบุตรสรรเสริญ</strong></p><p>         [๔๓๒ ]  ครั้นพระผู้มีพระภาคเจ้า  ตรัสอย่างนี้แล้ว  สัจจกนิคันถบุตร</p><p>ได้กล่าวคำนี้กะพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า  พระโคดม น่าอัศจรรย์ เรื่องนี้ไม่เคยมี</p><p>พระโคดม.  เมื่อพระโคดมถูกว่ากระทบอยู่  ถูกรุมด้วยถ้อยคำที่บุคคลนำเข้า</p><p>ไปกล่าว (ว่าเปรียบ) อยู่  ถึงเพียงนี้  ผิวพรรณคงผุดผ่อง สีพระพักตร์ก็ยังสด</p><p>ใสอยู่นั่นเอง สมกับเป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า. พระโคดม  ข้าพระองค์</p><p>ยังจำได้อยู่  เรื่องปรารภถ้อยคำด้วยถ้อยคำกับครู   แม้ครูปูรณกัสสปะ</p><p>นั้น ถูกข้าพระองค์ปรารภถ้อยคำด้วยถ้อยคำเข้าแล้ว   ได้โต้ตอบคำอื่นด้วยคำ</p><p>อื่น นำถ้อยคำหลีกออกภายนอกเสีย  ได้ทำความโกรธด้วยความประทุษร้าย</p><p>ด้วยความแค้นด้วยให้ปรากฏ. ส่วนเมื่อพระโคดม ถูกว่ากระทบๆ อยู่  ถูกรุม</p><p>ด้วยถ้อยคำที่บุคคลนำเข้าไปกล่าวอยู่  อย่างนี้  ผิวพรรณยังผุดผ่อง  สีพระ</p><p>พักตร์ก็ยังสดใสอยู่นั่นเอง สมกับเป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า. พระ</p><p>โคดม ข้าพระองค์ยังจำได้อยู่  เรื่องปรารภถ้อยคำด้วยถ้อยคำกับมักขลิโคสาล</p><p>...อชติเกสกัมพละ...ปกุธะกัจจายนะ...สัญชยเวลัฏฐบุตร...นิคันถ-</p><p>นาฏบุตร...พระโคดม  ข้าพระองค์จะขอทูลลาไปเดี๋ยวนี้   ข้าพระองค์มีกิจ</p><p>มาก มีธุระมาก.</p><p>         พ. อัคคิเวสสนะ  ท่านสำคัญกาลอันควร  ณ  บัดนี้เถิด.</p><p>        ลำดับนั้น   สัจจกนิคันถบุตร  เพลิดเพลินอนุโมทนาพระพุทธภาษิต </p><p>แห่งพระผู้มีพระภาคเจ้า  ลุกขึ้นจากอาสนะแล้วหลีกไป.</p><p>                                  <em>จบมหาสัจจกสูตร  ที่  ๖ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 132</p><p>                        <strong>อรรถกถามหาสัจจกสูตร</strong></p><p>มหาสัจจกสูตร  มีบทเริ่มต้นว่า    <strong>เอวมฺเม  สุต</strong>.</p><p>          บรรดาบทเหล่านั้น   ด้วย  ๓  บทว่า <strong>เอก สมย  ๑   เตน โข ปน สมเยน  ๑ </strong></p><p><strong>ปุพฺพณฺหสมย  ๑</strong> ท่านกล่าวเป็นสมัยหนึ่ง.   ก็เวลาพวกภิกษุทำการปฏิบัติ </p><p>ตน ล้างหน้า  ถือบาตรและจีวรไหว้พระเจดีย์แล้ว  ยืนอยู่ในโรงวิตกว่าเรา</p><p>จักเข้าไปบ้านไหน. สมัยเห็นปานนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงผ้าแดง ๒</p><p>ชั้น   รัดประคต  ทรงจีวรบังสุกุล  เฉวียงบ่า  เสด็จจากพระคันธกุฏี อันหมู่ภิกษุ </p><p>ห้อมล้อม ประทับยืนที่มุขพระคันธกุฏี. สัจจกนิคันถบุตร หมายเอาข้อนั้น</p><p>แล้ว จึงกล่าวว่า <strong>เอก  สมย เตน โข  ปน  สมเยน ปุพฺพณฺหสนย</strong>   ดังนี้. บท</p><p>ว่า <strong>ปวิสิตุกาโม</strong> ได้แก่ ตกลงพระทัยอย่างนี้ว่า  เราจักเข้าไปบิณฑบาต.</p><p>บทว่า <strong>เตนุปสงฺกมิ</strong> ถามว่า สัจจกนิคันถบุตรเข้าไปหาเพราะเหตุไร.  ตอบ</p><p>ว่า  โดยอัธยาศัยเพื่อโต้วาทะ ได้ยินว่า นิครนถ์นั้น  ได้มีความคิดอย่างนี้</p><p>ว่า คราวก่อนเราเพราะไม่ได้เป็นบัณฑิตจึงพาเอาเวสาลีบริษัททั้งสิ้น ไปยัง</p><p>สำนักของพระสมณโคดม  จึงเป็นผู้เก้อในท่ามกลางบริษัท  แต่คราวนี้  เราไม่</p><p>ทำอย่างนั้น  ไปผู้เดียว จักโต้วาทะ  ถ้าเราจักสามารถให้พระสมณโคดมแพ้</p><p>ได้  จักแสดงลัทธิของตนแล้ว  กระทำการชนะ  ถ้าพระสมณโคดมจักชนะ</p><p>ใครๆ จักไม่รู้ เหมือนฟ้อนรำในที่มืด  จึงถือเอาปัญหาคนเปลือยเข้าไปหาโดย</p><p>อัธยาศัยแห่งวาทะนี้.</p><p>         บทว่า  <strong>อนุกมฺป  อุปาทาย</strong>  ความว่า อาศัยความกรุณาแก่สัจจกนิคันถ</p><p>บุตร.  ได้ยินว่า  พระเถระได้มีความคิดอย่างนี้ว่า  เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าประ-</p><p>ทับนั่งพักสักครู่  เขาจักได้เฝ้าพระพุทธเจ้าและจักได้การฟังธรรม  การ</p><p>เฝ้าพระพุทธเจ้าและการฟังธรรมจักเป็นไปเพื่อประโยชน์   เพื่อความสุขแก่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 133</p><p>เขาตลอดกาลนาน  เพราะฉะนั้น  พระเถระทูลอาราธนาพระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>แล้ว พับจีวรบังสุกุลเป็น ๔ ชั้น ปูลาด  จึงได้กราบทูลว่า ขอพระผู้มีพระภาค-</p><p>เจ้าจงประทับนั่งเถิด. พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงกำหนดว่า  อานนท์กล่าว</p><p>เหตุ   จึงประทับนั่งบนอาสนะที่จัดถวาย. บทว่า  <strong>ภควนฺต  เอตทโวจ</strong>  ความ</p><p>ว่า นิครนถ์  ห่อปัญหาอันเป็นสาระ ถือเอามาวางเลี่ยงไปข้างๆ. กราบทูลคำ</p><p>เป็นต้นนั้นว่า  <strong>โภ  โคตม</strong>.  บทว่า <strong>ผุสนฺติ  หิ  โภ  โคตม</strong>  ความว่า สมณพราหมณ์</p><p>เหล่านั้น  ย่อมถูกต้อง คือย่อมได้  คือประสบทุกขเวทนา  อันเกิดในสรีระ</p><p>กาย.บทว่า  <strong>อุรุกฺขมฺโภ</strong>  ความว่า  ความขัดขา  อธิบายว่า  ขาแข็งที่ทื่อ  ในที่นี้</p><p>ด้วยอรรถว่า  ทำให้งงงวย จึงทำเป็นคำอนาคตว่า  <strong>ภวิสฺสติ</strong>.บทว่า <strong>กายนฺวย</strong></p><p><strong>โหติ</strong>  คือ  จิตไปตามกาย  คือเป็นไปตามอำนาจกาย.  ส่วน  วิปัสสนา</p><p>เรียกว่า  กายภาวนา  คนถึงความฟุ้งซ่านทั้งกายและจิต   ย่อมไม่มี  นิครนถ์</p><p>กล่าวถึงที่ไม่มี  ไม่เป็นเท่านั้น   ด้วยประการฉะนี้  สมถะเรียกว่า  จิตภาวนา</p><p>ดังนี้ก็มี  ความว่า  ความขัดขาเป็นต้นของบุคคลที่ประกอบด้วยสมาธิย่อม</p><p>ไม่มี  นิครนถ์  กล่าวเฉพาะสิ่งที่ไม่เป็นนี้  ด้วยประการฉะนี้. ส่วนในอรรถกถา</p><p>ท่านกล่าวว่า  เมื่อบุคคลกล่าวว่า  เรื่องเคยมีมาแล้ว  ยังกล่าวคำเป็นต้น</p><p>ว่า ชื่อ ความขัดขาก็จักมี  ซึ่งเป็นคำอนาคต   ไม่ถูกฉันใด   ความหมายก็ไม่ถูก</p><p>ฉันนั้น  นิครนถ์กล่าวถึงสิ่งที่ไม่มี  ไม่เป็น. บทว่า <strong>โน กายภาวน</strong> เขากล่าว</p><p>หมายเอาการปฏิบัติตนให้ลำบากมีการทำความเพียร  ๕   ประการเป็น</p><p>ต้น.   นี้ชื่อกายภาวนาของสมณพราหมณ์เหล่านั้น. ถามว่า ก็นิครนถ์นั้น</p><p>เห็นอะไร  จึงได้กล่าวอย่างนี้.  ตอบว่า  ได้ยินว่า  นิครนถ์นั้น  มายังที่</p><p>พักตอนกลางวัน  ก็แลสมัยนั้น พวกภิกษุเก็บบาตรและจีวรแล้ว เข้าไปเพื่อ</p><p>หลีกเร้นในที่พักกลางคืนและกลางวันของตนๆ  เขาเห็นพวกภิกษุเหล่านั้นหลีก</p><p>เร้น สำคัญว่า  พวกภิกษุเหล่านั้น  หมั่นประกอบเพียงจิตตภาวนา   แต่กายภาวนา</p><p>ไม่มีแก่ภิกษุเหล่านั้น  จึงกล่าวอย่างนี้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 134</p><p>          ลำดับนั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้า  เมื่อทรงย้อนถามนิครนถ์นั้น  จึง</p><p>ตรัสถามว่า ดูก่อนอัคคิเวสสนะ  กายภาวนาท่านฟังมาแล้วอย่างไร. นิครนถ์</p><p>นั้น เมื่อจะกล่าวกายภาวนานั้นให้พิสดาร  จึงทูลคำเป็นต้นว่า  คือท่านนันทะ</p><p>ผู้วัจฉโคตร. บรรดาบทเหล่านั้น  บทว่า  <strong>นนฺโท</strong>  เป็นชื่อของเขา บทว่า วจฺโฉ</p><p>เป็นโคตร. บทว่า <strong>กีโส</strong> เป็นชื่อ บทว่า <strong>สุกิจฺโจ</strong> เป็นโคตร. ท่านมักขลิโค</p><p>สาลมาในหนหลังแล้วแล. บทว่า <strong>เอเต</strong> ได้แก่ ชน ๓ คนเหล่านั้น ได้ยิน</p><p>ว่า ชนเหล่านั้นได้บรรลุที่สุดแห่งตบะอันเศร้าหมอง บทว่า <strong>อุฬารานิ</strong>  คือ</p><p>โภชนะอันประณีตๆ. บทว่า <strong>คาเหนฺติ  นาม</strong> ชื่อว่า ย่อมให้ร่างกายได้กำ</p><p>ลัง. บทว่า  <strong>พฺรูเหนฺติ</strong>  คือให้เจริญ. บทว่า <strong>เมเทนฺติ</strong> คือทำให้เกิดมันข้น. บท</p><p>ว่า <strong>ปุริม  ปหาย</strong> ได้แก่  เลิกการทำความลำบากอย่างก่อน. บทว่า  <strong>ปุจฺฉา</strong></p><p><strong>อุปจินนฺติ</strong>  ความว่า ให้อิ่มหนำคือให้เจริญด้วยของควรเคี้ยวอันประณีตเป็น</p><p>ต้น. บทว่า <strong>อาจยาปจโย โหติ</strong>  คือ ความเจริญ และความเสื่อมย่อมปรากฏ</p><p>เพียงแต่ความเจริญและความเสื่อม กายนี้ก็มีความเจริญตามกาล  ความเสื่อม</p><p>ตามกาล พระผู้มีพระภาคเจ้า  เมื่อทรงแสดงว่า  กายภาวนา  ไม่ปรากฏ </p><p>ตรัสถามจิตตภาวนา ตรัสถามว่า ดูก่อนอัคคิเวสสนะ จิตตภาวนา ท่านฟังมา</p><p>แล้วอย่างไร. บทว่า <strong>น สมฺปายาสิ</strong>  ความว่า ไม่อาจทูลให้สมบูรณ์ได้ เหมือน</p><p>พาลปุถุชน. บทว่า <strong>กุโต ปน  ตฺว</strong>  ความว่า ท่านผู้ใดไม่รู้ความเจริญของร่าง</p><p>กาย  ที่อ่อนกำลัง  เป็นส่วนหยาบอย่างนี้  ท่านผู้นั้น  จักรู้จิตตภาวนาอัน</p><p>ละเอียดสุขุมได้แต่ที่ไหนเล่า. ส่วนในที่นี้  พระโจทนาลยเถระคิดว่า บทนั้น</p><p>ชื่อพระพุทธพจน์ก็หามิได้ วางพัดวีชนีหลีกไป. ย่อมาพระมหาสิวเถระอ้าง</p><p>พระพุทธพจน์นั้นว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ความเจริญบ้าง  ความเสื่อม</p><p>บ้าง ปฏิสนธิบ้าง จุติบ้าง ของกายอันเป็นมหาภูต  ๔  นี้   จักปรากฏ พระเถระ</p><p>ฟังคำนั้นแล้ว  กำหนดว่า  ควรกล่าวว่า  เมื่อกำหนดกายเป็นส่วนหยาบ</p><p>วิปัสสนาที่เกิดก็เป็นส่วนหยาบดังนี้. บทว่า <strong>สุขสาราคี</strong>  คือ ผู้ประกอบด้วย </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 135</p><p>ความยินดีด้วยความสุข  บทว่า  <strong>สุขาย  เวทนาย  นิโรธา  อุปฺปชฺชติ  ทุกฺขา</strong></p><p><strong>เวทนา</strong> คือ ย่อมเกิดในลำดับ  สำเร็จแล้วในคัมภีร์ปัฏฐาน  เพราะทุกขเวทนา</p><p>นั้น เป็นอนันตรปัจจัยแก่สุขและทุกข์  แต่เพราะเมื่อสุขเวทนายังไม่ดับ ทุกข</p><p>เวทนาก็ไม่เกิด ฉะนั้น  ท่านจึงกล่าวไว้ในที่นี้. บทว่า  <strong>ปริยาทาย ติฏฺติ</strong>  ความว่า</p><p>ให้เวทนาสิ้นไป  ยึดถือไว้. บทว่า  <strong>อุภโต ปกฺข</strong> ความว่า เป็น ๒ ฝ่ายอย่างนี้คือ</p><p>สุขฝ่ายหนึ่ง ทุกข์ฝ่ายหนึ่ง. วินิจฉัยในบทนี้ว่า  <strong>อุปฺปนฺนาปิ  ฯเปฯ  จิตฺตสฺส</strong></p><p>ดังต่อไปนี้  กายภาวนา  เป็นวิปัสสนา  จิตตภาวนาเป็นสมาธิ  ส่วนวิปัสสนา</p><p>เป็นข้าศึกต่อสุข ใกล้ต่อทุกข์ สมาธิเป็นข้าศึกต่อทุกข์ใกล้ต่อสุข. อย่าง</p><p>ไร จริงอยู่  เมื่อพระโยคาวจรนั่งเริ่มวิปัสสนา เมื่อระยะกาลผ่านไปนาน</p><p>จิตของท่านย่อมเดือดร้อน   ดิ้นรน  ย่อมปรากฏเหมือนไฟที่ลุกโพลงในที่</p><p>นั้น เหงื่อไหลออกจากรักแร้   เหมือนเกลียวความร้อนตั้งขึ้นแต่ศีรษะ  ด้วยเหตุ</p><p>เพียงเท่านี้   วิปัสสนาเป็นข้าศึกต่อสุข ใกล้ต่อทุกข์. ก็เมื่อทุกข์ทางกายหรือ</p><p>ทางจิตเกิดแล้ว ทุกข์ในขณะสมาบัติของท่านผู้ข่มทุกข์นั้นเข้าสมาบัติ  ย่อม</p><p>ปราศจากทุกข์  หยั่งลงสู่สุขไม่น้อย เมื่อเป็นเช่นนี้  สมาธิ  จึงเป็นข้าศึกต่อทุกข์</p><p>ใกล้ต่อสุข. วิปัสสนา เป็นข้าศึกต่อสุข ใกล้ต่อทุกข์  ฉันใด  สมาธิหาเป็นฉัน</p><p>นั้นไม่. สมาธิเป็นข้าศึกต่อทุกข์  ใกล้ต่อสุขฉันใด ส่วนวิปัสสนาหาเป็นฉันนั้น</p><p>ไม่. เพราะเหตุนั้น พระองค์จึงตรัสว่า <strong>อุปฺปนฺนาปิ  ฯเปฯ  จิาตฺตสฺส</strong>. บทว่า</p><p><strong>อาสชฺช  อุปนีย</strong> ได้แก่ เกี่ยวข้องและนำเข้าไปสู่คุณ. บทว่า  <strong>ต วต เม</strong>  ได้</p><p>แก่   จิตของเรานั้นหนอ.  บทว่า <strong>กิญฺหิ  โน สิยา อคฺคิเวสฺสน</strong> ความว่า ดูก่อนอัคคิ</p><p>เวสสนะ  อะไรจักไม่มี  อะไรจักมี  ท่านอย่าสำคัญอย่างนี้ สุขเวทนาก็ดี</p><p>ทุกขเวทนาก็ดี  ย่อมเกิดแก่เรา  แต่เมื่อมันเกิดขึ้นแล้ว เราจะไม่ให้ครอบงำ</p><p>จิต.</p><p>         บัดนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้า  มีประสงค์จะทรงแสดงพระธรรมเทศนา</p><p>เป็นที่มาแห่งความเลื่อมใสอย่างสูง เพื่อประกาศเนื้อความนั้น  แก่นิครนถ์ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 136</p><p>นั้น  จึงทรงปรารภมหาภิเนษกรมณ์  ตั้งแต่ต้นในบทว่า  <strong>อิธ  ฯเปฯ  ปธานาย</strong></p><p>นั้น    นี้ทั้งหมด     พึงทราบโดยนัยที่กล่าวไว้ในปาสราสิสูตรหนหลัง.</p><p>ส่วนความต่างกันดังนี้คือ   การนั่งบนโพธิบัลลังก์นั้นเป็นการกระทำที่ทำได้</p><p>ยากในข้อนี้. บทว่า  <strong>อลฺลกฏ</strong>   คือไม้มะเดื่อสด.  บทว่า <strong>สเสฺนห</strong>   คือมียาง</p><p>เหมือนน้ำนม. บทว่า <strong>กาเมหิ</strong>  คือจากวัตถุกาม. บทว่า  <strong>อวูปกฏฺา</strong>  คือไม่</p><p>หลีกออก. กิเลสกาม ในบทเป็นต้นว่า   <strong>กามฉนฺโท</strong>  พึงทราบว่าฉันทะด้วย</p><p>อำนาจทำความพอใจ  สิเนทะ  ด้วยอำนาจทำความเยื่อใย   <strong>มุจฺฉา</strong>  ด้วยอำนาจทำ</p><p>ความสยบ  <strong>ปิปาสา</strong> ด้วยอำนาจทำความกระหาย <strong>ปริฬาห</strong>  ด้วยอำนาจการ</p><p>ตามเผา. บทว่า <strong>โอปกฺกมิกา</strong>   คือ เกิดเพราะความเพียร. บทว่า  <strong>าณาย</strong></p><p><strong>ทสฺสนาย  อนุตฺตราย   สมฺโพธาย</strong>  ทั้งหมด  เป็นไวพจน์โลกุตตรมรรค.</p><p>         ก็  มีอุปมาเปรียบเทียบในข้อนี้ดังนี้คือ  บุคคลยังมีกิเลสกาม  ยังไม่ออก</p><p>จากวัตถุกาม เหมือนไม้มะเดื่อสดมียาง  เปียกชุ่มด้วยกิเลสกาม เหมือนไม้ที่</p><p>แช่ไว้ในน้ำ การไม่บรรลุโลกุตตรมรรค  ด้วยเวทนาอันเกิดเพราะความ</p><p>เพียร ของบุคคลที่มีกิเลสกาม  ยังไม่ออกจากวัตถุกาม   เหมือนสีไม้สีไฟไฟก็ไม่</p><p>เกิด.  การไม่บรรลุโลกุตตรมรรคของบุคคลเหล่านั้น  เว้นจากเวทนาอันเกิด</p><p>เพราะความเพียรเหมือนไม่สีไม้สีไฟ  ไฟก็ไม่เกิด  แม้อุปมาข้อที่  ๒  พึงทราบโดย</p><p>นัยนี้แล.  ส่วนความต่างกันดังนี้คือ  ข้อแรกเป็นอุปมาของการบวชพร้อมกับ</p><p>บุตรและภรรยา   ข้อหลัง   เป็นอุปมาของการบวชของพราหมณ์ผู้ทรง</p><p>ธรรม. บทว่า  <strong>โกลาป</strong>  ในอุปมาข้อที่สาม ได้แก่  ผักที่ไม่มียาง บทว่า  <strong>ถเล</strong></p><p><strong>นิกฺขิตฺต</strong>  คือที่เขาวางไว้บนภูเขา  หรือบนพื้นดิน ก็มีอุปมาเปรียบเทียบในข้อ</p><p>นี้ดังนี้คือ  ก็บุคคลมีกิเลสกามออกจากวัตถุกาม  เหมือนไม้แห้งสนิท ไม่เปียก</p><p>ชุ่มด้วยกิเลสกาม  เหมือนไม้ที่เขาวางไว้บนบกห่างจากน้ำ  การบรรลุโล-</p><p>กุตตรมรรคด้วยเวทนา แม้เกิดเพราะความเพียร มีการนั่งในกลางแจ้งเป็นต้น</p><p>ของบุคคลมีกิเลสกาม ออกจากวัตถุกาม  เหมือนสีไม้สีไฟ  ไฟก็เกิด  การบรรลุ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 137</p><p>โลกุตตรมรรค     ด้วยสุขาปฏิปทาเว้นจากเวทนาอันเกิดเพราะความ</p><p>เพียร  เหมือนเกิดไฟด้วยเพียงการสีกับกิ่งต้นไม้อื่น.  อุปมานี้  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า  ทรงนำมาเพื่อประโยชน์แก่องค์.  บัดนี้  เมื่อจะทรงแสดงทุกกรกิริยา</p><p>ของพระองค์   จึงตรัสว่า  <strong>ตสฺส  มยฺห</strong>   เป็นต้น.  ก็พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ไม่ทรงทำทุกกรกิริยาแล้ว  ไม่สามารถเป็นพระพุทธเจ้าได้หรือ  ทรงทำก็</p><p>ตามไม่ทำก็ตาม  สามารถเป็นพระพุทธเจ้าได้.  ถามว่าเมื่อเป็นเช่นนั้น</p><p>ทรงทำเพราะเหตุไร      ตอบว่า  เราจักแสดงความพยายามของตนแก่</p><p>โลกพร้อมทั้งเทวโลก และคุณคือความย่ำยีด้วยความเพียรนั้น  จักให้เรายินดี</p><p>ได้. จริงอยู่   กษัตริย์ประทับนั่งบนปราสาท แม้ทรงได้รับราชสมบัติสืบต่อ</p><p>ตามพระราชประเพณี  ไม่ทรงยินดีอย่างนั้น  ราชสมบัติที่พาเอาหมู่พลไป</p><p>ประหารข้าศึก  ๒ - ๓ คน ทำลายข้าศึกได้มา โสมนัสอันมีกำลังย่อมเกิด </p><p>แก่พระองค์ผู้ได้เสวยสิริราชสมบัติอย่างนั้น ทรงแลดูบริษัท ทรงรำลึกถึง</p><p>ความพยายามของตนแล้ว ทรงดำริต่อว่า เราทำกรรมนั้น ในที่โน้น แทง</p><p>อย่างนี้  ประหารอย่างนี้  ซึ่งข้าศึกโน้นและโน้น จึงได้เสวยสิริราชสมบัติ</p><p>นี้  ฉันใด  แม้พระผู้มีพระภาคเจ้าก็ฉันนั้นเหมือนกัน ทรงดำริว่า เราจักแสดง</p><p>ความพยายามแก่โลกพร้อมทั้งเทวโลก  ก็ความพยายามนั้นจักให้เรายิน</p><p>ดี  ให้เกิดโสมนัสเป็นอย่างยิ่ง  จึงได้ทำทุกกรกิริยาอีกอย่างหนึ่ง แม้เมื่อจะ</p><p>ทรงอนุเคราะห์หมู่ชนผู้เกิดในภายหลัง  ก็ได้ทรงกระทำเหมือนกัน  หมู่ชนผู้</p><p>เกิดในภายหลังจักสำคัญความเพียรที่ควรทำว่า  พระสัมมาสัมพุทธเจ้า</p><p>ยังทรงบำเพ็ญพระบารมีตลอด  ๔  อสงไขย  ยิ่งด้วยแสนกัป   ทรงตั้งความ</p><p>เพียร บรรลุพระสัพพัญญุตญาณ  จะป่วยกล่าวไปใย  ถึงพวกเราเล่า เมื่อเป็น</p><p>อย่างนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงดำริว่า หมู่ชนจักกระทำที่สุดแห่งชาติ</p><p>ชรา และมรณะได้ เร็วพลัน เพราะฉะนั้น เมื่อจะทรงอนุเคราะห์หมู่ชนผู้เกิด</p><p>ภายหลัง  จึงได้ทรงกระทำเหมือนกัน. บทว่า <strong>ทนฺเตหิ  ทนฺตมาธาย</strong> ได้แก่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 138</p><p>กดพระทนต์บนด้วยพระทนต์ล่าง บทว่า  <strong>จตสา  จิตฺต</strong>  ได้แก่ ข่มอกุศล</p><p>จิต  ด้วยกุศลจิต. บทว่า <strong>อภินิคฺคณฺเหยฺย</strong>   คือ พึงข่ม. บทว่า <strong>อภินิปฺปีเฬยฺย</strong></p><p>คือพึงบีบคั้น. บทว่า <strong>อภินิสนฺตาเปยฺย</strong>  ความว่า  พึงทำให้เดือดร้อนแล้วทำ</p><p>ลาย  ย่ำยีด้วยความเพียร. บทว่า <strong>สารทฺโธ</strong>   คือมีกายกระวนกระวาย. บท</p><p>ว่า <strong>ปธานาภิตุนฺนสฺส</strong>  ความว่า มีสติอันความเพียรเสียดแทงคือแทงแล้ว.</p><p>บทว่า  <strong>อปฺปาณก</strong>  คือไม่มีลมหายใจ. บทว่า <strong>กมฺมารคคฺคริยา</strong> ได้แก่ กระบอกสูบ</p><p>ช่างทอง. บทว่า <strong>สีสเวทนา โหนฺติ</strong> ความว่า เวทนาเกิดแต่ศีรษะมีกำลัง</p><p>ถูกลมอู้ออกไปจากไหนไม่ได้. บทว่า  <strong>สีสเปฬ  ทเทยฺย</strong> ได้แก่ พึงรัดที่ศีรษะ</p><p>บทว่า   <strong>เทวตา</strong>   ความว่า   เทวดาสถิตอยู่ในที่สุดจงกรมของพระโพธิ-</p><p>สัตว์  และใกล้บริเวณบรรณศาลา. ได้ยินว่าในกาลนั้น  เมื่อความเร่าร้อนใน</p><p>พระวรกายอันมีประมาณยิ่งของพระโพธิสัตว์เกิดขึ้น  หมดสติ  พระองค์ประ-</p><p>ทับนั่งล้มบนที่จงกรม. เทวดาเห็นพระโพธิสัตว์นั้นจึงกล่าวว่าพระโพธิ-</p><p>สัตว์  สิ้นพระชนม์เสียแล้ว พวกเทวดาเหล่านั้น  จึงไป กราบทูลต่อพระเจ้าสุท-</p><p>โธทนมหาราชว่า พระราชโอรสของพระองค์สิ้นพระชนม์เสียแล้ว. พระเจ้า</p><p>สุทโธทนมหาราชตรัสว่า บุตรของเรา เป็นพระพุทธเจ้า จึงทำกาละ ยังไม่</p><p>เป็นพระพุทธเจ้า  จะไม่ทำกาล เทวดา. จะเป็นพระพุทธเจ้าไม่ได้  ล้มไป</p><p>อยู่บนพื้นที่ทำความเพียรสิ้นพระชนม์ชีพเสียแล้ว  พระเจ้าสุทโธทนมหาราช.</p><p>เราไม่เชื่อ  การสิ้นพระชนม์จะไม่มีแก่โอรสของเรา  เพราะยังไม่บรรลุโพธิ-</p><p>ญาณ. ในเวลาต่อมาเมื่อพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงยังธรรมจักรให้เป็นไป</p><p>เสด็จไปยังกรุงราชคฤห์โดยลำดับ   เสด็จถึงกรุงกบิลพัสดุ์  พระเจ้าสุท</p><p>โธทนมหาราชทรงรับบาตรนำเสด็จขึ้นสู่ปราสาท  ถวายข้าวต้มและของขบ</p><p>เคี้ยวทูลเรื่องนั้น ในเวลาระหว่างภัตรว่า  ข้าแต่พระผู้มีพระภาคเจ้า  ใน</p><p>เวลาพระองค์ทรงทำความเพียร เทวดามาบอกว่า ดูก่อนมหาราช โอรสของ</p><p>พระองค์สิ้นพระชนม์เสียแล้ว  พระผู้มีพระภาคเจ้า  ตรัสว่า  ดูก่อนมหา </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 139</p><p>บพิตร พระองค์ทรงเชื่อหรือ    พระเจ้าสุทโธทนมหาราช.  ข้าแต่พระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้า ข้าพระองค์ไม่เชื่อ. พระผู้มีพระภาคเจ้า  ดูก่อนมหาบพิตร   บัดนี้</p><p>พระองค์ทรงเห็นอัศจรรย์ตั้งแต่ถือพระสุบิน ยังจักเชื่อหรือ แม้อาตมาเป็น.</p><p>พระพุทธเจ้า แม้มหาบพิตรก็ทรงเป็นพระพุทธบิดา ส่วนในกาลก่อน เมื่อ</p><p>ญาณของอาตมายังไม่แก่กล้า บำเพ็ญโพธิจริยาอยู่ ไปแล้ว เพื่อศึกษาศิลปะ</p><p>แม้ในเวลาเป็นธรรมบาลกุมาร   พระผู้มีพระภาคเจ้า  ตรัสมหาธรรมปาล</p><p>ชาดก  เพราะความอุบัติขึ้นแห่งเรื่องนี้ว่า  ชนทั้งหลายนำกระดูกแพะมาแสดง</p><p>ว่า ธรรมปาลกุมารบุตรของท่าน  ทำกาละแล้ว นี้กระดูกของเขาดังนี้.  ดู</p><p>ก่อนมหาบพิตร  แม้ในกาลนั้น  พระองค์ได้ตรัสว่า  ชื่อว่า  ความตายใน</p><p>ระหว่างของบุตรเราย่อมไม่มี  เราไม่เชื่อดังนี้. </p><p>         บทว่า <strong>มา โข ตฺว มาริส</strong> ได้แก่ พวกเทวดาผู้รักใคร่มากราบทูล </p><p>ไดยินว่า โวหารน่ารัก  น่าชอบใจของพวกเทวดาคือมาริส. บทว่า <strong>อชชฺชิต</strong></p><p>คือ ไม่ใช่โภชนะ. บทว่า  <strong>หลนฺติ วทามิ</strong> คือ เรากล่าวว่า พอละ อธิบายว่า</p><p>เราห้ามอย่างนี้ว่า ท่านอย่าทำอย่างนี้ด้วยบทนี้ เราจักยังอัตตภาพให้เป็น</p><p>ไปได้. บทว่า <strong>องฺคุรจฺฉวี</strong> คือ มีพระฉวีพร้อย.  บทว่า <strong>เอตาวปรม</strong>  ความ</p><p>ว่า ประมาณนั้น เป็นอย่างยิ่ง คือสูงสุดแห่งเวทนาเหล่านั้น. บทว่า <strong>ปิตุ</strong></p><p><strong>สกฺกสฺส กมฺมนฺเต  ฯ เปฯ ปม ฌาน อุปสมฺปชฺช  วิหรตา</strong> ความว่า ได้ยิน</p><p>ว่า ในวันนั้น ชื่อว่าเป็นวันวัปปมงคลของพระราชา  พระราชาทั้งหลายจัด</p><p>ของควรเคี้ยวของกินเป็นอเนกประการ   ล้างถนนพระนครให้สะอาดตั้งหม้อ</p><p>เต็มด้วยน้ำ ให้ยกธงแผ่นผ้าเป็นต้นขึ้น ประดับไปทั่วพระนคร  เหมือนเทพ</p><p>วิมาน ทาสและกรรมกรเป็นต้นทั้งปวงนุ่งห่มผ้าใหม่ ประดับด้วยของหอมและ</p><p>ดอกไม้เป็นต้น  ประชุมกันในราชตระกูลในราชพิธี  เขาประกอบคันไถพัน</p><p>หนึ่ง แต่ในวันนั้นราชบุรุษประกอบคันไถ  ๘๐๐  หย่อนหนึ่ง  คันไถทั้งหมด</p><p>พร้อมทั้งเชือกผูกโคหนุ่มหุ้มด้วยเงิน  เหมือนรถของชานุโสณิพราหมณ์ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 140</p><p>คันไถของพระราชามีพู่ห้อยย้อยหุ้มด้วยทองสุกปลั่ง เขาของโคหนุ่มก็ดี  เชือก</p><p>และปฏักก็ดี  หุ้มด้วยทองคำ พระราชาเสด็จออกไปด้วยบริวารใหญ่  รับเอา</p><p>โอรสไปด้วย   ในที่ประกอบพระราชพิธีแรกนาขวัญ   ได้มีต้นหว้าต้น</p><p>หนึ่ง มีใบหนาทึบ  มีร่มเงาร่มรื่นภายใต้ต้นหว้านั้น  พระราชารับสั่งให้ปูที่</p><p>บรรทมของกุมาร ข้างบนคาดเพดานขจิตด้วยดาวทอง ล้อมด้วยกำแพงม่าน</p><p>ตั้งอารักขา  ทรงเครื่องสรรพาลังการ  แวดล้อมด้วยหมู่อำมาตย์  เสด็จ</p><p>ไปสู่พระราชพิธีแรกนาขวัญ  ณ ที่นั้น พระราชาทรงถือคันไถทอง พวกอำ</p><p>มาตย์ถือคันไถเงิน ๘๐๐ หย่อนหนึ่ง  ชาวนาถือคันไถที่เหลือ.  เขาเหล่า</p><p>นั้น ถือคันไถเหล่านั้นไถไปทางโน้นทางนี้. ส่วนพระราชา เสด็จจากข้างนี้</p><p>ไปข้างโน้นหรือจากข้างโน้นมาสู่ข้างนี้. ในที่นี้เป็นมหาสมบัติ  พระพี่เลี้ยงนั่ง</p><p>ล้อมพระโพธิสัตว์คิดว่า  เราจักเห็นสมบัติของพระราชา   จึงพากันออก</p><p>ไปนอกม่าน พระโพธิสัตว์ทรงแลดูข้างโน้นข้างนี้ ไม่เห็นใครๆ จึงรีบลุกขึ้น</p><p>นั่งขัดสมาธิ กำหนดลมหายใจเข้าออก  ยังปฐมฌานให้เกิด. พระพี่เลี้ยงมัว</p><p>เที่ยวไปในระหว่างโรงอาหารช้าไปหน่อยหนึ่ง  เงาของต้นไม้อื่น ก็คล้อย</p><p>ไป แต่เงาของต้นไม้นั้น  ยังตั้งเป็นปริมณฑลอยู่. พระพี่เลี้ยงคิดว่า พระราช</p><p>บุตรอยู่ลำพังพระองค์เดียว  รีบยกม่านขึ้นเข้าไปภายในเห็นพระโพธิสัตว์ประ</p><p>ทับนั่งขัดสมาธิบนที่บรรทม และเห็นปาฏิหาริย์นั้นแล้ว จึงไปกราบทูลพระ</p><p>ราชาว่า ข้าแต่พระองค์ พระกุมารประทับอย่างนี้ เงาของต้นไม้อื่นคล้อยไป</p><p>เงาต้นหว้าเป็นปริมณฑลอยู่ พระราชาเสด็จไปโดยเร็ว ทรงเห็นปาฏิหาริย์</p><p>ทรงไหว้พระโอรสด้วยพระดำรัสว่า  นี้เป็นการไหว้ลูกเป็นครั้งที่สอง. บทว่า</p><p><strong>ปิตุ สกฺกสฺส  กมฺมนฺเต  ฯเปฯ ปม ฌาน อุปสมฺปชฺช  วิหรตา</strong> นี้ ท่านกล่าว</p><p>หมายเอาคำนี้. บทว่า <strong>สิยา นุ โข เอโส มคฺโค โพธาย</strong> ความว่า อานาปาน</p><p>สติปฐมฌานนี้ จะพึงเป็นทางเพื่อประโยชน์การตรัสรู้หนอ.บทว่า <strong>สตานุสา-</strong></p><p><strong>ริวิาณ</strong> ความว่า วิญญาณที่เกิดขึ้นในลำดับแห่งสติที่เกิด  ๑-๒ ครั้ง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 141</p><p>อย่างนี้ว่า การทำสิ่งทำได้ยากนี้  จักไม่เป็นทางเพื่อการตรัสรู้  แต่อานาปาน</p><p>สติปฐมฌานจักเป็นแน่  ชื่อว่า  สาตานุสาริวิญญาณ.  บทว่า  <strong>ย  ต  สุข</strong>  ได้</p><p>แก่  ความสุขในอานาปานสติปฐมฌาน. บทว่า <strong>ปจฺจปฏฺิตา  โหนฺติ</strong>  ความว่า</p><p>บำรุงด้วยการทำวัตรมีการกวาดบริเวณบรรณศาลาเป็นต้น.  บทว่า <strong>พาหุลฺลิโก</strong></p><p>คือมักมากในปัจจัย.  บทว่า  <strong>อาวฏฺโฏ  พาหุลฺลาย</strong>  ความว่า  เป็นผู้ติด</p><p>ในรส  เวียนมาเพื่อต้องการอาหารที่ประณีตเป็นต้น. บทว่า <strong>นิพฺพิชฺช  ปกฺกมึสุ</strong></p><p>พวกปัญจวัคคีย์เบื่อหน่าย หลีกไป โดยธรรมนิยาม  อธิบายว่า ไปตาม</p><p>ธรรมดาเพื่อให้โอกาสแก่พระโพธิสัตว์ได้กายวิเวกในกาลบรรลุพระสัมโพธิ</p><p>ญาณ และเมื่อไปก็ไม่ไปที่อื่น ได้ไปเมืองพาราณสีนั้นเอง. เมื่อปัญจวัคคีย์ไป</p><p>แล้ว  พระโพธิสัตว์ได้กายวิเวก   ตลอดกึ่งเดือน  ประทับนั่งอปราชิตบัล-</p><p>ลังก์  ณ โพธิมณฑล ทรงแทงตลอดพระสัพพัญญุตญาณแล้ว. บทมีคำเป็นต้น</p><p>ว่า  <strong>วิวิจฺเจร  กาเมหิ</strong> พึงทราบโดยนัยที่กล่าวแล้วใน ภยเภรวสูตร.</p><p>         บทว่า  <strong>อภิชานามิ  โข ปนาห</strong>   คือนี้เป็นอนุสนธิแผนกหนึ่ง. ได้ยินว่า</p><p>นิครนถ์ คิดว่า เราทูลถามปัญหาข้อหนึ่งกะสมณโคดม พระสมณโคดมตรัสว่า</p><p>ดูก่อนอัคคิเวสสนะ  เทวดาแม้อื่นอีกถามเรา ดูก่อนอัคคิเวสสนะ เทวดาแม้อื่น</p><p>อีกถามเรา  เมื่อไม่ทรงเห็นที่สุด  ตรัสอย่างนั้น พระองค์มีความกริ้วหรือ</p><p>ลำดับนั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  อัคคิเวสสนะ  เมื่อตถาคต  แสดง</p><p>ธรรมอยู่ในบริษัทหลายร้อย แม้คนหนึ่งที่จะกล่าวว่า พระสมณโคดม กริ้ว</p><p>แล้ว มิได้มี อนึ่ง  ตถาคตแสดงธรรมแก่ชนเหล่าอื่น เพื่อประโยชน์แก่การ</p><p>ตรัสรู้ เพื่อประโยชน์แก่การแทงตลอด เมื่อจะทรงแสดงธรรมจึงเริ่มพระ</p><p>ธรรมเทศนานี้. บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า <strong>อารพฺภ</strong> คือหมายเอา. บทว่า</p><p>ยาวเทว คือเป็นคำกำหนดวิธีใช้  มีอธิบายว่า  การยังบุคคลเหล่าอื่นให้รู้นั่น</p><p>แหละ เป็นการประกอบพระธรรมเทศนาของพระตถาคต เพราะฉะนั้น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 142</p><p>พระตถาคตจึงมิได้แสดงธรรมแก่บุคคลผู้เดียว  ทรงแสดงธรรมแก่บุคคลผู้</p><p>รู้  ซึ่งมีอยู่ทั้งหมด  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงด้วยบทว่า  <strong>ตสฺมึ  เยว</strong></p><p><strong>ปุริมสฺมึ</strong>  นี้  ไว้อย่างไร ได้ยินว่า สัจจกนิครนถ์  คิดว่า พระสมณโคดม มีพระ</p><p>รูปงาม น่ารัก พระทนต์เรียบสนิท พระชิวหาอ่อน การสนทนาก็ไพเราะเห็น</p><p>จะเที่ยวยังบริษัทให้ยินดี. ส่วนเอกัคคตาจิตของพระสมณโคดมนั้น ไม่มี</p><p>แก่พระองค์ ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสอย่างนี้ เพื่อทรงแสดง</p><p>ว่า  ดูก่อน อัคคิเวสสนะ พระตถาคตเที่ยวยังบริษัทให้ยินดี พระตถาคตทรง</p><p>แสดงธรรมแก่บริษัททั่วจักรวาล  พระตถาคตมีพระทัยไม่หดหู่  ไม่แปด</p><p>เปื้อน ประกอบเนืองๆ ซึ่งผลสมาบัติเป็นสุญญตะ ซึ่งเป็นธรรมเครื่องอยู่</p><p>อย่างหนึ่ง ประมาณเท่านี้ดังนี้. บทว่า <strong>อชฺฌตฺต</strong> ได้แก่ อารมณ์ อันเป็นภายใน</p><p>เท่านั้น บทว่า <strong>สนฺนิสีทามิ</strong>  คือยังจิตให้สงบ. จริงอยู่ในขณะใด บริษัทย่อมให้</p><p>สาธุการ ในขณะนั้น พระตถาคตทรงกำหนดส่วนเบื้องต้น ทรงเข้าผลสมา</p><p>บัติ  เมื่อเสียงกึกก้องแห่งสาธุการยังไม่ขาด  ออกจากสมาบัติแสดงธรรม</p><p>อยู่  ตั้งแต่ที่พระองค์ทรงตั้งไว้แล้ว.  ด้วยว่าการอยู่ในภวังค์ของพระพุทธเจ้าทั้ง</p><p>หลายย่อมเป็นไปเร็วพลัน ย่อมเข้าผลสมาบัติได้ในคราวหายใจเข้า  ในคราว</p><p>หายใจออก. บทว่า <strong>เยน สุท นิจฺจกปฺป</strong>  ความว่า เราอยู่ด้วยผลสมาธิ  อันเป็น</p><p>สุญญตะได้ตลอดกาลเป็นนิตย์  คือแสดงว่า เราประคองจิตตั้งมั่นในสมาธิ</p><p>นิมิตนั้น.บทว่า  <strong>โอกปฺปนิยเมต</strong>  นั้น เป็นที่ตั้งแห่งความเชื่อ.</p><p>         สัจจกะนั้น รับว่า พระผู้มีพระภาคเจ้า เป็นผู้มีเอกัคคตาจิต บัดนี้</p><p>เมื่อจะนำปัญหาที่ตนซ่อนไว้ในพก  มาทูลถาม  จึงกล่าวว่า  <strong>อภิชานาติ</strong></p><p><strong>ปน ภว โคตโม ทิวา สุปิตา</strong>. เหมือนอย่างว่า ขึ้นชื่อว่า สุนัขแม้กินอาหาร</p><p>ข้าวปายาสที่หุงด้วยน้ำนมปรุงด้วยเนยใสจนเต็มท้อง เห็นคูถแล้ว เคี้ยวกินไม่</p><p>ได้  ก็ไม่อาจเพื่อจะไป  เมื่อเคี้ยวกินไม่ได้ ก็จะดมกลิ่นก่อนจึงไป ได้ยิน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 143</p><p>ว่า เมื่อมันไม่ได้ดมกลิ่นไป  ก็ปวดหัวฉันใด  พระศาสดาก็ฉันนั้นเหมือน</p><p>กัน ทรงแสดงธรรมเป็นที่ตั้งแห่งความเลื่อมใส ตั้งแต่การเสด็จออกมหา</p><p>ภิเนษกรมณ์ จนถึงความสิ้นไปแห่งอาสวะ  เช่นกับสุนัขเห็นข้าวปายาสที่เขา</p><p>หุงด้วยน้ำนมล้วน ส่วนสัจจกะนั้นฟังพระธรรมเทศนาเห็นปานนี้  ก็ไม่เกิดแม้</p><p>เพียงความเลื่อมใสในพระศาสดา เพราะฉะนั้น เมื่อเขาไม่ทูลถามปัญหาที่</p><p>ซ่อนไว้ในพกนำมา ก็ไม่อาจเพื่อจะไป  จึงได้กล่าวอย่างนั้น. เมื่อเป็นเช่น</p><p>นั้น เพราะถีนมิทธะ ที่พระขีณาสพทั้งปวงละได้ด้วยอรหัตตมรรค. ก็ความ</p><p>กระวนกระวายทางกายย่อมมีในอุปาทินนกรูปบ้าง  ในอนุปาทินนกรูปบ้าง</p><p>จริงอย่างนั้น ดอกบัวขาวเป็นต้น แย้ม ในเวลาหนึ่ง ตูม ในเวลาหนึ่ง ในเวลา</p><p>เย็นใบไม้บางอย่างหุบ ในเวลาเช้าก็บาน. อุปาทินนกรูปเท่านั้น มีความกระ</p><p>วนกระวายก็ภวังคโสตที่เป็นไปด้วยความกระวนกระวาย  ท่านประสงค์ว่า</p><p>หลับในที่นี้  ภวังคโสตนั้น มีแก่พระขีณาสพ หมายเอาความหลับนั้น จึงกล่าว</p><p>คำเป็นต้นว่า <strong>อภิชานามห</strong>. บทว่า <strong>สมโมหวิหารสฺมึ วทนฺติ</strong> อาจารย์บาง</p><p>พวกกล่าวว่า  <strong>สมฺโมหวิหาโร</strong> แปลว่าอยู่ด้วยความหลง.  บทว่า  <strong>อาสชฺช</strong></p><p><strong>อาสชฺช</strong> คือ เสียดสีๆ บทว่า <strong>อุปนีเตหิ</strong> คือที่ตนนำมากล่าว บทว่า <strong>วจนป-</strong></p><p><strong>เถหิ</strong> แปลว่า ถ้อยคำ. บทว่า <strong>อภินนฺทิตฺวา</strong> ความว่า ยินดีรับด้วยใจ อนุโมทนา</p><p>สรรเสริญด้วยถ้อยคำ.   พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส   ๒   พระสูตรนี้  แก่</p><p>นิครนถ์นี้. พระสูตรต้นมีภาณวารเดียว พระสูตรนี้  มีภาณวารครึ่ง  ถาม</p><p>ว่า นิครนถ์นี้  แม้ฟัง ๒ ภาณวาร ครึ่งแล้ว ยังไม่บรรลุธรรมาภิสมัย ยัง</p><p>ไม่บวช  ยังไม่ตั้งอยู่ในสรณะ  ดังนี้แล้ว  เพราะเหตุไร  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า จึงทรงแสดงธรรมแก่เขาอีก ตอบว่า เพื่อเป็นวาสนาในอนาคต. จริง</p><p>อยู่ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเห็นว่า บัดนี้อุปนิสัยของนิครนถ์นี้  ยังไม่มี แต่เมื่อ</p><p>เราปรินิพพานล่วงไปได้  ๒๐๐ ปี-เศษ  ศาสนาจักประดิษฐานอยู่ตัมพปัณ-</p><p>ณิทวีป นิครนถ์นี้จักเกิดในเรือนมีสกุลในตัมพปัณณิทวีปนั้น บวชในเวลาถึง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 144</p><p>พร้อมแล้ว เรียนพระไตรปิฎก  เจริญวิปัสสนา บรรลุพระอรหัตต์พร้อมด้วย</p><p>ปฏิสัมภิทา  เป็นพระมหาขีณาสพ ชื่อว่า กาลพุทธรักขิต พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าทรงเห็นเหตุนี้ จึงทรงแสดงธรรมเพื่อเป็นวาสนาในอนาคต.</p><p>         เมื่อพระศาสนาประดิษฐานในตัมพปัณณิทวีปนั้น สัจจกะแม้นั้น</p><p>เคลื่อนจากเทวโลกเกิดในสกุลแห่งอำมาตย์ สกุลหนึ่ง. ในบ้านสำหรับภิกขา </p><p>จารแห่งทักษิณาคิริวิหาร บรรพชาในเวลาเป็นหนุ่ม สามารถบรรพชา</p><p>ได้เรียนพระไตรปิฎก  คือ พระพุทธพจน์ บริหารคณะหมู่ภิกษุเป็นอันมาก</p><p>แวดล้อมไปเพื่อจะเยี่ยมพระอุปัชฌาย์ ลำดับนั้น อุปัชฌาย์ของเธอคิดว่า</p><p>เราจักท้วงสัทธิวิหารริก จึงบุ้ยปากกับภิกษุนั้น ผู้เรียนพระไตรปิฎกคือพระ</p><p>พุทธพจน์มาแล้ว ไม่ได้กระทำสักว่าการพูด ภิกษุนั้นลุกขึ้นในเวลาใกล้รุ่ง</p><p>ไปสำนักพระเถระ ถามว่า ข้าแต่ท่านผู้เจริญ เมื่อกระผมทำคันถกรรมมาสำ</p><p>นักของท่าน เพราะเหตุไร   ท่านจึงบุ้ยปาก ไม่พูดด้วย กระผมมีโทษอะไร</p><p>หรือ. พระเถระกล่าวว่า ท่านพุทธรักขิต ท่านทำความสำคัญว่า ชื่อว่า</p><p>บรรพชากิจของเราถึงที่สุดแล้ว ด้วยคันถกรรมประมาณเท่านี้หรือ ท่านพุทธ</p><p>รักขิต. กระผมจะทำอะไรเล่าขอรับ. พระเถระกล่าวว่า เธอจงละคณะตัด</p><p>ปปัญจธรรมไปสู่เจติยบรรพตวิหาร กระทำสมณธรรมเถิด. ท่านตั้งอยู่ใน</p><p>โดยวาทขอพระอุปัชฌาย์กระทำอย่างนั้น จึงบรรลุพระอรหัตต์พร้อมด้วยปฏิสัม</p><p>ภิทา  เป็นผู้มีบุญ พระราชาทรงบูชา  มีหมู่ภิกษุเป็นอันมากเป็นบริวาร</p><p>อยู่ในเจติยบรรพตวิหาร.</p><p>         ก็ในกาลนั้น พระเจ้าติสสมหาราช  ทรงรักษาอุโบสถกรรม ย่อมอยู่</p><p>ในที่เร้นของพระราชา  ณ  เจติยบรรพต  ท่านได้ให้สัญญาแก่ภิกษุผู้อุปัฏฐาก</p><p>ของพระเถระว่า   เมื่อใดพระผู้เป็นเจ้าของเราจะแก้ปัญหา   หรือกล่าว</p><p>ธรรม เมื่อนั้นท่านพึงให้สัญญาแก่เราด้วย. ในวันธัมมัสสวนะวันหนึ่ง แม้พระ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 145</p><p>เถระอันหมู่ภิกษุแวดล้อม  ขึ้นสู่ลานกัณฑกเจติยะ  ไหว้พระเจดีย์แล้ว  จึงยืนอยู่</p><p>ที่โคนต้นไม้มะพลับดำ.  ครั้นนั้นพระเถระถือบิณฑบาตเป็นวัตรรูปหนึ่ง  ถามปัญ-</p><p>หากะท่านพุทธรักขิตนั้น  ในกาลามสูตร.  พระเถระกล่าวว่า  ดูก่อนท่านผู้มีอายุ</p><p>วันนี้เป็นวันธัมมัสสวนะ  มิใช่หรือ.  ภิกษุนั้น  เรียนว่า  ข้าแต่ท่านผู้เจริญวันนี้</p><p>เป็นวันธัมมัสสวนะขอรับ.  พระเถระกล่าว  ถ้าอย่างนั้น  เธอจงนำเอาตั่ง</p><p>มา  เราจักนั่งในที่นี้  แล้วจักกระทำการฟังธรรม.  ลำดับนั้น  พวกภิกษุจึงปูลาด</p><p>อาสนะที่โคนไม้  ถวายพระเถระนั้น.  พระเถระกล่าวคาถาเบื้องต้นแล้ว</p><p>จึงเริ่มกาลามสูตร.  ภิกษุหนุ่มผู้อุปัฏฐากพระเถระนั้น  จึงให้สัญญาแก่พระราชา</p><p>พระราชาเสด็จไปถึง  เมื่อคาถาเบื้องต้นยังไม่ทันจบ  ก็ครั้นเสด็จถึงประ</p><p>ทับยืนท้ายบริษัทด้วยเพศที่ไม่มีใครรู้จักเลย  ประทับยืนทรงธรรม</p><p>อยู่ตลอด  ๓  ยามแล้ว  ได้ประทานสาธุการในเวลาพระเถระกล่าวว่า  พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าได้ตรัสคำนี้ดังนี้. พระเถระทราบแล้ว  จึงถามว่า  มหา</p><p>บพิตรพระองค์เสด็จมาแต่เมื่อไร.  พระราชา  ข้าแต่ท่านผู้เจริญ  ในเวลาใกล้จะ</p><p>จบคาถาเบื้องต้นนั่นแหละ.  พระเถระ.  มหาบพิตร  พระองค์ทรงทำกรรมที่ทำ</p><p>ได้ยาก.  พระราชา  ข้าแต่ท่านผู้เจริญ นี้ไม่ชื่อว่ากระทำสิ่งที่ทำได้ยาก</p><p>ความที่ข้าพเจ้าไม่ส่งใจไปในที่อื่น  แม้ในบทหนึ่งตั้งแต่ที่พระผู้เป็นเจ้าเริ่ม</p><p>ธรรมกถา  ได้ทำปฏิญาณว่า  ชื่อว่า  ความเป็นเจ้าของของเราจงอย่ามี  แก่</p><p>ตัมพปัณณิทวีปในที่แม้เพียงจะทิ่มด้วยไม้ปฏัก  ดังนี้.</p><p>         ก็ในพระสูตรนี้  พระกาลพุทธรักขิต  ได้แสดงพระพุทธคุณทั้ง</p><p>หลาย  เพราะฉะนั้น  พระราชาตรัสถามว่า  ข้าแต่ท่านผู้เจริญ  พระพุทธคุณ</p><p>มีประมาณเท่านี้หรือ         หรือว่า      อย่างอื่นยังมีอยู่อีก.      พระเถระ.</p><p>มหาบพิตร  พระพุทธคุณที่ยังไม่ได้กล่าวมีมากว่าที่อาตมากล่าวประมาณมิ</p><p>ได้.  พระราชา.  ข้าแต่ท่านผู้เจริญ  ขอจงอุปมา.  พระเถระ.  มหาบพิตร ข้าว </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 146</p><p>สาลีที่ยังเหลือมีมากกว่ารวงข้าวสาลีรวงเดียว  ในนาข้าวสาลี  ประมาณพัน</p><p>กรีส  ฉันใด  พระคุณที่อาตมากล่าวแล้ว  น้อยนัก  ที่เหลือมีมากฉันนั้น  พระราชา.</p><p>ข้าแต่ท่านผู้เจริญ  ขอจงทำอุปมาอีก.  พระเถระ.  มหาบพิตร  มหาคงคา</p><p>เต็มด้วยห้วงน้ำ  บุคคลพึงเทใส่ในรูเข็ม  น้ำที่เข้าไปในรูเข็มมีน้อย  น้ำที่</p><p>เหลือมีมาก  ฉันใด  พระคุณที่อาตมากล่าวแล้วน้อย  ที่เหลือมากฉันนั้น.</p><p>พระราชา.  ข้าแต่ท่านผู้เจริญ  จงทำอุปมาอีก.  พระเถระ.  มหาบพิตร  ธรรมดา</p><p>ว่านกเล่นลมเที่ยวบินเล่นในอากาศในโลกนี้  สกุณชาติตัวเล็ก  ๆ สถาน</p><p>มีปรบปีกของนกนั้น  ในอากาศมีมาก  หรืออากาศที่เหลือมีมาก.  พระราชา.</p><p>ข้าแต่ท่านผู้เจริญ  ท่านกล่าวอะไร  โอกาสเป็นที่ปรบปีกของนกนั้น</p><p>น้อย  ที่เหลือมีมาก  พระเถระ.  มหาบพิตรอย่างนั้นแหละ  พระพุทธคุณที่</p><p>อาตมากล่าวแล้วน้อย  ที่เหลือมากไม่มีที่สุด  ประมาณไม่ได้.  พระราชา</p><p>ข้าแต่ท่านผู้เจริญ  ท่านกล่าวดีแล้ว  พระพุทธคุณ  ไม่มีที่สุด  ท่านอุปมาด้วย</p><p>อากาศไม่มีที่สุดนั่นแหละ  พวกข้าพเจ้าเลื่อมใส  แต่ไม่อาจทำสักการะอันสม</p><p>ควรแก่พระผู้เป็นเจ้าได้.  ข้าพเจ้าขอถวายราชสมบัติประกอบด้วยร้อยโยชน์</p><p>ในตัมพปัณณิทวีปนี้  แก่พระผู้เป็นเจ้า  นี้เป็นทุคตบรรณาการของ</p><p>ข้าพเจ้า  พระเถระ.  มหาบพิตร  บรรณาการอันมหาบพิตรทรงเลื่อมใส  กระทำ</p><p>แล้ว  อาตมาขอถวายราชสมบัติที่ทรงถวายแก่อาตมาคืนแก่มหาบพิตร</p><p>ทั้งหมด  ขอมหาบพิตรจงทรงปกครองแว่นแคว้นโดยธรรม  โดยสม่ำเสมอเถิด</p><p>ดังนี้แล.</p><p>                                 <em>จบอรรถกถามหาสัจจกสูตรที่  ๖</em></p><p> </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 147</p><p>                              <strong>๗.  จูฬตัณหาสังขยสูตร</strong></p><p>         [๔๓๓]   ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้ :-</p><p>         สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคประทับอยู่ประทับอยู่ที่ปราสาทแห่งมิคารมารดา</p><p>ในวิหารบุพพารามใกล้นคราวัตถี   ครั้งนั้น ท้าวสักกะจอมเทพ เข้าไป</p><p>เฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้า   ถวายอภิวาทแล้วได้ยืนอยู่  ณ  ที่ควรส่วนข้าง</p><p>หนึ่ง  ครั้นแล้วได้ทูลถามว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  กล่าวโดยย่อด้วยข้อปฏิบัติ</p><p>เพียงเท่าไร  ภิกษุชื่อว่าน้อมไปแล้วในธรรมเป็นที่สิ้นแห่งตัณหา  มีความสำ</p><p>เร็จล่วงส่วน  มีความปลอดโปร่งจากกิเลสเป็นเครื่องประกอบล่วงส่วน  เป็น</p><p>พรหมจารีล่วงส่วน มีที่สุดล่วงส่วน  เป็นผู้ประเสริฐกว่าเทวดาและมนุษย์</p><p>ทั้งหลาย.</p><p>         [๔๓๔]  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า   ดูก่อนจอมเทพ  ภิกษุในธรรมวินัย </p><p>นี้ได้สดับว่า  ธรรมทั้งปวงไม่ควรยึดมั่น  ถ้าข้อนี้  ภิกษุได้สดับแล้ว ภิกษุนั้น</p><p>ย่อมทราบชัดธรรมทั้งปวงด้วยปัญญาอันยิ่ง    ครั้นทราบชัดธรรมทั้งปวงด้วย</p><p>ปัญญาอันยิ่งแล้ว ย่อมกำหนดรู้ธรรมทั้งปวง  ครั้นกำหนดรู้ธรรมทั้งปวง</p><p>แล้ว เธอได้เสวยเวทนาอย่างใดอย่างหนึ่ง สุขก็ดี  ทุกข์ก็ดี  มิใช่ทุกข์มิใช่สุขก็</p><p>ดี เธอย่อมพิจารณาเห็นว่าไม่เที่ยง พิจารณาเห็นความหน่าย พิจารณาเห็น</p><p>ความดับ พิจารณาเห็นความสละคืนในเวทนาทั้งหลายนั้น เมื่อพิจารณาเห็น</p><p>ดังนั้น ย่อมไม่ยึดมั่นสิ่งอะไรๆ ในโลก  เมื่อไม่ยึดมั่น ย่อมไม่สะดุ้งหวาด</p><p>หวั่น เมื่อไม่สะดุ้งหวาดหวั่น ย่อมดับกิเลสให้สงบได้เฉพาะตัว และทราบชัด</p><p>ว่า ชาติสิ้นแล้วพรหมจรรย์อยู่จบแล้ว กิจที่ควรทำทำเสร็จแล้ว กิจอื่นเพื่อ</p><p>ความเป็นอย่างนี้มิได้มีดังนี้  ดูก่อนจอมเทพ  กล่าวโดยย่อ  ด้วยข้อปฏิบัติเท่านั้น</p><p>แล  ภิกษุชื่อว่าน้อมไปแล้วในธรรมเป็นที่สิ้นแห่งตัณหา  มีความสำเร็จล่วง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 148</p><p>ส่วนมีความปลอดโปร่งจากกิเลสเป็นเครื่องประกอบล่วงส่วน  เป็นพรหมจารี</p><p>ล่วงส่วน เป็นผู้ประเสริฐกว่าเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย.</p><p>        ลำดับนั้น   ท้าวสักกะจอมเทพ   ชื่นชมยินดีพระภาษิตของพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้า ถวายอภิวาทพระผู้มีพระภาคเจ้า ทำประทักษิณและหายไปในที่นั้น</p><p>นั่นเอง.</p><p>    <strong>ท้าวสักกะเข้าไปหาพระมหาโมคคัลลานะ</strong></p><p>         [๔๓๕]  ครั้งนั้น ท่านพระมหาโมคคัลลานะ นั่งอยู่ไม่ไกลพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้า มีความดำริว่า   ท้าวสักกะนั้นทราบความพระภาษิตของพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้า แล้วจึงยินดี หรือว่าไม่ทราบก็ยินดี ถ้ากระไรเราพึงรู้เรื่องท้าวสักกะ</p><p>ทราบความพระภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้าแล้วจึงยินดี หรือว่าไม่ทราบ</p><p>แล้วก็ยินดี ลำดับนั้น ท่านพระมหาโมคคัลลานะได้หายไปในปราสาทของ</p><p>มิคารมารดา  ในวิหารบุพพารามปรากฏในหมู่เทวดาชั้นดาวดึงส์  ประ</p><p>หนึ่ง  บุรุษที่มีกำลังเหยียดแขนที่งอออกไป  หรืองอแขนที่เหยียดเข้ามา</p><p>ฉะนั้น สมัยนั้นท้าวสักกะจอมเทพ กำลังอิ่มเอิบ พร้อมพรั่งบำเรออยู่ด้วย</p><p>ทิพยดนตรีห้าร้อยในสวนดอกบุณฑริกล้วน ท้าวเธอได้เห็นท่านพระมหา</p><p>โมคคัลลานะมาอยู่แต่ไกล จึงให้หยุดเสียงทิพยดนตรีห้าร้อยไว้ เสด็จเข้าไปหา</p><p>แล้วรับสั่งว่า  นิมนต์มาเถิด  ท่านมาดีแล้ว นานแล้วท่านได้ทำปริยายเพื่อจะมา</p><p>ในที่นี้ นิมนต์นั่งเถิด  อาสนะนี้แต่งตั้งไว้แล้ว.       ส่วนท้าวสักกะจอมเทพ</p><p>ก็ถืออาสนะต่ำแห่งหนึ่ง นั่งอยู่ ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง</p><p>         [๔๓๖]  ท่านพระโมคคัลลานะได้ถามท้าวสักกะผู้นั่งอยู่ ณ ที่ควรส่วน</p><p>ข้างหนึ่งว่า  ดูก่อนท้าวโกสีย์ พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสถึงความน้อมไปใน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 149</p><p>ธรรมเป็นที่สิ้นแห่งตัณหาโดยย่อแก่ท่านอย่างไร  ขอโอกาสเถิด   แม้</p><p>ข้าพเจ้า  จักขอมีส่วนเพื่อจักฟังกถานั้น.</p><p>         ท้าวสักกะตรัสว่า  ข้าแต่ท่านโมคคัลลานะ  ข้าพเจ้ามีกิจมาก  มีธุระที่</p><p>จะต้องทำมาก  ทั้งธุระส่วนตัว  ทั้งธุระของพวกเทวดาชั้นดาวดึงส์  พระภาษิต</p><p>ใดที่ข้าพเจ้าฟังแล้วลืมเสียเร็วพลัน  พระภาษิตนั้น   ท่านฟังดี  เรียนดี ทำไว้ใน</p><p>ใจดี  ทรงไว้ดีแล้ว  ข้าแต่พระโมคคัลลานะ  เรื่องเคยมีมาแล้ว  สงครามระหว่าง</p><p>เทวดาและอสูรได้ประชิดกันแล้ว  ในสงครามนั้น  พวกเทวดาชนะพวกอสูร</p><p>แพ้   ข้าพเจ้าชนะเทวาสุรสงครามเสร็จสิ้นแล้ว  กลับจากสงครามนั้น</p><p>แล้ว  ให้สร้างเวชยันตปราสาท  เวชยันตปราสาทมีร้อยชั้น  ในชั้นหนึ่ง ๆ</p><p>มีกูฏาคารเจ็ดร้อย ๆ  ในกูฏาคารแห่งหนึ่งๆ  มีนางอัปสรเจ็ดร้อยๆ  นางอัปสรผู้</p><p>หนึ่งๆ  มีเทพธิดาผู้บำเรอเจ็ดร้อย ๆ  ข้าแต่ท่านพระโมคคัลลานะ  ท่าน</p><p>ปรารถนาเพื่อจะชมสถานที่น่ารื่นรมย์  แห่งเวชยันตปราสาทหรือไม่.</p><p>         ท่านมหาโมคคัลลานะรับด้วยดุษฏีภาพ.</p><p>         [๔๓๗]  ครั้งนั้น  ท้าวสักกะจอมเทพ  และท้าวเวสวัณมหาราช  นิมนต์</p><p>ท่านมหาโมคคัลลานะออกหน้าแล้ว  ก็เข้าไปยังเวชยันตปราสาท  พวก</p><p>เทพธิดาผู้บำเรอของท้าวสักกะ  เห็นท่านพระมหาโมคคัลลานะมาอยู่แต่ที่</p><p>ไกล  เกรงกลัวละอายอยู่  ก็เข้าสู่ห้องเล็ก  ของตนๆ  คล้ายกะว่าหญิงสะใภ้เห็น</p><p>พ่อผัวเข้าก็เกรงกลัวละอายอยู่  ฉะนั้น  ครั้นนั้น  ท้าวสักกะจอมเทพ  และท้าว</p><p>เวสวัณมหาราช          เมื่อให้ท่านมหาโมคคัลลานะเที่ยวเดินไปใน</p><p>เวชยันตปราสาทได้ตรัสว่า  ข้าแต่ท่านพระโมคคัลลานะ  ขอท่านจงดูสถานที่</p><p>น่ารื่นรมย์แห่งเวชยันตปราสาทแม้นี้  ขอท่านจงดูสถานที่น่ารื่นรมย์แห่ง</p><p>เวชยันตปราสาทแม้นี้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 150</p><p>         ท่านพระมหาโมคคัลลานะกล่าวว่า  สถานที่น่ารื่นรมย์ของท่านท้าว</p><p>โกสีย์นี้ย่อมงดงามเหมือนสถานที่ของผู้ที่ได้ทำบุญไว้ในปางก่อน  แม้มนุษย์</p><p>ทั้งหลายเห็นสถานที่น่ารื่นรมย์ไหนๆ  เข้าแล้วก็กล่าวกันว่างามจริง  ดุจสถาน</p><p>ที่น่ารื่นรมย์ของพวกเทวดาชั้นดาวดึงส์.</p><p>         ในขณะนั้น  ท่านมหาโมคคัลลานะ  มีความดำริว่า  ท้าวสักกะนี้</p><p>เป็นผู้ประมาทอยู่มากนัก  ถ้ากระไร  เราพึงให้ท้าวสักกะนี้สังเวชเถิด  จึง</p><p>บันดาลอิทธาภิสังขาร  เอาหัวแม่เท้ากดเวชยันตปราสาทเขย่าให้สั่นสะท้านหวั่น</p><p>ไหว  ทันใดนั้น  ท้าวสักกะจอมเทพ  ท้าวเวสวัณมหาราช  และพวกเทวดาชั้น</p><p>ดาวดึงส์    มีความประหลาดอัศจรรย์จิต  กล่าวกันว่า ท่านผู้เจริญทั้ง</p><p>หลาย  นี่เป็นความประหลาดอัศจรรย์  พระสมณะมีฤทธิ์มาก  มีอานุ</p><p>ภาพมาก เอาหัวแม่เท้ากดทิพยพิภพ  เขย่าให้สั่นสะท้านหวั่นไหวได้.</p><p>                            <strong>วิมุตติกถา</strong></p><p>         [๔๓๘]  ครั้นนั้น  ท่านมหาโมคคัลลานะทราบว่า    ท้าวสักกะจอม</p><p>เทพมีความสลดจิตขนลุกแล้ว  จึงถามว่า  ดูก่อนท้าวโกสีย์  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า  ได้ตรัสความพ้นเพราะสิ้นแห่งตัณหาโดยย่นย่ออย่างไร  ขอโอกาส</p><p>เถิด  แม้ข้าพเจ้าจักขอมีส่วนเพื่อจะฟังกถานั้น.</p><p>         ท้าวสักกะจึงตรัสว่า  ข้าแต่ท่านพระมหาโมคคัลลานะผู้นฤทุกข์</p><p>ข้าพเจ้าจะเล่าถวาย  ข้าพเจ้าเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้า  ถวายอภิวาทแล้ว</p><p>จึงได้ยืนอยู่  ณ  ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง  ครั้นแล้วได้ทูลถามว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้</p><p>เจริญ  กล่าวโดยย่อ  ด้วยข้อปฏิบัติเพียงเท่าไร  ภิกษุชื่อว่าน้อมไปแล้วใน</p><p>ความพ้นเพราะสิ้นแห่งตัณหา  มีความสำเร็จล่วงส่วนมีความปลอดโปร่งจาก</p><p>กิเลสเป็นเครื่องประกอบล่วงส่วน  เป็นพรหมจารีล่วงส่วน  มีที่สุดล่วง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 151</p><p>ส่วน  เป็นผู้ประเสริฐกว่าเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย  เมื่อข้าพเจ้าทูลถามอย่าง</p><p>นี้แล้ว   พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ดูก่อนจอมเทพภิกษุในธรรมวินัยนี้</p><p>ได้สดับว่าธรรมทั้งปวงไม่ควรยึดมั่น  ถ้าข้อนั้นภิกษุได้สดับแล้ว  ภิกษุนั้น</p><p>ย่อมทราบชัดธรรมทั้งปวงด้วยปัญญาอันยิ่ง  ครั้นทราบชัดธรรมทั้งปวงด้วย</p><p>ปัญญา  อันยิ่งแล้ว  ย่อมกำหนดรู้ธรรมทั้งปวง  ครั้นกำหนดรู้ธรรมทั้งปวงดัง</p><p>นั้นแล้ว  เธอได้เสวยเวทนาอย่างใดอย่างหนึ่ง  สุขก็ดี  ทุกข์ก็ดี  มิใช่ทุกข์มิใช่</p><p>สุขก็ดี  เธอย่อมพิจารณาเห็นว่าไม่เที่ยง  พิจารณาเห็นความหน่าย  พิจารณา</p><p>เห็นความดับ  พิจารณาเห็นความสละคืนในเวทนาทั้งหลายนั้น  เมื่อพิจารณา</p><p>เห็นดังนั้น  ก็ไม่ยึดมั่นสิ่งอะไร ๆ  ในโลก  เมื่อไม่ยึดมั่น  ย่อมไม่สะดุ้งหวาด</p><p>หวั่น  เมื่อไม่สุดสะดุ้งหวาดหวั่น  ย่อมดับกิเลสให้สงบได้เฉพาะตัว  และทราบชัด</p><p>ว่า  ชาติสิ้นแล้ว  พรหมจรรย์อยู่จบแล้ว  กิจที่ควรทำทำเสร็จแล้ว  กิจอื่นเพื่อ</p><p>ความเป็นอย่างนี้มิได้มี  ดังนี้  ดูก่อนจอมเทพ  กล่าวโดยย่อด้วยข้อปฏิบัติเพียง</p><p>เท่านี้แล  ภิกษุชื่อว่า  พ้นแล้วเพราะความสิ้นแห่งตัณหามีความสำเร็จล่วง</p><p>ส่วน  มีความปลอดโปร่งจากกิเลสเป็นเครื่องประกอบล่วงส่วน  เป็นพรหมจารี</p><p>ล่วงส่วนมีที่สุดล่วงส่วน  เป็นผู้ประเสริฐกว่าเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย</p><p>ข้าแต่ท่านพระมหาโมคคัลลานะ  พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสความพ้นเพราะ</p><p>ความสิ้นแห่งตัณหาโดยย่อแก่ข้าพเจ้าอย่างนี้แล.</p><p>         ครั้นนั้น  ท่านพระมหาโมคคัลลานะ  ชื่นชมยินดีภาษิตของท้าว</p><p>สักกะ  แล้วได้หายไปในหมู่เทวดาชั้นดาวดึงส์  มาปรากฏที่ปราสาทของ</p><p>มิคารมารดา  ในวิหารบุพพาราม  ประหนึ่งว่าบุรุษผู้มีกำลังเหยียดแขน</p><p>ที่ออกไป  หรืองอแขนที่เหยียดเข้ามา ฉะนั้น.</p><p>         ครั้งนั้น  พวกเทพธิดาผู้บำเรอของท้าวสักกะจอมเทพ  เมื่อท่านพระ</p><p>มหาโมคคัลลานะหลีกไปแล้วไม่นาน  ได้ทูลถามท้าวสักกะว่า  ข้าแต่พระองค์ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 152</p><p>ผู้นฤทุกข์   พระสมณะนั้น         เป็นพระผู้มีพระภาคเจ้าผู้ศาสดาของพระองค์</p><p>หรือหนอ</p><p>         ท้าวสักกะตรัสบอกว่า   ดูก่อนเหล่าเทพธิดาผู้นฤทุกข์   พระสมณะ</p><p>นั้น  ไม่ใช่พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้พระศาสดาของเรา    เป็นท่านพระมหาโมคคัล</p><p>ลานะผู้เป็นสพรหมจารีของเรา</p><p>         พวกเทพธิดานั้นทูลว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้นฤทุกข์    เป็นลาภของพระองค์ๆ</p><p>ได้ดีแล้วที่ได้สมณะที่มีฤทธิ์มาก   มีอานุภาพมากอย่างนี้  เป็นสพรหมจารี</p><p>ของพระองค์   พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้พระศาสดาของพระองค์  คงมีฤทธิ์</p><p>มาก   มีอานุภาพมากเป็นอัศจรรย์เป็นแน่.</p><p>         [๔๓๙]  ครั้งนั้น  ท่านพระมหาโมคคัลลานะ  เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า  ถวายอภิวาทแล้ว  นั่งอยู่  ณ  ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง  ครั้นแล้วได้ทูลว่า  ข้า</p><p>แต่พระองค์ผู้เจริญ  พระผู้มีพระภาคเจ้าย่อมทรงทราบว่า  พระองค์เป็นผู้ตรัส</p><p>ความน้อมไปในธรรมเป็นที่สิ้นแห่งตัณหาโดยย่อ  แก่เทพผู้มีศักดิ์มากผู้ใดผู้</p><p>หนึ่งบ้างหรือหนอ.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ดูก่อนโมคคัลลานะ  เรารู้เฉพาะอยู่</p><p>จะเล่าให้ฟัง     ท้าวสักกะจอมเทพเข้ามาหาเรา  อภิวาทเราแล้ว  ได้ไปยืน</p><p>อยู่  ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง  ครั้นแล้วได้ถามเราว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ</p><p>กล่าวโดยย่อ  ด้วยข้อปฏิบัติเพียงไร  ภิกษุชื่อว่าน้อมไปแล้วในธรรมเป็นที่</p><p>สิ้นแห่งตัณหา  มีความสำเร็จล่วงส่วน  มีความปลอดโปร่งจากกิเลสเป็นเครื่อง</p><p>ประกอบล่วงส่วน  เป็นพรหมจารีล่วงส่วน  มีที่สุดล่วงส่วน  เป็นผู้ประ-</p><p>เสริฐกว่าเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย  ดูก่อนโมคคัลลานะ  เมื่อท้าวสักกะนั้น</p><p>ถามอย่างนี้แล้ว  เราบอกว่า  ดูก่อนจอมเทพ  ภิกษุในธรรมวินัยนี้ได้สดับ</p><p>ว่า  ธรรมทั้งปวงไม่ควรยึดมั่น  ถ้าข้อนั้นภิกษุได้สดับแล้ว  ภิกษุนั้นย่อมทราบ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 153</p><p> ชัดธรรมทั้งปวงด้วยปัญญาอันยิ่ง  ครั้นทราบชัดธรรมทั้งปวงด้วยปัญญาอัน</p><p>นี้แล้ว ย่อมกำหนดรู้ธรรมทั้งปวง ครั้นกำหนดรู้ธรรมทั้งปวงแล้ว  เธอได้เสวย</p><p>เวทนาอย่างใดอย่างหนึ่ง  สุขก็ดี  ทุกข์ก็ดี  มิใช่ทุกข์มิใช่สุกก็ดี  เธอย่อมพิจารณา</p><p>เห็นว่าไม่เที่ยง   พิจารณาเห็นความหน่าย  พิจารณาเห็นความดับ  พิจารณา</p><p>เห็นความสละคืนในเวทนาทั้งหลายนั้น  เมื่อพิจารณาเห็นดังนั้น  ย่อมไม่ยึดมั่น</p><p>สิ่งอะไร ๆ  ในโลก  เมื่อไม่ยึดมั่น  ย่อมไม่สะดุ้งหวาดหวั่น  เมื่อไม่สะดุ้งหวาด</p><p>หวั่น  ย่อมดับกิเลสให้สงบได้เฉพาะตน  ย่อมทราบชัดว่า  ชาติสิ้นแล้ว  พรหม-</p><p>จรรย์อยู่จบแล้ว  กิจที่ควรทำทำเสร็จแล้ว  กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้</p><p>มี  ดังนี้  ดูก่อนจอมเทพ  กล่าวโดยย่อด้วยข้อปฏิบัติเพียงเท่านี้แล  ภิกษุชื่อว่า</p><p>พ้นไปแล้วเพราะสิ้นไปแห่งตัณหา  มีความสำเร็จล่วงส่วนมีความปลอดโปร่ง</p><p>จากกิเลสเป็นเครื่องประกอบล่วงสวน  เป็นพรหมจารีล่วงส่วน  มีที่สุดล่วง</p><p>ส่วน  เป็นผู้ประเสริฐกว่าเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย  ดูก่อนโมคคัลลานะ</p><p>เราจำได้อยู่ว่า  เราเป็นผู้กล่าวความพ้นเพราะสิ้นแห่งตัณหาโดยย่อ  แก่ท้าว</p><p>สักกะจอมเทพอย่างนี้แล.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสพระพุทธพจน์นี้จบแล้ว  ท่านพระมหาโมคคัล</p><p>ลานะ  ชื่นชมยินดีพระภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้า  ฉะนี้แล.</p><p>                                  <em>จบ  จูฬตัณหาสังขยสูตรที่  ๗ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 154</p><p>               <strong>อรรถกถาจูฬตัณหาสังขยสูตร</strong></p><p>         จูฬตัณหาสังขยสูตรมีบทเริ่มต้นว่า  <strong>เอวมฺเม  สุต</strong>.</p><p>         พึงทราบวินิจฉัยในบทเหล่านั้น   ในข้อว่า  <strong>ปุพฺพาราเม  มิคารมาตุ</strong></p><p><strong>ปาสาเท</strong> ได้แก่ปราสาทของมิคารมารดาในวิหาร ชื่อว่า  บุพพาราม. ในข้อ</p><p>นั้น มีการพรรณนาความตามลำดับดังต่อไปนี้. -</p><p>         ครั้งอดีตกาล ในที่สุดแห่งแสนกัปป์  มีอุบาสิกาคนหนึ่ง   นิมนต์พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้า พระนามว่า ปทุมุตตระแล้ว  ถวายทานแสนหนึ่งแก่ภิกษุสงฆ์</p><p>มีพระพุทธเจ้าเป็นประมุข  แล้วหมอบลงใกล้พระยุคลบาทพระผู้มีพระภาค </p><p>เจ้า ทำการปรารถนาว่า  ในอนาคตกาล ขอให้ข้าพเจ้าเป็นอัคคอุปัฏฐายิกา</p><p>ของพระพุทธเจ้าเช่นกับพระองค์   ดังนี้.   เขาท่องเที่ยวไปในเทวดาและ</p><p>มนุษย์ทั้งหลายสิ้นแสนแห่งกัปป์แล้วถือปฏิสนธิในครรภ์ของนางสุมนทวี</p><p>ในเรือนเศรษฐีผู้เป็นบุตรของเมณฑกะในภัททิยนคร  ในกาลแห่งพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้า  ของเราทั้งหลาย. ในเวลาคลอด  พวกญาติได้ตั้งชื่อเขาว่าวิสา-</p><p>ขา.  เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าได้เสด็จไปยังภัททิยนคร  นางวิสาขานั้นพร้อม</p><p>ด้วยเหล่าทาริกา  ๕๐๐  ได้ทำการต้อนรับพระผู้มีพระภาคเจ้า  แล้วได้เป็นพระ</p><p>โสดาบันในการเห็นครั้งแรกทีเดียว. ในกาลอื่นอีกนางไปสู่เรือนของปุณณ-</p><p>วัฑฒนกุมาร  บุตรมิคารเศรษฐีในพระนครสาวัตถี  ในที่นั้น  มิคารเศรษฐีได้</p><p>ตั้งนางไว้ในตำแหน่งแห่งมารดา เพราะฉะนั้น จึงเรียกว่า มิคารมารดา.</p><p>ก็เมื่อนางจะไปสู่ตระกูลสามี  บิดาของนางได้ให้ทำเครื่องประดับชื่อว่ามหาลดา</p><p>ให้. เครื่องประดับนั้นประกอบไว้ด้วยเพชร ๔ ทะนาน  แก้วมุกดา  ๑๑</p><p>ทะนาน แก้วประพาฬ  ๒๒ ทะนาน  แก้วมณี   ๓๓ ทะนาน เครื่องประดับ</p><p>นั้นสำเร็จแล้วด้วยรัตนะเหล่านี้  และด้วยรัตนะอื่นมีวรรณะ  ๗  ด้วยประการ</p><p>ฉะนี้.  เครื่องประดับนั้นสวมศีรษะยาวพาดไปถึงหลังเท้า.  ก็หญิงผู้มีกำลังถึง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 155</p><p>ช้างพลาย  ๕  เชือก  จึงสามารถประดับได้  ครั้นต่อมา  นางได้เป็นอัคคอุปัฏฐา-</p><p>ยิกาของพระทศพล  สละเครื่องประดับนั้นสร้างวิหารเพื่อพระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ด้วยทรัพย์  ๙  โกฏิ  ให้ทำปราสาทพื้นที่ประมาณหนึ่งกรีส.  ประดับด้วยห้อง</p><p>พันหนึ่ง  คือ  ชั้นบนของปราสาทนั้น  มี  ๕๐๐  ห้อง  ชั้นล่างมี  ๕๐๐  ห้อง.  นาง</p><p>วิสาขานั้นคิดว่า  ปราสาทล้วนๆ  อย่างเดียวย่อมไม่งาม  จึงให้สร้างเรือนทวิกูฏะ</p><p>๕๐๐  จุลลปราสาท  ๕๐๐  ห้อง.  ศาลาทีปฆระ  ๕๐๐  แวดล้อมปราสาท</p><p>ใหญ่นั้น  ได้ทำการฉลองวิหาร  ๔  เดือน.</p><p>         ชื่อว่า  การบริจาคทรัพย์ในพระพุทธศาสดาของหญิงอื่นเหมือนนาง</p><p>วิสาขา  ผู้ดำรงอยู่ในอัตตภาพแห่งมาตุคาม  มิได้มี.  ชื่อว่า  การบริจาคทรัพย์ไว้</p><p>ในพระพุทธศาสนาของบุคคลอื่นเหมือนอนาถบิณฑิกเศรษฐีผู้ตั้งอยู่ในอัตต</p><p>ภาพแห่งบุรุษ  ก็ไม่มี.  จริงอยู่  อนาถบิณฑิกเศรษฐีนั้นสละทรัพย์  ๕๔  โกฏิ</p><p>สร้างมหาวิหารชื่อว่า  เชตวัน  เช่นกับมหาวิหารของอนุราธบุรี  ในที่ส่วน</p><p>อันมีในทิศทักษิณแห่งพระนครสาวัตถี.  นางวิสาขา  สร้างวิหารชื่อว่า</p><p>บุพพาราม  ในที่เช่นกับเทววิมานอันยอดเยี่ยม  ในส่วนแห่งทิศปาจีน  แห่งพระ</p><p>นครสาวัตถี.  พระผู้มีพระภาคเจ้า  อาศัยพระนครสาวัตถีประทับอยู่เพื่อ</p><p>อนุเคราะห์ตระกูลทั้งสองเหล่านี้  จึงได้ประทับอยู่ในปราสาททั้งสองเหล่านี้</p><p>เนืองนิตย์.  คือว่า  ภายในพรรษาหนึ่ง  ประทับอยู่ในพระเชตวัน  พรรษา</p><p>หนึ่ง  ประทับอยู่ในบุพพาราม.  แต่ในสมัยนั้น  ประทับอยู่ในบุพพาราม.</p><p>ด้วยเหตุนั้น  ท่านจึงกล่าวว่า  <strong>ปุพฺพาราเม  มิคารมาตุ  ปาสาเท</strong>  ดังนี้.</p><p>         บทว่า  <strong>กิตฺตาวตา  นุโข  ภนฺเต</strong>  ความว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  ด้วยข้อ</p><p>ปฏิบัติเพียงเท่าไร.  บทว่า  <strong>สงฺขิตฺเตน  ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต  โหติ</strong>  ความ</p><p>ว่า  ว่าโดยย่อด้วยข้อปฏิบัติเพียงเท่าไร  ชื่อว่า  น้อมไปในธรรมเป็นที่สิ้นตัณหา</p><p>เพราะความที่ภิกษุนั้นมีจิตน้อมไปกระทำข้อปฏิบัตินั้นเป็นไปใน</p><p>อารมณ์นิพพานอันเป็นที่สิ้นไปแห่งตัณหานั้น  คือว่า  ท้าวสักกะจอมเทพทูล </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 156</p><p>ว่า   ขอพระองค์จงแสดงปฏิปทาอันเป็นส่วนเบื้องต้นของภิกษุผู้มีอาสวะนั้น</p><p>แล้ว   ด้วยข้อปฏิบัติโดยย่อที่น้อมไปเพื่อความสิ้นตัณหา.  บทว่า  <strong>อจฺจนฺตนิฏฺ-</strong></p><p><strong>โ</strong>  ความว่า ล่วงส่วนกล่าวคือสิ้นและเสื่อม  ชื่อว่า  อัจจันตนิฏฐะ  เพราะ</p><p>มีความสำเร็จล่วงส่วนๆ อธิบายว่า  สำเร็จล่วงส่วน คือสำเร็จเนืองๆ.บท</p><p>ว่า  <strong>อจฺจนฺตโยคกฺเขมี</strong> ความว่า มีความปลอดโปร่งจากิเลสเป็นเครื่องประ</p><p>กอบล่วงส่วนเนื่องๆ.  บทว่า  <strong>อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี</strong>  ได้แก่ เป็นพรหมจารีเป็นนิตย์.</p><p>ชื่อว่า อัจจันตปริโยสาน โดยนัยก่อนเพราะมีจบลงล่วงส่วน. บทว่า <strong>เสฏฺ-</strong></p><p><strong>โ เทวมนุสฺสาน</strong>  ได้แก่  ประเสริฐสุด คือ  สูงสุดกว่าเทวดาและมนุษย์ทั้ง</p><p>หลาย.  อธิบายว่า  ท้าวสักกะจอมเทพย่อมทูลขอพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า</p><p>ภิกษุเห็นปานนี้ย่อมเป็นผู้มีข้อปฏิบัติด้วยข้อปฏิบัติเท่าไร.   ขอพระองค์</p><p>ตรัสบอกข้อปฏิบัติโดยย่อของภิกษุนั้นเร็วพลันเถิด. ถามว่า  ก็เพราะเหตุ</p><p>ไร   ท้าวสักกะจอมเทพนั้น  จึงปรารถนาความรีบเร่งอย่างนั้น.  ตอบว่า  เพราะ</p><p>ทรงประสงค์จะไปเล่นกีฬา. ได้ยินว่า   ท้าวสักกะจอมเทพนั้น รับสั่งการเล่น</p><p>กีฬาในอุทยานแล้วให้มหาราชทั้ง  ๔  อารักขาใน  ๔  ทิศ  ผู้อันหมู่แห่งทวยเทพ</p><p>แวดล้อมแล้ว  เทวโลกทั้งสอง ทรงช้างเอราวัณกับนางฟ้อน ๒ โกฏิครึ่ง</p><p>ประทับอยู่ที่ประอุทยาน กำหนดปัญหานี้ว่า  ปฏิปทาอันเป็นส่วนเบื้องต้นที่</p><p>บุคคลพึงบรรลุของพระขีณาสพผู้น้อมไปในธรรมเป็นที่สิ้นตัณหา โดยย่อมี</p><p>เท่าไรหนอ. ทีนั้น ท้าวเธอได้มีความดำริว่า   ปัญหานี้เป็นไปกับด้วยศิริยิ่ง</p><p>นัก ถ้าเราไม่ได้เรียนเอาปัญหานี้แล้ว  จักเข้าไปยังอุทยานไซร้  ถูกอารมณ์อัน</p><p>เป็นไปในทวารทั้ง ๖  ย่ำยีแล้ว จักกำหนดปัญหานี้อีกไม่ได้  การเล่นกีฬาใน</p><p>อุทยานงดไว้ก่อนเถิด   เราจะไปสำนักของพระศาสดาทูลถามปัญหานี้  เรา</p><p>เรียนปัญหานี้แล้ว จักเล่นกีฬาในอุทยานดังนี้   แล้วหายไปในที่คอแห่งช้าง</p><p>ได้ปรากฏในสำนักของพระผู้มีพระภาคเจ้า.  ท้าวมหาราชทั้ง  ๔  แม้เหล่านั้นก็</p><p>อารักขายืนอยู่ในที่ประทับตรงนั้นแหละ  หมู่ทวยเทพผู้บำเรอก็ดี  นางฟ้อนทั้ง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 157</p><p>หลายก็ดี  ช้างเอราวัณก็ดี  นาคราชก็ดี ได้ยืนอยู่ที่ประตูทวารนั้นนั่นแหละ.</p><p>ท้าวสักกะจอมเทพนั้น  เมื่อมีความปรารถนาโดยเร็ว  เพื่อประสงค์จะเล่นกีฬา</p><p>ด้วยอาการอย่างนี้  จึงตรัสแล้วอย่างนั้น.</p><p>        บทว่า  <strong>สพฺเพ  ธมฺมา  นาล  อภินิเวสาย</strong>  นี้  อธิบายว่า  ขันธ์  ๕  อายตนะ</p><p>๑๒  ธาตุ  ๑๘  ชื่อว่า  ธรรมทั้งปวง  ธรรมแม้ทั้งหมดเหล่านั้น  ไม่ควร  คือ</p><p>ไม่เรียน  ไม่ปรารถนา  ไม่ประกอบได้ด้วยความยึดมั่นด้วยอำนาจแห่งตัณหา</p><p>และทิฏฐิ  เพราะเหตุไร เพราะไม่ดำรงอยู่โดยอาการที่บุคคลจะถือเอา</p><p>ได้.  จริงอยู่  ธรรมทั้งหลายมีขันธ์  ๕  เป็นต้นนั้น  แม้จะถือว่าเป็นของ</p><p>เที่ยง  ความไม่เที่ยงเท่านั้นย่อมเกิดขึ้น  แม้จะถือว่าเป็นสุข  ความทุกข์เท่า</p><p>นั้น   ย่อมถึงพร้อม  แม้จะถือว่าเป็นอัตตา  อนัตตาเท่านั้นย่อมปรากฏ  เพราะ</p><p>ฉะนั้น  บุคคลจึงไม่ควรเพื่อยึดมั่น.  บทว่า  <strong>อภิชานาติ</strong>  ได้แก่  ย่อมทราบชัดด้วย</p><p>ญาตปริญญาว่า  ไม่เที่ยง  เป็นทุกข์  เป็นอนัตตา.  บทว่า  <strong>ปริชานาติ</strong> ได้</p><p>แก่  ย่อมกำหนดรู้ด้วยตีรณปริญญา  เหมือนอย่างนั้นนั่นแหละ. บทว่า</p><p><strong>ย  กิญฺจิ  เวทน</strong>  ได้แก่  เสวยเวทนาอย่างใดอย่างหนึ่ง  แม้มีประมาณน้อย  โดยที่</p><p>สุดแม้สัมปยุตด้วยปัญจวิญญาณ.  พระผู้มีพระภาคเจ้าย่อมแสดงการกำ</p><p>หนดอรูปธรรม    อันเกิดขึ้นด้วยอำนาจแห่งเวทนาแก่ท้าวสักกะจอมเทพ</p><p>ด้วยบทนี้.  ก็ถ้าว่า  เวทนากัมมัฏฐานเป็นธรรมที่พระผู้มีพระภาคเจ้าไม่</p><p>ได้ตรัสไว้ในหนหลังไซร้  ก็ไม่ควรกล่าวไว้ในที่นี้.  แต่ว่ากัมมัฏฐานนั้น</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้แล้วในหนหลัง  ฉะนั้น  พึงทราบเวทนากัมมัฏฐาน</p><p>โดยนัยที่กล่าวไว้แล้วในสติปัฏฐาน.</p><p>         ในบทว่า  <strong>อนิจฺจานุปสฺสี</strong>  นี้พึงทราบว่า  เป็นอนิจจัง  เป็นอนิจจานุ</p><p>ปัสสนา   และอนิจจานุปัสสี.  ในที่นี้มีอธิบายว่า  ในบรรดาบทเหล่านั้น  ได้แก่</p><p>เบญจขันธ์  ชื่อว่า  อนิจจัง  จริงอยู่    เบญจขันธ์เหล่านั้น  ชื่อว่า  เป็นของไม่</p><p>เที่ยง  เพราะอรรถว่า  มีความเกิดขึ้น  และมีความเสื่อมไป.  ความเห็นความรู้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 158</p><p>เบญจขันธ์ทั้งหลาย โดยความสิ้น ไปเสื่อมไป ชื่อว่า  อนิจจานุปัสสนา.  บุคคล</p><p>ผู้ประกอบด้วยญาณนั้น ชื่อว่า อนิจจานุปัสสี. เพราะฉะนั้น บทว่า  <strong>อนิจฺจา-</strong></p><p><strong>นุปสฺสี  วิหรติ</strong>  ได้แก่   เมื่อบุคคลตามเห็นอยู่  โดยความเป็นของไม่เที่ยง.</p><p>         ในบทว่า  <strong>วิราคานุปสฺสี</strong>  ได้แก่  วิราคะ  ๒  อย่างคือ  ขยวิราคะ  อัจจันต-</p><p>วิราคะ.. ในสองบทนั้น  วิปัสสนาเป็นเครื่องเห็นสังขารทั้งหลาย โดยความสิ้น</p><p>ไป เสื่อมไป ชื่อว่า ขยะวิราคะ.   ฝ่ายมรรคญาณเป็นเครื่องเห็นพระนิพพานอัน</p><p>เป็นอัจจันตวิราคะโดยวิราคะ ชื่อว่า วิราคานุปัสสนา บุคคลผู้พรั่งพร้อมด้วย</p><p>วิราคะทั้งสองนั้น ชื่อว่า วิราคานุปัสสี.     บทว่า <strong>วิราคานุปสสฺสี</strong>  ท่านกล่าว</p><p>หมายถึงบุคคลนั้น อธิบายว่า บุคคลผู้ตามเห็นอยู่โดยความเป็นวิราคะ.  แม้</p><p>ในบทว่า <strong>นิโรธานุปสฺสี   </strong>ก็นัยนี้เหมือนกัน.   จริงอยู่   แม้นิโรธก็มี ๒ อย่าง</p><p>เหมือนกันคือ ขยนิโรธะและอัจจันตนิโรธะ.  </p><p>         โวสัคคะ (การสละแล้ว) ท่านเรียกว่า การสละคืน ในบทว่า <strong>ปฏิ-</strong></p><p><strong>นิสฺสคฺคานุปสฺสี</strong> นี้.    ก็โวสสัคคะ  มี  ๒  คือ ปริจจาคโวสสัคคะ  ปักขันทนโวส</p><p>สัคคะ. ในสองอย่างนั้น   วิปัสสนา   ชื่อว่า  ปริจจาคโวสสัคคะ เพราะว่า</p><p>วิปัสสนานั้น ย่อมสละกิเลสและขันธ์ทั้งหลาย ด้วยสามารถแห่งตทังคะ.</p><p>มรรคชื่อว่า   ปักขันทนโวสสัคคะ เพราะมรรคนั้นย่อมแล่นไปสู่นิพพานโดย</p><p>อารมณ์. อีกอย่างหนึ่ง  การสละด้วยเหตุแม้ทั้งสอง คือเพราะการสละขันธ์ทั้ง</p><p>หลาย กิเลสทั้งหลาย  ด้วยสามารถแห่งสมุจเฉทะและเพราะการแล่นไปใน</p><p>นิพพาน ฉะนั้นชื่อว่า ปริจจาคโวสสัคคะ เพราะอรรถว่าสละกิเลสทั้งหลาย</p><p>และขันธ์ทั้งหลาย  นิโรธชื่อว่า  ปักขันทนโวสสัคคะ   เพราะอรรถว่า   จิตย่อม</p><p>แล่นไปในนิพพานธาตุ. ทั้งสองนั้นย่อมเสมอกันในมรรค บุคคลผู้พรั่งพร้อม</p><p>ด้วยโวสสัคคะ. แม้ทั้งสองนั้นชื่อว่า  ปฏินิสสัคคานุปัสสี  เพราะความที่บุคคลนั้น</p><p>เป็นผู้ประกอบด้วยความเห็น  โดยการสละคืนนี้.  พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ตรัสหมายเอาคำที่กล่าวนั้น จึงตรัสว่า <strong>ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี</strong>.    </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 159</p><p>         บทว่า  <strong>น  กิญฺจิ  โลเก  อุปาทิยติ</strong>  ได้แก่  ย่อมไม่ยึดมั่น ไม่ยึดถือ  ไม่ลูบ</p><p>คลำธรรมแม้อย่างใดอย่างหนึ่ง  อันถึงความเป็นสังขาร  ด้วยอำนาจแห่งตัณหา</p><p>ย่อมไม่สะดุ้งเพราะความไม่ยึดมั่น   เมื่อไม่ยึดถือ   จึงไม่สะดุ้งเพราะความ</p><p>สะดุ้งด้วยตัณหาทั้งหลาย    ย่อมดับไปเฉพาะตัวเท่านั้น  ดังนั้นจึงชื่อว่า  ย่อมดับ</p><p>ด้วยการดับกิเลสเองทีเดียว.   ปัจจเวกขณะของพระขีณาสพนั้นแหละ ท่าน</p><p>แสดงไว้ด้วย  บทว่า  <strong>ขีณา ชาติ</strong>  เป็นต้น.  พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้อันท้าวสักกะ</p><p>จอมเทพทูลถามข้อปฏิบัติอันเป็นส่วนเบื้องต้นของพระขีณาสพโดยย่อ</p><p>ทรงกระทำให้เบาพระทัยพร้อมตรัสตอบปัญหาโดยย่อเร็วพลัน  ด้วยประการ</p><p>ฉะนี้.</p><p>         บทว่า   <strong>อวิทูเร  นิสินฺโน  โหติ</strong>  ความว่า พระมหาโมคคัลลานะนั่งอยู่ใน</p><p>กูฏาคารถัดไป.  บทว่า  <strong>อภิสเมจฺจ</strong>  ได้แก่  มาถึงพร้อมด้วยญาณ อธิบาย</p><p>ว่า รู้แล้ว. มีอธิบายว่า ท้าวสักกะจอมเทพนั้นรู้ปัญหาแล้วจึงยินดีหรือ หรือ</p><p>ว่า ไม่รู้แล้วสั่นศีรษะ เพราะเหตุไร พระเถระจึงได้มีความคิดอย่างนี้ได้ยิน</p><p>ว่า พระเถระไม่ได้ยินเสียงแก้ปัญหาของพระผู้มีพระภาคเจ้า แต่ได้ยินเสียง</p><p>อนุโมทนาของท้าวสักกะจอมเทพว่า  ข้าแต่พระผู้มีพระภาคเจ้า  ข้อนั้นเป็น</p><p>อย่างนั้นๆ  ดังนี้.  นัยว่า  ท้าวสักกะเทวราชทรงอนุโมทนาด้วยเสียงอัน</p><p>ดัง. ถามว่า เมื่อเป็นเช่นนั้น เพราะเหตุไร จึงไม่ได้ยินเสียงพระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า.  ตอบว่า เพราะยังบริษัทให้รู้. จริงอยู่ เมื่อพระพุทธเจ้าทั้งหลายทรง</p><p>แสดงธรรมอยู่   อันบริษัทในที่สุดแห่งจักรวาล  ย่อมได้ยินพระสุรเสียงเป็นอัน</p><p>เดียวกัน.  แต่เลยที่สุดแห่งบริษัทแล้ว พระสุรเสียงจะไม่แผ่ไปในภายนอกแม้</p><p>สักองคุลี เพราะเหตุไร มธุรกถาเห็นปานนี้  จึงไม่มีประโยชน์.</p><p>         ครั้งนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า ประทับนั่งในห้องอันเป็นศิริ  ในกูฏาคาร</p><p>อันสำเร็จแล้ว ด้วยแก้ว ๗ ประการ บนปราสาทของมิคารมารดา กูฏาคาร</p><p>อันเป็นที่อยู่ของพระสารีบุตรเถระ อยู่ข้างขวา  ของพระมหาโมคคัลลานะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 160</p><p>เถระ  อยู่ข้างซ้าย  ไม่มีช่องว่างติดต่อในภายใน  เพราะเหตุนั้น  พระเถระจึงไม่</p><p>ได้ยินเสียงของพระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ยินแต่เสียงของท้าวสักกะจอมเทพเท่า</p><p>นั้น.</p><p>         บทว่า  <strong>ปญฺจหิ  ตุริยสเตหิ</strong>  ได้แก่ ดนตรีประกอบด้วยองค์  ๕  มีประ</p><p>มาณห้าร้อย. เครื่องดนตรีประกอบด้วยองค์  ๕  เหล่านี้คือ <strong>อาตต</strong> กลองหุ้ม</p><p>หนังหน้าเดียว,  <strong>วิตต</strong> คือตะโพน,   <strong>อาตตวิตต</strong>   คือ บัณเฑาะว์. <strong>สุสิร</strong> คือ ปี่หรือ</p><p>สังข์เป็นต้น และ<strong>ฆน</strong>  คือ  ฉิ่งเป็นต้น ชื่อว่า  ดนตรีประกอบด้วยองค์  ๕.  ใน</p><p>เครื่องดนตรีเหล่านั้น     ในบรรดากลองทั้งหลายมีกลองที่หุ้มหนังหน้า</p><p>เดียว ชื่อว่า อาตตะ.. กลองที่หุ้มหนังสองหน้า  ชื่อว่า วิตตะ...กลองที่หุ้มด้วย</p><p>หนังทั้งหมดมีบัณเฑาะว์เป็นต้น  ชื่อว่า  อาตตวิตตะ.  เครื่องเป่ามีปี่เป็น</p><p>ต้น  ชื่อว่า  สุสิระ.  ฉิ่งเป็นต้น  ชื่อว่า  ฆน.</p><p>         บทว่า  <strong>สมปฺปิโต</strong>  ได้แก่  เข้าถึงแล้ว. บทว่า <strong>สมงฺคีภูโต</strong>  เป็นคำไวพจน์</p><p>ของ <strong>สมปฺปิโต</strong>นั้นนั่นแหละ. บทว่า  <strong>ปริจาเรติ</strong>  ได้แก่  เสวยอยู่ซึ่งสมบัติ  ให้บำ</p><p>เรออินทรีย์ทั้งหลายจากสมาบัตินั้นๆ อธิบายว่า ประกอบด้วยดนตรีห้าร้อย</p><p>บำรุงบำเรออยู่ เสวยอยู่ซึ่งทิพยสมบัติ. บทว่า <strong>ปฏิปณาเมตฺวา</strong> ได้แก่ ให้หยุด </p><p>เสีย คือทำไม่ให้มีเสียงดนตรี.  เหมือนอย่างว่า ในบัดนี้ พระราชาทั้งหลายผู้</p><p>มีศรัทธาทอดพระเนตรเห็นภิกษุผู้ควรแก่การเคารพยกย่อง  จึงตรัสว่า</p><p>พระผู้เป็นเจ้าชื่อโน้นมา  พวกเธอทั้งหลายอย่าให้ขับร้อง  อย่าประโคมดนตรี</p><p>อย่าฟ้อนรำ   แล้วให้งดการแสดงเสีย   ฉันใด  แม้ท้าวสักกะทอดพระเนตร</p><p>เห็นพระเถระก็ได้กระทำ ฉันนั้น.</p><p>         บทเห็นปานนี้ว่า  <strong>จิรสฺส  ข มาริส  โมคฺคลฺลาน อิม ปริยายมกาสิ</strong></p><p>เป็นคำร้องเรียกด้วยวาจาเป็นที่รักโดยปกติในโลก.  จริงอยู่ชาวโลกเห็นผู้ที่มา</p><p>นานแล้วบ้าง ไม่เคยมาบ้าง  มาในชาติของผู้เป็นที่รักที่ชอบใจ พากันถามเป็น</p><p>ต้นว่า ท่านมาจากไหนขอรับ  มานานแล้วหรือ  ท่านรู้ทางมาที่นี้ได้อย่าง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 161</p><p>ไร ท่านหลงทางมาหรือเปล่า.  แต่ท้าวสักกะ  ก็ตรัสอย่างนี้กะท่านพระมหา</p><p>โมคคัลลานะเถระ  เพราะเคยมาแล้ว.  จริงอยู่  พระเถระย่อมเที่ยวจาริกไปใน</p><p>เทวโลกตลอดกาลทีเดียว. บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า <strong>ปริยายมกาสิ</strong>  แปล</p><p>ว่าได้กระทำวาระ. บทว่า  <strong>ยทิท  อิธาคมนาย</strong>  มีอธิบายว่า วาระเพื่ออันมาใน</p><p>ที่นี้  อันใด   ได้ทำวาระนั้นสิ้นกาลนาน. บทว่า  <strong>อิทมาสน   ปญฺตฺต</strong>  ความ</p><p>ว่า ท้าวสักกะปูบัลลังก์แก้วมณีโยชน์หนึ่ง  จึงตรัสอย่างนี้ดังนี้.</p><p>         บทใน <strong>พหุกิจฺจา  พหุกรณียา</strong>  นี้  ความว่า  กิจทั้งหลายของชนเหล่าใด</p><p>มาก ชนเหล่านั้น ชื่อว่า มีกิจมาก. บทว่า <strong>พหุกรณียา</strong> นี้  เป็นคำไวพจน์ของ</p><p>บทว่า  <strong>พหุกิจฺจา</strong>  นั้นนั่นเอง.  บทว่า <strong>อุปฺเปว  สเกน กรณีเยน</strong>  ได้แก่  กรณียกิจ</p><p>ของตนนั่นแหละ. ก็กรณียกิจของสักกะนั้นน้อยไม่มาก  แต่กรณียกิจของ</p><p>เทวดาทั้งหลายมีมาก จริงอยู่   คดีความตั้งแต่พื้นดินไป เพื่อต้องการต้นกัลป-</p><p>พฤกษ์  และมาตุคามเป็นต้น  ย่อมตัดสินในสำนักของท้าวสักกะ  เพราะ</p><p>ฉะนั้น    เมื่อท้าวเธอกำหนดอยู่  จึงตรัสว่า  มีกรณียกิจของเทวดาทั้งหลายชั้น</p><p>ดาวดึงส์อีก  ดังนี้. แท้จริง  ธิดาและบุตรย่อมเกิดขึ้นที่ตักของเทวดาทั้งหลาย</p><p>หญิงผู้เป็นบาทบริจาริกาย่อมเกิดขึ้นในที่นอน   ผู้ประดับตกแต่งเทวดาเหล่า</p><p>นั้น ก็เกิดแวดล้อมที่ตนของเทพธิดา  ผู้ช่วยเหลือกิจการงานทั้งหลายเกิดขึ้น</p><p>ภายในวิมาน จึงไม่มีคดีความเพื่อต้องการสิ่งเหล่านั้น  แต่ว่า มาตุคามเหล่านั้น</p><p>ใดย่อมเกิดขึ้นในระหว่างเขตแดน เขาไม่สามารถตัดสินว่า  มาตุคามเหล่านั้น</p><p>เป็นสมบัติของเราหรือว่าของท่าน      เมื่อจะทำคดีจึงทูลถามท้าวสักกะ</p><p>เทวราช. ท้าวสักกะเทวราชนั้นย่อมตรัสว่า วิมานของผู้ใดอยู่ใกล้กว่าก็เป็น</p><p>สมบัติของผู้นั้น. ถ้าว่า วิมานแม้ทั้งสองมีอยู่ในระหว่างเท่ากัน ท้าวสักกะก็จะ</p><p>ตรัสว่า ผู้ที่เกิดมานั้นยืนแลดูวิมานของผู้ใดก็เป็นสมบัติของผู้นั้น. ถ้าไม่แลดู   </p><p>แม้สักวิมานเดียว เพื่อต้องการตัดการวิวาทของเทวดาทั้งหลายนั้น ก็กระทำ</p><p>มาตุคามนั้นให้เป็นสมบัติของพระองค์เอง. ท้าวสักกะจอมเทพตรัสคำว่า มี </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 162</p><p>กรณียกิจของเทวดาทั้งหลายชั้นดาวดึงส์นี้  หมายเอาคำที่กล่าวแล้วนั้น อีก</p><p>อย่างหนึ่ง  แม้กิจคือการเล่นในอุทยานเห็นปานนี้ก็เป็นกรณียกิจของท้าว</p><p>สักกะเหมือนกัน.</p><p>         บทว่า <strong>ยนฺโน    ขิปฺปเมว อนฺตรธายติ</strong>  ความว่า คำใดที่ข้าพเจ้าฟัง</p><p>แล้ว คำนั้นหายไปแล้วเร็วพลัน เหมือนรูปไม่ปรากฏในที่มืด  คือว่า ท้าว</p><p>สักกะจอมเทพนั้น  ย่อมแสดงว่า  ข้าแต่ท่านผู้เจริญ  ข้าพเจ้าย่อมกำหนดไม่ได้ถึง</p><p>การแก้ปัญหานั้น  ด้วยบทว่า <strong>ยนฺโน ขิปฺปเมว อนุตรธายติ</strong> นี้. พระเถระ</p><p>พิจารณาอยู่ว่า เพราะเหตุไรหนอ  ท้าวสักกะนี้จักแสดงถึงความที่ตนเป็นผู้กำ</p><p>หนดไม่ได้  ทราบว่า จะรักษาประโยชน์อันเป็นส่วนข้างตนไว้ ขึ้นชื่อว่า</p><p>พวกเทพย่อมเป็นผู้หลงลืม  ถูกอารมณ์อันเป็นไปในทวารทั้ง  ๖  บีบคั้น</p><p>อยู่  ย่อมไม่รู้แม้ความที่ตนเป็นผู้บริโภคแล้วหรือยังไม่บริโภค  ย่อมไม่รู้</p><p>แม้ความที่ตนเป็นผู้ดื่มแล้วหรือยังไม่ได้ดื่ม   จักหลงลืมกิจอันตนกระทำแล้ว</p><p>ในที่นี้  ดังนี้.</p><p>         ก็อาจารย์บางพวกกล่าวว่า พระเถระเป็นผู้ควรเคารพ ควรยกย่อง</p><p>ของท้าวสักกะ เพราะฉะนั้น ท้าวเธอจึงตรัสอย่างนั้น ด้วยเกรงกลัวพระเถระ</p><p>จะพึงคุกคามเราอย่างนี้ว่า บัดนี้ ท้าวสักกะเรียนปัญหาในสำนักของบุคคลผู้</p><p>เลิศในโลกมาแล้ว บัดนี้ก็เข้าไปสู่ระหว่างนางฟ้อนรำทั้งหลาย ดังนี้. ก็ขึ้นชื่อ</p><p>ว่า ความพิศวงอย่างนี้ มีอยู่. ชื่อว่า ความพิศวง เห็นปานนี้ของพระอริยสาวก</p><p>ย่อมไม่มี. เพราะฉะนั้น บัณฑิตพึงทราบว่า ท้าวสักกะจอมเทพนั้น กำหนด</p><p>ไม่ได้สลัวด้วยความเป็นผู้หลงลืม. ถามว่า เพราะเหตุไร ในภายหลังจึงกำหนด </p><p>ได้เล่า.  ตอบว่า เพราะพระเถระได้ยังความโสมนัส และความสังเวชให้เกิดแก่</p><p>ท้าวเธอแล้วนำควานมืดออกไป จึงกำหนดได้.</p><p>         บัดนี้ ท้าวสักกะเพื่อจะบอกเหตุอันน่าพิศวงอย่างหนึ่งของตนในกาล</p><p>ก่อนแก่พระเถระ จึงตรัสคำว่า  <strong>ภูตปุพพ</strong> เป็นต้น. บรรดาบทเหล่านั้น บท </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 163</p><p>ว่า <strong>สมุปพฺยฺฬโห</strong>  แปลว่า ประชิดกันแล้ว คือเป็นกองทัพ. บทว่า <strong>อสุรา</strong></p><p><strong>ปรายึสุ</strong>    ได้แก่ พวกอสูรถึงความปราชัย. ถามว่า ก็พวกอสูรเหล่านั้น ถึง</p><p>ความปราชัยในกาลไร.  ตอบว่า ในกาลที่ท้าวสักกะทรงอุบัติขึ้น.</p><p>         ได้ยินว่า ท้าวสักกะได้เป็นมาณพ เป็นบัณฑิต เป็นผู้เฉียบแหลม</p><p>ชื่อว่า มาฆะในบ้าน อจลคาม  ในมคธรัฐ  ในอัตตภาพถัดไป ความประพฤติ </p><p>ของเขาได้เหมือนความประพฤติของพระโพธิสัตว์.  นายมฆะมาณพ</p><p>นั้นพาเอาบุรุษ ๓๓ คนให้สร้างความดี. วันหนึ่งเขาใคร่ครวญด้วยปัญญา</p><p>ของตนแล้วขนขยะทั้งสองข้างในที่มหาชนประชุมกัน    ในท่ามกลาง</p><p>บ้านออกไป ได้กระทำที่นั้นให้เป็นที่รื่นรมย์  ได้สร้างมณฑปในที่นั้นนั่นแหละ</p><p>อีก  เมื่อกาลผ่านไปก็สร้างศาลาอีก เขาออกจากบ้านเที่ยวไปพร้อมกับ</p><p>สหายเหล่านั้น ได้กระทำที่อันไม่เสมอกันให้เสมอกัน มีประมาณคาวุตหนึ่ง</p><p>บ้าง ครึ่งโยชน์บ้าง  สามคาวุตบ้าง  หนึ่งโยชน์บ้าง ชนทั้งหมดแม้เหล่า</p><p>นั้น  มีฉันทะเป็นอันเดียวกัน  เมื่อจะสร้างสะพานในที่ควรสร้างสะพาน</p><p>สร้างมณฑปเป็นต้น ในที่ควรแก่มณฑป  ศาลา  สระโบกขรณีและปลูก</p><p>ไม้ดอก ไม้กอเป็นต้น ได้กระทำบุญเป็นอันมาก. นายมฆะมาณพได้บำเพ็ญ</p><p>วัตตบท   ๗  ประการ  ครั้นถึงแก่กรรมย่อมไปบังเกิดในภพดาวดึงส์พร้อมกับ</p><p>สหาย. ในกาลนั้น พวกอสูรอาศัยอยู่ในดาวดึงส์เทวโลก. พวกอสูรเหล่านั้น</p><p>ทั้งหมดมีอายุและวรรณะเสมอเทพทั้งหลาย  พวกเขาเห็นท้าวสักกะพร้อมทั้ง</p><p>บริษัทเพิ่งเกิดขึ้น จึงคิดว่า พวกเทวบุตรใหม่มาแล้ว จึงจัดแจงน้ำมหาปานะ</p><p>มาต้อนรับ. ท้าวสักกะได้ให้สัญญาคือบอกอุบายแก่เทวบุตรทั้งหลายว่า</p><p>พวกเรากระทำกุศล  แต่ไม่ได้กระทำกุศลทั่วไปร่วมกับชนเหล่าอื่น พวกท่าน</p><p>อย่าดื่มน้ำ คัณฑบาน จงทำเพียงดื่มเท่านั้นดังนี้. พวกเขาได้กระทำเหมือน</p><p>อย่างนั้น พวกอสูรโง่พากันดื่มน้ำคัณฑบานเมาแล้วหลับไป.  ท้าวสักกะให้</p><p>สัญญาแก่พวกเทพแล้วพากันจับเท้าพวกอสูรขว้างไปยังเชิงเขาสิเนรุ.  เพราะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 164</p><p>ว่า พิภพของอสูรมีอยู่ ณ พื้นภายใต้แห่งเขาสิเนรุ  มีประมาณเท่าดาวดึงส์</p><p>เทวโลกทีเดียว. พวกอสูรอยู่ในที่นั้น มีต้นไม้ของพวกอสูร ชื่อว่า จิตตปาฏลิ </p><p>(ต้นไม้ประจำอสูรพิภพ). พวกอสูรเหล่านั้น ย่อมรู้ได้ในเวลาที่ต้นจิตตปาฏลิ</p><p>บานว่า  ต้นไม้นี้ไม่ใช่ต้นไม้ประจำภพดาวดึงส์ พวกเราถูกท้าวสักกะลวง</p><p>แล้ว. พวกเขากล่าว่า พวกท่านจงจับท้าวสักกะนั้น  ดังนี้ แล้วคุ้มครองรักษา</p><p>เขาสิเนรุอยู่   ครั้นเมื่อฝนตกแล้ว    ก็พากันขึ้นไปเหมือนตัวปลวกออก</p><p>ไปจากจอมปลวก. ในการรบกันนั้น บางคราวพวกเทพชนะ บางคราวพวก </p><p>อสูรชนะ. เมื่อใดพวกเทพชนะ พวกเขาก็จะติดตามพวกอสูรไปจนถึงหลัง</p><p>สมุทร. เมื่อใด  พวกอสูรชนะ พวกเขาก็จะติดตามพวกเทพไปจนถึงชาน</p><p>ชาลา(คือนอกกำแพงเมือง).แต่ว่าในการรบนั้น  พวกเทพชนะ .พวกเทพจึง </p><p>ตามพวกอสูรไปจนถึงหลังสมุทร.   ท้าวสักกะยังพวกอสูรให้หนีไปแล้ว</p><p>จึงตั้งอารักขาไว้ในที่ ๕ แห่ง.  ได้ให้อารักขาอย่างนี้  ทรงตั้งรูปเหมือนพระอินทร์</p><p>มีมือถือวชิระ  ณ  เชิงชาน.  อสูรทั้งหลายยกกันมาทีไร ก็เห็นรูปเปรียบ</p><p>พระอินทร์นั้น จึงพากันกลับแต่ที่นั้นนั่นแหละ. ด้วยสำคัญว่า ท้าวสักกะ.</p><p>ไม่ประมาทประทับยืนอยู่ดังนี้.</p><p>         บทว่า  <strong>ตโต  ปฏินิวตฺติตฺวา</strong>  ได้แก่  กลับจากที่อันท้าวสักกะนั้นชนะ</p><p>แล้ว. บทว่า  <strong>ปริจาริกาโย</strong>  แปลว่า นางอัปสรทั้งหลาย  ได้แก่ นางผู้ทำกิจการ</p><p>งานทั้งหลาย มีการทำพวงดอกไม้และของหอมเป็นต้น. บทว่า  <strong>เวสฺสวโณ</strong></p><p><strong>จ  มหาราช</strong>  ความว่า  ได้ยินว่า  ท้าวเวสสวัณนั้นเป็นที่โปรดปราน  เป็นผู้</p><p>คุ้นเคยมากของท้าวสักกะ. เพราะฉะนั้น จึงได้ไปกับท้าวสักกะ.</p><p>         บทว่า  <strong>ปุรกฺขตฺวา</strong> คือ กระทำไว้ข้างหน้า. บทว่า <strong>ปวิสึสุ</strong>  ความ</p><p>ว่า ก็เทพธิดาผู้บำเรอท้าวสักกะเหล่านั้น เข้าไปสู่ห้องแล้วปิดประตูไว้ครึ่ง</p><p>หนึ่ง  ยืนแลดูอยู่.  บทว่า  <strong>อิทมฺปิ  มาริส  โมคฺคลฺลาน  ปสฺส  เวชยนฺตปา-</strong></p><p><strong>สาทสฺส  รามเณยฺยก</strong>  ความว่า  ข้าแต่ท่านพระโมคคัลลานะผู้นิรทุกข์  ขอท่าน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 165</p><p>จงดูสถานที่เป็นที่น่ารื่นรมย์แห่งเวชยันตปราสาทแม้นี้  คือว่า  จงดูรูปสัตว์ร้าย</p><p>ที่เสาทอง  เสาเงิน  เสาแก้วมณี  เสาแก้วประพาฬ  เสาแก้วทับทิม  เสาแก้ว</p><p>ลาย  เสาแก้วมุกดา  เสารัตนะ  ๗  ประการเป็นแท่งอันสำเร็จด้วยทองเป็น</p><p>ต้น  ของเสาเหล่านั้นทั้งหลาย  เพราะฉะนั้น  ท้าวสักกะจอมเทพ  เมื่อจะแสดง</p><p>สถานที่อันเป็นที่น่ารื่นรมย์กระทำถ่องแถวแห่งเสาด้วยอาการอย่างนี้ให้เป็น</p><p>ต้น  จึงตรัสอย่างนั้น.</p><p>         บทว่า  <strong>ยถาต  ปุพฺเพ  กตปุญฺสฺส</strong>   อธิบายว่า สถานที่ของบุคคลผู้มี </p><p>บุญอันกระทำไว้ในกาลก่อน  พึงงามด้วยการตั้งไว้ซึ่งเครื่องอุปโภค  ฉัน</p><p>ใด ของท้าวสักกะก็ย่อมงามฉันนั้นเหมือนกัน.บทว่า  <strong>อติพาฬฺห  โข  อย</strong></p><p><strong>ยกฺโข  ปมตฺโต  วิหรติ</strong>   ความว่า  ท้าวสักกะนี้  มัวเมายิ่งนักด้วยปราสาท</p><p>ด้วยนักฟ้อนเป็นบริวาร  ด้วยสมบัติ  ด้วยยศของตน.  บทว่า  <strong>อิทฺธาภิสขาร</strong></p><p><strong>อภิสขาเรติ</strong>  คือว่า  ได้กระทำอิทธิ.  อธิบายว่า  พระมหาโมคคัลลานะเถระเข้า</p><p>อาโปกสิณแล้วอธิฐานว่า  ขอโอกาสอันเป็นที่ตั้งเฉพาะปราสาท  จงเป็นน้ำ</p><p>แล้วเอาหัวแม่เท้ากดลงที่ช่อฟ้าปราสาท.  ปราสาทนั้น  สั่นสะท้านหวั่นไหว</p><p>ไปมา เหมือนบาตรตั้งไว้บนหลังน้ำ  เอานิ้วเคาะที่ขอบบาตรก็หวั่นไหว</p><p>ไปมา  ตั้งอยู่ไม่ได้  ฉะนั้น.  วัตถุทั้งหลาย  มีหลังเสาเขื่อน  ช่อฟ้า  จันทันเป็นต้นส่ง</p><p>เสียงดังกระกระ  ราวกะเริ่มเพื่อจะตกไป.  ด้วยเหตุนั้น  ท่านจึงกล่าวว่า</p><p><strong>สกมฺเปสิ  สมฺปกมฺเปสิ  สมฺปเวเธสิ</strong>  ดังนี้.</p><p>         บทว่า  <strong>อจฺฉริยพฺภูตจิตฺตชาตา</strong>  ได้แก่  มีความอัศจรรย์ไม่เคยมี  เกิดขึ้น</p><p>อย่างนี้ว่า  โอหนอ  น่าอัศจรรย์จริง  ไม่เคยมีมา  และมีความยินดี  คือมีโสมนัส</p><p>ที่มีกำลังเกิดขึ้นแล้ว.  บทว่า  <strong>สวิคฺค</strong> ได้แก่  ตกใจกลัวแล้ว  คือหวั่นไหว</p><p>แล้ว.  บทว่า  <strong>โลมหฏชาต</strong>  ได้แก่  ขนชูชันขึ้น  คือ  มีสรีระสะพรั่งด้วยขนทั้ง</p><p>หลายตั้งขึ้นไปเบื้องบน   เหมือนขอแขวนแก้วมณีที่เขาติดตั้งไว้ที่ฝาเรือน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 166</p><p>ทอง. อนึ่ง  ชื่อว่า  ขนชูชันนี้  ย่อมเกิดขึ้นด้วยโสมนัสบ้าง  ด้วยโทมนัสบ้าง.</p><p>แต่ในที่นี้  เกิดขึ้นด้วยความโสมนัส. นัยว่า พระเถระได้ทำปาฏิหาริย์นั้น</p><p>เพื่อให้ท้าวสักกะเกิดความสังเวชด้วยความโสมนัสและความสลดใจ.เพราะ</p><p>ฉะนั้น พึงทราบอรรถว่า  พระมหาโมคคัลลานเถระนั้นรู้ว่าท้าวสักกะจอม</p><p>เทพนั้น มีความสลดจิตขนลุกแล้ว   ด้วยความโสมนัสและความสลดใจ ดัง</p><p>นี้.</p><p>         บทว่า   <strong>อิธาห  มาริส</strong>  ความว่า บัดนี้  พระเถระยังโสมนัสและความ</p><p>สลดจิตของท้าวสักกะให้เกิดขึ้น ทำลายความมืดได้แล้ว     เพราะฉะนั้น</p><p>กำหนดได้แล้ว  จึงกล่าวอย่างนี้.</p><p>         บทว่า   <strong>เอโส  นุ  เต  มาริส  โส  ภควา  สตฺถา</strong>  ความว่า  เมื่อนาง</p><p>เทพอัปสรทูลถามว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้นิรทุกข์  พระองค์เสด็จไปไหน  ท้าวสักกะ</p><p>ตรัสตอบว่า   ไปสำนักของพระศาสนาของเรา   พระองค์ตรัสอย่างนี้</p><p>ราวกะที่นั้นตั้งอยู่พื้นเดียวกันกับเทวโลกนี้. ทูลถามอีกว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้</p><p>นิรทุกข์ พระสมณะนั้นเป็นพระผู้มีพระภาคเจ้าผู้ศาสนาของพระองค์หรือ</p><p>หนอ.      ในบทว่า  <strong>สพฺรหฺมจารี เม  เอโส</strong>   นี้   ความว่า  พระเถระเป็น</p><p>บรรพชิต   เป็นผู้ถึงพร้อมด้วยอภินิหาร เป็นพระอัครสาวก   แต่ท้าวสักกะเป็น</p><p>ผู้ครองเรือน  แม้ก็จริง ถึงอย่างนั้น ท่านทั้งสองก็เป็นพรหมจารีด้วยอำนาจ</p><p>แห่งมรรคพรหมจรรย์ เพราะฉะนั้น ท้าวสักกะจึงตรัสอย่างนั้น. บทว่า</p><p><strong>อโห  นูน  เต  โส  ภควา  สตฺถา</strong>  ความว่า  สพรหมจารีของพระองค์มีฤทธิ์มากถึง</p><p>อย่างนี้.  พวกนางปริจาริกา  ได้กล่าวถึงการเกิดขึ้นในการเห็นอิทธิปาฏิหาริย์</p><p>ของพระศาสดา จึงกล่าวอย่างนี้ว่า  ก็พระเถระนั้นเป็นพระผู้มีพระภาคเจ้าผู้</p><p>ศาสดาของพระองค์  น่าจะมีฤทธิ์มากแน่.  บทว่า  <strong>าตญฺตรสฺส</strong>  ความ</p><p>ว่า   ผู้ใดผู้หนึ่งที่ปรากฏ  จริงอยู่บรรดาผู้ที่ปรากฏมีชื่อเสียงทั้งหลาย  ท้าวสัก- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 167</p><p>กะเป็นผู้หนึ่ง. คำที่เหลือในที่ทั้งปวง  ปรากฏชัดเจนแล้ว  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า  ทรงยังเทศนาให้จบลงตามอนุสนธิ  ดังนี้แล.</p><p>                 <em>จบอรรถกถาจูฬตัณหาสังขยสูตรที่  ๗ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 168</p><p>                     <strong>๘.  มหาตัณหาสังขยสูตร</strong></p><p>         [๔๔๐]    ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้ :-</p><p>         สมัยหนึ่ง  พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่ที่พระวิหารเชตวันอาราม</p><p>ของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐีใกล้พระนครสาวัตถี  ครั้งนั้น  ภิกษุชื่อสาติผู้</p><p>เกวัฏฏบุตร  (บุตรชาวประมง)  มีทิฏฐิอันลามกเห็นปานนี้เกิดขึ้นว่า  เราย่อมรู้</p><p>ทั่วถึงธรรมตามที่พระผู้มีพระภาคเจ้า    ทรงแสดงว่า    วิญญาณนี้นั่น</p><p>แหละ  ย่อมท่องเที่ยว  แล่นไป  ไม่ใช่อื่น.</p><p>         ภิกษุมากด้วยกันได้ฟังว่า ภิกษุสาติ  ผู้เกวัฏฏบุตร  มีทิฏฐิอันลามก</p><p>เห็นปานนี้เกิดขึ้นว่า เราย่อมรู้ทั่วถึงธรรมตามที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรง</p><p>แสดงว่า  วิญญาณนี้นั่นแหละ ย่อมท่องเที่ยว  แล่นไปไม่ใช่อื่น จึงเข้าไปหา</p><p>สาติภิกษุแล้วถามว่า  ดูก่อนท่านสาติ  ได้ยินว่าท่านมีทิฏฐิอันลามกเห็นปานนี้</p><p>เกิดขึ้นว่า  เราย่อมรู้ทั่วถึงธรรมตามที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงว่า</p><p>วิญญาณนี้นั่นแหละ  ย่อมท่องเที่ยว  แล่นไป  ไม่ใช่อื่น  ดังนี้  จริงหรือ.</p><p>         เธอตอบว่า  ดูก่อนท่านผู้มีอายุทั้งหลาย  ข้าพเจ้าย่อมรู้ทั่วถึงธรรมตาม</p><p>ที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงว่า   วิญญาณนี้นั่นแหละ  ย่อมท่องเที่ยว  แล่น</p><p>ไป มิใช่อื่น   ดังนี้จริง.</p><p>         ภิกษุเหล่านั้นปรารถนาจะปลดเปลื้องภิกษุสาติ  ผู้เกวัฏฏบุตรจากทิฏฐิ</p><p>นั้น  จึงซักไซ้  ไล่เลียงสอบสวนว่า  ดูก่อนท่านสาติ  ท่านอย่ากล่าวอย่าง</p><p>นี้ ท่านอย่ากล่าวตู่พระผู้มีพระภาคเจ้า  การกล่าวตู่พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ไม่ดีเลย  เพราะพระผู้มีพระภาคเจ้ามิได้ตรัสอย่างนี้เลย  ดูก่อนท่านสาติ</p><p>วิญญาณอาศัยปัจจัยประชุมกันเกิดขึ้น  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสแล้วโดย</p><p>ปริยาย  เป็นอเนก  ความเกิดแห่งวิญญาณ  เว้นจากปัจจัยมิได้มี. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 169</p><p>         ภิกษุสาติ  ผู้เกวัฏฏบุตร  อันภิกษุเหล่านั้น  ซักไซ้  ไล่เลียง  สอบสวน</p><p>อยู่อย่างนี้  ก็ยังยึดมั่นถือทิฏฐิอันลามกนั้นรุนแรง  และกล่าวอยู่ว่า  ดูก่อน</p><p>ท่านผู้มีอายุทั้งหลาย  ข้าพเจ้าย่อมรู้ทั่วถึงธรรมตามที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรง</p><p>แสดงว่า  วิญญาณนี้นั่นแหละ  ย่อมท่องเที่ยวแล่นไปไม่ใช่อื่น  ดังนี้.</p><p>                     <strong>ว่าด้วยสาติภิกษุมีทิฏฐิลามก</strong></p><p>         [๔๔๑]  เมื่อภิกษุเหล่านั้น ไม่อาจปลดเปลื้องสาติภิกษุ  ผู้เกวัฏฏบุตร</p><p>จากทิฏฐิลามกนั้นได้  จึงเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้า  ถวายอภิวาทแล้วนั่ง</p><p>อยู่  ณ  ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง  แล้วได้ทูลว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  สาติภิกษุมีทิฏฐิ</p><p>อันลามกเห็นปานนี้  เกิดขึ้นว่า เราย่อมรู้ทั่วถึงธรรมตามที่พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าทรงแสดงว่า วิญญาณนี้นั่นแหละ ย่อมท่องเที่ยว แล่นไป ไม่ใช่อื่น ครั้ง</p><p>นั้นพวกข้าพระองค์เข้าไปหาสาติภิกษุ  แล้วถามว่า  ดูก่อนท่านสาติ   ได้ยิน</p><p>ว่า  ท่านมีทิฏฐิอันลามกเห็นปานนี้เกิดขึ้นว่า  เราย่อมรู้ทั่วถึงธรรมตามที่พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าทรงแสดงว่า วิญญาณนี้นั่นแหละ  ย่อมท่องเที่ยวไป  แล่น</p><p>ไป มิใช่อื่น ดังนี้  จริงหรือ   เมื่อพวกข้าพระองค์ถามอย่างนี้   สาติภิกษุ </p><p>ได้บอกพวกข้าพระองค์ว่า  ดูก่อนท่านผู้มีอายุทั้งหลาย  ข้าพเจ้าย่อมรู้ทั่วถึง</p><p>ธรรมตามที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงว่า วิญญาณนี้นั่นแหละ ย่อมท่อง</p><p>เที่ยว แล่นไป มิใช่อื่น   ดังนี้จริง ในลำดับนั้น พวกข้าพระองค์ปรารถนาจะ</p><p>ปลดเปลื้องสาติภิกษุจากทิฏฐิอันลามกนั้น จึงซักไซ้ ไล่เลียง  สอบสวน</p><p>ว่า  ดูก่อนท่านสาติ  ท่านอย่าได้กล่าวอย่างนี้  ท่านอย่ากล่าวตู่พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า  การกล่าวตู่พระผู้มีพระภาคเจ้าไม่ดีเลย  เพราะพระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>มิได้ตรัสอย่างนี้เลย  ดูก่อนท่านสาติ  วิญญาณอาศัยปัจจัยประชุมกันเกิด</p><p>ขึ้น  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสแล้วโดยปริยายเป็นอเนก  ความเกิดแห่งวิญญาณ</p><p>เว้นจากปัจจัยมิได้มี  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  สาติภิกษุอันพวกข้าพระองค์ซัก </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 170</p><p>ไซ้ไล่เลียงสอบสวน อยู่แม้อย่างนี้ ก็ยังยึดมั่น ถือมั่นทิฏฐิอันลามกนั้นรุน</p><p>แรง และกล่าวอยู่ว่า  ดูก่อนท่านผู้มีอายุทั้งหลาย ข้าพเจ้าย่อมรู้ทั่วถึงธรรม</p><p>ตามที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงว่า  วิญญาณนี้นั่นแหละย่อมท่อง</p><p>เที่ยว แล่นไป มิใช่อื่น ดังนี้  จริง ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เมื่อพวกข้าพระองค์</p><p>ไม่อาจปลดเปลื้องสาติภิกษุจากทิฏฐิอันลามกนั้น  จึงมากราบทูลเรื่องนี้</p><p>แด่พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>         [๔๔๒]  ครั้งนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสเรียกภิกษุรูปหนึ่ง  มาแล้ว</p><p>ตรัสว่า  ดูก่อนภิกษุเธอจงมา  เธอจงเรียกสาติภิกษุ  ผู้เกวัฏฏบุตร ตามคำของ</p><p>เราว่า   ดูก่อนท่านสาติ  พระศาสดารับสั่งให้หาท่าน  ภิกษุนั้นทูลรับพระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าแล้ว จึงเข้าไปหาสาติภิกษุ แล้วบอกว่า ดูก่อนท่านสาติ พระ</p><p>ศาสดารับสั่งให้หาท่าน.</p><p>         สาติภิกษุรับคำภิกษุนั้นแล้ว  จึงเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้าถึง</p><p>ที่ประทับ ถวายอภิวาทแล้ว จึงนั่งอยู่  ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามว่า ดูก่อนสาติ  ได้ยินว่า เธอมีทิฏฐิอัน</p><p>ลามกเห็นปานนี้เกิดขึ้นว่า  เราย่อมรู้ทั่วถึงธรรมตามที่พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าทรงแสดงว่า วิญญาณนี้นั่นแหละ ย่อมท่องเที่ยวแล่นไป ไม่ใช่อื่น ดัง</p><p>นี้  จริงหรือ.</p><p>         สาติภิกษุทูลว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ข้าพระองค์ย่อมรู้ทั่วถึงธรรม</p><p>ตามที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงว่า   วิญญาณนี้นั่นแหละ   ย่อมท่อง</p><p>เที่ยว แล่นไป ไม่ใช่อื่น ดังนี้  จริง.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามว่า ดูก่อนสาติ  วิญญาณนั้นเป็นอย่าง</p><p>ไร. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 171</p><p>         สาติภิกษุทูลว่า  สภาวะที่พูดได้  รับรู้ได้  ย่อมเสวยวิบากของกรรมทั้ง</p><p>หลาย ทั้งส่วนดีทั้งส่วนชั่วในที่นั้น ๆ  นั่นเป็นวิญญาณ.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ดูก่อนโมฆบุรุษ  เธอรู้ธรรมอย่างนี้ที่เรา</p><p>แสดงแก่ใครเล่า  ดูก่อนโมฆบุรุษ  วิญญาณอาศัยปัจจัยประชุมกันเกิด</p><p>ขึ้น เรากล่าวแล้วโดยปริยายเป็นอเนกมิใช่หรือ  ความเกิดแห่งวิญญาณ </p><p>เว้นจากปัจจัย  มิได้มี  ดูก่อนโมฆบุรุษ  ก็เมื่อเป็นดังนั้น  เธอกล่าวตู่เราด้วยขุด</p><p>ตนเสียด้วย จะประสบบาปมิใช่บุญมากด้วย  เพราะทิฏฐิที่ตนถือชั่วแล้ว</p><p> ดูก่อนโมฆบุรุษ    ก็ความเห็นนั้นของเธอจักเป็นไปเพื่อโทษไม่เป็นประ</p><p>โยชน์ เพื่อทุกข์ตลอดกาลนาน.</p><p><strong>ตรัสสอบถามเรื่องสาติภิกษุผู้มีความเห็นผิดนั้น</strong></p><p>         [๔๔๓] ครั้งนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามภิกษุทั้งหลายว่า  ดูก่อน</p><p>ภิกษุทั้งหลาย   พวกเธอจะสำคัญความนั้นเป็นไฉน สาติภิกษุผู้เกวัฏฏ-</p><p>บุตร  จะเป็นผู้ทำความเจริญในพระธรรมวินัยนี้บ้างหรือไม่.</p><p>         ภิกษุเหล่านั้นทูลว่า       ข้อนี้มีได้อย่างไร       ข้อนี้มีไม่ได้เลย</p><p>พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         เมื่อภิกษุทั้งหลายทูลอย่างนี้แล้ว  สาติภิกษุ  ผู้เกวัฏฏบุตร  นั่งนิ่ง</p><p>กระดาก  คอตก  ก้มหน้า  ซบเซา  หมดปฏิภาณ.</p><p>         ลำดับนั้น   พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงทราบว่า  สาติภิกษุ  ผู้เกวัฏฏ-</p><p>บุตร   มีความเป็นดังนั้นแล้วจึงตรัสกะเธอว่า  ดูก่อนโมฆบุรุษ  เธอจัก</p><p>ปรากฏด้วยทิฏฐิอันลามกของตนนั้น  เราจักสอบถามภิกษุทั้งหลายในที่นี้</p><p>ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามภิกษุทั้งหลายว่า   ดูก่อนภิกษุทั้ง</p><p>หลาย พวกเธอย่อมรู้ทั่วถึงธรรมที่เราแสดงแล้วเหมือนสาติภิกษุ  กล่าวตู่เรา </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 172</p><p>ด้วย ขุดตนเสียด้วย  จะประสพบาปมิใช่บุญมากด้วย เพราะทิฏฐิที่ตนถือชั่ว</p><p>แล้ว  ดังนี้หรือ.</p><p>         ภิกษุเหล่านั้น ทูลว่า ข้อนี้ไม่มีเลยพระพุทธเจ้าข้า เพราะวิญญาณ</p><p>อาศัยปัจจัยประชุมกันเกิดขึ้น  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสแล้วแก่พวกข้าพระองค์</p><p>โดยอเนกปริยาย  ความเกิดแห่งวิญญาณ เว้นจากปัจจัยมิได้มี.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ดีละ พวกเธอรู้ทั่ว</p><p>ถึงธรรมที่เราแสดงอย่างนี้ ถูกแล้ว  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย วิญญาณอาศัยปัจจัย</p><p>ประชุมกันเกิดขึ้น เรากล่าวแล้วโดยอเนกปริยาย  ความเกิดแห่งวิญญาณเว้น</p><p>จากปัจจัยมิได้มี  ก็แต่สาติภิกษุ  ผู้เกวัฏฏบุตรนี้  กล่าวตู่เราด้วย  ขุดตนเสีย</p><p>ด้วย จะประสพบาปมิใช่บุญมากด้วย เพราะทิฏฐิที่ตนถือชั่วแล้ว  ความเห็น</p><p>นั้นของโมฆบุรุษนั้น จักเป็นไปเพื่อโทษไม่เป็นไปเพื่อประโยชน์ เพื่อทุกข์</p><p>ตลอดกาลนาน.</p><p>         </p><p>                 <strong>ปัจจัยเป็นเหตุเกิดแห่งวิญญาณ</strong></p><p>         [๔๔๔]  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  วิญญาณ</p><p>อาศัยปัจจัยใดๆ  เกิดขึ้นก็ถึงความนับด้วยปัจจัยนั้นๆ วิญญาณอาศัยจักษุและ</p><p>รูปทั้งหลายเกิดขึ้น ก็ถึงความนับว่าจักษุวิญญาณ วิญญาณอาศัยโสตและ</p><p>เสียงทั้งหลายเกิดขึ้น ก็ถึงความนับว่าโสตวิญญาณ วิญญาณอาศัยฆานะและ</p><p>กลิ่นทั้งหลายเกิดขึ้น  ก็ถึงความนับว่าฆานวิญญาณ วิญญาณอาศัยชิวหาและ.</p><p> รสทั้งหลายเกิดขึ้น ก็ถึงความนับว่าชิวหาวิญญาณ  วิญญาณอาศัยกายและ</p><p>โผฏฐัพพะทั้งหลายเกิดขึ้น  ก็ถึงความนับว่ากายวิญญาณวิญญาณอาศัยมนะ</p><p>และธรรมารมณ์ทั้งหลายเกิดขึ้น  ก็ถึงความนับว่ามโนวิญญาณ  เปรียบ</p><p>เหมือนไฟอาศัยเชื้อใดๆ  ติดขึ้น ก็ถึงความนับด้วยเชื้อนั้นๆ  ไฟอาศัยไม่ติด</p><p>ขึ้น ก็ถึงความนับว่าไฟฟืน  ไฟอาศัยสะเก็ดไม่ติดขึ้น ก็ถึงความนับว่าไฟสะเก็ด </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 173</p><p>ไม้  ไฟอาศัยหญ้าติดขึ้น  ก็ถึงความนับว่าไฟหญ้า  ไฟอาศัยโคมัยติดขึ้น  ก็ถึง</p><p>ความนับว่า  ไฟโคมัย  ไฟอาศัยแกลบติดขึ้น  ก็ถึงความนับว่าไฟแกลบ  ไฟอาศัย</p><p>หยากเหยื่อติดขึ้น  ก็ถึงความนับว่าไฟหยากเหยื่อ  ฉันใด  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย</p><p>ฉันนั้นเหมือนกันแล  วิญญาณอาศัยปัจจัยใด ๆ  เกิดขึ้น  ก็ถึงความนับด้วย</p><p>ปัจจัยนั้น ๆ  วิญญาณอาศัยจักษุและรูปทั้งหลายเกิดขึ้น  ก็ถึงความนับว่าจักษุ</p><p>วิญญาณ วิญญาณอาศัยโสตและเสียงทั้งหลายเกิดขึ้น  ก็ถึงความนับว่าโสต-  </p><p>วิญญาณ วิญญาณอาศัยฆานะและกลิ่นทั้งหลายเกิดขึ้น ก็ถึงความนับว่า</p><p>ฆานวิญญาณ วิญญาณอาศัยชิวหาและรสทั้งหลายเกิดขึ้น  ก็ถึงความนับ</p><p>ว่า ชิวหาวิญญาณ วิญญาณอาศัยกายและโผฏฐัพพะ   ทั้งหลายเกิดขึ้น ก็ถึง</p><p>ความนับว่ากายวิญญาณ  วิญญาณอาศัยมนะและธรรมารมณ์ทั้งหลายเกิดขึ้น</p><p>ก็ถึงความนับว่ามโนวิญญาณ.</p><p>         [๔๔๕]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เธอทั้งหลายย่อมเห็นขันธปัญจกที่เกิด</p><p>แล้วหรือไม่ ?</p><p>         ภ.  เห็นพระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  เธอทั้งหลายย่อมเห็นว่า  ขันธปัญจกนั้นเกิดเพราะอาหารหรือ ?</p><p>         ภ.  เห็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  เธอทั้งหลายย่อมเห็นว่า  ขันธปัญจกนั้นมีความดับเป็นธรรมดา</p><p>เพราะความดับแห่งอาหารนั้นหรือ ?</p><p>         ภ.  เห็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  ความสงสัยย่อมเกิดขึ้นเพราะความเคลือบแคลงว่าขันธปัญจกนี้มี</p><p>หรือหนอ ?</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 174</p><p>         พ.  ความสงสัยย่อมเกิดขึ้น เพราะความเคลือบแคลงว่า  ขันธปัญจก</p><p>เกิดเพราะอาหารนั้นหรือหนอ</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  ความสงสัยย่อมเกิดขึ้น เพราะความเคลือบแคลงว่า ขันธปัญจก </p><p>มีความดับเป็นธรรมดา เพราะความดับแห่งอาหารนั้นหรือหนอ ?</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  บุคคลเห็นอยู่ด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงว่า  ขันธปัญจก</p><p>นี้เกิดแล้ว ย่อมละความสงสัยที่เกิดขึ้นเสียได้หรือ.</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  บุคคลเห็นอยู่ด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงว่า  ขันธปัญจก</p><p>เกิดเพราะอาหารนั้น  ย่อมละความสงสัยที่เกิดขึ้นเสียได้หรือ ?</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  บุคคลเห็นอยู่ด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงว่า  ขันธปัญจก</p><p>นั้นมีความดับเป็นธรรมดา เพราะความดับแห่งอาหารนั้น ย่อมละความสงสัย</p><p>ที่เกิดขึ้นเสียได้หรือ</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  เธอทั้งหลายหมดความสงสัยในข้อว่า  ขันธปัญจกเกิดเพราะ</p><p>อาหารนั้นแม้ดังนี้หรือ</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  เธอทั้งหลายหมดความสงสัยในข้อว่า  ขันธปัญจกนั้นมีความดับ</p><p>เป็นธรรมดา เพราะความดับแห่งอาหารนั้น แม้ดังนี้หรือ ? </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 175</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  เธอทั้งหลายเห็นดีแล้ว  ด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริง</p><p>ว่า ขันธปัญจกนี้เกิดแล้วดังนี้หรือ.</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  เธอทั้งหลายเห็นดีแล้ว   ด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริง</p><p>ว่า ขันธปัญจกเกิดเพราะอาหารนั้น ดังนี้หรือ ?</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  เธอทั้งหลายเห็นดีแล้วด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริง</p><p>ว่า ขันธปัญจกนั้น มีความดับเป็นธรรมดา  เพราะความดับแห่งอาหาร</p><p>นั้น ดังนี้หรือ.</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  หากว่าเธอทั้งหลาย พึงติดอยู่ เพลินอยู่  ปรารถนาอยู่  ยึดถือเป็น</p><p>ของเราอยู่  ซึ่งทิฏฐินี้อันบริสุทธิ์ผุดผ่องอย่างนี้ (ด้วยตัณหาและทิฏฐิ)  เธอทั้ง</p><p>หลายพึงรู้ทั่วถึงธรรมที่เปรียบด้วยทุ่นอันเราแสดงแล้ว เพื่อประโยชน์ในอัน</p><p>สลัดออก   มิใช่แสดงแล้ว เพื่อประโยชน์ในอันถือไว้  บ้างหรือหนอ ?</p><p>         ภ.  ข้อนี้ไม่เป็นอย่างนั้น  พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  หากว่า เธอทั้งหลาย ไม่ติดอยู่  ไม่เพลินอยู่  ไม่ปรารถนาอยู่  ไม่ยึด </p><p>ถือเป็นของเราอยู่  ซึ่งทิฏฐิอันบริสุทธิ์ผุดผ่องอย่างนี้ เธอทั้งหลายพึงรู้ธรรมที่</p><p>เปรียบด้วยทุ่นอันเราแสดงแล้ว เพื่อประโยชน์ในอันสลัดออก ไม่ใช่แสดงแล้ว</p><p>เพื่อประโยชน์ในอันถือไว้ บ้างหรือหนอ ?</p><p>         ภ.  เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 176</p><p>                                       <strong>อาหาร  ๔</strong></p><p>         [๔๔๖]  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า   ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  อาหาร</p><p>๔  อย่างเหล่านี้  เพื่อความตั้งอยู่แห่งเหล่าสัตว์ที่เกิดแล้วบ้าง  เพื่อความ</p><p>อนุเคราะห์เหล่าสัตว์ที่แสวงหาภพที่เกิดบ้าง อาหาร ๔ อย่าง เป็นไฉน ?</p><p>อาหาร  ๔ อย่าง  คือ  กวฬิงการาหาร   อันหยาบหรือละเอียดเป็นที่   ๑</p><p>ผัสสาหารเป็นที่  ๒  มโนสัญเจตนาหารเป็นที่  ๓  วิญญาณาหารเป็นที่ ๔ ดูก่อน</p><p>ภิกษุทั้งหลาย ก็อาหาร ๔ อย่างเหล่านี้   มีอะไรเป็นเหตุ  มีอะไรเป็นสมุทัย</p><p>มีอะไรเป็นชาติ  มีอะไรเป็นแดนเกิด  อาหาร ๔ เหล่านี้  มีตัณหาเป็นเหตุ</p><p>มีตัณหาเป็นสมุทัย มีตัณหาเป็นชาติ มีตัณหาเป็นแดนเกิด ดูก่อนภิกษุทั้ง</p><p>หลาย ก็ตัณหานี้ มีอะไรเป็นเหตุ มีอะไรเป็นสมุทัย มีอะไรเป็นชาติ มีอะไร</p><p>เป็นแดนเกิด ตัณหา  มีเวทนาเป็นสมุทัย  มีเวทนาเป็นชาติ มีเวทนาเป็น</p><p>แดนเกิด  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็เวทนานี้  มีอะไรเป็นเหตุ  มีอะไรเป็นสมุทัย</p><p>มีอะไรเป็นชาติ  มีอะไรเป็นแดนเกิด  เวทนามีผัสสะเป็นเหตุ  มีผัสสะเป็น</p><p>สมุทัยมีผัสสะเป็นชาติ  มีผัสสะเป็นแดนเกิด ดูก่อนภิกษุทั้งหลายก็ผัสสะนี้</p><p>มีอะไรเป็นเหตุ  มีอะไรเป็นสมุทัย  มีอะไรเป็นชาติ  มีอะไรเป็นแดนเกิด </p><p>ผัสสะ มีสฬายตนะเป็นเหตุ มีสฬายตนะเป็นสมุทัย  มีสฬายตนะเป็นชาติ</p><p>มีสฬายตนะเป็นแดนเกิด ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็สฬายตนะนี้มีอะไรเป็น</p><p>เหตุ  มีอะไรเป็นสมุทัย มีอะไรเป็นชาติ  มีอะไรเป็นแดนเกิด สฬายตนะ</p><p>มีนามรูปเป็นเหตุ มีนามรูปเป็นสมุทัย มีนามรูปเป็นชาติ มีนามรูปเป็นแดน</p><p>เกิด  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นามรูปนี้ มีอะไรเป็นเหตุ  มีอะไรเป็นสมุทัย  มีอะไร</p><p>เป็นชาติ  มีอะไรเป็นแดนเกิด  นามรูป มีวิญญาณเป็นเหตุ มีวิญญาณเป็น</p><p>สมุทัย มีวิญญาณเป็นชาติ  มีวิญญาณเป็นแดนเกิด  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็</p><p>วิญญาณนี้มีอะไรเป็นเหตุ  มีอะไรเป็นสมุทัย มีอะไรเป็นชาติ มีอะไรเป็นแดน</p><p>เกิด วิญญาณมีสังขารเป็นเหตุ มีสังขารเป็นสมุทัย มีสังขารเป็นชาติ  มีสังขาร </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 177</p><p>เป็นแดนเกิด  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ก็สังขารทั้งหลายนี้  มีอะไรเป็นเหตุ  มีอะไร</p><p>เป็นสมุทัย  มีอะไรเป็นชาติ  มีอะไรเป็นแดนเกิด  สังขารทั้งหลาย  มีอวิชชาเป็น</p><p>เหตุ  มีอวิชชาเป็นสมุทัย  มีอวิชชาเป็นชาติ  มีอวิชชาเป็นแดนเกิด  ดูก่อนภิกษุ</p><p>ทั้งหลาย  สังขารทั้งหลายมี  เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย  วิญญาณมี  เพราะสังขาร</p><p>เป็นปัจจัย  นามรูปมีเพราะมีวิญญาณเป็นปัจจัย  สฬายตนะมีเพราะนามรูป</p><p>เป็นปัจจัย  ผัสสะมีเพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย  เวทนามีเพราะผัสสะ</p><p>เป็นปัจจัย  ตัณหามี  เพราะเวทนาเป็นปัจจัย  อุปทานมีเพราะตัณหาเป็น</p><p>ปัจจัย  ภพมีเพราะอุปทานเป็นปัจจัย  ชาติมีเพราะภพเป็นปัจจัย  ชรา</p><p>มรณะ โสกะ  ปริเทวะ  ทุกข์  โทมนัส  อุปายาส  มีเพราะชาติเป็นปัจจัย  ด้วย</p><p>ประการฉะนี้แล  ความเกิดขึ้นแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนั้น  ย่อมมีได้อย่างนี้.</p><p>                            <strong>นัยอันเป็นปัจจัย</strong></p><p>         [๔๔๗]  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ก็ข้อว่า  ชราและมรณะมี  เพราะ</p><p>ชาติเป็นปัจจัย  ดังนี้นั้น  เรากล่าวแล้วว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  เพราะชาติเป็น</p><p>ปัจจัยนั่นแล  ชราและมรณะจึงมี ในข้อนี้เป็นอย่างนี้หรือๆ  เป็นอย่างไร ?</p><p>         ภิกษุเหล่านั้นทูลว่า  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะชาติเป็นปัจจัย</p><p>ชราและมรณะจึงมีในข้อนี้  มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า  ชาติมีเพราะภพเป็นปัจจัย  ดังนี้นั้น  เรากล่าวแล้วว่า</p><p>ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  เพราะภพเป็นปัจจัยนั่นแล  ชาติจึงมี  ในข้อนี้เป็นอย่างนี้</p><p>หรือ  ๆ  เป็นอย่างไร</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะภพเป็นปัจจัย  ชาติจึงมี  ในข้อนี้</p><p>มีความเป็นอย่างนี้แล. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 178</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า ภพมีเพราะอุปาทานเป็นปัจจัย ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะอุปาทานเป็นปัจจัยนั่นแล ภพจึงมี  ในข้อ</p><p>นี้ เป็นอย่างนี้หรือๆ เป็นอย่างไร</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เพราะอุปาทานเป็นปัจจัย ภพจึงมี ในข้อนี้</p><p>มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า อุปาทานมีเพราะตัณหาเป็นปัจจัย  ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะตัณหาเป็นปัจจัยนั่นแล อุปาทานจึงมี  ในข้อ</p><p>นี้ เป็นอย่างนี้หรือๆ เป็นอย่างไร</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะตัณหาเป็นปัจจัย  อุปาทานจึงมี</p><p>ในข้อนี้มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า  ตัณหามีเพราะเวทนาเป็นปัจจัย   ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะเวทนาเป็นปัจจัยนั่นแล ตัณหาจึงมี ในข้อ</p><p>นี้ เป็นอย่างนี้หรือๆ เป็นอย่างไร</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เพราะเวทนาเป็นปัจจัย ตัณหาจึงมี ในข้อนี้</p><p>มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า เวทนามีเพราะผัสสะเป็นปัจจัย  ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะผัสสะเป็นปัจจัยนั่นแล  เวทนาจึงมี ในข้อ</p><p>นี้ เป็นอย่างนี้ หรือๆ เป็นอย่างไร</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เพราะผัสสะเป็นปัจจัยเวทนาจึงมี ในข้อนี้</p><p>มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า ผัสสะมีเพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย  ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัยนั่นแล ผัสสะจึงมี ในข้อ</p><p>นี้ เป็นอย่างนี้หรือๆ เป็นอย่างไร </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 179</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย  ผัสสะจึงมีใน</p><p>ข้อนี้ มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า สฬายตนะมีเพราะนามรูปเป็นปัจจัย  ดังนี้นั้น เรากล่าว</p><p>แล้วว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะนามรูปเป็นปัจจัยนั่นแล สฬายตนะจึง</p><p>มี  ในข้อนี้เป็นอย่างนี้หรือๆ เป็นอย่างไร</p><p>         ภ. ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะนามรูปเป็นปัจจัย  สฬายตนะจึง</p><p>มี ในข้อนี้  มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า นามรูปมีเพราะวิญญาณเป็นปัจจัย ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  เพราะวิญญาณเป็นปัจจัยนั่นแล นามรูปจึงมี ในข้อ</p><p>นี้  เป็นอย่างนี้หรือๆ เป็นอย่างไร</p><p>         ภ. ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เพราะวิญญาณเป็นปัจจัย นามรูปจึงมี</p><p>ในข้อนี้ มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า  วิญญาณมีเพราะสังขารเป็นปัจจัย  ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะสังขารเป็นปัจจัยนั่นแล   วิญญาณจึงมี ในข้อ</p><p>นี้  เป็นอย่าง นี้หรือๆ เป็นอย่างไร</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะสังขารเป็นปัจจัย วิญญาณจึงมี</p><p>ในข้อนี้มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า สังขารมีเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย  ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยนั่นแล สังขารจึงมี ในข้อ</p><p>นี้  เป็นอย่างนี้หรือๆ เป็นอย่างไร</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย สังขารจึงมี  ในข้อ</p><p>นี้  มีความเป็นอย่างนี้แล. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 180</p><p>         [๔๔๘]  พ.  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ข้อที่กล่าวนั้น  ถูกละ  พวกเธอกล่าว</p><p>อย่างนั้น  แม้เราก็กล่าวอย่างนั้น  เมื่อมีสิ่งนี้  สิ่งนี้ก็มี  เพราะสิ่งนี้เกิดขึ้น</p><p>สิ่งนี้ก็เกิดขึ้น  คือ  เพราะอวิชาเป็นปัจจัย  สังขารจึงมี  เพระสังขารเป็น</p><p>ปัจจัย  วิญญาณจึงมี  เพราะวิญญาณเป็นปัจจัย   นามรูปจึงมี  เพราะนามรูปเป็น</p><p>ปัจจัย   สฬายตนะจึงมี  เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย  ผัสสะจึงมี  เพราะผัสสะ</p><p>ปัจจัย  เวทนาจึงมี  เพราะเวทนาเป็นปัจจัย  ตัณหาจึงมี  เพราะตัณหาเป็น</p><p>ปัจจัย  อุปาทานจึงมี  เพราะอุปานทานเป็นปัจจัย  ภพจึงมี  เพราะภพเป็น</p><p>ปัจจัย  ชาติจึงมี  เพราะชาติเป็นปัจจัย  ชรา  มรณะ  โสกะ  ปริเทวะ  ทุกข์</p><p>โทมนัส  และอุปายาสจึงมี  ความเกิดแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนั้นย่อมมีได้อย่างนี้  เพราะ</p><p>อวิชชาดับหมดมิได้เหลือ  สังขารก็ดับ เพราะสังขารดับ  วิญญาณจึงดับ</p><p>เพราะวิญญาณดับ  นามรูปจึงดับ  เพราะนามรูปดับ  สฬายตนะจึงดับ  เพราะ</p><p>สฬายตนะดับ  ผัสสะจึงดับ  เพราะผัสสะดับ  เวทนาจึงดับ  เพราะเวทนา</p><p>ดับ  ตัณหาจึงดับ  เพราะตัณหาดับ  อุปทานจึงดับ  เพราะอุปทานดับ  ภพจึง</p><p>ดับ  เพราะภพดับ  ชาติจึงดับ  เพราะชาติดับ  ชรา  มรณะ  โสกะ  ปริเทวะ</p><p>ทุกข์  โทมนัส  และอุปายาส  ก็ดับ  ความดับแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนั้น  ย่อมมีได้</p><p>อย่างนี้.</p><p>                </p><p>                                  <strong>นัยแห่งความดับ</strong></p><p>         [๔๔๙]  ก็ข้อว่า  เพราะชาติดับ  ชรา  มรณะ ก็ดับ  ดังนี้นั้น  เรากล่าว</p><p>แล้วว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  เพราะชาติดับนั่นแล  ชรา  มรณะ  จึงดับ  ในข้อ</p><p>นี้  เป็นอย่างนี้หรือ  เป็นอย่างไร</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะชาติดับ  ชรา  มรณะ ก็ดับ  ในข้อ</p><p>นี้  มีความเป็นอย่างนี้แล. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 181</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า  เพราะภพดับ  ชาติก็ดับ  ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้วว่า  ดูก่อน</p><p>ภิกษุทั้งหลาย  เพราะภพดับนั่นแล  ชาติจึงดับ  ในข้อนี้  เป็นอย่างนี้หรือ</p><p>เป็นอย่างไร.</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะภพดับ  ชาติก็ดับ ในข้อนี้  มีความเป็น</p><p>อย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า  เพราะอุปาทานดับ  ภพก็ดับ  ดังนี้นั้น  เรากล่าวแล้วว่า</p><p>ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  เพราะอุปาทานดับนั่นแล  ภพจึงดับ  ในข้อนี้  เป็นอย่างนี้</p><p>หรือ ๆ  เป็นอย่างไร.</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะอุปทานดับ  ภพก็ดับ  ในข้อนี้  มีความ</p><p>เป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า  เพราะตัณหาดับ  อุปาทานก็ดับ  ดังนี้นั้น  เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  เพราะตัณหาดับนั่นแล  อุปาทานจึงดับ  ในข้อนี้</p><p>เป็นอย่างนี้หรือ  ๆ  เป็นอย่างไร.</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะตัณหาดับ  อุปาทานก็ดับ  ในข้อ</p><p>นี้  มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า  เพราะผัสสะดับ  เวทนาก็ดับ  ดังนี้นั้น  เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  เพราะผัสสะดับนั่นแล  เวทนาจึงดับ  ในข้อนี้  เป็น</p><p>อย่างนี้หรือ ๆ เป็นอย่างไร.</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะผัสสะดับ  เวทนาก็ดับ  ในข้อนี้มีความ</p><p>เป็นอย่างนี้แล</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า  เพราะสฬายตนะดับ ผัสสะก็ดับ  ดังนี้นั้น  เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  เพราะสฬายตนะดับนั่นแล  ผัสสะจึงดับ  ในข้อนี้เป็น</p><p>อย่างนี้หรือๆ เป็นอย่างไร. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 182</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะสฬายตนะดับ ผัสสะก็ดับ ในข้อนี้</p><p>มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ. ก็ข้อว่า เพราะนามรูปดับ  สฬายตนะก็ดับ  ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะนามรูปดับนั่นแล สฬายตนะจึงดับ ในข้อนี้</p><p>เป็นอย่างนี้หรือๆ เป็นอย่างไร.</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เพราะนามรูปดับ สฬายตนะก็ดับ ในข้อนี้</p><p>มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า เพราะวิญญาณดับ  นามรูปก็ดับ  ดังนี้นั้น  เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะวิญญาณดับนั่นแล นามรูปจึงดับ ในข้อนี้เป็น</p><p>อย่างนี้หรือๆ เป็นอย่างไร.</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เพราะวิญญาณดับ นามรูปก็ดับ ในข้อนี้</p><p>มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า เพราะสังขารดับ  วิญญาณก็ดับ  ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะสังขารดับนั่นแล วิญญาณจึงดับ ในข้อนี้เป็น</p><p>อย่างนี้หรือๆ  เป็นอย่างไร.</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  เพราะสังขารดับ วิญญาณก็ดับ ในข้อนี้</p><p>มีความเป็นอย่างนี้แล.</p><p>         พ.  ก็ข้อว่า เพราะอวิชชาดับ สังขารก็ดับ ดังนี้นั้น เรากล่าวแล้ว</p><p>ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะอวิชชาดับนั่นแล สังขารจึงดับ ในข้อนี้เป็น</p><p>อย่างนั้นหรือๆ  เป็นอย่างไร.</p><p>         ภ.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เพราะอวิชชาดับ สังขารก็ดับ  ในข้อนี้</p><p>มีความเป็นอย่างนี้แล. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 183</p><p>         [๔๕๐]  พ.  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อที่กล่าวนั้น ถูกละ พวกเธอกล่าว</p><p>อย่างนี้  แม้เราก็กล่าวอย่างนี้  เมื่อสิ่งนี้ไม่มี  สิ่งนี้ก็ไม่มี  เพราะสิ่งนี้ดับ  สิ่งนี้ก็</p><p>ดับ ดือ  เพราะอวิชชาดับ  สังขารจึงดับ  เพราะสังขารดับ   วิญญาณจึง</p><p>ดับ  เพราะวิญญาณดับ นามรูปจึงดับ เพราะนามรูปดับ สฬายตนะจึง</p><p>ดับ เพราะสฬายตนะดับ ผัสสะจึงดับ เพราะผัสสะดับ เวทนาจึงดับ เพราะ</p><p>เวทนาดับ  ตัณหาจึงดับ เพราะตัณหาดับ  อุปาทานจึงดับ เพราะอุปาทาน</p><p>ดับ  ภพจึงดับ  เพราะภพดับ   ชาติจึงดับ  เพราะชาติดับ  ชรา  มรณะ</p><p>โสกะ  ปริเทวะ ทุกข์โทมนัส  และอุปายาสจึงดับ  ความดับแห่งกองทุกข์ทั้ง</p><p>สิ้นนั้น  ย่อมมีได้อย่างนี้.</p><p>                     </p><p>                           <strong>กถาว่าด้วยธรรมคุณ</strong></p><p>         [๔๕๑]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  พวกเธอรู้เห็นอย่างนี้  พึงแล่นไปสู่ส่วน</p><p>เบื้องต้นว่า  ในอดีตกาลเราได้มีแล้ว  หรือว่า ไม่ได้มีแล้ว  เราได้เป็นอะไร</p><p>แล้ว   หรือว่าเราได้เป็นแล้วอย่างไร   หรือเราได้เป็นอะไรแล้ว   จึงเป็น</p><p>อะไร ดังนี้บ้างหรือไม่.</p><p>         ภ.  ข้อนี้ไม่มีเลย พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเธอรู้เห็นอยู่อย่างนี้  พึงแล่นไปสู่ส่วน</p><p>เบื้องปลายว่า ในอนาคตกาล  เราจักมี  หรือว่าจักไม่มี  เราจักเป็นอะไร</p><p>หรือว่าเราจักเป็นอย่างไร หรือเราจักเป็นอะไรแล้ว จึงจักเป็นอะไร ดังนี้บ้าง</p><p>หรือไม่.</p><p>         ภ.  ข้อนี้ไม่มีเลย พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเธอรู้เห็นอยู่อย่างนี้  ปรารภถึงปัจจุบัน</p><p>กาลในบัดนี้  ยังสงสัยขันธ์เป็นภายในว่า เราย่อมมี หรือว่าเราย่อมไม่มี </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 184</p><p>เราย่อมเป็นอะไร หรือว่าเราย่อมเป็นอย่างไร   สัตว์นี้มาแล้วจากไหน  สัตว์นั้น</p><p>จักไป ณ ที่ไหน  ดังนี้บ้างหรือไม่.</p><p>         ภ.  ข้อนี้ไม่มีเลย พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเธอรู้เห็นอยู่อย่างนี้  พึงกล่าวอย่างนี้</p><p>ว่า พระศาสดาเป็นครูของพวกเรา พวกเราต้องกล่าวอย่างนี้  ด้วยความ</p><p>เคารพต่อพระศาสดาเท่านั้น  ดังนี้บ้างหรือไม่.</p><p>         ภ.  ข้อนี้ไม่มีเลย  พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  พวกเธอรู้เห็นอยู่อย่างนี้  พึงกล่าวว่า  พระสมณะ</p><p>ตรัสอย่างนี้    พระสมณะทั้งหลายและพวกเรา     ย่อมไม่กล่าวอย่างนี้</p><p>ดังนี้บ้างหรือไม่.</p><p>         ภ.  ข้อนี้ไม่มีเลย  พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  พวกเธอรู้เห็นอยู่อย่างนี้  จะพึงยกย่องศาสดา</p><p>อื่นดังนี้บ้างหรือไม่.</p><p>         ภ.  ข้อนี้ไม่มีเลย   พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  พวกเธอรู้เห็นอยู่อย่างนี้  พึงเชื่อถือสมาทาน</p><p>วัตร ความตื่นเพราะทิฏฐิ และทิฏฐาทิมงคล  ของพวกสมณะและพราหมณ์ </p><p>เป็นอันมาก ดังนี้บ้างหรือไม่.</p><p>         ภ.  ข้อนี้ไม่มีเลย  พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  สิ่งใดที่พวกเธอรู้เห็นทราบเองแล้วพวกเธอ</p><p>พึงกล่าวถึงสิ่งนั้นมิใช่หรือ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 185</p><p>         ภ.  อย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พ.  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อที่กล่าวนั้นถูกละ พวกเธออันเรานำเข้าไป</p><p>แล้วด้วยธรรมนี้   อันเห็นได้ด้วยตนเอง  ซึ่งให้ผลไม่มีกาล  ควรเรียกให้</p><p>มาชม ควรน้อมเข้ามา อันวิญญูชนพึงรู้ได้เฉพาะตน คำที่เรากล่าวว่า ดูก่อน</p><p>ภิกษุทั้งหลาย  ธรรมนี้  อันเห็นได้ด้วยตนเอง ให้ผลไม่มีกาลควรเรียกให้</p><p>มาชม ควรน้อมเข้ามา อันวิญญูชนพึงรู้ได้เฉพาะตน  ดังนี้   เราอาศัยความข้อ</p><p>นี้กล่าวแล้ว.</p><p>                              <strong>การก้าวลงสู่ครรภ์</strong></p><p>         [๔๕๒]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะความประชุมพร้อมแห่งปัจจัย</p><p>๓  ประการ ความเกิดแห่งทารกก็มี ในสัตว์โลกนี้  มารดา  บิดา  อยู่ร่วม</p><p>กัน  แต่มารดายังไม่มีระดู    และสัตว์ที่จะมาเกิดยังไม่ปรากฏ  ความเกิดแห่ง</p><p>ทารกก็ยังไม่มีก่อน ในสัตว์โลกนี้  มารดา บิดา อยู่ร่วมกัน มารดามีระดู</p><p>แต่สัตว์ที่จะมาเกิดยังไม่ปรากฏ  ความเกิดแห่งทารกก็ยังไม่มีก่อน  ดูก่อนภิกษุ</p><p>ทั้งหลาย  เมื่อใดมารดา  บิดาอยู่ร่วมกันด้วย  มารดามีระดูด้วย สัตว์ที่จะมา</p><p>เกิดก็ปรากฏด้วย เพราะความประชุมพร้อมแห่งปัจจัย  ๓  ประการอย่าง</p><p>นี้   ความเกิดแห่งสัตว์จึงมี  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มารดาย่อมรักษาทารกนั้น</p><p>ด้วยท้องเก้าเดือนบ้าง  สิบเดือนบ้าง  เมื่อล่วงไปเก้าเดือน หรือสิบเดือน</p><p>มารดาก็คลอดทารกผู้เป็นภาระหนักนั้น  ด้วยความสงสัยใหญ่  และเลี้ยงทารก</p><p>ผู้เป็นภาระหนักนั้นซึ่งเกิดแล้วด้วยโลหิตของตนด้วยความสงสัยใหญ่.</p><p>         [๔๕๓]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย น้ำนมของมารดานับเป็นโลหิตในอริย-</p><p>วินัย  ดูก่อนภิกษุทั้งหลายกุมารนั้นอาศัยความเจริญ  และความเติบโตแห่ง</p><p>อินทรีย์ทั้งหลาย ย่อมเล่นด้วยเครื่องเล่นสำหรับกุมาร คือ ไถเล็ก ตีไม้หึ่ง</p><p>หกขะเมน  จังหัน  ตวงทราย  รถเล็ก  ธนูเล็ก  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  กุมารนั่นนั้น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 186</p><p>อาศัยความเจริญและความเติบโตแห่งอินทรีย์ทั้งหลาย พรั่งพร้อมบำเรออยู่</p><p>ด้วยกามคุณ  ๕  คือ รูปที่รู้แจ้งด้วยจัก  อันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าชอบ</p><p>ใจ น่ารัก ประกอบด้วยกามเป็นที่ตั้งแห่งความกำหนัดและความรัก  เสียงที่รู้</p><p>แจ้งด้วยโสต...  กลิ่นที่รู้แจ้งด้วยฆานะ...รสที่รู้แจ้งด้วยลิ้น...โผฏฐัพพะที่รู้แจ้ง</p><p>ด้วยกาย อันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าชอบใจ น่ารัก ประกอบด้วยกาม เป็นที่</p><p>ตั้งแห่งความกำหนัดและความรัก  กุมารนั้น เห็นรูปด้วยจักษุแล้ว ย่อมกำหนัด </p><p>ในรูปที่น่ารัก ย่อมขัดเคืองในรูปที่น่าชัง  ย่อมเป็นผู้มีสติในกายไม่ตั้งมั่น</p><p>และมีจิตเป็นกุศลอยู่   ย่อมไม่ทราบชัดเจโตวิมุติและปัญญาวิมุติ  อันเป็นที่ดับ</p><p>หมดแห่งเหล่าอกุศลธรรมอันลามก  ตามความเป็นจริง เขาเป็นผู้ถึงพร้อมซึ่ง</p><p>ความยินดียินร้ายอย่างนี้  เสวยเวทนาอย่างใดอย่างหนึ่ง  เป็นสุขก็ดี  เป็นทุกข์ก็ดี</p><p>ดี  มิใช่ทุกข์มิใช่สุขอย่างนี้ เสวยเวทนาอย่างใดอย่างหนึ่ง  เป็นสุขก็ดี  เป็นทุกข์ก็</p><p>เพลิดเพลิน บ่นถึง  ติดใจ เวทนานั้นอยู่  ความเพลิดเพลินก็เกิดขึ้น ความเพลิด </p><p>เพลินในเวทนาทั้งหลายเป็นอุปาทาน  เพราะอุปาทานเป็นปัจจัย   จึงมีภพ</p><p>เพราะภพเป็นปัจจัย   จึงมีชาติ  เพราะชาติเป็นปัจจัย  จึงมีชรา  มรณะ</p><p>โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส  และอุปายาส ความเกิดแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้น</p><p>นั้น ย่อมมีได้อย่างนี้  กุมารนั้น ได้ยินเสียงด้วยโสต ...ดมกลิ่นด้วยฆานะ....</p><p>ลิ้มรสด้วยลิ้น...ถูกต้องโผฏฐัพพะด้วยกาย...รู้แจ้งธรรมารมณ์ด้วยใจ</p><p>แล้ว ย่อมกำหนัดในธรรมารมณ์ที่น่ารัก   ย่อมขัดเคืองในธรรมารมณ์ที่น่า</p><p>ชัง  ย่อมเป็นผู้มีสติในกายไม่ตั้งมั่น และมีจิตเป็นอกุศลอยู่ ย่อมไม่ทราบชัด </p><p>เจโตวิมุตติและปัญญาวิมุติ  อันเป็นที่ดับหมดแห่งเหล่าอกุศลธรรมอันลามกตาม</p><p>ความเป็นจริง  เขาเป็นผู้ถึงพร้อมซึ่งความยินดียินร้ายอย่างนี้ เสวยเวทนา</p><p>อย่างใดอย่างหนึ่ง  เป็นสุขก็ดี  เป็นทุกข์ก็ดี  มิใช่ทุกข์มิใช่สุขก็ดี   ย่อมเพลิด </p><p>เพลิน  บ่นถึง    ติดใจเวทนานั้นอยู่ ความเพลิดเพลินก็เกิดขึ้น ความเพลิดเพลินใน</p><p>เวทนาทั้งหลายเป็นอุปาทาน  เพราะอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ เพราะภพ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 187</p><p>เป็นปัจจัย   จึงมีชาติ  เพราะชาติเป็นปัจจัย  จึงมีชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ</p><p>ทุกข์ โทมนัส  และอุปายาส  ความเกิดแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนั้น  ย่อมมีได้</p><p>อย่างนี้.</p><p>                            <strong>กถาว่าด้วยพุทธคุณ</strong></p><p>         [๔๕๔]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย    ตถาคตอุบัติในโลกนี้   เป็นพระ</p><p>อรหันต์  ตรัสรู้เองโดยชอบ  ถึงพร้อมแล้วด้วยวิชชาและจรณะ  ไปดีแล้ว  รู้แจ้ง</p><p>โลก เป็นสารถีฝึกบุรุษที่ควรฝึก ไม่มีผู้อื่นยิ่งกว่า เป็นศาสดาของเทวดาและ</p><p>มนุษย์ทั้งหลาย  เป็นผู้ตื่นแล้ว  เป็นผู้จำแนกธรรม  ตถาคตนั้น ทำโลกนี้พร้อมทั้ง</p><p>เทวโลก มารโลก พรหมโลก ให้แจ้งชัดด้วยปัญญาอันยิ่งด้วยตนเองแล้ว</p><p>สอนหมู่สัตว์พร้อมทั้งสมณพราหมณ์ เทวดาและมนุษย์ให้รู้ตาม แสดงธรรม</p><p>งามในเบื้องต้น งามในท่ามกลาง งามในที่สุด ประกาศพรหมจรรย์พร้อมทั้ง</p><p>อรรถ  ทั้งพยัญชนะบริสุทธิ์ บริบูรณ์สิ้นเชิง คฤหบดี  บุตรคฤหบดี  หรือผู้เกิด</p><p>ภายหลัง ในสกุลใดสกุลหนึ่ง  ย่อมฟังธรรมนั้น  ครั้นฟังธรรมแล้ว ได้ศรัทธา</p><p>ในตถาคต  เมื่อได้ศรัทธานั้นแล้ว ย่อมตระหนักว่า ฆราวาสคับแคบเป็นทาง</p><p>มาแห่งธุลี บรรพชาเป็นทางปลอดโปร่ง การที่บุคคลผู้ครองเรือนจะประ</p><p>พฤติพรหมจรรย์ให้บริบูรณ์ให้บริสุทธิ์ โดยส่วนเดียวดุจสังข์ที่เขาขัด  ไม่ใช่</p><p>ทำได้ง่าย ถ้ากระไร  เราพึงปลงผมและหนวด  นุ่งห่มผ้ากาสาวพัสตร์ ออก</p><p>บวชเป็นบรรพชิต  สมัยต่อมา เขาละกองโภคสมบัติน้อยใหญ่ ละเครือญาติ</p><p>น้อยใหญ่    ปลงผมและหนวด    นุ่งห่มผ้ากาสาวพัสตร์    ออกบวชเป็น</p><p>บรรพชิต.</p><p>                   <strong>ความเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยสิกขาสาชีพ</strong></p><p>         [๔๕๕]  เมื่อเขาบวชแล้วถึงพร้อมด้วยสิกขาและสาชีพของภิกษุทั้ง</p><p>หลาย ละการฆ่าสัตว์เว้นขาดจากการฆ่าสัตว์ วางไม้ วางมีดแล้ว มีความ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 188</p><p>ละอาย มีความเอ็นดู  มีความกรุณาหวังประโยชน์แก่สัตว์ทั้งปวงอยู่.</p><p>         ละการลักทรัพย์  เว้นขาดจากการลักทรัพย์  รับแต่ของที่เข้าให้</p><p>ต้องการแต่ของที่เขาให้ ไม่ประพฤติตนเป็นขโมย เป็นสะอาดอยู่.</p><p>         ละกรรมเป็นข้าศึกแก่พรหมจรรย์ ประพฤติพรหมจรรย์ ประพฤติ</p><p>ห่างไกล เว้นขาดจากเมถุน  อันเป็นกิจของชาวบ้าน.</p><p>         ละการพูดเท็จ  เว้นขาดจากการพูดเท็จ   พูดแต่คำจริง  ดำรงคำ</p><p>สัตย์   เป็นหลักฐานควรเชื่อได้ ไม่พูดลวงโลก.</p><p>         ละคำส่อเสียด เว้นขาดจากคำส่อเสียด  ฟังจากข้างนี้แล้ว ไม่ไปบอก</p><p>ข้างโน้น เพื่อทำลายข้างนี้ หรือฟังจากข้างโน้นแล้วไม่มาบอกข้างนี้  เพื่อทำ</p><p>ลายข้างโน้น สมานคนที่แตกร้าวกันแล้วบ้าง   ส่งเสรินคนที่พร้อมเพรียงกัน</p><p>แล้วบ้าง ชอบคนผู้พร้อมเพรียงกัน   ยินดีในคนผู้พร้อมเพรียงกัน เพลิดเพลิน</p><p>ในคนผู้พร้อมเพรียงกัน กล่าวแต่คำที่ทำให้คนพร้อมเพรียงกัน</p><p>         ละคำหยาบ เว้นขาดคำหยาบ กล่าวแต่คำที่ไม่มีโทษ   เพราะหู  ชวน</p><p>ให้รัก จับใจ เป็นของชาวเมือง  อันคนส่วนมากใคร่ พอใจ.</p><p>         ละคำเพ้อเจ้อ เว้นขาดจากคำเพ้อเจ้อ  พูดถูกกาล   แต่คำที่เป็น</p><p>จริง พูดอิงอรรถ  พูดอิงธรรม   พูดอิงวินัย   พูดแต่คำมีหลักฐาน  มีที่อ้าง มีที่</p><p>กำหนด   ประกอบด้วยประโยชน์ โดยกาลอันควร.</p><p>         เว้นขาดจากการพรากพืชคาม  และภูตคาม.</p><p>         ฉันหนเดียว เว้นจากการฉันในราตรี เว้นจากการฉันในเวลาวิกาล.</p><p>         เว้นขาดจากการฟ้อนรำ ขับร้อง ประโคมดนตรี และดูการเล่นอัน</p><p>เป็นข้าศึกแก่กุศล. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 189</p><p>         เว้นขาดจากการทัดทรงประดับเละตกแต่งร่างกาย  ด้วยดอกไม้ของ</p><p>หอม  และเครื่องประเทืองผิวอันเป็นฐานแห่งการแต่งตัว.</p><p>         เว้นขาดจากการนอนบนที่นอนอันสูงและใหญ่.</p><p>         เว้นขาดจากการรับทองและเงิน.</p><p>         เว้นขาดจากการรับธัญญาหารดิบ.</p><p>         เว้นขาดจากการรับเนื้อดิบ.</p><p>         เว้นขาดจากการรับสตรีและกุมารี.</p><p>         เว้นขาดจากการรับทาสีและทาส.</p><p>         เว้นขาดจากการรับไร่นาและที่ดิน.</p><p>         เว้นขาดจากการรับแพะและแกะ.</p><p>         เว้นขาดจากการรับไก่และสุกร.</p><p>         เว้นขาดจากการรับช้าง โค ม้า และลา.</p><p>         เว้นขาดจากการประกอบทูตกรรม และการรับใช้.</p><p>         เว้นขาดจากการซื้อและการขาย.</p><p>         เว้นขาดจากการโกงด้วยตราชั่ง การโกงด้วยของปลอม และการโกง</p><p>ด้วยเครื่องตวงวัด.</p><p>         เว้นขาดจากการรับสินบน การล่อลวง และการตลบตะแลง.</p><p>         เว้นขาดจากการตัด การฆ่า การจองจำ การตีชิง การปล้น และการ</p><p>กรรโชก.</p><p>         ภิกษุนั้นเป็นผู้สันโดษด้วยจีวรเป็นเครื่องบริหารกาย  ด้วยบิณฑบาต</p><p>เป็นเครื่องบริหารท้อง  จะไปทางทิศาภาคใดๆ  ก็ถือไปได้เอง นกมีปีก จะบิน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 190</p><p>ไปทางทิศาภาคใดๆ ก็มีแต่ปีกของตัวเป็นภาระบินไป ฉันใด ภิกษุก็ฉันนั้น</p><p>แล  เป็นผู้สันโดษด้วยจีวรเป็นเครื่องบริหารกาย ด้วยบิณฑบาตเป็นเครื่อง</p><p>บริหารท้อง เธอจะไปทางทิศาภาคใด  ๆ  ก็ถือไปได้เอง.</p><p>         ภิกษุนั้นประกอบด้วยศีลขันธ์อันเป็นอริยะเช่นนี้ย่อมเสวยสุขอันไม่มี</p><p>โทษในภายใน.</p><p>         ภิกษุนั้นเห็นรูปด้วยจักษุแล้ว ไม่ถือนิมิต ไม่ถืออนุพยัญชนะ เธอ</p><p>ย่อมปฏิบัติเพื่อสำรวมจักขุนทรีย์ ที่เมื่อไม่สำรวมแล้ว จะเป็นเหตุให้อกุศล</p><p>ธรรมอันลามก  คือ อภิชฌาและโทมนัสครอบงำนั้น ชื่อว่ารักษาจักขุน-</p><p>ทรีย์ ชื่อว่าถึงความสำรวมในจักขุนทรีย์  ได้ยินเสียงด้วยโสต...ดมกลิ่นด้วย</p><p>ฆานะ...ลิ้มรสด้วยลิ้น...ถูกต้องโผฏฐัพพะด้วยกาย...รู้แจ้งธรรมารมณ์ด้วยใจ</p><p>แล้ว ไม่ถือนิมิต ไม่ถืออนุพยัญชนะ ย่อมปฏิบัติเพื่อสำรวมมนินทรีย์ที่เมื่อไม่</p><p>สำรวมแล้วจะเป็นเหตุให้อกุศลธรรมอันลามกคือ อภิชฌาและโทมนัสครอบ</p><p>งำนั้น ชื่อว่ารักษามนินทรีย์ ชื่อว่าถึงความสำรวมในมนินทรีย์.</p><p>         ภิกษุนั้นประกอบด้วยอินทรีย์สังวรอันเป็นอริยะเช่นนี้  ย่อมเสวย</p><p>สุขอันไม่ระคนด้วยกิเลสในภายใน.</p><p>         ภิกษุนั้นย่อมทำความรู้สึกตัวในการก้าว ในการถอย ในการแล</p><p>ในการเหลียว    ในการคู้เข้า    ในการเหยียดออก   ในการทรงสังฆาฏิ</p><p>บาตร และจีวร ในการฉัน การดื่ม การเคี้ยว การลิ้ม ในการถ่ายอุจจาระ</p><p>ปัสสาวะ  ย่อมทำความรู้สึกตัวในการเดิน  การยืน  การนั่ง  การหลับ</p><p>การตื่น การพูด การนิ่ง.</p><p>         </p><p>                                      <strong>การชำระจิต</strong></p><p>         [๔๕๖]  ภิกษุนั้นประกอบด้วยศีลขันธ์ อินทรีย์สังวร และสติสัมปชัญญะ</p><p>อันเป็นอริยะเช่นนี้แล้ว ย่อมเสพเสนาสนะอันสงัด คือ ป่า โคนไม้ ภูเขา </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 191</p><p>ซอกเขา  ถ้ำ  ป่าช้า  ป่าชัฏ  ที่แจ้ง  ลอมฟาง  เธอกลับจากบิณฑบาตใน</p><p>กาลภายหลังภัตแล้ว  นั่งขัดสมาธิ   ตั้งกายตรง  ดำรงสติไว้เฉพาะหน้า</p><p>เธอละความเพ่งเล็งในโลกแล้ว มีใจปราศจากความเพ่งเล็งอยู่  ย่อมชำระจิต </p><p>ให้บริสุทธิ์จากความเพ่งเล็งได้  ละความประทุษร้ายคือพยาบาทแล้ว ไม่คิด</p><p>พยาบาท มีความกรุณา หวังประโยชน์แก่สัตว์ทั้งปวงอยู่  ย่อมชำระจิตให้</p><p>บริสุทธิ์จากความประทุษร้ายคือ พยาบาทได้  ละถิ่นมิทธะได้แล้ว  เป็นผู้ปราศ</p><p>จากถิ่นมิทธะ  มีความกำหนดหมายอยู่ที่แสงสว่าง  มีสติสัมปชัญญะอยู่</p><p>ย่อมชำระจิตให้บริสุทธิ์จากถีนมิทธะได้  ละอุทธัจจกุกกุจจะได้แล้ว  เป็นผู้ไม่</p><p>ฟุ้งซ่าน   มีจิตสงบ  ณ  ภายในอยู่  ย่อมชำระจิตให้บริสุทธิ์  จากอุทธัจกุกกุจะ</p><p>ได้  ละวิจีกิจฉาได้แล้ว เป็นผู้ข้ามวิจิกิจฉา ไม่มีความคลางแคลงในกุศลธรรม</p><p>ทั้งหลายอยู่   ย่อมชำระจิตให้บริสุทธิ์จากวิจิกิจฉาได้.</p><p>         [๔๕๗]  ภิกษุนั้นละนิวรณ์  ๕ ประการนี้อันเป็นเครื่องเศร้าหมองแห่ง</p><p>จิต   อันเป็นเครื่องทำปัญญาให้ถอยกำลังได้แล้ว สงัดจากกาม สงัดจากอกุศล</p><p>ธรรม เข้าถึงปฐมฌาน มีวิตก มีวิจาร มีปิติและสุขเกิดแต่วิเวกอยู่   เข้าถึง</p><p>ทุติยฌาน มีความผ่องใสแห่งจิต  ณ  ภายใน  เป็นธรรมเอกผุดขึ้นเพราะวิตกและ</p><p>วิจารสงบไป ไม่มีวิตก ไม่มีวิจาร มีปิติ  และสุขเกิด  แต่สมาธิอยู่    เข้าถึง</p><p>ตติยฌาน เข้าถึงจตุตถฌานอยู่.</p><p>         [๔๕๘]  ภิกษุนั้นเห็นรูปด้วยจักษุแล้ว   ย่อมไม่กำหนัดในรูปที่น่า</p><p>รัก ย่อมไม่ขัดเคืองในรูปที่น่าชัง เป็นผู้มีสติในกายตั้งมั่น และมีจิตหาประ</p><p>มาณมิได้อยู่  ย่อมทราบชัดเจโตวิมุติ และปัญญาวิมุติ อันเป็นที่ดับหมดแห่ง</p><p>อกุศลธรรมอันลามกตามความเป็นจริง  เธอละความยินดียินร้ายอย่างนี้</p><p>แล้ว เสวยเวทนาอย่างใดอย่างหนึ่ง เป็นสุขก็ดี เป็นทุกข์ก็ดี ไม่ใช่ทุกข์ไม่ใช่</p><p>สุขก็ดี   ก็ไม่เพลิดเพลิน ไม่บ่นถึง ไม่ติดใจเวทนานั้น เมื่อภิกษุนั้นไม่เพลิด </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 192</p><p>เพลิน ไม่บ่นถึง ไม่ติดใจ เวทนานั้นอยู่    ความเพลิดเพลินในเวทนาทั้งหลายก็</p><p>ดับไป เพราะความเพลิดเพลินดับ  อุปทานก็ดับ  เพราะอุปาทานดับ  ภพก็</p><p>ดับ เพราะภพดับ  ชาติก็ดับ  เพราะชาติดับ ชรา  มรณะ  โสกะ  ปริเทวะ</p><p>ทุกข์ โทมนัส   และอุปายาสของภิกษุนั้นก็ดับ ความดับแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้น</p><p>นั้น  ย่อมมีได้อย่างนี้  ภิกษุนั้น ได้ยินเสียงด้วยโสต... ดมกลิ่นด้วยฆานะ...</p><p>ลิ้มรสด้วยลิ้น... ถูกต้องโผฏฐัพพะด้วยกาย...รู้แจ้งธรรมารมณ์ด้วยใจ</p><p>แล้ว ย่อมไม่กำหนัดในธรรมารมณ์ที่น่ารัก  ย่อมไม่ขัดเคืองในธรรมารมณ์ที่</p><p>น่าชัง เป็นผู้มีสติในกายตั้งมั่น  และมีจิตหาประมาณมิได้อยู่  ย่อมทราบชัด</p><p>เจโตวิมุติและปัญญาวิมุติ อันเป็นที่ดับหมดแห่งอกุศลธรรมอันลามกตามความ</p><p>เป็นจริง  เธอละความยินดียินร้ายอย่างนี้แล้ว  เสวยเวทนาอย่างใดอย่าง</p><p>หนึ่ง เป็นสุขก็ดี  เป็นทุกข์ก็ดี  มิใช่ทุกข์มิใช่สุขก็ดี  ก็ไม่เพลิดเพลิน  ไม่บ่น  </p><p>ถึง ไม่ติดใจเวทนานั้น เมื่อภิกษุนั้นไม่เพลิดเพลิน ไม่บ่นถึง ไม่ติดใจเวทนา</p><p>นั้นอยู่  ความเพลิดเพลินในเวทนาทั้งหลายก็ดับไป เพราะความเพลิดเพลินดับ</p><p>อุปาทานก็ดับ  เพราะอุปาทานดับ  ภพก็ดับ  เพราะภพดับ  ชาติก็ดับ  เพราะชาติ</p><p>ดับ ชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส และอุปายาสของภิกษุนั้นก็</p><p>ดับ   ความดับแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนั้น   ย่อมมีได้อย่างนี้   ดูก่อนภิกษุทั้ง</p><p>หลาย พวกเธอจงทรงจำตัณหาสังขยวิมุติ   โดยย่อของเรานี้   อนึ่ง พวกเธอจง</p><p>ทรงจำสาติภิกษุผู้เกวัฏฏบุตรว่า  เป็นผู้สวมอยู่ในข่ายตัณหาและกองตัณหา</p><p>ใหญ่ ดังนี้.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสพระพุทูพจน์นี้แล้ว ภิกษุเหล่านั้นชื่นชม</p><p>ยินดี  พระภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้า ฉะนี้แล.</p><p>                                <em>จบ  มหาตัณหาสังขยสูตรที่  ๘ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 193</p><p>             <strong>อรรถกถามหาตัณหาสังขยสูตร</strong></p><p>         มหาตัณหาสังขยสูตรมีบทเริ่มต้นว่า  <strong>เอวมฺเม  สุต</strong>.</p><p>         พึงทราบวินิจฉัยในบทเหล่านั้น  บทว่า  <strong>ทิฏฺิคต</strong>  นี้  ในอลคัททสูตร</p><p>กล่าวบทว่า  ทิฏฐิว่าเป็นลัทธิ. ในที่นี้  ท่านกล่าวว่า  เป็นสัสสตทิฏฐิ.  ก็ภิกษุนั้น</p><p>เป็นผู้สดับมาก  แต่ภิกษุที่สดับน้อยกว่าชาดก  ฟังพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส</p><p>ประชุมเรื่องชาดกว่า</p><p>         ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ครั้งนั้น  เราได้เป็นเวสสันดร  ได้เป็น</p><p>มโหสถ  ได้เป็นวิธูรบัณฑิต  ได้เป็นเสนกบัณฑิต    ได้เป็นพระเจ้ามหาชนก</p><p>ดังนี้. ทีนั้น เธอได้มีความคิดว่า  รูป  เวทนา  สัญญา  สังขารเหล่านี้  ย่อมดับไป</p><p>ในที่นั้น ๆ นั่นแหละ  แต่วิญญาณย่อมท่องเที่ยว  ย่อมแล่นไปจากโลกนี้สู่โลก</p><p>อื่น  จากโลกอื่นสู่โลกนี้  ดังนี้  จึงเกิดสัสสตทิฏฐิ.  เพราะเหตุนั้น  เธอจึงกล่าว</p><p>ว่า  วิญญาณนี้นั่นแหละย่อมท่องเที่ยวไป  ย่อมแล่นไป  ไม่ใช่อย่างอื่น  ดัง</p><p>นี้.  ก็พระสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสไว้ว่า  เมื่อปัจจัยมีอยู่ความเกิดขึ้นแห่ง</p><p>วิญญาณจึงมี  เว้นจากปัจจัย  ความเกิดขึ้นแห่งวิญญาณย่อมไม่มี  ดังนี้. เพราะ</p><p>ฉะนั้น  ภิกษุนี้ชื่อว่า  ย่อมกล่าวคำที่พระพุทธเจ้ามิได้ตรัสไว้  ย่อมให้การประ</p><p>หารชินจักร  ย่อมคัดค้านเวสารัชชญาณ  ย่อมกล่าวกะชนผู้ใคร่เพื่อจะฟังให้</p><p>ผิดพลาด  ทั้งกีดขวางทางอริยะเป็นผู้ปฏิบัติเพื่อสิ่งมิใช่ประโยชน์  เพื่อความ</p><p>ทุกข์แก่มหาชน  มหาโจรเมื่อเกิดในราชสมบัติของพระราชา  ย่อมเกิดขึ้นเพื่อ</p><p>สิ่งมิใช่ประโยชน์  เพื่อความทุกข์แก่มหาชนชื่อฉันใด  บัณฑิตพึงทราบ</p><p>ว่า  โจรในคำสั่งของพระชินเจ้า  เกิดขึ้นแล้วเพื่อสิ่งมิใช่ประโยชน์  เพื่อ</p><p>ความทุกข์แก่มหาชน  ฉันนั้น.</p><p>         บทว่า  <strong>สมฺพหุลา  ภิกฺขู</strong>  ได้แก่  ภิกษุผู้บิณฑบาตเป็นวัตรผู้มีปกติอยู่</p><p>ในชนบท.  บทว่า  <strong>เตนุปสงฺกมึสุ</strong>  ความว่า  ภิกษุเหล่านั้นคิดว่า  ภิกษุสาตินี้</p><p> </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 194</p><p>ได้พวกแล้ว จะพึงยังพระศาสนาให้อันตรธานไป  เธอยังไม่ได้พวกเพียง</p><p>ใด พวกเราจักปลดเปลื้องเธอจากความเห็นผิดเพียงนั้น ดังนี้ จึงไม่ยืนไม่</p><p>นั่ง เข้าไปหาจากที่ที่ตนฟังแล้วๆ นั่นแหละ.</p><p>         บทว่า  <strong>ย  กตมนฺต  สาติ  วิญฺาณ</strong>  ความว่า  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าตรัสถามว่า  ดูก่อนสาติ เธอกล่าวหมายเอาวิญญาณใด  วิญญาณนั้น</p><p>เป็นไฉน. ข้อว่า <strong>ยฺวาย  ภนฺเต  วโท  เวเทยฺโย  ตตฺร  ตตฺร  กลฺยาณปาปกาน</strong></p><p><strong>กมฺมาน  วิปากป   ปฏิสเวเทติ</strong>  ความว่า  สาติภิกษุกราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้</p><p>เจริญ สภาวะใด ย่อมพูดได้  ย่อมเสวยอารมณ์ได้  ก็ ภาวะนั้น ย่อมเสวย</p><p>วิบากของกุศลกรรม และอกุศลกรรมในที่นั้นๆ ได้ข้าพระองค์กล่าวหมายถึง</p><p>วิญญาณอันใด   ข้าแต่พระองค์เจริญ  นี้เป็นวิญญาณนั้นดังนี้.  บทว่า</p><p><strong>กสฺส  นุ  โข  นาม</strong>  ความว่า  ก็ใครคือว่า  แก่กษัตริย์หรือว่า พราหมณ์ หรือ</p><p>ว่าแก่แพศย์  ศูทร คฤหัสถ์ บรรพชิต   เทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย คนใดคน</p><p>หนึ่ง.</p><p>         บทว่า  <strong>อถโข  ภควา  ภิกฺขู  อามนฺเตสิ</strong>  ถามว่า เพราะเหตุไร  จึงตรัส</p><p>เรียกภิกษุทั้งหลาย.   ตอบว่า   ได้ยินว่า  สาติภิกษุได้มีความคิดอย่างนี้ว่า</p><p>พระศาสดาตรัสเรียกเราว่า โมฆบุรุษ  ดังนี้จะไม่มีอุปนิสัยแห่งมรรคและ</p><p>ผลทั้งหลายโดยสักแต่คำที่กล่าวแล้วว่า โมฆบุรุษนี้เท่านั้น  ก็หามิได้ เพราะ</p><p>ว่า  แม้พระอุปเสนเถระ  พระผู้มีพระภาคเจ้าก็ตรัส  อย่างนี้ว่า  ดูก่อนโมฆบุรุษ</p><p>เธอเวียนมาเพื่อความเป็นผู้มักมากเร็วนักดังนี้ ภายหลังสืบต่ออยู่  พยายาม</p><p>อยู่  ก็ได้กระทำให้แจ้งซึ่งอภิญญา  ๖  แม้เราประคองความเพียรแล้ว  ก็จักกระ</p><p>ทำให้แจ้งซึ่งมรรคและผลทั้งหลายดังนี้. ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า เมื่อจะ</p><p>แสดงแก่เธอว่า สาติภิกษุนี้   มีปัจจัยอันขาดแล้ว เป็นผู้มีธรรมอันไม่งอกงาม</p><p>ในศาสนาดังนี้จึงตรัสเรียกภิกษุทั้งหลาย.   บทว่า  <strong>อุสฺมีกโต</strong>   เป็นต้น</p><p>บัณฑิตพึงทราบอธิบายตามที่ได้กล่าวแล้วในหนหลังนั่นแหละ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 195</p><p>         บทว่า  <strong>อถโข  ภควา</strong>  ความว่า  อนุสนธิแม้นี้เป็นของเฉพาะบุคคล.</p><p>ได้ยินว่าสาติภิกษุได้มีความคิดว่า  พระผู้มีพระภาคเจ้า  ตรัสว่า  ธรรมอันเป็น</p><p>อุปนิสัยแห่งมรรคและผลทั้งหลายของเราไม่มี  ดังนี้  เมื่อธรรมอันเป็น</p><p>อุปนิสัยไม่มีอยู่  เราอาจเพื่อจะแก้ไขธรรมอันเป็นอุปนิสสัยได้หรือ  เพราะ</p><p>ว่า  พระตถาคตทั้งหลาย  ย่อมไม่แสดงธรรมแก่บุคคลผู้มีอุปนิสสัย  เท่า</p><p>นั้น  แสดงอยู่แก่ใคร ๆ นั่นแหละ  เราได้โอวาทของพระสุคตจากสำนักของ</p><p>พระพุทธเจ้าแล้วจักกระทำกุศล  เพื่อสวรรค์สมบัติดังนี้. ลำดับนั้น    พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้า  ตรัสแก่สาติภิกษุนั้นว่า  ดูก่อนโมฆบุรุษ  เราไม่ให้โอวาท</p><p>หรืออนุสาสนีแก่เธอ  ดังนี้  เมื่อจะทรงระงับโอวาทของพระสุคตเจ้า  จึงเริ่ม</p><p>เทศนานี้.  เนื้อความแห่งพระดำรัสนั้น  พึงทราบโดยนัยที่กล่าวแล้วในหนหลัง</p><p>นั่นแหละ.  บัดนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้า  เมื่อจะทรงชำระลัทธิในบริษัท  จึงตรัส</p><p>คำว่า  <strong>อิธาห  ภิกฺขู  ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ</strong>  เป็นต้น.  ถ้อยคำแม้ทั้งหมด  บัณฑิตพึง</p><p>ทราบโดยนัยที่กล่าวแล้วในหนหลังนั่นแหละ.</p><p>                                           <em>จบสาติกัณฑ์</em></p><p>         บัดนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้า  เพื่อจะทรงแสดงซึ่งความที่วิญญาณมีปัจจัย</p><p>จึงตรัสคำว่า  <strong>ย  ยเทว  ภิกฺขเว</strong>  เป็นต้น.  บรรดาบทเหล่านั้น  บทว่า <strong>มนญฺจ</strong></p><p><strong>ปฏิจฺจ  ธมฺเม  จ</strong>  ได้แก่  วิญญาณอาศัยภวังคจิต  พร้อมทั้งอาวัชชนะ  และ</p><p>ธรรมดันเป็นไปในภูมิสาม.  บทว่า  <strong>กฏฺญฺจ  ปฏิจฺจ</strong>  เป็นต้น  พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>เจ้าตรัสแล้วเพื่อแสดงชี้แจงด้วยอุปมา.  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงไว้อย่าง</p><p>ไร  ด้วยอุปมานั้น.  ทรงแสดงถึงความไม่มีความพอใจในทวาร.  เหมือนอย่าง</p><p>ว่า  ไฟอาศัยไม่จึงลุกโพลงอยู่  เมื่อปัจจัยคือเชื้อยังมีอยู่นั่นแหละ  ก็ยังลุก</p><p>อยู่  เมื่อปัจจัยคือเชื้อไม่มีอยู่  ก็ย่อมดับไปในที่นั้นนั่นเอง  เพราะความขาด </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 196</p><p>แคลนปัจจัย  ย่อมไม่ถึงซึ่งการนับเป็นต้นว่า  ไฟสะเก็ดไม่เป็นต้น  เพราะก้าว</p><p>ล่วงวัตถุทั้งหลายมีสะเก็ดไม่เป็นต้น  ฉันใด  วิญญาณเกิดขึ้นเพราะอาศัยจักษุ</p><p>และรูปฉันนั้นเหมือนกัน  เมื่อปัจจัยกล่าวคือ  จักขุประสาท  รูป  อาโลกะ</p><p>และมนสิการในทวารนั้น  ยังมีอยู่  ย่อมเกิดขึ้นเมื่อปัจจัยนั้นไม่มีอยู่  ย่อมดังไป</p><p>ในที่นั้นแหละ  ด้วยความบกพร่องแห่งปัจจัย  ย่อมไม่ถึงซึ่งการนับเป็นต้น</p><p>ว่า  โสตวิญญาณเป็นต้น  เพราะก้าวล่วงโสตประสาทเป็นต้น.  ในวาระทั้งปวง</p><p>ก็มีนัยนี้แหละ.  ด้วยเหตุนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้า  จึงทรงติเตียนภิกษุสาติด้วย</p><p>พระดำรัสว่า  เราย่อมไม่กล่าวเหตุแม้สักว่าความพอใจในทวาร  ในความเป็น</p><p>ไปแห่งวิญญาณ  ก็สาติภิกษุโมฆบุรุษนี้  ย่อมกล่าวถึงความพอใจในภพ</p><p>ดังนี้.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้า  ครั้นทรงแสดงความที่วิญญาณมีปัจจัยแล้ว</p><p>บัดนี้  เมื่อจะทรงแสดงถึงความที่ขันธ์แม้ทั้งห้ามีปัจจัย  จึงตรัสคำว่า  ภูตมิท</p><p>เป็นต้น.  บรรดาบทเหล่านั้น  บทว่า  <strong>ภูตมิท</strong>  นี้  ได้แก่  ขันธปัญจกะ  อันเกิด</p><p>แล้ว  เป็นแล้ว  บังเกิดแล้ว  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า  ดูก่อนภิกษุทั้ง</p><p>หลาย  พวกเธอเห็นว่า  ขันธปัญจกะที่เกิดแล้วหรือ.  บทว่า <strong>ตทาหารสมฺภว</strong></p><p>ความว่า  ก็ขันธปัญจกะนั่นนั้น  เกิดขึ้นเพราะอาหาร  เกิดขึ้นเพราะปัจจัย</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้า  ตรัสถามว่า  พวกเธอเห็นปานนี้ว่า  เมื่อปัจจัยมีอยู่</p><p>ขันธปัญจกะย่อมเกิดขึ้นหรือดังนี้.  บทว่า  <strong>ตทาหารนิโรธา</strong>  ได้แก่  เพราะความ</p><p>ดับแห่งปัจจัยนั้น.  บทว่า  <strong>ภูตมิท  โนสุ</strong>  ได้แก่  ขันธปัญจกะนี้เกิดขึ้นแล้ว.</p><p>คือเป็นแล้ว  มีอยู่หรือหนอ.  บทว่า  <strong>ตทาหารสมฺภว  โนสุ</strong>  ความว่า  พระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้า  ตรัสถามว่า  ก็ขันธปัญจกะที่มีแล้วนี้  เกิดขึ้น  เพราะปัจจัยหรือ</p><p>ไม่หนอ.  บทว่า  <strong>ตทาหารนิโรธา</strong>  ได้แก่  เพราะการดับแห่งปัจจัยนั้น.  บท</p><p>ว่า  <strong>นิโรธธมฺม  โนสุ</strong>  ความว่า  พระผู้มีพระภาคเจ้าถามว่า  ขันธปัญจกะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 197</p><p>มีความดับไปเป็นธรรมดาหรือไม่หนอ. บทว่า  <strong>สมฺมปฺปญฺาย  ปสฺสโต</strong></p><p>ความว่า เมื่อบุคคลเห็นอยู่โดยชอบด้วยวิปัสสนาปัญญา  โดยลักษณะ  อัน</p><p>มีรสตามความเป็นจริงว่า  ขันธปัญจกะนี้   เกิดแล้ว เป็นแล้ว   บังเกิดแล้ว</p><p>ดังนี้.   บทว่า   <strong>ปญฺาย  สุทิฏฺ</strong>  ได้แก่  เห็นแล้วโดยชอบ  ด้วยวิปัสสนาปัญญา</p><p>โดยนัยที่กล่าวแล้วนั่นแหละ.  บุคคลเหล่าใดๆ  กำหนดคำถามนั้น  ด้วยอา</p><p>การอย่างนี้   พระผู้มีพระภาคเจ้า   เมื่อทรงรับปฏิญญาของคนเหล่านั้นๆ</p><p>ก็จักแสดงถึงความที่ขันธ์ห้ามีปัจจัย    ดังนี้.</p><p>         บัดนี้  พวกภิกษุมีความเป็นขันธ์ปัญจกะนั้นมีปัจจัย  และมีนิโรธเป็น</p><p>อย่างดี  ด้วยปัญญาใด  พระผู้มีพระภาคเจ้า   เมื่อจะตรัสถามถึงความที่ขันธ-</p><p>ปัญจกะนั้นไม่มีตัณหาในที่นั้น  จึงตรัสคำว่า  <strong>อิม  เจ  ตุมฺเห</strong>  เป็นต้น.  บรรดาบท</p><p>เหล่านั้น.  บทว่า  <strong>ทิฏฺิ</strong>  ได้แก่  วิปัสสนาสัมมาทิฏฐิ.  ชื่อว่า  บริสุทธิ์  เพราะเห็น</p><p>โดยสภาวะ  ชื่อว่า  ผุดผ่อง  เพราะเห็นปัจจัย.  บทว่า  <strong>อลฺลิเยถ</strong>  ได้แก่  พึงติดด้วย</p><p>ตัณหาและทิฏฐิทั้งหลายอยู่.  บทว่า  <strong>เกฬาเยถ</strong>  ได้แก่  พึงเพลิดเพลินอยู่  ด้วยตัณหา</p><p>และทิฏฐิ.  บทว่า  <strong>ธเนยฺยาถ</strong>  ได้แก่  ถึงถึงความอยากได้  เหมือนผู้ปรารถนา</p><p>ทรัพย์.  บทว่า  <strong>มมาเยถ</strong>   ได้แก่  พึงยังเหตุสักว่าตัณหาและทิฏฐิให้เกิด </p><p>ขึ้น.  บทว่า <strong>นิตฺถรณตฺถาย โน  คหณตฺถาย</strong>  ความว่า พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ตรัสว่า  ธรรมใด เปรียบด้วยทุ่น (แพชนิดหนึ่ง) ที่เราแสดงแล้ว   เพื่อประ</p><p>โยชน์ในอันสลัดออกจากโอฆะ  ๔  พวกเธอพึงรู้ธรรมนั้น  มิใช่เพื่อประโยชน์</p><p>ในอันถือเอาด้วยสามารถแห่งความใคร่  บ้างหรือหนอ  ดังนี้.  บัณฑิตพึงทราบ</p><p>ธรรมฝ่ายขาวโดยตรงกันข้าม.</p><p>         บัดนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้า  เมื่อจะทรงแสดงปัจจัยแห่งขันธ์เหล่า</p><p>นั้น  จึงตรัสคำว่า  <strong>จตฺตาโร  เม  ภิกฺขเว  อาหารา</strong>  เป็นต้น.  คำนั้น มีอรรถตาม </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 198</p><p>ที่กล่าวไว้แล้วนั่นแหละ.  มีอธิบายว่า   เหมืออย่างว่า ธรรมอย่าหนึ่ง  ที่พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า  เธอย่อมรู้ธรรมนี้   คือว่า บุคคลเมื่อรู้ด้วยสามารถ</p><p>แห่งประเพณีเป็นมาอย่างนี้ว่า     เราย่อมไม่รู้มารดาของบุคคลนี้อย่าง</p><p>เดียว ย่อมรู้แม้ซึ่งมารดาของมารกา ดังนี้  ชื่อว่า ย่อมรู้อย่างดี ฉันใด พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าก็ฉันนั้นเหมือนกัน  ย่อมทรงทราบชัดแต่เพียงขันธ์อย่างเดียว</p><p>เท่านั้นก็หาไม่ ทรงทราบความสืบต่อเนื่องๆ  กันมาแห่งธรรมที่เป็นปัจจัยทั้ง</p><p>ปวง อย่างนี้ว่า  ย่อมทรงทราบชัดแม้ปัจจัยแห่งขันธ์ทั้งหลาย  ย่อมทรงทราบ</p><p>แม้ปัจจัยแห่งปัจจัยทั้งหลายเหล่านั้น.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้า  เมื่อทรงแสดงกำลังของพระพุทธเจ้า เพื่อทรง</p><p>แสดงความสืบเนื่องต่อๆ  กันมาแห่งปัจจัยในบัดนี้  จึงตรัสคำว่า  <strong>อิเม จ ภิกฺขเว</strong></p><p><strong>จตฺตาโร  อาหารา</strong>  เป็นต้น.  แม้คำนั้น  ก็มีอรรถเหมือนที่กล่าวแล้ว. กถาว่า</p><p>ด้วยปฏิจจสมุปบาทในพระบาลีนี้ว่า      ก่อนภิกษุทั้งหลายสังขารทั้ง</p><p>หลาย มีเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย ฯลฯ ด้วยประการฉะนี้แล  ความเกิดขึ้น</p><p>แห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนั้น  ย่อมมีได้อย่างนี้  ดังนี้  พึงให้พิสดาร ก็กถานั้นกล่าว</p><p>พิสดารไว้แล้วในวิสุทธิมรรค.</p><p>         บทว่า  <strong>อิมสฺมึ  สติ  อิท  โหติ</strong>  ได้แก่ เมื่อปัจจัยมีอวิชชาเป็นต้นนี้มี</p><p>อยู่  ผลมีสังขารเป็นต้นนี้ก็มี.  บทว่า <strong>อิมสฺสุปฺปาทา  อิทิ  อุปฺปชฺชติ</strong>  ได้แก่</p><p>เพราะปัจจัยมีอวิชชาเป็นต้นนี้เกิดขึ้นผลมีสังขารเป็นต้นนี้  ก็เกิดขึ้น. ด้วยเหตุ</p><p>นั้นเหละ พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย สังขารทั้ง</p><p>หลาย  จึงมี  ฯลฯ  ความเกิดขึ้นแห่งกองทุกข์ทั้งมวลนั้น  ย่อมมีได้อย่างนี้</p><p>ดังนี้.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้า  ครั้นทรงแสดงวัฏฏะอย่างนี้แล้ว บัดนี้ เมื่อจะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 199</p><p>ทรงแสดงถึงวิวัฏฏะจึงตรัสคำว่า <strong>อวิชฺชาย  เตฺวว   อเสสวิราคนิโรธา</strong>  เป็น</p><p>ต้น. บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า <strong>อวิชฺชาย เตฺวว</strong> คือ อวิชชานั่นแหละ. บท</p><p>ว่า <strong>อเสสวิราคนิโรธา</strong> คำนี้   พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า เพราะสังขารดับ</p><p>ไป วิญญาณจึงดังดังนี้เป็นต้น เพื่อแสดงว่า ก็เพราะความดับไปแห่งสังขาร</p><p>ทั้งหลาย อันดับไปแล้วอย่างนี้ว่า เพราะความดับโดยไม่เหลือด้วยมรรค</p><p>กล่าวคือ วิราคะ ความดับไม่เกิดขึ้นแห่งสังขารทั้งหลาย จึงมี ดังนี้ วิญญาณ</p><p>ก็ดับ และเพราะความดับแห่งธรรมทั้งหลายมีวิญญาณเป็นต้น ชื่อว่า ธรรม</p><p>ทั้งหลายมีรูปเป็นต้น ก็ย่อมดับไปเหมือนกัน ดังนี้ แล้วจึงตรัสว่า ความดับ</p><p>แห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนั้น ย่อมมิได้อย่างนี้. บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า <strong>เกวลสฺส</strong></p><p>ได้แก่  ทั้งสิ้น  อธิบายว่า  กองทุกข์ล้วน ๆ  เว้นจากความเป็นสัตว์.  บทว่า</p><p><strong>ทุกฺขกฺขนฺธสฺส</strong>  แปลว่า กองทุกข์. บทว่า  <strong>นิโรโธ  โหติ</strong>  ได้แก่ ความไม่เกิด</p><p>ขึ้น. บทว่า <strong>อิมสฺมึ  อสติ</strong> เป็นต้น บัณฑิตพึงทราบโดยนัยตรงกันข้ามกับคำ</p><p>ที่กล่าวแล้ว.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้า  ครั้นตรัสปฏิจจสมุปบาททั้งวัฏฏะและวิวัฏฏะ</p><p>ด้วยอาการอย่างนี้แล้ว  บัดนี้เมื่อจะตรัสถามถึงความไม่มีแห่งการท่องเที่ยว</p><p>ไป  อันบุคคลผู้รู้อยู่ซึ่งความหมุนเวียนไปแห่งปัจจัย ๑๒  นี้พร้อมด้วยมรรค</p><p>ในวิปัสสนาญาณที่ละได้แล้วนั้น  จึงตรัสคำว่า  <strong>อปินุ  ตุมฺเห  ภิกฺขเว</strong>  เป็น</p><p>ต้น.</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า <strong>เอว  ชานนฺตา</strong> ได้แก่   รู้อยู่อย่างนี้พร้อม</p><p>ด้วยวิปัสสนามรรค. บทว่า <strong>เอว ปสฺสนฺตา</strong> เป็นไวพจน์ของคำนั้นนั่นแหละ.</p><p>บทว่า  <strong>ปุพฺพนฺต</strong>  อธิบายว่า ขันธ์   ธาตุ  และอายตนะทั้งหลายในอดีต. บท</p><p>ว่า <strong>ปฏิธาเวยฺยาถ</strong>  คือว่า พึงแล่นไปด้วยอำนาจแห่งตัณหาและทิฏฐิ. คำที่</p><p>เหลือพิสดารแล้วในสัพพาสวสูตร. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 200</p><p>         บัดนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้า  เมื่อจะตรัสถามถึงความไม่หวั่นไหวของ</p><p>ภิกษุเหล่านั้น  ในที่นั้นจึงตรัสคำว่า  <strong>อปินุ  ตุมฺเห  ภิกฺขเว  เอว  ชานนฺตา  เอว</strong></p><p><strong>ปสฺสนฺตา  เอว  วเทยฺยาถ  สตฺถา  โน  ครุ</strong>  ดังนี้เป็นต้น.  แปลว่า  ดูก่อนภิกษุทั้ง</p><p>หลาย  พวกเธอรู้อยู่อย่างนี้  เห็นอยู่อย่างนี้  พึงกล่าวอย่างนี้ว่า  พระศาสดาเป็น</p><p>ครูของพวกเรา.</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น  บทว่า  <strong>ครุ</strong>  ได้แก่  ผู้เต็มไปด้วยภาระ  เป็นผู้คล้อย</p><p>ตามความใคร่ก็มิได้.  บทว่า  <strong>สมโณ</strong>  ได้แก่  สมณะผู้ตรัสรู้แล้ว.  บทว่า</p><p><strong>อญฺ  สตฺถาร  อุทฺทิเสยฺยาถ</strong>  ความว่า  พวกเธอพึงเป็นผู้สำคัญอย่างนี้ว่า</p><p>พระศาสดานี้  ไม่สามารถยังกิจของพวกเราให้สำเร็จดังนี้  แล้วพึงยกย่อง</p><p>ศาสดาอื่น คือภายนอกพระศาสนาบ้างหรือ.  บทว่า  <strong>ปุถุสมณพฺราหฺมณาน</strong></p><p>คือ  สมณะเดียรถีย์และพราหมณ์เป็นอันมาก.  บทว่า  <strong>วตกุตุหลมงฺคลานิ</strong>  ได้</p><p>แก่  สมาทานข้อปฏิบัติอย่างหนึ่ง  ตื่นความเห็นอย่างหนึ่ง  และทิฏฐมงคล</p><p>สุตมงคล  มุตตมงคลอย่างหนึ่ง.  บทว่า  <strong>ตานิ  สารโต  ปจฺจาคจฺเฉยิยาถ</strong>  ความ</p><p>ว่า  พึงเป็นผู้สำคัญเหล่านั้น  อย่างนี้ว่าเป็นสาระ  ดังนี้  ยึดถือเอา  อธิบาย</p><p>ว่า  แม้สละออกแล้วอย่างนี้  แล้วก็ยึดถือเอาอีก.  บทว่า  <strong>สมม  าต</strong>  ได้แก่</p><p>รู้ได้เองด้วยญาณ.  บทว่า  <strong>สาม  ทิฏ</strong>  ได้แก่  เห็นได้เองด้วยปัญญาจักษุ.</p><p>บทว่า  <strong>สาม  วิทิต</strong>  ได้แก่  กระทำให้แจ้ง  คือทำให้ปรากฏได้เอง. บทว่า  <strong>อุปนี-</strong></p><p><strong>ตา  โข  เม ตุมฺเห</strong>  ความว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  พวกเธออันเรานำเข้าไปสู่</p><p>นิพพานโดยธรรมอันมีสภาวะที่ตนพึงเห็นเองเป็นต้นนี้.  อธิบายว่า  อันเรา</p><p>ให้  ถึงแล้ว  เนื้อความแห่งธรรมทั้งหลายมี<strong>สนฺทิฏิโก</strong>  เป็นต้น  พิสดารแล้วใน</p><p>วิสุทธิมรรค.  บทว่า  <strong>อิทเมต  ปฏิจฺจ  วุตฺต</strong>  ความว่า  คำนี้  อย่างนี้  เรากล่าว</p><p>แล้ว  เพราะอาศัยความที่พวกเธอรู้เองเป็นต้น.</p><p>         ถามว่า  เพราะเหตุไร  พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงเริ่มคาถาว่า  ดูก่อนภิกษุ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 201</p><p>ทั้งหลาย   ก็เพราะการประชุมพร้อมแห่งปัจจัย  ๓  ประการดังนี้.  พระองค์ทรง</p><p>ยังเทศนาให้ถึงที่สุดแล้ว    ด้วยสามารถแห่งวัฏฏะในหนหลังมิใช่หรือ. ตอบ</p><p>ว่า ใช่ให้ถึงที่สุดแล้ว.  แต่ว่าอนุสนธินี้เป็นของเฉพาะบุคคล. จริงอยู่  โลกสัน</p><p>นิวาสนี้   หลงใหลแล้วในปฏิสนธิ.  เพราะฉะนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า จึงเริ่ม</p><p>เทศนานี้ว่า  เราจักกำจัดฐานอันเป็นที่ตั้งแห่งความหลงใหลของโลกสัน-</p><p>นิวาสนั้นทำให้ปรากฏ.  อีกอย่างหนึ่ง  อวิชชามีวัฏฏะเป็นมูล  ความบังเกิดขึ้น</p><p>แห่งพุทธะมีวิวัฏฏะเป็นมูล เพราะเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า แม้ทรงแสดง</p><p>อวิชชาอันมีวัฏฏะเป็นมูล  และพุทธุปบาทอันมีวิวัฏฏะเป็นมูลแล้ว  ทรงดำริ</p><p>ว่า   เราจักยังเทศนาให้ถึงที่สุดอีกครั้งเดียว  ด้วยสามารถแห่งวัฏฏะและวิวัฏฏะ</p><p>ดังนี้     จึงเริ่มเทศนานี้.</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า <strong>สนฺนิปาตา</strong>ได้แก่ เพราะการประชุม</p><p>คือว่า เพราะประมวลมา. บทว่า  <strong>คพฺภสฺส</strong>  ได้แก่  สัตว์ผู้เกิดขึ้นในครรภ์.</p><p>บทว่า  <strong>อวกฺกนฺติ   โหติ</strong>  ได้แก่   ความเกิดย่อมมี. จริงอยู่ในที่บางแห่งท้องแห่ง</p><p>มารดาท่านเรียกว่า  ครรภ์.  เหมือนอย่างที่กล่าวไว้ว่า :-</p><p>              <strong>ยเมกรตฺตึ  ปม                 คพฺเภ  วสติ  มาณโว</strong></p><p><strong>           อพฺภุฏฺิโตว  สยติ               ส  คจฺฉ  น  นิวตฺตติ.</strong></p><p>            แปลว่า  <strong>สัตว์อยู่ในท้องเเม่  ตลอดราตรีหนึ่งก่อน เขาลุกขึ้นแล้ว</strong></p><p><strong>ก็นอน เขาไปไม่กลับ</strong>.  ในที่บางแห่ง  <strong>ท่านเรียกสัตว์ผู้เกิดในครรภ์ว่า ครรภ์</strong>.</p><p>เหมือนอย่างที่กล่าวไว้ว่า  <strong>ยถา  โข ปนานนฺท  อิตฺถิโย  อญฺา  นว  วา  ทส  วา</strong></p><p><strong>มาเส   คพฺภ   กุจฺฉินา   ปริหริตฺวา  วิชายนฺติ</strong>   แปลว่า  ก่อนอานนท์  หญิงอื่นๆ</p><p>ย่อมรักษาทารกผู้เกิดในครรภ์ด้วยท้อง   เก้าเดือน หรือว่า สิบเดือนแล้วจึง</p><p>คลอด.  ในที่นี้   ท่านประสงค์เอาสัตว์.  คำที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 202</p><p><strong>คพฺภสฺส  อวกฺกนฺติ โหติ</strong>  ดังนี้ หมายถึงสัตว์นั้น.บทว่า  <strong>อิธ</strong> ได้แก่ ในสัตว์โลก</p><p>นี้. บทว่า <strong>มาตา  จ  อุตุนี โหติ</strong> นี้ ตรัสหมายเอาเวลามีระดู. ได้ยินว่า ทารก</p><p>ย่อมเกิดแก่มาตุคามในโอกาสใด ในโอกาสนั้น เม็ดโลหิตใหญ่ตั้งอยู่แล้ว</p><p>แตกไหลไป เป็นวัตถุบริสุทธิ์ เมื่อวัตถุบริสุทธิ์ มารดาบิดาอยู่ร่วมกันครั้ง</p><p>เดียวมีเขตเจ็ดวันทีเดียว ในสมัยนั้น ทารกย่อมเกิดขึ้นได้  แม้ด้วยการลูบคลำ</p><p>อวัยวะ มีการจับมือ จับมวยผมเป็นต้น. บทว่า  <strong>คนฺธพฺโพ</strong> ได้แก่ สัตว์ผู้เข้าถึง</p><p>ในที่นั้น. บทว่า <strong>ปจฺจุปฏฺิโต โหติ</strong> นี้ มีอธิบายว่า ชื่อว่า สัตว์ผู้จ้องดูการอยู่</p><p>ร่วมมารดาและบิดา ซึ่งยืนอยู่ในที่ใกล้  ย่อมไม่มี แต่ว่า สัตว์หนึ่ง ผู้อันกรรม</p><p>ซัดส่งไปแล้ว ซึ่งจะเกิดขึ้นในโอกาสนั้น มีอยู่  ดังนี้. บทว่า <strong>สสเยน</strong> ความ</p><p>ว่า ด้วยการสงสัยในชีวิตอย่างใหญ่ อย่างนี้ว่า  เราหรือว่าบุตรของเราจัก</p><p>ปราศจากโรคไหมหนอดังนี้.</p><p>         บทว่า  <strong>โลหิตญฺเหต  ภิกฺขเว</strong>  ความว่า ได้ยินว่า โลหิตของแม่ในครั้ง</p><p>นั้น ถึงพร้อมแล้วและถึงพร้อมแล้วซึ่งฐานะนั้น  คือว่า ย่อมเป็นของขาวด้วย</p><p>ความสิเนหาในบุตร  เพราะฉะนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสอย่างนั้น.</p><p>บทว่า <strong>วงฺก</strong> ได้แก่ ไถเล็กของทารกในผู้เล่นอยู่. การเล่นประหารไม้สั้น</p><p>ด้วยไม้ยาว ท่านเรียกว่า <strong>ฆฏิกา</strong>. บทว่า <strong>โมกฺขจิก</strong> ได้แก่ การเล่นหมุนเวียน.</p><p>มีอธิบายว่า การเล่นจับท่อนไม้ในอากาศ  หรือว่า  เล่นเอาหัวตั้งที่พื้นดิน</p><p>แล้วพลิกไปมาข้างล่างข้างบน. จักรหมุนไปด้วยการกระทบลม ที่ทำด้วย</p><p>วัตถุทั้งหลายมีใบตาลเป็นต้น ท่านเรียกว่า  ปิงคุลิกะ.  ทะนานทำด้วยใบ</p><p>ไม้ ท่านเรียกว่า  ปัตตาฬหกะ ได้แก่ การเล่นตวงวัตถุทั้งหลายมีทรายเป็น</p><p>ต้น ด้วยทะนานใบไม้นั้น. บทว่า <strong>รถก</strong>  ได้แก่ รถเล็ก.  แม้ธนู ก็ได้แก่ธนูเล็ก</p><p>นั่นแหละ. บทว่า <strong>สารชฺชติ</strong> ได้แก่ ย่อมยังราคะให้เกิดขึ้น. บทว่า <strong>พฺยาปชฺชติ</strong></p><p>ได้แก่ ย่อมยังความพยาบาทให้เกิดขึ้น. บทว่า  <strong>อนุปฏฺิตกายสติ</strong>   ความ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 203</p><p>ว่า  สติในกาย  เรียกว่า  กายสติ  อธิบายว่า  ตั้งกายสตินั้น. บทว่า  <strong>ปริตฺตเจตโส</strong></p><p>ได้แก่  อกุศลจิต.  บทว่า  <strong>ยตฺถสฺส  เต ปาปกา</strong> ความว่า อกุศลธรรมอัน</p><p>ลามกเหล่านั้นย่อมดับไป  ในผลสมาบัติใด ย่อมไม่รู้ย่อมไม่บรรลุสมาบัติ</p><p>นั้น. บทว่า  <strong>อนุโรธวิโรธ</strong>  ได้แก่ ราคะ และโทสะ. บทว่า <strong>อภินนฺทติ</strong> ได้แก่</p><p>ย่อมเพลิดเพลินด้วยอำนาจแห่งตัณหา  เมื่อบุคคลกล่าวด้วยอำนาจแห่งตัณหา</p><p>ว่า โอ สุขหนอ เป็นต้น ชื่อว่า ย่อมบ่น. บทว่า <strong>อชฺโฌสาย ติฏฺติ</strong> ได้แก่</p><p>กลืนกิน คือยังกิจให้สำเร็จแล้วถือเอาด้วยความติดใจในตัณหา.  อธิบาย</p><p>ว่า จงยินดียิ่งซึ่งสุข หรือว่าอทุกขมสุข  ก่อนหรือว่าย่อมยินดียิ่งซึ่งทุกข์อย่าง</p><p>ไร. เมื่อบุคคลยึดถือว่า เรามีทุกข์ ทุกข์เป็นของเรา  ดังนี้ ชื่อว่า ย่อมยินดียิ่ง</p><p>ในทุกข์. บทว่า <strong>อุปฺปชฺชติ  นนฺทิ</strong>  ได้แก่  ตัณหาย่อมเกิดขึ้น.บทว่า <strong>ตทุปา-</strong></p><p><strong>ทาน</strong> ความว่า ตัณหานั้นเอง ชื่อว่า  อุปาทาน  เพราะอรรถว่ายึดถือ.  ก็ปัจจยา-</p><p>การอันเป็นวัฏฏะมีสนธิสามและสังเขปนี้นี้ว่า <strong>ตสฺส อุปาทานปจฺจยา ภโว</strong></p><p><strong>ฯเปฯ  สมุทโย   โหติ</strong>  ดังนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงตรัสอีกครั้งหนึ่ง.</p><p>         บัดนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้า  เพื่อทรงแสดงอันเป็นส่วนวิวัฏฏะ  จึง</p><p>ตรัสว่า  <strong>อิธ  ภิกฺขเว  ตถาคโต  โลเก อุปฺปชฺชติ</strong> เป็นต้น. บรรดาบทเหล่า</p><p>นั้น   บทว่า<strong>อุปฺปมาณเจตโส</strong>  ความว่า  ชื่อว่า  มีจิตหาประมาณมิได้  เพราะมีจิตเป็น</p><p>โลกุตตระอันประมาณมิได้ อธิบายว่า เป็นผู้พรั่งพร้อมด้วยมรรคจิต.</p><p>         บทว่า  <strong>อิม  โข  เม ตุมฺเห  ภิกฺขเว  สงฺขิตฺเตน  ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตึ  ธาเรถ</strong></p><p>ความว่า พระผู้มีพระภาคเจ้า ตรัสว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  พวกเธอจงทรงจำ</p><p>เทศนาตัณหาสังขยวิมุตติของเรา อันเราแสดงโดยย่อนี้    ตลอดกาลเป็นนิตย์</p><p>เถิด  อย่าหลงลืม.   จริงอยู่   เทศนาในที่นี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า</p><p>วิมุตติ  เพราะเป็นเหตุได้วิมุตติ. บทว่า  <strong>มหาตณฺหาชาลตณฺหาสฆาฏิปฏิ- </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 204</p><p><strong>มุกฺก</strong>  ความว่า  ตัณหา  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ข่ายตัณหาใหญ่</p><p>เพราะอรรถว่า ร้อยรัดไว้   ตรัสว่า  สังฆาฏะ  เพราะอรรถว่า  เสียดสี  อธิบาย</p><p>ว่า พวกเธอจงทรงจำสาติภิกษุผู้เป็นบุตรนายเกวัฏฏ์นี้ว่า  เป็นผู้สวมอยู่ในข่าย</p><p>แห่งตัณหาใหญ่  และในร่างตัณหานี้  พึงทรงจำภิกษุนั้นว่า  เป็นผู้เข้าไปแล้ว</p><p>อยากอยู่ภายใน  ดังนี้   ด้วยประการฉะนี้. คำที่เหลือในที่ทั้งปวงง่ายทั้งนั้น</p><p>แล.</p><p>                           <em>จบอรรถกถามหาตัณหาสังขยสูตรที่  ๘ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 205</p><p>                           <strong>๙.  มหาอัสสปุรสูตร</strong></p><p>         [๔๕๙]  ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้</p><p>         สมัยหนึ่ง     พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่ที่อัสสปุรนิคมของหมู่</p><p>เจ้าอังคะในอังคชนบท  ครั้งนั้น    พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสเรียกภิกษุ</p><p>ทั้งหลายว่า    ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย   ภิกษุเหล่านั้นทูลรับพระดำรัสของ</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าแล้ว.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ประชุมชนย่อม</p><p>รู้จักพวกเธอว่าสมณะๆ   ก็แหละพวกเธอ เมื่อเขาถามว่า ท่านทั้งหลายเป็น</p><p>อะไร ก็ปฏิญญา (รับ) ว่า พวกเราเป็นสมณะ  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  เมื่อพวก</p><p>เธอนั้น มีชื่ออย่างนี้มีปฏิญญาอย่างนี้แล้ว   ก็ควรศึกษาอยู่อย่างนี้ว่า เราทั้ง</p><p>หลายจักสมาทานประพฤติกรรม ทำความเป็นสมณะด้วย ทำความเป็น</p><p>พราหมณ์ด้วย  เมื่อพวกเราปฏิบัติอยู่อย่างนี้   ชื่อและปฏิญญานี้ของพวกเรา</p><p>ก็จักเป็นความจริงแท้  ใช่แต่เท่านั้น  พวกเราบริโภค  จีวร  บิณฑบาต</p><p>เสนาสนะ  และคิลานปัจจัยเภสัชบริขารของทายกเหล่าใด  สักการะทั้งหลาย</p><p>นั้น   ของทายกเหล่านั้น  ก็จักมีผลมาก    มีอานิสงส์มาก ในเพราะพวกเรา</p><p>อีกอย่างหนึ่งเล่า  บรรพชานี้ของพวกเรา  ก็จักไม่เป็นหมันจักมีผล  มีกำไร.</p><p>         [๔๖๐]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ก็ธรรมทำความเป็นสมณะและทำ</p><p>ความเป็นพราหมณ์ เป็นอย่างไร พวกเธอควรศึกษาอยู่อย่างนี้ว่า เราทั้ง</p><p>หลายจักเป็นผู้ประกอบด้วยหิริและโอตตัปปะ   บางทีพวกเธอจะมีความดำริ</p><p>ว่า พวกเราเป็นผู้ประกอบด้วยหิริและโอตตัปปะแล้ว ด้วยกิจเพียงเท่านี้</p><p>พอละพวกเราทำเสร็จแล้ว สามัญญัตถะประโยชน์ของความเป็นสมณะ</p><p>(มรรค ผล นิพพาน) พวกเราถึงแล้วโดยลำดับ  กิจอะไรๆ  ที่ควรทำให้ยิ่งขึ้น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 206</p><p>ไปมิได้มี พวกเธอถึงความยินดีด้วยกิจเพียงเท่านั้น เราขอบอกแก่เธอทั้ง</p><p>หลาย ขอเตือนแก่เธอทั้งหลายเมื่อกิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปยังมีอยู่  สามัญ</p><p>ญัตถะที่พวกเธอปรารถนา อย่าได้เสื่อมไปเสียเลย.</p><p>         [๔๖๑]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็กิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปเป็นอย่างไร</p><p>พวกเธอควรศึกษาอยู่อย่างนี้ว่า   เราทั้งหลายจักมีกายสมาจารบริสุทธิ์</p><p>ปรากฏ เปิดเผย ไม่มีช่องและคอยระวัง จักไม่ยกตน ไม่ข่มผู้อื่น ด้วยความ</p><p>เป็นผู้มีกายสมาจารอันบริสุทธิ์นั้น บางทีพวกเธอจะมีความดำริว่า พวกเรา</p><p>เป็นผู้ประกอบด้วยหิริและโอตตัปปะ   มีกายสมาจารบริสุทธิ์แล้ว   ด้วยกิจเพียง</p><p>เท่านี้   พอละ   พวกเราทำเสร็จเเล้วสามัญญัตถะพวกเราถึงแล้วโดยลำ</p><p>ดับ กิจอะไรๆ  ที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปมิได้มี  พวกเธอถึงความยินดีด้วยกิจเพียง </p><p>เท่านั้น  เราขอบอกแก่เธอทั้งหลาย  ขอเตือนแก่เธอทั้งหลาย  เมื่อกิจที่ควรทำ</p><p>ให้ยิ่งขึ้นไปยังมีอยู่  สามัญญัตถะที่พวกเธอปรารถนาอย่าได้เสื่อมไปเสีย</p><p>เลย.</p><p>         [๔๖๒]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ก็กิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปเป็นอย่างไร</p><p>พวกเธอควรศึกษาอยู่อย่างนี้ว่า     เราทั้งหลายจักมีวจีสมาจารบริสุทธิ์</p><p>ปรากฏ  เปิดเผย ไม่มีช่องและคอยระวัง  จักไม่ยกตน ไม่ข่มผู้อื่น ด้วยความ</p><p>เป็นผู้มีวจีสมาจารบริสุทธิ์นั้น    บางทีพวกเธอจะมีความดำริว่า พวกเราเป็น</p><p>ผู้ประกอบด้วยหิริและโอตตัปปะ  มีกายสมาจาร  และวจีสมาจารบริสุทธิ์</p><p>แล้ว ด้วยกิจเพียงเท่านี้พอละ พวกเราทำเสร็จแล้ว สามัญญัตถะพวกเราถึง</p><p>แล้วโดยลำดับ กิจอะไรๆ ที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปมิได้มี  พวกเธอถึงความยินดี</p><p>ด้วยกิจเพียงเท่านั้น   เราขอบอกแก่เธอทั้งหลายขอเตือนแก่เธอทั้งหลาย</p><p>เมื่อกิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปยังมีอยู่  สามัญญัตถะที่พวกเธอปรารถนาอย่าได้</p><p>เสื่อมไปเสียเลย. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 207</p><p>         [๔๖๓]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็กิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปเป็นอย่างไร</p><p>พวกเธอควรศึกษาอยู่อย่างนี้ว่า   เราทั้งหลายจักมีมโนสมาจารบริสุทธิ์</p><p>ปรากฏ  เปิดเผย  ไม่มีช่องและคอยระวัง  จักไม่ยกตน ไม่ข่มผู้อื่น ด้วย</p><p>ความ  เป็นผู้มีมโนสมาจารบริสุทธิ์นั้น  บางทีพวกเธอจะมีความดำริว่า</p><p>พวกเราเป็นผู้ประกอบด้วยหิริและโอตตัปปะ   มีกายสมาจาร   วจีสมา</p><p>จาร และมโนสมาจารบริสุทธิ์แล้ว   ด้วยกิจเพียงเท่านี้พอละพวกเราทำเสร็จ</p><p>แล้ว สามัญญัตถะพวกเราถึงแล้วโดยลำดับ กิจอะไรๆ ที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปมิ</p><p>ได้มี    พวกเธอถึงความยินดีด้วยกิจเพียงเท่านั้น    เราขอบอกแก่เธอทั้ง</p><p>หลาย ขอเตือนแก่เธอทั้งหลาย เมื่อกิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปยังมีอยู่  สามัญ</p><p>ญัตถะที่พวกเธอปรารถนาอย่าได้เสื่อมไปเสียเลย.</p><p>         [๔๖๔]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ก็กิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปเป็นอย่างไร</p><p>พวกเธอควรศึกษาอยู่อย่างนี้ว่า เราทั้งหลายจักมีอาชีวะบริสุทธิ์ ปรากฏ</p><p>เปิดเผย ไม่มีช่องและคอยระวัง  จักไม่ยกตน  ไม่ข่มผู้อื่น  ด้วยความเป็นผู้มีอาชีวะ</p><p>บริสุทธิ์นั้น บางทีพวกเธอจะมีความดำริว่า  พวกเราเป็นผู้ประกอบด้วยหิริ</p><p>และโอตตัปปะ มีกายสมาจาร วจีสมาจาร มโนสมาจาร และอาชีวะบริสุทธิ์</p><p>แล้ว ด้วยกิจเพียงเท่านี้  พอละ พวกเราทำเสร็จแล้ว สามัญญัตถะพวกเราถึง</p><p>แล้วโดยลำดับ  กิจอะไรๆ ที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปมิได้มี  พวกเธอถึงความยินดี</p><p>ด้วยกิจเพียงเท่านั้น เราขอบอกแก่เธอทั้งหลาย  ขอเตือนแก่เธอทั้งหลาย</p><p>เมื่อกิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปยังมีอยู่สามัญญัตถะที่พวกเธอปรารถนาอย่าได้</p><p>เสื่อมไปเสียเลย.</p><p>         [๔๖๕]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็กิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปเป็นอย่างไร</p><p>พวกเธอควรศึกษาอยู่อย่างนี้ว่า เราทั้งหลายจักมีทวารอันคุ้มครองแล้วในอิน</p><p>ทรีย์ทั้งหลาย  เห็นรูปด้วยจักษุแล้ว  ไม่ถือโดยนิมิต   ไม่ถือโดยอนุพยัญ- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 208</p><p>ชนะ จักปฏิบัติเพื่อสำรวมจักขุนทรีย์  ที่เมื่อไม่สำรวมแล้ว จะเป็นเหตุให้</p><p>อกุศลธรรมอันลามก คือ อภิชฌา และโทมนัสครอบงำได้ชื่อว่ารักษาจัก-</p><p>ขุนทรีย์   ถึงความสำรวมในจักขุนทรีย์ได้ยินเสียงดสต...ดมกลิ่นด้วยฆานะ..</p><p>ลิ้มรสด้วยลิ้น...ถูกต้องโผฏฐัพพะด้วยกาย...รู้แจ้งธรรมารมณ์ด้วยใจ</p><p>แล้ว, จักไม่ถือโดยนิมิต  ไม่ถือโดยอนุพยัญชนะ จักปฏิบัติเพื่อสำรวมมนิน-</p><p>ทรีย์   ที่เมื่อสำรวมแล้ว   จะเป็นเหตุให้อกุศลธรรมอันลามก คือ อภิชฌาและ</p><p>โทมนัสครอบงำได้  ชื่อว่ารักษามนินทรีย์ ถึงความสำรวมในมนินทรีย์</p><p>บางทีพวกเธอจะมีความดำริว่า พวกเราเป็นผู้ประกอบด้วยหิริและโอตตัป-</p><p>ปะ  มีกายสมาจาร  วจีสมาจาร  มโนสมาจาร  อาชีวะบริสุทธิ์แล้ว และเป็นผู้</p><p>มีทวารอันคุ้มครองแล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย  ด้วยกิจเพียงเท่านี้พอละ พวกเรา</p><p>ทำเสร็จแล้ว สามัญญัตถะพวกเราถึงแล้วโดยลำดับ กิจอะไรๆ ที่ควรทำให้</p><p>ยิ่งขึ้นไป ได้มีพวกเธอถึงความยินดีด้วยกิจเพียงเท่านั้น เราขอบอกแก่เธอ</p><p>ทั้งหลาย  ขอเตือนแก่เธอทั้งหลาย เมื่อกิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปยังมีอยู่ สามัญ</p><p>ญัตตถะที่พวกเธอปรารถนาอย่าได้เสื่อมไปเสียเลย.</p><p>         [๔๖๖]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็กิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปเป็นอย่างไร</p><p>พวกเธอควรศึกษาอยู่อย่างนี้ว่า เราทั้งหลายจักรู้จักประมาณในโภชนะ</p><p>จักพิจารณาโดยแยบคายแล้วกลืนอาหาร จักไม่กลืนเพื่อเล่น เพื่อมัวเมา</p><p>เพื่อตบแต่ง  เพื่อประดับ  จักกลืนเพียงเพื่อให้กายนี้ตั้งอยู่  เป็นไป  ห่างไกลจา</p><p>ความเบียดเบียน เพื่ออนุเคราะห์แก่พรหมจรรย์เท่านั้น  และจะบำบัดเวทนา</p><p>เก่า  ไม่ให้เวทนาใหม่เกิดขึ้น  และจักให้อัตภาพดำเนินไป  ไม่มีโทษ</p><p>อยู่สบายด้วยประการฉะนี้  บางทีพวกเธอจะมีความดำเนินไป  ไม่มีโทษ</p><p>เป็นผู้ประกอบด้วยหิริและโอตตัปปะ  มีกายสมาจารวจีสมาจาร  มโนสมา-</p><p>จาร  อาชีวะบริสุทธิ์   เป็นผู้มีทวารอันคุ้มครองแล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย และรู้</p><p>จักประมาณในโภชนะแล้ว   ด้วยกิจเพียงเท่านี้  พอละพวกเราทำเสร็จ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 209</p><p>และ  สามัญญัตถะพวกเราถึงแล้วโดยลำดับ  กิจอะไรๆ  ที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปมิ</p><p>ได้มี  พวกเธอถึงความยินดีด้วยกิจเพียงเท่านั้น   เราขอบอกแก่เธอทั้ง</p><p>หลาย  ขอเตือนแก่เธอทั้งหลาย  เมื่อกิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปยังมีอยู่  สามัญ</p><p>ญัตถะที่พวกเธอปรารถนาอย่าได้เสื่อมไปเสียเลย.</p><p>         [๔๖๗]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ก็กิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปเป็นอย่างไร</p><p>พวกเธอควรศึกษาอยู่อย่างนี้ว่า  เราทั้งหลายจักเป็นผู้ประกอบเนือง ๆ ในความ</p><p>เป็นผู้ตื่น  จักชำระจิตให้บริสุทธิ์จากธรรมอันเป็นเครื่องกีดกั้น (นิวรณ์)  ด้วย</p><p>การจงกรม  และการนั่งตลอดปฐมยามแห่งราตรี  จักสำเร็จการนอนดังราชสีห์</p><p>โดยข้างเบื้องขวา  ซ้อนเท้าเหลื่อมเท้า  มีสติสัมปชัญญะ  ทำไว้ในใจถึงความ</p><p>สำคัญในอันลุกขึ้น  ตลอดมัชฌิมยามแห่งราตรี  กลับลุกขึ้นแล้ว  จักชำระจิตให้</p><p>บริสุทธิ์จากธรรมเป็นเครื่องกีดกั้น (นิวรณ์)  ด้วยการจงกรม  และการนั่งตลอด</p><p>ปัจฉิมยามแห่งราตรี  บางทีพวกเธอจะมีความดำริว่า  พวกเราเป็นผู้ประกอบ</p><p>ด้วยหิริและโอตตัปปะ  มีกายสมาจาร  วจีสมาจาร  มโนสมาจาร  อาชีวะบริสุทธิ์</p><p>แล้ว  เป็นผู้มีทวารอันคุ้มครองแล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย  และรู้จักประมาณใน</p><p>โภชนะ  ประกอบเนือง ๆ ในความเป็นผู้ตื่นแล้ว  ด้วยกิจเพียงเท่านี้  พอละ</p><p>พวกเราทำเสร็จแล้ว  สามัญญัตถะพวกเราถึงแล้วโดยลำดับ  กิจอะไรๆ</p><p>ที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปมิได้มี  พวกเธอถึงความยินดีด้วยกิจเพียงเท่านั้น</p><p>เราขอบอกแก่เธอทั้งหลาย  ขอเตือนเธอทั้งหลาย  เมื่อกิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้น</p><p>ไปยังมีอยู่  สามัญญัตถะที่พวกเธอปรารถนาอย่าได้เสื่อมไปเสียเลย.</p><p>         [๔๖๘]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ก็กิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปอย่างไร</p><p>พวกเธอควรศึกษาอยู่อย่างนี้ว่า  เราทั้งหลายจักประกอบด้วยสติสัมปชัญ-</p><p>ญะ   ทำความรู้สึกตัวในการก้าว  ในการถอย  ในการแล  ในการเหลียว  ใน</p><p>การคู้เข้า  ในการเหยียดออก  ในการทรงสังฆาฏิ  บาตร  และจีวร  ในการ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 210</p><p>ฉัน  การดื่ม  การเคี้ยว  การลิ้ม  ในการถ่ายอุจจาระ  ปัสสาวะ  ทำความรู้สึกตัว</p><p>ในการเดิน  การยืน การนั่ง การหลับ  การตื่น การพูด การนิ่ง บางทีพวก</p><p>เธอจะมีความดำริว่า  พวกเราเป็นผู้ประกอบด้วยหิริและโอตตัปปะ  มีกายสมา</p><p>จาร วจีสมาจาร มโนสมาจาร อาชีวะบริสุทธิ์แล้ว  เป็นผู้มีทวารอันคุ้มครอง</p><p>แล้วในอินทรีย์ทั้งหลาย  รู้จักประมาณในโภชนะ  ประกอบเนือง ๆ ในความเป็น</p><p>ผู้ตื่น  และประกอบด้วยสติสัมปชัญญะแล้ว  ด้วยกิจเพียงเท่านี้  พอละ  พวกเรา</p><p>ทำเสร็จแล้ว  สามัญญัตถะพวกเราถึงแล้วโดยลำดับ  กิจอะไร ๆ ที่ควรทำให้</p><p>ยิ่งขึ้นไปมิได้มี   พวกเธอถึงความยินดีด้วยกิจเพียงเท่านั้น  เราขอบอกเก่เธอ</p><p>ทั้งหลาย ขอเตือนแก่เธอทั้งหลาย  เมื่อกิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปยังมีอยู่  สามัญ-</p><p>ญัตถะที่พวกเธอปรารถนาอย่าได้เสื่อมไปเสียเลย.</p><p>         [๔๖๙]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ก็กิจที่ควรทำให้ยิ่งขึ้นไปอย่างไร</p><p>ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในธรรมวินัยนี้   ย่อมเสพเสนาสนะอันสงัด  คือ</p><p>ป่า โคนไม้  ภูเขา ซอกเขา ถ้ำ ป่าช้า  ป่าชัฏ  ที่แจ้ง ลอมฟาง  เธอกลับจาก</p><p>บิณฑบาตในกาลภายหลังภัตแล้ว  นั่งขัดสมาธิตั้งกายตรง  ดำรงสติไว้เฉพาะ</p><p>หน้า  เธอละความเพ่งเล็งในโลกแล้ว  มีใจปราศจากความเพ่งเล็งอยู่  ย่อมชำระ</p><p>จิตให้บริสุทธิ์จากความเพ่งเล็งได้   ละความประทุษร้ายคือพยาบาทแล้ว</p><p>ไม่คิดพยาบาท  มีความกรุณาหวังประโยชน์แก่สัตว์ทั้งปวงอยู่  ย่อมชำระจิต</p><p>ให้บริสุทธิ์จากความประทุษร้ายคือพยาบาทได้  ละถีนมิทธะได้แล้ว เป็น</p><p>ผู้ปราศจากถีนมิทธะ    มีความสำคัญหมายอยู่ที่แสงสว่าง มีสติสัมปชัญญะ</p><p>อยู่  ย่อมชำระจิตให้บริสุทธิ์จากถีนมิทธะได้  ละอุทธัจจกุกกุจจะได้แล้ว  เป็นผู้</p><p>ไม่ฟุ้งซ่าน  มีจิตสงบ  ณ  ภายในอยู่  ย่อมชำระจิตให้บริสุทธิ์จากอุทธัจจกุกกุจจะ</p><p>ได้  ละวิจิกิจฉาได้แล้ว  เป็นผู้ข้ามวิจิกิจฉา  ไม่มีความคลางแคลงในกุศล</p><p>ธรรมทั้งหลายอยู่  ย่อมชำระให้บริสุทธิ์จากวิจิกิจฉาได้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 211</p><p>         [๔๗๐]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนบุรุษจะพึงกู้หนี้ไประ</p><p>กอบการงาน  การงานเหล่านั้นของเราจะพึงสำเร็จผล  เขาจะพึงใช้หนี้ที่เป็น</p><p>ต้นทุนเดิมให้หมดสิ้น   และทรัพย์ที่เป็นกำไรของเขาจะพึงมีเหลืออยู่สำหรับ</p><p>เลี้ยงภรรยา เขาจะพึงมีความคิดเห็นอย่างนี้ว่า   เมื่อก่อนเรากู้หนี้ไปประกอบ</p><p>การงาน  บัดนี้  การงานของเราสำเร็จผลแล้ว  เราได้ใช้หนี้ที่เป็นต้นทุนเดิม</p><p>ให้หมดสิ้นแล้ว  และทรัพย์ที่เป็นกำไรของเรายังมีเหลืออยู่สำหรับเลี้ยงภรรยา</p><p>ดังนี้   เขาจะพึงได้ความปราโมทย์ถึงความโสมนัส  มีความไม่มีหนี้นั้นเป็น</p><p>เหตุ  ฉันใด.</p><p>         ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนบุรุษจะพึงเป็นผู้มีอาพาธ   ถึง</p><p>ความลำบาก เจ็บหนัก  บริโภคอาหารไม่ได้  ละไม่มีกำลังกาย สมัยต่อ</p><p>มา  เขาพึงหายจากอาพาธนั้น บริโภคอาหารได้   และมีกำลังกาย  เขาจะพึง</p><p>มีความคิดเห็นอย่างนี้ว่า เมื่อก่อน  เราเป็นผู้มีอาพาธ   ถึงความลำบาก เจ็บ</p><p>หนัก บริโภคอาหารไม่ได้และไม่มีกำลังกาย บัดนี้ เราหายจากอาพาธนั้น</p><p>แล้ว   บริโภคอาหารได้สละมีกำลังกาย   ดังนี้   เขาจะพึงได้ความปรา</p><p>โมทย์   ถึงความโสมนัส มีความไม่มีโรคนั้นเป็นเหตุ  ฉันใด.</p><p>         ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนบุรุษจะพึงถูกจองจำอยู่ในเรือน</p><p>จำ    สมัยต่อมา  เขาพึงพ้นจากเรือนจำนั้นโดยสวัสดี   ไม่มีภัยและไม่ต้องเสีย</p><p>ทรัพย์อะไรๆ  เลย เขาจะพึงมีความคิดเห็นอย่างนี้ว่า   เมื่อก่อน  เราถูกจองจำอยู่</p><p>ในเรือนจำ บัดนี้เราพ้นจากเรือนจำนั้นโดยสวัสดีไม่มีภัยแล้ว  และไม่ต้องเสีย</p><p>ทรัพย์อะไรๆ  เลย  ดังนี้เขาจะพึงได้ความปราโมทย์  ถึงความโสมนัส มีการ</p><p>พ้นจากเรือนจำนั้นเป็นเหตุ  ฉันใด.</p><p>         ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนบุรุษจะพึงเป็นทาส  พึ่งตัวเองไม่</p><p>ได้  ต้องพึ่งผู้อื่น  ไปไหนตามความพอใจไม่ได้  สมัยต่อมา  เขาพึงพ้นจากความ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 212</p><p>เป็นทาสนั้น  พึ่งตัวเองได้  ไม่ต้องพึ่งผู้อื่น  เป็นไทแก่ตัว  ไปไหนได้ตามความ</p><p>พอใจ  เขาจะพึงมีความคิดเห็นอย่างนี้ว่า  เมื่อก่อน เราเป็นทาส   พึ่งตัวเองไม่</p><p>ได้   ต้องพึ่งผู้อื่น  ไปไหนตามความพอใจไม่ได้   บัดนี้ เราพ้นจากความเป็น</p><p>ทาสนั้นแล้ว  พึ่งตัวเองได้  ไม่ต้องพึ่งผู้อื่น  เป็นไทแก่ตัว ไปไหนได้ความความ</p><p>พอใจ   ดังนี้   เขาจะพึงได้ความปราโมทย์  ถึงความโสมนัส  มีความเป็นไทแก่</p><p>ตัวนั้นเป็นเหตุ  ฉันใด.</p><p>         ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  เปรียบเหมือนบุรุษมีทรัพย์   มีโภคสมบัติ  จะพึง</p><p>เดินทางไกลกันดาร  สมัยต่อมา   เขาพึงข้ามพ้นทางกันดารนั้นได้  โดยสวัสดี</p><p>ไม่มีภัย  ไม่ต้องเสียทรัพย์อะไร ๆ   เลย เขาจะพึงมีความคิดเห็นอย่างนี้ว่า</p><p>เมื่อก่อนเรามีทรัพย์  มีโภคสมบัติ  เดินทางไกลกันดาร บัดนี้  เราข้ามพ้นทาง</p><p>กันดารนั้นแล้ว  โดยสวัสดี  ไม่มีภัย  ไม่ต้องเสียทรัพย์อะไร ๆ  เลย ดังนี้  เขาจะ</p><p>พึงได้ความปราโมทย์   ถึงความโสมนัส   มีภูมิสถานอันเกษมนั้นเป็นเหตุ</p><p>ฉันใด.</p><p>         ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุพิจารณาเห็นนิวรณ์   ๕  ประการเหล่า</p><p>นี้  ที่ยังละไม่ได้ในตน  เหมือนหนี้   เหมือนโรค  เหมือเรือนจำ เหมือนความเป็น</p><p>ทาส  เหมือนทางไกลกันดาร  และพิจารณาเป็นนิวรณ์   ๕  ประการเหล่า</p><p>นี้  ที่ละได้แล้วในตน   เหมือนความไม่มีหนี้ เหมือนความไม่มีโรค เหมือนการ</p><p>พ้นจากเรือนจำ เหมือนความเป็นไทแก่ตน   เหมือนภูมิสถานอันเกษม  ฉันนั้น</p><p>แล.</p><p>         [๔๗๑]  ภิกษุนั้นละนิวรณ์  ๕  ประการนี้อันเป็นเครื่องเศร้าหมองแห่ง</p><p>จิตอันเป็นเครื่องทำปัญญาให้ถอยกำลังได้แล้ว  สงัดจากกาม สงัดจากอกุศล-</p><p>ธรรม   เข้าปฐมฌาน  มีวิตก  มีวิจาร  มีปีติและสุขอันเกิดแต่วิเวกอยู่  เธอทำ</p><p>กายนี้แลให้ชุ่มชื่นอิ่มเอิบ  ซาบซ่าน  ด้วยปิติและสุขอันเกิดแต่วิเวก  ไม่มีเอกเทศ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 213</p><p>ไหนๆ   แห่งกายของเธอทั่วทั้งตัว   ที่ปีติและสุขอันเกิดแต่วิเวกจะไม่ถูก</p><p>ต้อง เปรียบเหมือนพนักงานสรงสนาน หรือลูกมือของพนักงานสรงสนาน</p><p>ผู้ฉลาด ใส่จุณสีตัวลงในภาชนะสำริด  แล้วพรมด้วยน้ำหมักไว้  ก้อนจุณสี-</p><p>ตัวนั้นมียางซึมไปจับติดกันทั้งข้างในข้างนอก  ย่อมไม่กระจายออก  ฉะ</p><p>นั้น.    </p><p>         [๔๗๒]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย   ยังอีกข้อหนึ่ง  ภิกษุเข้าทุติยฌาน มีความ</p><p>ผ่องใสแห่งจิตในภายใน  เป็นธรรมเอกผุดขึ้น เพราะวิตกและวิจารสงบ</p><p>ไป  ไม่มีวิตก ไม่มีวิจาร   มีปีติและสุขอันเกิดแต่สมาธิอยู่  เธอทำกายนี้แลให้ชุ่ม</p><p>ชื่น อิ่มเอิบ ซาบซ่าน ด้วยปีติและสุขอันเกิดแต่สมาธิ ไม่มีเอกเทศไหนๆ</p><p>แห่งกายของเธอทั่วทั้งตัว   ที่ปีติและสุขอันเกิดแต่สมาธิจะไม่ถูกต้อง  เปรียบ</p><p>เหมือนห้วงน้ำลึก   มีน้ำขังอยู่    ไม่มีทางที่น้ำจะไหลมาได้   ทั้งในด้าน</p><p>ตะวันออก   ด้านตะวันตก   ด้านเหนือ   ด้านใต้  ทั้งฝนก็ไม่ตกเพิ่มตามฤดูกาล</p><p>แต่สายน้ำเย็นพุขึ้นจากห้วงน้ำนั้นแล้ว  จะพึงทำห้วงน้ำนั้นแลให้ชุ่มชื่น  เอิบ</p><p>อาบ   ซาบซึมด้วยน้ำเย็น ไม่มีเอกเทศไหนๆ แห่งห้วงน้ำนั้นทั้งหมดที่น้ำเย็นจะ</p><p>ไม่ถูกต้อง ฉะนั้น.</p><p>         [๔๗๓]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ยังอีกข้อหนึ่ง ภิกษุมีอุเบกขา  มีสติสัมป-</p><p>ชัญญะ  เสวยสุขด้วยนามกาย   เพราะปีติสิ้นไป  เข้าตติยฌานที่พระอริยะทั้ง</p><p>หลายสรรเสริญว่า ผู้ได้ฌานนี้   เป็นผู้มีอุเบกขา   มีสติ  อยู่เป็นสุข  เธอทำกายนี้</p><p>แลให้ชุ่มชื่น  เอิบอาบ  ซาบซ่าน  ด้วยสุขอันปราศจากปีติจะไม่ถูกต้อง  เปรียบ</p><p>ไหนๆ  แห่งกายของเธอทั่วทั้งตัว  ที่สุขปราศจากปีติจะไม่ถูกต้อง เปรียบ</p><p>เหมือนในกออุบล   กอปทุม  หรือกอบุณฑริก  แต่ละชนิด  ในกออุบล กอปทุม</p><p>หรือกอบุณฑริก   ดอกบัวบางชนิด เกิดในน้ำ  เจริญในน้ำ  ยังไม่พ้นจาก</p><p>น้ำ  จมอยู่ในน้ำ น้ำเลี้ยงไว้อันน้ำเย็นหล่อเลี้ยงเอิบอาบซึมซาบไปแต่ยอดและ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 214</p><p>เหง้า ไม่มีเอกเทศไหนๆ   แห่งกออุบล กอปทุม หรือกอบุณฑริก  ที่น้ำเย็นจะ</p><p>ไม่ถูกต้อง ฉะนั้น.</p><p>         [๔๗๔]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ยังอีกข้อหนึ่ง  ภิกษุเข้าจตุตถฌานไม่มี</p><p>ทุกข์ ไม่มีสุข เพราะละสุขและทุกข์   และดับโสมนัส โทมนัสในก่อนได้</p><p>มีความบริสุทธิ์แห่งสติที่อุเบกขาให้เกิดขึ้นอยู่   เธอนั่งแผ่ไปทั่วกายนี้แล</p><p>ด้วยใจอันบริสุทธิ์ผ่องแผ้ว ไม่มีเอกเทศไหนๆ  แห่งกายของเธอทั่วทั้งตัว</p><p>ที่จิตอันบริสุทธิ์ผ่องแผ้วจะไม่ถูกต้อง เปรียบเหมือนบุรุษนั่งคลุมตัวตลอด </p><p>ศีรษะด้วยผ้าขาว  ไม่มีเอกเทศไหน ๆ  แห่งกายทุกๆ  ส่วนของเขาที่ผ้าขาวจะ</p><p>ไม่ถูกต้อง  ฉะนั้น.</p><p>         [๔๗๕]  ภิกษุนั้น  เมื่อจิตเป็นสมาธิ  บริสุทธิ์  ผ่องแผ้ว  ไม่มีกิเลส  ปราศจาก</p><p>อุปกิเลส อ่อน ควรแก่การงาน   ตั้งมั่น  ไม่หวั่นไหวอย่างนี้  ย่อมโน้มน้อม</p><p>จิตไปเพื่อปุพเพนิวาสานุสติญาณ  เธอระลึกชาติที่เคยอยู่อาศัยในกาลก่อนได้</p><p>เป็นอันมาก  คือ  ระลึกได้หนึ่งชาติบ้าง  สองชาติบ้าง ฯลฯ ระลึกชาติที่เคยอยู่</p><p>อาศัยในกาลก่อนได้เป็นอันมาก  พร้อมทั้งอาการ  พร้อมทั้งอุทเทศ ด้วยประ</p><p>การฉะนี้   เปรียบเหมือนบุรุษออกจากบ้านของตนไปสู่บ้านอื่น  ออกจากบ้าน</p><p>แม้นั้นไปสู่บ้านอื่น  ออกจากบ้านแม้นั้นแล้ว   กลับมาสู่บ้านของตนตาม</p><p>เดิม  เขาจะพึงระลึกได้ว่า  เราออกจากบ้านของตนไปสู่บ้านโน้น  ในบ้าน</p><p>นั้น  เราได้ยืนอย่างนั้น  ได้นั่งอย่างนั้น  ได้พูดอย่างนั้น  ได้นิ่งอย่างนั้น  ออกจาก</p><p>บ้านแม้นั้นไปสู่บ้านโน้น   แม้ในบ้านนั้น  เราก็ได้ยืนอย่างนั้น  ได้นั่งอย่าง</p><p>นั้น  ได้พูดอย่างนั้น  ได้นิ่งอย่างนั้น ออกจากบ้านแม้นั้นแล้ว  กลับมาสู่บ้านของ</p><p>ตนตามเดิม ดังนี้  ฉันใด   ภิกษุก็ฉันนั้นแล ย่อมระลึกชาติที่เคยอยู่อาศัยในกาล</p><p>ก่อนได้เป็นอันมาก   คือระลึกได้หนึ่งชาติบ้าง  สองชาติบ้าง ฯลฯ ระลึกชาติที่</p><p>เคยอยู่อาศัยในกาลก่อนได้เป็นอันมาก     พร้อมทั้งอาการ     พร้อมทั้ง</p><p>อุทเทศ  ด้วยประการฉะนี้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 215</p><p>         [๔๗๖]  ภิกษุนั้น  เมื่อจิตเป็นสมาธิ  บริสุทธิ์  ผ่องแผ้ว  ไม่มีกิเลส  ปราศจาก</p><p>อุปกิเลส   อ่อน  ควรแก่การงาน   ตั้งมั่น ไม่หวั่นไหวอย่างนี้  ย่อมน้อมโน้ม</p><p>จิตไปเพื่อรู้จุติและอุปบัติของสัตว์ทั้งหลาย   เธอเห็นหมู่สัตว์ที่กำลังจุติ  กำลัง</p><p>อุปบัติ   เลว ประณีต   มีผิวพรรณดี มีผิวพรรณทราม  ได้ดี  ตกยาก  ด้วยทิพย</p><p>จักษุอันบริสุทธิ์   ล่วงจักษุของมนุษย์  ฯลฯ  ย่อมรู้ชัดซึ่งหมู่สัตว์ผู้เป็นไปตาม</p><p>กรรม  เปรียบเหมือนเรือนสองหลังมีประตูร่วมกัน  บุรุษผู้มีจักษุ  ยืนอยู่ท่าน</p><p>กลางเรือน  พึงเห็นหมู่มนุษย์ กำลงเข้าสู่เรือนบ้าง   กำลังออกจากเรือน</p><p>บ้าง  กำลังเดินไปบ้าง  กำลังเที่ยวไปบ้าง  ฉันใด  ภิกษุย่อมเห็นหมู่สัตว์ที่กำลัง</p><p>จุติ  กำลังอุปบัติ   เลว ประณีต  มีผิวพรรณดี  มีผิวพรรณทราม ได้ดี   ตก</p><p>ยาก  ด้วยทิพยจักษุอันบริสุทธิ์   ล่วงจักษุของมนุษย์  ฯลฯ ย่อมรู้ชัดซึ่งหมู่สัตว์ผู้</p><p>เป็นไปตามกรรม  ฉันนั้นเหมือนกันแล.</p><p>         [๔๗๗]  ภิกษุนั้น  เมื่อจิตเป็นสมาธิ  บริสุทธิ์  ผ่องแผ้ว  ไม่มีกิเลส</p><p>ปราศจากอุปกิเลส  อ่อน ควรแก่การงาน  ตั้งมั่นไม่หวั่นไหวอย่างนี้  ย่อมโน้ม</p><p>โน้มจิตไปเพื่ออาสวักขยญาณ  เธอย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า   นี้ทุกข์</p><p>นี้ทุกขสมุทัย   นี้ทุกขนิโรธ     นี้ทุกขนิโรธคามินี้ปฏิปทา   เหล่านี้อาสวะ</p><p>นี้อาสวะสมุทัย  นี้อาสวะนิโรธ  นี้อาสวะนิโรธคามินีปฏิปทา  เมื่อเธอรู้เห็นอยู่</p><p>อย่างนี้  จิตย่อมหลุดพ้น แม้จากกามาสวะแม้จากภวาสวะ  แม้จากอวิชชา</p><p>สวะ  เมื่อจิตหลุดพ้นแล้ว  ก็มีญาณว่าหลุดพ้นแล้ว  รู้ชัดว่าชาติสิ้นแล้ว</p><p>พรหมจรรย์อยู่จบแล้ว  กิจที่ควรทำ  ทำเสร็จแล้ว กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิ</p><p>ได้มี เปรียบเหมือนห้วงน้ำบนยอดภูเขา  มีน้ำใสสะอาด  ไม่ขุ่นมัว  บุรุษผู้มี</p><p>จักษุดี   ยืนอยู่ที่ขอบห้วงน้ำนั้น  พึงเห็นหอยกาบ  หอยโข่ง  ก้อนกรวด  กระ-</p><p>เบื้อง ฝูงปลา  หยุดอยู่บ้าง  เคลื่อนไปบ้าง  เขามีความดำริว่า ห้วงน้ำนี้  มีน้ำ</p><p>ใสสะอาด  ไม่ขุ่นมัว มีหอยกาบ หอยโข่ง ก้อนกรวด กระเบื้อง และฝูง</p><p>ปลา  หยุดอยู่บ้าง  เคลื่อนไปบ้าง  ฉันใด  ภิกษุย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 216</p><p>ว่า  นี้ทุกข์  นี้ทุกขสมุทัย  ฯลฯ  รู้ชัดว่า ชาติสิ้นแล้ว  พรหมจรรย์อยู่แล้ว  กิจ</p><p>ที่ควรทำ  ทำเสร็จแล้ว  กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี  ฉันนั้นเหมือนกัน</p><p>แล.</p><p>         [๔๗๘]  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุนี้เรียกว่า  สมณะบ้าง พราหมณ์</p><p>บ้าง  นหาตกะบ้าง  เวทคูบ้าง  โสตติยะบ้าง  อริยะบ้าง  อรหันต์บ้าง.</p><p>         ก็อย่างไร  ภิกษุจึงชื่อว่า  สมณะ. เหล่าอกุศลธรรมอันลามก  อันให้</p><p>เศร้าหมอง  นำให้เกิดในภพใหม่  ให้มีความกระวนกระวาย  มีวิบากเป็นทุกข์</p><p>ให้มีชาติ  ชรา  มรณะต่อไป  อันภิกษุนั้นระงับเสียแล้ว  อย่างนี้แล  ภิกษุชื่อว่า</p><p>สมณะ.</p><p>         ก็อย่างไร  ภิกษุชื่อว่า  พราหมณ์  เหล่าอกุศลธรรมอันลามก  อันให้</p><p>เศร้าหมอง  นำให้เกิดในภพใหม่  ให้มีความกระวนกระวาย  มีวิบากเป็นทุกข์</p><p>ให้มีชาติ  ชรา  มรณะต่อไป  อันภิกษุนั้นลอยเสียแล้ว  อย่างนี้แล  ภิกษุชื่อว่า</p><p>พราหมณ์.</p><p>         ก็อย่างไร  ภิกษุจึงชื่อว่า  นหาตกะ.  เหล่าอกุศลธรรมอันลามก  อันให้</p><p>เศร้าหมอง  นำให้เกิดในภพใหม่  ให้มีความกระวนกระวาย  มีวิบากเป็นทุกข์</p><p>ให้มีชาติ  ชรา  มรณะต่อไป  อันภิกษุนั้นอาบล้างเสียแล้ว  อย่างนี้แล  ภิกษุ</p><p>ชื่อว่านหาตกะ.</p><p>         ก็อย่างไร  ภิกษุจึงชื่อว่าเวทคู  เหล่าอกุศลธรรมอันลามก  อันให้</p><p>เศร้าหมอง  นำให้เกิดในภพใหม่  ให้มีความกระวนกระวาย  มีวิบากเป็นทุกข์</p><p>ให้มีชาติ  ชรา  มรณะต่อไป  อันภิกษุนั้นรู้แจ้งแล้ว  อย่างนี้แล  ภิกษุชื่อว่าเวทคู.</p><p>         ก็อย่างไร  ภิกษุจึงชื่อว่าโสตติยะ.  เหล่าอกุศลธรรมอันลามก  อันให้</p><p>เศร้าหมอง  นำให้เกิดในภพใหม่  ให้มีความกระวนกระวาย   มีวิบากเป็นทุกข์ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 217</p><p>ให้มีชาติ  ชรา  มรณะต่อไป  อันภิกษุนั้นให้หลับไปหมดแล้ว  อย่างนี้แล</p><p>ภิกษุ   ชื่อว่าโสตติยะ.</p><p>         ก็อย่างไร ภิกษุจึงชื่อว่าอริยะ.   เหล่าอกุศลธรรมอันลามก อันให้</p><p>เศร้าหมอง นำให้เกิดในภพใหม่  ให้มีความกระวนกระวาย มีวิบากเป็นทุกข์</p><p>ให้มีชาติ  ชรา มรณะต่อไป ห่างไกลภิกษุนั้น อย่างนี้แล ภิกษุชื่อว่าอริยะ.</p><p>         ก็อย่างไร ภิกษุจึงชื่อว่า อรหันต์.  เหล่าอกุศลธรรม อันลามกอันให้</p><p>เศร้าหมอง นำให้เกิดในภพใหม่ ให้มีความกระวนกระวาย มีวิบากเป็นทุกข์</p><p>ใหม่  ชาติ  ชรา มรณะต่อไป   อันภิกษุนั้นกำจัดเสียแล้ว อย่างนี้แล ภิกษุชื่อ</p><p>ว่า อรหันต์.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสพระพุทธพจน์นี้แล้ว   ภิกษุเหล่านั้นชื่น</p><p>ชม ยินดีพระภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้า ฉะนี้แล.</p><p>                                  <em>จบ  มหาอัสสปุรสูตรที่  ๙ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 218</p><p>                    <strong>อรรถกถามหาอัสสปุรสูตร</strong></p><p>         มหาอัสสปุรสูตร มีบทเริ่มต้นว่า  ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้.</p><p>         พึงทราบวินิจฉัยในมหาอัสสปุรสูตรนั้น. บทว่า   <strong>องฺเคสุ</strong>  ได้แก่ พวก</p><p>เจ้าชาวชนบท  นามว่า  อังคะ.  ที่ประทับอยู่แห่งเจ้าอังคะเหล่านั้น  แม้เป็นชนบท</p><p>เดียว  ก็เรียกว่า  อังคาดังนี้  เพราะศัพท์ขยายความถึง ในอังคชนบทนั้น.</p><p>บทว่า <strong>อสฺสปุร  นาม องฺคาน นิคโม</strong> ความว่า  นิคมหนึ่งแห่งอังคชนบท  มี</p><p>โวหารอันได้แล้ว โดยนามเมืองว่า  อัสสปุระ อธิบายว่า พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าทรงกระทำนิคมนั้นให้เป็นโคจรคามแล้ว  ประทับอยู่   บทว่า  <strong>ภควา</strong></p><p><strong>เอตทโวจ</strong>  ความว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสพุทธพจน์ว่า  ดูก่อนภิกษุทั้ง</p><p>หลาย ประชุมชนย่อมรู้จักพวกเธอว่าเป็นสมณะๆ   ดังนี้ เป็นต้น.</p><p>         ก็เพราะเหตุไร  พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงได้ตรัสอย่างนี้.  ได้ยินว่า</p><p>ในนิคมนั้น มนุษย์ทั้งหลายมีศรัทธาเลื่อมใส  มีความนับถือพระพุทธเจ้าว่า</p><p>เป็นของเรา นับถือพระธรรมว่าเป็นของเรา นับถือพระสงฆ์ว่าเป็นของ</p><p>เรา  เห็นแม้สามเณรผู้บวชในวันนั้น  ก็ทำให้เป็นเช่นกับพระเถระมีพรรษาตั้ง</p><p>ร้อย. พวกเขาเห็นภิกษุสงฆ์เข้าไปบิณฑบาตในเวลาเช้า   แม้ถือพืชและคันไถ</p><p>เป็นต้นไปยังนา  แม้ถือวัตถุมีขวานเป็นต้น  เข้าไปยังป่า  ก็จะวางอุปกรณ์เหล่า</p><p>นั้น  แล้วปัดกวาดที่สำหรับนั่งของภิกษุสงฆ์หรืออาสนศาลา  หรือมณฑป</p><p>หรือว่าโคนไม้  แล้วปูลาดอาสนะทั้งหลาย    ตั้งเชิงรองบาตรและน้ำดื่ม แล้ว</p><p>นิมนต์ให้ภิกษุสงฆ์นั่ง ถวายข้าวยาคูและของที่ควรเคี้ยวเป็นต้น ส่งภิกษุ</p><p>สงฆ์ผู้ทำภัตตกิจเสร็จแล้วไป  จึงถืออุปกรณ์ทั้งหลายเหล่านั้น จากที่นั้นไปสู่</p><p>นาหรือว่าป่ากระทำการงานทั้งหลายของตน. ในที่ทำงานเขาก็ไม่พูดกัน</p><p>อย่างอื่น พวกเขาเหล่านั้น ย่อมกล่าวคุณความดีของภิกษุสงฆ์นั่นแหละ</p><p>ด้วยคำว่า บุคคล ๘ คือผู้ตั้งอยู่ในมรรค  ๔  ชื่อว่า อริยสงฆ์ พระอริยสงฆ์ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 219</p><p>เหล่านั้นประกอบด้วยศีลเห็นปานนี้   ด้วยอาจาระเห็นปานนี้   ด้วยข้อปฏิบัติเห็น</p><p>ปานนี้  เป็นผู้ละอาย  เป็นผู้มีศีลเป็นที่รัก  เป็นผู้มีคุณอันโอฬารดังนี้  มาจากที่</p><p>ทำการงานแล้ว บริโภคอาหารเย็นแล้วนั่งอยู่ที่ประตูเรือนก็ดี  เข้าไปห้องนอน</p><p>นั่งแล้วก็ดี   ก็ย่อมกล่าวคุณความดีของพระภิกษุสงฆ์นั่นแหละ.  พระผู้มีพระ-</p><p>ภาคเจ้าทรงเห็นความนับถือของพวกมนุษย์เหล่านั้นแล้วทรงประกอบ</p><p>ภิกษุสงฆ์ไว้  ในความเคารพในบิณฑบาต  จึงได้ตรัสพระดำรัสนั้น.</p><p>         บทว่า <strong>เย  ธมฺมา สมณกรณา  จ   พฺราหฺมณกรณา  จ</strong> ความว่า  ธรรม</p><p>เหล่าใด อันบุคคลสมาทานให้บริบูรณ์แล้ว  ย่อมทำให้เป็นสมณะ  มีบาปอัน</p><p>สงบ  และให้เป็นพราหมณ์  มีบาปอันลอยแล้ว  ดังนี้. ก็พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าตรัสธรรมอันสมณะควรทำไว้ในข้อว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย กิจของสมณะ</p><p>อันสมณะพึงกระทำเหล่านี้  มี  ๓  อย่าง  ๓  อย่างเป็นไฉน  คือการสมา</p><p>ทานอธิศีลสิกขา  ๑.  การสมาทานอธิจิตตสิกขา  ๑  การสมาทานอธิปัญญา</p><p>สิกขา   ๑  ดังนี้.  แม้ธรรมเหล่านั้น  ก็ชื่อว่าเป็นธรรมกระทำให้เป็นสมณะ</p><p>เหมือนกัน.   แต่ในที่นี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าให้เทศนาพิสดารแล้วด้วยอำนาจ</p><p>แห่งหิริโอตตัปปะเป็นต้น.</p><p>         ในบทว่า  <strong>เอว  โน อย อมฺหาก</strong>  นี้บทว่า <strong>โน</strong> สักว่าเป็นนิบาต อธิบาย</p><p>ว่า   ธรรมนี้จักมีแก่พวกเรา  ด้วยอาการอย่างนี้. แม้บททั้งสอง คือ <strong>มหปฺผลา</strong></p><p>และ  <strong>มหานิสสา</strong>  ว่าโดยอรรถเป็นอย่างเดียวกัน.  บทว่า  <strong>อวญฺา</strong>  ได้แก่</p><p>ไม่เป็นโมฆะ.  บทว่า  <strong>สผลา</strong> เนื้อความนี้ ก็มีอรรถแห่งอโมฆะนั่นแหละ.</p><p>จริงอยู่  ผลแห่งความไม่เป็นหมันไม่มี ผลนั้น ชื่อว่า มีโทษ. บทว่า <strong>สอุทฺรยา</strong></p><p>แปลว่า   มีกำไร  คำนี้  เป็นไวพจน์กัน  เพราะมีผล.     บทว่า <strong>เอวญฺหิ</strong></p><p><strong>โว ภิกฺขเว   สิกฺขิตพฺพ</strong>  แปลว่า   ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  พวกเธอพึงศึกษาอย่าง</p><p>นี้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 220</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสสรรเสริญธรรม  มีหิริและโอตตัปปะเป็น</p><p>ต้น  ด้วยฐานะนี้มีประมาณเท่านี้    ด้วยประการฉะนี้. เพราะเหตุไร  เพราะ</p><p>เพื่อตัดทางแห่งคำพูด. จริงอยู่  ถ้าใครๆ บวชไม่นานเป็นภิกษุโง่พึงกล่าว</p><p>อย่างนี้ว่า   พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า พวกเธอสมาทานธรรมมีหิริและ</p><p>โอตตัปปะเป็นต้น   แล้วประพฤติเถิดดังนี้  ก็อะไรหนอ  เป็นอานิสงส์ใน</p><p>การสมาทานธรรมเหล่านั้นประพฤติ  เพื่อตัดทางแห่งคำ  ของภิกษุนั้น </p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงสรรเสริญว่า  ธรรมเหล่านี้  บุคคลสมาทานทำ</p><p>ให้บริบูรณ์แล้ว   ย่อมทำให้มีชื่อว่า   สมณะผู้มีบาปสงบแล้ว ให้มีชื่อว่า</p><p>พราหมณ์ผู้ลอยบาปแล้วทั้งให้เกิดลาภคือปัจจัยสี่        ย่อมยังความมีผล</p><p>มากให้ถึงพร้อมแก่ผู้ให้ปัจจัย   ย่อมกระทำการบรรพชาไม่ให้เป็นหมัน</p><p>ให้มีผล  ให้มีกำไร  ที่เป็นอานิสงส์ดังนี้.  พึงทราบเนื้อความโดยสังเขปใน</p><p>ที่นี้เพียงนี้   แต่โดยพิสดาร  พึงทราบการกล่าวสรรเสริญโดยนัยที่กล่าวไว้</p><p>ในสติปัฏฐาน.</p><p>         บทว่า  <strong>หิโรตฺตปฺเปน</strong>  ได้แก่  ด้วยหิริและโอตตัปปะที่ท่านขยายออกไป</p><p>อย่างนี้ว่า  สิ่งใดอันบุคคลผู้ควรละอายย่อมละอาย  สิ่งใด  อันบุคคลผู้ควร</p><p>เกรงกลัวย่อมเกรงกลัว  ดังนี้  อีกอย่างหนึ่งในข้อนี้  หิริมีภายในเป็นสมุฏ-</p><p>ฐาน  โอตตัปปะมีภายนอกเป็นสมุฏฐาน   หิริเป็นอัตตาธิปไตย  โอตตัปปะเป็น</p><p>โลกาธิปไตย.  หิริดำรงอยู่ในสภาพความละอาย  โอตัปปะดำรงอยู่ในสภาพ</p><p>ความกลัว. ก็กถาพิสดารในธรรมทั้งสองนี้   กล่าวไว้แล้วในวิสุทธิมรรคโดย</p><p>อาการทั้งปวง.</p><p>         อีกอย่างหนึ่ง  ธรรมทั้งสองเหล่านี้พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ชื่อ</p><p>ว่า ธรรมเป็นเครื่องคุ้มครองโลก  เพราะรักษาโลก. เหมือนอย่างที่พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  สุกกธรรมทั้ง ๒ เหล่านี้  ย่อมคุ้ม </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 221</p><p>ครองโลก  ๒  อย่างเป็นไฉน  คือ  หิริ  และโอตตัปปะ  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย</p><p>สุกกธรรม  ๒  เหล่านี้ไม่พึงคุ้มครองโลก  ไม่พึงปรากฏในที่นี้ไซร้  โลก</p><p>ไม่ว่ามารดา  หรือ  ป้า  น้า  ภรรยาของอาจารย์ หรือว่าภรรยาของครู  ก็จักถึง</p><p>การเจือปนกันเหมือนแพะ  แกะ  ไก่  สุกร  สุนัขบ้าน  สุนัขจิ้งจอก.  ธรรม</p><p>เหล่านี้แหละ  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ในชาดกว่า  เป็นเทวธรรม.  เหมือน</p><p>อย่างที่ตรัสไว้ว่า</p><p>               <strong>หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนา   สุกฺกธมฺมสมาหิตา</strong></p><p><strong>            สนฺโต  สปฺปุริสา  โลเก  เทวธมฺมาติ  วุจฺจเรา.</strong></p><p><strong>แปลว่า      สัตบุรุษทั้งหลายผู้สงบแล้วในโลก  ผู้ถึง</strong></p><p><strong>            พร้อมด้วยหิริและโอตตัปปะ  ประกอบ</strong></p><p><strong>            ด้วยสุกกธรรม  ท่านกล่าวว่า  เป็นผู้มี</strong></p><p><strong>            เทวธรรม  ดังนี้.</strong></p><p>         หิริและโอตตัปปะธรรมเหล่านี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดง</p><p>แก่พระมหาจุนทเถระ  ว่าเป็นปฏิปทาเครื่องขัดเกลากิเลส.  เหมือนอย่างที่ตรัส</p><p>ไว้ว่า  เธอพึงทำการขัดเกลาว่า  ชนเหล่าอื่น  จักเป็นผู้ไม่มีโอตตัปปะ  เราจัก</p><p>เป็นผู้มีโอตตัปปะในที่นี้  ดังนี้.  ก็หิริและโอตตัปปะธรรมเหล่านี้  พระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าทรงแสดงสำหรับกระทำให้เป็นโอวาทูปสัมปทา                     จริงอยู่</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ดูก่อนกัสสปะ  เพราะเหตุนั้นแล  เธอพึง</p><p>ศึกษาอย่างนี้ว่า  เราจักเข้าไปตั้งหิริโอตตัปปะอย่างแรงกล้า  ใน</p><p>พระเถระ ในพระนวกะ ในพระมัชฌิมะทั้งหลาย  ดังนี้  ดูก่อนกัสสปะ  เธอ</p><p>พึงศึกษาอย่างนี้แล.  แต่ในที่นี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงหิริและโอตตัป-</p><p>ปะธรรมเหล่านี้ว่า  ชื่อว่าสมณธรรม.  ก็เพราะประโยชน์แห่งความ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 222</p><p>เป็นสมณะ ย่อมไม่ถึงซึ่งที่สุด ด้วยธรรมมีประมาณเท่านี้  เพราะฉะนั้น</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้า  เพื่อจะทรงแสดงธรรมอันกระทำความเป็นสมณะ</p><p>แม้อื่นๆ จึงตรัสคำว่า  <strong>ยา โข ปน ภิกฺขเว  ตุมฺหาก</strong> เป็นต้น. บรรดาบท</p><p>เหล่านั้น  ในบทว่า   <strong>สามญฺตฺโถ</strong>   ก่อนอื่นในคัมภีร์สังยุตนิกาย  ที่ว่า</p><p>ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  สามัญญะความเป็นสมณะเป็นไฉน อริยมรรค ประ</p><p>กอบด้วยองค์ ๘ คือ สัมมาทิฏฐิ   ฯลฯ สัมมาสมาธิ  นี้แล  เราเรียกว่า  สามัญญะ</p><p>ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย   ก็ประโยชน์แห่งความเป็นสมณะเป็นไฉน  ดูก่อนภิกษุ</p><p>ทั้งหลาย  ความสิ้นไปแห่งราคะ  โทสะ  โมหะ  อันใด  อันนี้  เราเรียกว่า</p><p>ประโยชน์แห่งความเป็นสมณะ. มรรคท่านเรียกว่า  สามัญญะ   ผลและ</p><p>นิพพานท่านเรียกว่า ประโยชน์แห่งความเป็นสมณะ. แต่ในที่นี้   บัญฑิตพึง</p><p>ทราบว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ประโยชน์แห่งความเป็นสมณะ   เพราะ</p><p>รวมทั้งมรรคและผลเข้าด้วยกัน. บทว่า <strong>อาโรจยามิ</strong>  แปลว่า  ย่อมบอก.</p><p>บทว่า <strong>ปฏิเวทยามิ</strong>  ได้แก่  เตือนให้รู้.</p><p>         ในบทว่า <strong>ปริสุทฺโธ   โน กายสมาจาโร</strong>  นี้  ได้แก่ กายสมาจาร ๒</p><p>อย่างคือ   บริสุทธิ์และไม่บริสุทธิ์.  จริงอยู่  ภิกษุใดฆ่าสัตว์   ถือเอาสิ่ง</p><p>ของที่เจ้าของเขาไม่ให้    ประพฤติผิดในกาม    กายสมาจารของภิกษุ </p><p>นั้น  ชื่อว่า  ไม่บริสุทธิ์.  ก็กายสมาจารนี้ท่านห้ามไว้โดยเป็นกรรมบถ.</p><p>ก็ภิกษุใดย่อมตี    ย่อมเบียดเบียนผู้อื่น   ด้วยฝ่ามือ   หรือด้วยก้อนดิน</p><p>ด้วยท่อนไม้  หรือด้วยศาตรา    กายสมาจารของภิกษุนั้น  ชื่อว่า  ไม่</p><p>บริสุทธิ์.   กายสมาจารแม้นี้   ท่านก็ห้ามไว้   โดยเนื่องด้วยสิกขาบทที่</p><p>เดียว ในสูตรนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าไม่ตรัสข้อความทั้งสองนั้น  ตรัสแต่ชื่อ</p><p>เป็นธรรมขัดเกลาอย่างยิ่ง.</p><p>         จริงอยู่  ภิกษุใด  เงื้อก้อนดิน  หรือท่อนไม้  โดยไล่กาทั้งหลาย</p><p>ซึ่งกำลังดื่มน้ำในหม้อน้ำ    หรือจิกกินข้าวสุกในบาตร    กายสมาจาร </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 223</p><p>ของภิกษุนั้น  ไม่บริสุทธิ์.  ตรงกันข้ามชื่อว่าสมาจารบริสุทธิ์.   บทว่า</p><p><strong>อุตฺตาโน</strong>  ได้แก่ ขึ้นไปแล้ว คือปรากฏแล้ว. บทว่า <strong>วิวโฏ</strong> ได้แก่ เปิดเผย</p><p>คือ  ไม่ปกปิด   ย่อมแสดงความบริสุทธิ์ด้วยธรรมแม้ทั้งสองนั่นเอง.  บท</p><p>ว่า  <strong>น จ ฉิทฺทวา</strong> ได้แก่ เป็นเช่นเดียวกันในกาลทุกเมื่อ คือ ไม่มีช่องในระ</p><p>หว่างๆ.  บทว่า  <strong>สวุโต</strong>  ได้แก่  ปิดแล้วด้วยเครื่องปิดประตูของกิเลสทั้ง</p><p>หลาย มิใช่เพื่อต้องการปกปิดโทษ.</p><p>         แม้ในวจีสมาจาร  ภิกษุใด   พูดเท็จ  พูดส่อเสียด  พูดคำหยาบ</p><p>พูดเพ้อเจ้อ  วจีสมาจารของภิกษุนั้น ชื่อว่า  ไม่บริสุทธิ์. ก็วจีสมาจารนี้</p><p>ท่านห้ามไว้โดยเป็นกรรมบถแล้ว.      ก็ภิกษุใดเมื่อกล่าวดูหมิ่นด้วยคำ</p><p>ทั้งหลายมีคำว่า  คฤหบดีหรือว่าทาส  หรือว่า  คนรับใช้เป็นต้น  วจีสมาจาร</p><p>ของภิกษุนั้น ก็ชื่อว่า ไม่บริสุทธิ์.  วจีสมาจารนี้  ท่านห้ามไว้โดยเนื่องด้วย</p><p>สิกขาบท ในสูตรนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้า ไม่ตรัสวจีสมาจารทั้งสองนั้น</p><p>ตรัสแต่ชื่อเป็นธรรมขัดเกลาอย่างยิ่ง.</p><p>         ก็เมื่อภิกษุหนุ่ม  หรือว่า สามเณรกล่าวว่า ข้าแต่ท่านผู้เจริญ ท่านทั้ง</p><p>หลายเห็นพระอุปัชฌาย์ ของพวกกระผมบ้างหรือดังนี้  ภิกษุใด   แม้มีความ</p><p>ประสงค์เพียงหัวเราะ กล่าวถ้อยคำเห็นปานนี้อยู่โดยนัยเป็นต้นว่า  ท่านผู้มี </p><p>อายุทั้งหลาย ภิกษุณีมากรูปอยู่แล้วในถิ่นนี้  พระอุปัชฌาย์ของพวกท่าน</p><p>จักไปช่วยยกห่อใส่ผักขายดังนี้   วจีสมาจารของภิกษุนั้น ย่อมไม่บริสุทธิ์.</p><p>วจีสมาจารตรงกันข้ามชื่อว่า บริสุทธิ์.</p><p>         ในมโนสมาจาร ภิกษุใด  เป็นผู้มีอภิชฌา  มีจิตพยาบาท  เป็นผู้มีความ</p><p>เห็นผิด  มโนสมาจารของภิกษุนั้น  ชื่อว่า ไม่บริสุทธิ์.  ก็มโนสมาจารอัน</p><p>นี้     ท่านห้ามไว้แล้วโดยเป็นกรรมบถ.      ก็ภิกษุใดยินดีทองและเงิน</p><p>ที่เขาเก็บไว้เพื่อตน   มโนสมาจารของภิกษุนั้นชื่อว่า   ไม่บริสุทธิ์.  มโนสมาจาร </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 224</p><p>แม้นี้    ก็ห้ามไว้แล้ว   โดยเนื่องด้วยสิกขาบท   ในสูตรนี้   ไม่ตรัสถึง</p><p>มโนสมาจารทั้งสองนั้น   โดยตรัสแต่ธรรมชื่อขัดเกลาอย่างยิ่ง.   ภิกษุ </p><p>ใด  ย่อมตรึกถึงกามวิตก  หรือพยาบาทวิตก หรือวิหญิงสาวิตก  มโนสมาจาร</p><p>ของภิกษุนั้น ชื่อว่า ไม่บริสุทธิ์. มโนสมาจารที่ตรงกันข้าม ชื่อว่า บริสุทธิ์.</p><p>         ในอาชีวะ ภิกษุใด  เพราะอาชีวะเป็นเหตุย่อมเลี้ยงชีพด้วยอำนาจ</p><p>อเนสนา ๒๑ อย่าง เช่นทำเวชกรรมรับใช้ค่าฝี  การให้น้ำมันทาขา ย่อมหุง</p><p>น้ำมันเป็นต้น  หรือว่า ภิกษุใด ทำวิญญัติบริโภค อาชีวะของภิกษุนั้นชื่อว่า</p><p>ไม่บริสุทธิ์.    ก็อาชีวะอันไม่บริสุทธิ์นี้    ตรัสห้ามไว้โดยเนื่องด้วย</p><p>สิกขาบท. ในสูตรนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าไม่ตรัสถึงอาชีวะอันไม่บริสุทธิ์</p><p>ทั้งสอง ได้ตรัสแต่ธรรมชื่อขัดเกลาอย่างยิ่ง.</p><p>         จริงอยู่  ภิกษุใด   ได้ปัจจัยมีเนยใส เนยขึ้น น้ำมัน น้ำผึ้ง และน้ำอ้อย</p><p>เป็นต้นแล้วคิดว่า จักฉันในวันพรุ่งนี้  มะรืนนี้  แล้วฉันสิ่งที่ตนสั่งสมไว้. หรือ</p><p>ว่า ภิกษุใด  เห็นช่อสะเดาเป็นต้น  แล้วกล่าวกะพวกสามเณรว่า พวกเธอจง</p><p>เคี้ยวกินช่อสะเดา  ดังนี้.  พวกสามเณรคิดว่า  พระเถระอยากจะเคี้ยวกิน  จึงทำให้</p><p>เป็นกัปปิยะแล้วถวาย.  ภิกษุกล่าวกะภิกษุหนุ่มหรือสามเณรว่า  ดูก่อนผู้มีอายุ</p><p>พวกเธอจงดื่มน้ำดังนี้. ภิกษุหนุ่ม  หรือสามเณรเหล่านั้น คิดว่า พระเถระ</p><p>ต้องการจะดื่มน้ำ จึงทำน้ำนั้นให้สะอาดแล้วถวาย.  อาชีวะของภิกษุผู้บริโภค</p><p>น้ำนั้น ชื่อว่า ไม่บริสุทธิ์. อาชีวะตรงกันข้าม ชื่อว่า บริสุทธิ์.</p><p>         บทว่า  <strong>มตฺตญฺ</strong> ได้แก่ ผู้รู้จักพอดี   รู้จักพอควร รู้จักพอประ</p><p>มาณ ในการแสวงหาการรับและการบริโภค.</p><p>         บทว่า  <strong>ชาคริยมนุยุตฺตา</strong>  ได้แก่ ทำการแบ่งกลางคืนกลางวันออก</p><p>เป็น  ๖   ส่วนแล้วกระทำโอกาสเพื่อการหลับส่วนหนึ่ง ประกอบขวนขวายแล้ว</p><p>ในธรรมเป็นเครื่องตื่น  ๕  ส่วน. ในบทว่า  <strong>สีหเสยฺย</strong>   นี้ได้แก่ การนอน  ๔ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 225</p><p>คือ กามโภคิไสยา เปตไสยา   สีหไสยา  ตถาคตไสยา. ในบรรดาการนอน</p><p>เหล่านั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  สัตว์ทั้งหลายผู้</p><p>บริโภคกามโดยมาก  ย่อมนอนตะแคงข้างซ้าย  เพราะฉะนั้น  การนอนนี้  จึงชื่อ</p><p>ว่า   กามโภคีไสยา  จริงอยู่ในบรรดาสัตว์ผู้บริโภคกามเหล่านั้น โดยมาก</p><p>ไม่นอนตะแคงข้างขวา.   ก่อนภิกษุทั้งหลาย  เปรตโดยมาก  ย่อมนอน</p><p>หงาย  เพราะฉะนั้น  การนอนนี้  จึงเรียกว่า  เปตไสยา.  จริงอยู่  เพราะมีเนื้อและ</p><p>เดือดน้อย  เปรตมีร่างกระดูกยุ่งเหยิง  ย่อมไม่อาจนอนตะแคงข้างหนึ่งได้</p><p>จึงนอนหงายเท่านั้น.  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ย่อมไม่อาจนอนตะแคงข้างหนึ่งได้</p><p>ในระหว่างขาอ่อนแล้วนอนตะแคงข้างขวา เพราะฉะนั้น  การนอนนี้   จึง</p><p>เรียกว่า  สีหไสยา. จริงอยู่  สีหมิคราชเพราะมากด้วยอำนาจ วางสอดเข้าข้าง</p><p>หน้าไว้ในที่หนึ่ง วางสองเท้าหลังไว้ที่หนึ่ง   เอาหางสอดเข้าในระหว่างขา</p><p>อ่อน กำหนดโอกาสอันตั้งอยู่แห่งเท้าหน้า  เท้าหลังและหางแล้วนอนวางศีรษะ</p><p>พาดเท้าหน้าทั้งสอง  หลับไปแม้ตลอดวัน   เมื่อตื่นก็ไม่มีการหวาดผวาตื่น</p><p>ยกศีรษะขึ้นแล้วกำหนด โอกาสอันเป็นที่ตั้งแห่งเท้าหน้าเป็นต้น  ถ้าฐานะ</p><p>อะไรๆ  ที่ตนตั้งไว้แล้วผิดปกติไป ก็เป็นผู้เสียใจว่า ฐานะนี้ไม่สมควรแก่ชาติ</p><p>และความเป็นผู้กล้าหาญของท่านดังนี้  ก็จะนอนในที่นั้นนั่นแหละ  ไม่ออกไป</p><p>เพื่อหาอาหาร.  ก็ครั้นเมื่อฐานะที่ตนตั้งไว้ไม่ผิดปกติไป  ก็จะเป็นผู้ร่าเริงพอใจ</p><p>ว่า ฐานะนี้สมควรแก่ชาติและแก่ความเป็นผู้กล้าหาญของท่านดังนี้  ลุกขึ้น</p><p>แล้วก็เอี้ยวตัว สะบัดขนสร้อยบันลือสีหนาท  ๓  ครั้ง  แล้วจึงออกไปเพื่อหา  </p><p>อาหาร. ก็การนอนด้วยฌานที่สี่  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสเรียกว่า  ตถาคต </p><p>ไสยา  ในบรรดาการนอนสี่เหล่านั้น  การนอนอย่างสีหะมาแล้วในที่นี้  เพราะ</p><p>ว่าการนอนนี้   ชื่อว่า  การนอนอย่างประเสริฐ    เพราะเป็นอิริยาบถของผู้</p><p>มากด้วยอำนาจ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 226</p><p>         บทว่า  <strong>ปาเทน  ปาท</strong> ได้แก่ เอาเท้าซ้ายทับเท้าขวา. บทว่า <strong>อุจฺจาธาย</strong></p><p>ได้แก่  วางไว้เหลื่อมกันหน่อยหนึ่ง.  เพราะว่า  ข้อเท้ากระทบกับข้อเท้า</p><p>เข่ากระทบกับเข่า  เวทนาย่อมเกิดเนืองๆ จิตย่อมไม่สงบ  การนอนก็ไม่</p><p>ผาสุก ก็ข้อเท้ากับข้อเท้า  เข่ากับเข่าย่อมไม่เสียดสีกัน โดยประการใด เมื่อวาง</p><p>ไว้เหลื่อมโดยประการนั้น เวทนาย่อมไม่เกิดขึ้น จิตย่อมสงบ การนอนย่อม</p><p>ผาสุก เพราะฉะนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า จึงตรัสอย่างนั้น.</p><p>         บทว่า  <strong>อภิชฺณ   โลเก</strong>  เป็นต้น กล่าวพิสดารแล้วในจุลลหัตถิปทสูตร.</p><p>          บทว่า  <strong>เสยฺยถาปิ  ภิกฺขเว</strong>  เป็นอุปมา  บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า</p><p><strong>อิณมาทาย</strong> -  ได้แก่ ถือเอาทรัพย์โดยเสียดอกเบี้ย(กู้). บทว่า <strong>พฺยนฺตีกเรยฺย</strong></p><p>ได้แก่ พึงกระทำให้หมดไป อธิบายว่า พึงใช้คืนไปทั้งหมด. บทว่า <strong>ตโตนิทาน</strong></p><p>ได้แก่ เหตุแห่งความไม่มีหนี้ จริงอยู่  บุรุษนั้น เมื่อระลึกว่า เราเป็นผู้ไม่</p><p>มีหนี้    ดังนี้   ก็จะได้ความปราโมทย์    ถึงความโสมนัส   ด้วยเหตุนั้น</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า    เขาพึงได้ความปราโมทย์ พึงถึงความ</p><p>โสมนัส ดังนี้. ชื่อว่า อาพาธ  เพราะเกิดเวทนาอันเป็นข้าศึกเพราะตัดอยู่</p><p>ซึ่งอิริยาบถ  -  ดุจถูกตัดด้วยเลื่อยเบียดเบียนอยู่       อาพาธนั้น       มีอยู่</p><p>แก่บุคคลนั้น      เพราะเหตุนั้น   จึงชื่อว่า   ผู้มีอาพาธ.   ชื่อว่า   มีทุกข์</p><p>เพราะทุกข์อันมีอาพาธนั้นเป็นสมุฏฐาน. ชื่อว่า เจ็บหนัก  เพราะป่วยมีประ</p><p>มาณยิ่ง. บทว่า  <strong>นจฺฉาเทยฺย</strong>  ได้แก่ ไม่พึงชอบใจ เพราะมีพยาธิหนักเป็น</p><p>เบื้องหน้า. บทว่า <strong>พลมตฺตา</strong>  ได้แก่ กำลังนั่นแหละ  อธิบายว่า เขาพึงมีกำลัง</p><p>กาย. บทว่า  <strong>ตโตนิทาน</strong>  ได้แก่ เหตุความไม่มีโรค. จริงอยู่  เมื่อเขาระลึกอยู่</p><p>ว่า เราเป็นผู้ไม่มีโรค ดังนี้ เหตุทั้งสองนั้น  ย่อมเกิดขึ้น. เพราะเหตุนั้น พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้า จึงตรัสว่า <strong>ลเภถ ปาโมชฺช   อธิคจฺเฉยฺย   โสมนสฺส</strong> ดังนี้.</p><p>บทว่า <strong>น  จสฺส กิญฺจิ โภคาน วโย</strong> ความว่า ไม่พึงเสื่อมโภคะทั้งหลายแม้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 227</p><p>เพียงว่า กากณิกหนึ่ง. บทว่า <strong>ตโตนิทาน</strong>  ได้แก่  เหตุพ้นจากการจองจำ</p><p>คำที่เหลือในบททั้งปวง พึงประกอบโดยนัยที่กล่าวแล้ว. บทว่า <strong>อนตฺตาธีโน</strong></p><p>ได้แก่  ตัวเองไม่ได้เป็นใหญ่  คือว่า ย่อมทำอะไรๆ ไม่ได้ตามชอบใจของตน.</p><p>บทว่า  <strong>ปราธีโน</strong>  ได้แก่  ผู้อื่นเป็นใหญ่  คือว่า  เป็นไปตามความชอบใจของผู้อื่น</p><p>บทว่า  <strong>น   เยนกามงฺคโม</strong>  ความว่า  เขาใคร่จะไป  ต้องการไปโดย</p><p>ทิสาภาคใด    ย่อมไม่ได้โดยทิสาภาคนั้น.    บทว่า   <strong>ทาสพฺยา</strong>   ได้แก่</p><p>ความเป็นทาส. บทว่า <strong>ภุชิสฺโส</strong> ได้แก่ เป็นไทแก่ตน. บทว่า <strong>ตโตนิทาน</strong></p><p>ได้แก่ เหตุความเป็นไท. บทว่า  <strong>กนฺตารทฺธานมคฺค</strong>  ได้แก่  ทางไกลกันดาร</p><p>อธิบายว่า  ทางไกลปราศจากน้ำ.  บทว่า   <strong>ตโตทิทาน</strong>  ได้แก่  เหตุแดน</p><p>อันเกษม.</p><p>         ในบทว่า  <strong>อิเม ปญฺจ นีวรเณ อปฺปหีเน</strong>  นี้ ความว่า พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า ย่อมทรงแสดงกามฉันทนิวรณ์ที่ยังละไม่ได้  เป็นเช่นกับความเป็นหนี้</p><p>นิวรณ์ที่เหลือเป็นเช่นกับโรคเป็นต้น. ในข้อนั้น พึงทราบความเป็นเช่น</p><p>เดียวกัน ดังต่อไปนี้.</p><p>         จริงอยู่  บุคคลใด กู้หนี้เขาไปแล้วไม่ใช้ บุคคลนั้น ถูกเจ้าหนี้ทวง</p><p>ว่า เจ้าจงใช้หนี้  ดังนี้ก็ดี  ถูกเขาพูดคำหยาบก็ดี  ถูกเขาจับไปก็ดี  ถูกเขาประ-</p><p>หารก็ดี  ย่อมไม่อาจโต้ตอบอะไรได้ ย่อมอดกลั้นทุกอย่าง เพราะว่า  หนี้นั้นมี</p><p>การอดกลั้นเป็นเหตุ  ฉันใด  บุคคลใด  ย่อมยินดีสิ่งใด  ด้วยกามฉันทะย่อมถือเอา</p><p>ซึ่งสิ่งนั้น  ด้วยการถือเอาด้วยตัณหา ฉันนั้นเหมือนกัน บุคคลนั้น ถูกเขากล่าว</p><p>คำหยาบก็ดี  ถูกเขาจับไปก็ดี  ถูกเขาประหารก็ดี  ย่อมอดทนทุกอย่าง เพราะ</p><p>ว่า กามฉันทะนั้น มีการอดกลั้นเป็นเหตุ  ดุจความพอใจในกามของหญิงทั้ง</p><p>หลายที่ถูกสามีในเรือนฆ่า เพราะฉะนั้น บัณฑิตพึงทราบกามฉันทะ  ราวกะ</p><p>ความเป็นหนี้   อย่างนี้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 228</p><p>         เหมือนอย่างว่า  บุคคลผู้กระสับกระส่ายเพราะโรคดี  เมื่อใคร ๆ ให้</p><p>วัตถุทั้งหลายมีน้ำผึ้งและน้ำตาลกรวดเป็นต้น  ก็ย่อมไม่ได้รสแห่งวัตถุ</p><p>เหล่านั้น  เพราะความที่ตนกระสับกระส่ายด้วยโรคดี  ย่อมอาเจียนออกนั่น</p><p>เทียว  ด้วยสำคัญว่า  รสขม ๆ  ดังนี้  ฉันใด  บุคคลผู้มีจิตพยาบาท  ก็ฉันนั้น</p><p>เหมือนกัน  เมื่อถูกอาจารย์  หรืออุปัชฌาย์ผู้หวังประโยชน์กล่าวสอนอยู่เพียง</p><p>เล็กน้อย  ก็ไม่รับโอวาท  จะกล่าวว่า  พวกท่านย่อมขัดใจเราเหลือ</p><p>เกิน  แล้วก็สึกออกไป  เขาย่อมไม่ประสบรสแห่งพระศาสนาอันต่างด้วยความ</p><p>สุขในฌานเป็นต้น  เพราะความกระสับกระส่ายด้วยความโกรธ  เหมือนบุคคล</p><p>นั้น  ผู้ไม่ประสบอยู่ซึ่งรสน้ำผึ้งและน้ำตาลกรวดเป็นต้น  เพราะความกระสับ</p><p>กระส่ายด้วยโรคดี.  บัณฑิตพึงเห็นความพยาบาท  เหมือนโรคอย่างนี้.</p><p>         ภิกษุผู้ถูกถีนมิทธะครอบงำแล้ว  ครั้นเมื่อธรรมสวนะการฟังธรรม</p><p>แม้มีนัยอันวิจิตกำลังเป็นไปอยู่ก็ย่อมไม่รู้เบื้องต้น  ท่ามกลาง  และที่สุดแห่ง</p><p>ธรรมสวนะนั้น  เหมือนบุรุษผู้ถูกจองจำในเรือนจำในวันนักขัตฤกษ์  ย่อมไม่</p><p>เห็นเบื้องต้น  ท่ามกลาง  และที่สุดแห่งงานนักขัตฤกษ์  เขาพ้นเรือนจำในวันที่</p><p>สองแล้ว  แม้ได้ฟังคำว่า  โอ  เมื่อวันวานได้มีงานรื่นเริงสนุกสนาน  มีฟ้อนรำ</p><p>ขับร้องเป็นต้น  ก็ไม่กล่าวตอบ.  เพราะเหตุไร  เพราะความที่ตนไม่ได้ประ</p><p>สบ  งานนักขัตฤกษ์  ฉะนั้น  ภิกษุนั้น  เมื่อธรรมสวนะตั้งขึ้นแล้ว  แม้ฟังผู้</p><p>อื่นกล่าวสรรเสริญธรรมสวนะว่า  โอ  ฟังธรรม  โอ  การณะ  โอ  อุปมา  เป็น</p><p>ต้น  ก็ไม่ให้ตอบ.  เพราะเหตุไร.  เพราะความที่ตนไม่ประสบธรรม</p><p>กถา  ด้วยอำนาจแห่งถีนมิทธะ.  ถีนมิทธะ  บัณฑิตพึงทราบ  ดุจเรือนจำอย่าง</p><p>นี้.</p><p>         เหมือนอย่างว่า  ทาสแม้จะเล่นงานนักขัตฤกษ์  ถูกนายสั่งว่า  ชื่อ</p><p>ว่า  กรณีเร่งด่วนนี้มีอยู่เจ้าจงไปในที่นั้นทันที  ถ้าเจ้าไม่ไป  เราจะตัดมือและ</p><p>เท้า  หรือว่า  หู  จมูกของเจ้าดังนี้  เขาย่อมรีบไปทีเดียว  ย่อมไม่ได้เพื่อประสบ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 229</p><p>เบื้องต้น  ท่ามกลางและที่สุดของงานนักขัตฤกษ์.  เพราะเหตุไร  เพราะตน</p><p>มีผู้อื่นเป็นใหญ่  ฉันใด  ภิกษุผู้ไม่รู้ข้อปฏิบัติในพระวินัยแม้เข้าไปสู่ที่อื่น</p><p>ด้วยวิเวกกถาเรื่องวิเวก  เมื่อมีความสำคัญในอกัปปิยะอย่างใดอย่างหนึ่ง</p><p>เกิดขึ้นแล้ว  โดยที่สุดแม้ในกัปปิยะมังสะ  ก็ละวิเวก  ไปในสำนักพระวินัยธร</p><p>เพื่อชำระศีล  เพราะฉะนั้น  เธอย่อมไม่ได้เพื่อเสวยความสุกอันเกิดแต่วิเวก.</p><p>เพราะเหตุไร  เพราะถูกอุทธัจจกุกกุจจะครอบงำก็ฉันนั้น  บัณฑิตพึงทราบ</p><p>อุทธัจจกุกกุจจะ  ดุจทาสอย่างนี้.</p><p>         เหมือนอย่างว่า  บุรุษเดินทางไกลกันดาร  เห็นโอกาสที่พวกมนุษย์ถูก</p><p>โจรปล้นแล้ว  ก็ระแวงสงสัยว่า  พวกโจรมาแล้ว  ด้วยเสียงของท่อนไม้บ้าง</p><p>ด้วยเสียงของพรานนกบ้าง ดังนี้  ย่อมเดินไปบ้าง  หยุดอยู่บ้าง ย่อมกลับบ้าง</p><p>ที่ที่มามากกว่าที่ไป  บุคคลนั้นย่อมไปถึงที่อันเป็นแดนเกษมได้โดยยาก</p><p>ลำบาก  หรือไม่ถึง  ฉันใด  วิจิกิจฉา  คือความสงสัยของบุคคลใด  ในฐานะ</p><p>๘  อย่างเกิดขึ้นแล้ว  ก็ฉันนั้นเหมือนกัน  เขาเมื่อสงสัยว่า  <strong>พุทฺโธ  นุโข  น</strong></p><p><strong>นุโข  พุทฺโธ</strong>  ใช่พระพุทธเจ้าหรือไม่ใช่พระพุทธเจ้าหนอ เป็นต้น  ไม่อาจน้อม</p><p>เพื่อจะถือเอาด้วยศรัทธา  เมื่อไม่อาจก็ย่อมไม่บรรลุมรรคผล.  เมื่อบุคคลยัง</p><p>ความลังเลสงสัย  ความไม่เชื่อมั่น  ความเป็นผู้สะดุ้งให้เกิดแก่จิตบ่อย ๆ ว่า</p><p>พวกโจรมีอยู่ในทางไกลกันดาร  หรือไม่หนอดังนี้  ย่อมกระทำอันตรายแก่การ</p><p>ถึงที่ปลอดภัย  ฉันใด  แม้วิจิกิจฉา  ก็ฉันนั้น  ยังความลังเลสงสัย  ความไม่เชื่อมั่น</p><p>ความสะดุ้งให้เกิดแก่จิตบ่อย ๆ โดยนัยว่า <strong>พุทฺโธ</strong>  เป็นต้น  ย่อมกระทำอันตราย</p><p>แก่การบรรลุอริยมรรค  บัณฑิตพึงทราบ  ดุจบุคคลผู้เดินทางไกลกันดาร.</p><p>         บัดนี้  ในบทว่า  <strong>เสยิยถาปิ  ภิกฺขเว  อานณฺย</strong>  นี้  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า  ย่อมทรงแสดงซึ่งกามฉันทะอันละได้แล้ว  ให้เป็นเช่นกับความไม่มี</p><p>หนี้  และซึ่งนิวรณ์ที่เหลืออันภิกษุละได้แล้ว  ให้เป็นเช่นกับความไม่มีโรคเป็น</p><p>ต้น.  ในข้อนั้น  ความเป็นเช่นเดียวกัน  พึงทราบดังต่อไปนี้. - </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 230</p><p>         เหมือนอย่างว่า บุรุษกู้หนี้มาแล้วประกอบการงาน   เสร็จการงานแล้ว</p><p>คิดว่า ขึ้นชื่อว่าหนี้แล้ว   ย่อมเป็นเหตุให้กังวลใจดังนี้  จึงใช้หนี้คืนพร้อม</p><p>ทั้งดอกเบี้ยแล้วฉีกหนังสือทิ้งเสีย. ทีนั้น ก็ไม่มีใครๆ มาทวงหนี้ หรือส่งหนัง- </p><p>สือมาทวงเขาจำเดิมแต่กาลนั้น.  เขาเห็นเจ้าหนี้แล้ว  ถ้าปรารถนาจะนั่ง</p><p>หรือจะลุกขึ้นจากที่นั่ง   หรือไม่ปรารถนาจะนั่ง  ไม่ต้องการจะลุกขึ้นก็</p><p>ได้. เพราะเหตุไร เพราะความที่เขาหมดหนี้แล้ว ไม่เกี่ยวข้องแล้วกับด้วยเจ้า</p><p>หนี้เหล่านั้น ฉันใด ภิกษุนี้  คิดว่า ชื่อว่า กามฉันทะมีความกังวลใจเป็นเหตุดัง</p><p>นี้    แล้วเจริญธรรมทั้ง  ๖ อย่าง     โดยนัยที่กล่าวไว้ในสติปัฏฐานแล้ว</p><p>ละกามฉันทนิวรณ์  ฉันนั้นเหมือนกัน. ความกลัว ความสะดุ้งย่อมไม่มีแก่</p><p>บุรุษหมดจากหนี้แล้ว เพราะเห็นเจ้าหนี้ฉันใด  ความข้องเกี่ยวความผูกพันของ</p><p>ภิกษุผู้มีกามฉันทะอันละได้แล้ว  ย่อมไม่มีในวัตถุอื่น ฉันนั้นเหมือนกัน. เมื่อ</p><p>เห็นรูปทั้งหลายแม้เป็นทิพย์  กิเลสก็ไม่ฟุ้งขึ้น. เพราะฉะนั้น พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า  จึงตรัสการละกามฉันทะ  เหมือนผู้หมดหนี้.</p><p>         เหมือนอย่างว่า  บุรุษผู้กระสับกระส่ายด้วยโรคดีนั้น  ทำโรคนั้น</p><p>ให้สงบระงับไปด้วยการทำเภสัช  จำเดิมแต่นั้น ย่อมรู้รสแห่งน้ำตาลกรวด </p><p>เป็นต้น ฉันใด ภิกษุนั้นก็ฉันนั้นเหมือนกัน   คิดว่า ขึ้นชื่อว่า พยาบาทนี้ กระ</p><p>ทำความฉิบหายมิใช่ประโยชน์ดังนี้  แล้วเจริญธรรม  ๖  อย่างละพยาบาท</p><p>นิวรณ์ได้.  ภิกษุนั้น ชื่อว่า ละความพยาบาทได้อย่างนี้.  บุรุษผู้หายจากโรค</p><p>ดี  ชอบเสพของหวานมีน้ำตาลกรวดเป็นต้น ฉันใด ภิกษุนั้น อันอาจารย์ให้</p><p>ศึกษาอยู่ซึ่งอาจาระและพระวินัยบัญญัติเป็นต้น  รับด้วยศีรษะชอบศึกษาอยู่</p><p>ฉันนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า  จึงตรัสการละพยาบาทดุจความไม่มีโรค.</p><p>         บุรุษผู้ถูกจับเข้าไปสู่เรือนจำในวันนักขัตฤกษ์      แม้ในวันนัก</p><p>ขัตฤกษ์อื่นอีก   เขาคิดว่า  เราเคยถูกจองจำด้วยโทษแห่งความประมาท</p><p>จึงไม่ได้เล่นงานวันนักขัตฤกษ์  เพราะโทษนั้น  บัดนี้  เราจักเป็นผู้ไม่ประมาท                                                                                           </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 231</p><p>ดังนี้  ฉันใด ศัตรูของเขาย่อมไม่ได้โอกาส   เขาเป็นผู้ไม่ประมาท  จึงได้เล่นงาน</p><p>นักขัตฤกษ์แล้วเปล่งอุทานว่า  <strong>อโห</strong>  วันนักขัตฤกษ์ดังนี้   ฉันใด  ภิกษุก็ฉัน</p><p>นั้นเหมือนกัน  คิดว่า  ขึ้นชื่อว่า ถีนมิทธะนี้  กระทำความฉิบหายใหญ่ดัง</p><p>นี้  จึงเจริญธรรม ๖ อย่าง ละถีนมิทธะได้  ภิกษุนั้นชื่อว่าละถีนมิทธะแล้ว</p><p>อย่างนี้    บุรุษผู้พ้นจากเครื่องจองจำเล่นงานนักขัตฤกษ์ตลอดเบื้องต้น</p><p>ท่ามกลาง  และที่สุดได้แม้ทั้ง  ๗  วัน  ก็เสวยอยู่ทั้งเบื้องต้น  ท่ามกลาง  และที่สุด</p><p>แห่งธรรมนักขัตต์  ฉันใด  บรรลุพระอรหัต   พร้อมทั้งปฏิสัมภิทา ฉันนั้น</p><p>เหมือนกัน.  เพราะฉะนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจงตรัสการละถีนมิทธะ เหมือน</p><p>การพ้นจากเครื่องจองจำ.</p><p>         เหมือนอย่างว่า  ทาสเข้าไปอาศัยมิตรคนใดคนหนึ่ง ให้ทรัพย์แก่</p><p>นาย กระทำตนให้เป็นไทได้แล้ว  จำเดิมแต่นั้นมา พึงทำสิ่งที่ตนปรารถนา</p><p>ได้ฉันใด ภิกษุก็ฉันนั้นเหมือนกัน  คิดว่าขึ้นชื่อว่า  อุทธัจจกุกกุจจะกระทำ</p><p>ความฉิบหายใหญ่ ดังนี้  จึงเจริญธรรม ๖ อย่าง  แล้วละอุทธัจจกุกกุจจะ</p><p>ได้. ภิกษุนั้นชื่อว่า ละอุทธัจจกุกกุจจะแล้วด้วยอาการอย่างนี้  บุรุษผู้เป็นไท</p><p>แก่ตัว  ปรารถนาจะทำสิ่งใดก็ทำสิ่งนั้นได้   ใครจะยับยั้งเขาจากการกระทำ</p><p>นั้นโดยพลการไม่ได้  ฉันใด  ภิกษุย่อมปฏิบัติเนกขัมมปฏิปทาตามสบาย</p><p>ฉันนั้นเหมือนกัน  อุทธัจจกุกกุจจะใครๆ จะยังเธอให้กลับจากเนกขัมมปฏิปทา</p><p>นั้นมาสู่อุทธัจจกุกกุจจะโดยพลการไม่ได้.  เพราะฉะนั้น  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า  จึงตรัสการละอุทธัจจกุกกุจจะได้เหมือนความเป็นไท.</p><p>         เหมือนอย่างว่า  บุรุษผู้มีกำลังถือสะเบียงกรังตระเตรียมอาวุธพร้อม</p><p>กับบริวารดำเนินไปสู่ทางกันดาร  พวกโจรเห็นเขาแต่ไกลพึงหนีไป  บุรุษ</p><p>นั้น ก็ผ่านทางกันดารนั้นไปถึงความปลอดภัยได้ด้วยความสวัสดี พึงเป็นผู้</p><p>ร่าเริงยินดีแล้ว   ฉันใด  ภิกษุก็ฉันนั้นเหมือนกัน คิดว่า ชื่อว่า วิจิกิจฉานี้</p><p>ย่อมกระทำความฉิบหายมิใช่ประโยชน์  ดังนี้  จึงเจริญธรรม ๖ อย่างแล้วละ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 232</p><p>วิจิกิจฉาได้  ภิกษุนั้นชื่อว่าละวิจิกิจฉาแล้วด้วยอาการอย่างนี้  บุรุษผู้มีกำลัง</p><p>มีอาวุธอันตระเตรียมไว้แล้ว  พร้อมกับบริวารเห็นโจรแล้ว  ไม่กลัว  ไม่คำนึง</p><p>พวกโจรเท่าเส้นหญ้า  ออกไปถึงสถานที่อันปลอดภัยโดยความสวัสดี ฉัน-</p><p>ใด  ภิกษุ  ก็ฉันนั้นเหมือนกัน  ผ่านพ้นทางกันดารคือทุจริตแล้ว  ถึงอมตนิพพาน</p><p>อันเกษมอย่างยิ่ง.  เพราะฉะนั้นพระผู้มีพระภาคเจ้า  จึงตรัสการละวิจิกิจฉา</p><p>ดุจผู้ที่ถึงสถานที่ปลอดภัย.</p><p>         บทว่า  <strong>อิมเมว  กาย</strong>  ได้แก่  กรชกายนี้.  บทว่า  <strong>อภิสนฺเทติ</strong>  ได้แก่</p><p>ทำให้ชุ่มชื่น  ทำให้สิเนหา  คือว่า  ย่อมกระทำปีติและสุขเป็นไปในกรชกายทั้ง</p><p>ปวง.  บทว่า  <strong>ปริสนฺเทติ</strong>  ได้แก่ ย่อมหลั่งไหลไปโดยรอบ.  บทว่า  <strong>ปริปูเรติ</strong></p><p>ได้แก่  ย่อมเต็มเหมือนถูกลมเป่า. บทว่า  <strong>ปริปฺผรติ</strong>  ได้แก่  ย่อมถูกต้อง</p><p>โดยรอบ.  บทว่า  <strong>สพฺพาวโต  กายสฺส</strong>  ความว่า  ที่แม้น้อยหนึ่งตามผิดเนื้อโลหิต</p><p>ในที่สืบต่อเป็นไปของอุปาทินนกรูป  อย่างใดอย่างหนึ่งแห่งกายทุกส่วนของ</p><p>ภิกษุนั้น  ชื่อว่า ไม่ถูกต้องด้วยความสุขในปฐมฌาน  ย่อมไม่มี.  บทว่า  <strong>ทกฺโข</strong></p><p>ได้แก่  ผู้ฉลาด  สามารถ  เพื่อกระทำ  เพื่อประกอบ  เพื่อผสมซึ่งจุณสำหรับ</p><p>อาบ.  บทว่า  <strong>กสถาเล</strong>  ได้แก่  ภาชนะที่กระทำด้วยโลหะอย่างใดอย่าง</p><p>หนึ่ง  ก็ภาชนะที่ทำด้วยดินเหนียว  เป็นภาชนะไม่มั่นคง  เมื่อบุคคลทุบอยู่</p><p>ย่อมแตกได้  เพราะฉะนั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้า  จึงไม่แสดงภาชนะที่ทำด้วยดิน</p><p>เหนียวนั้น.  บทว่า  <strong>ปริปฺโผสก  ปริปฺโผสก</strong>  แปลว่า  ประพรม.  บทว่า</p><p><strong>สนฺเนยฺย</strong>  ความว่า  ถือถาดสำริดด้วยมือซ้าย  พรมแล้วพรมอีกซึ่งน้ำพอประ</p><p>มาณด้วยมือขวาแล้วขยำกระทำให้เป็นก้อน. บทว่า  <strong>สิเนหานุคตา</strong>  ได้</p><p>แก่  ติดกันด้วยยางเหนียวคือน้ำ.  บทว่า  <strong>สิเนหปเรตา</strong>  ได้แก่  ซึมไปด้วยยาง</p><p>เหนียวคือน้ำ.  บทว่า  <strong>สนฺตรพาหิรา</strong>  ความว่า  พร้อมทั้งส่วนข้างใน</p><p>ข้างนอก.  ย่อมถูกต้องส่วนทั้งหมดทีเดียวด้วยยางเหนียวคือน้ำ.  บทว่า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 233</p><p><strong>น  จ  ปคฺฆารณี</strong>  ความว่า  น้ำย่อมไม่ไหลไปเป็นหยด ๆ  อธิบายว่า สามารถเพื่อถือ</p><p>เอา   แม้ด้วยมือ  แม้ด้วยนิ้วเพียงสองนิ้ว เพื่อกระทำให้วนได้.</p><p>         พึงทราบข้ออุปมาความสุขในทุติยฌาน.  บทว่า  <strong>อุพฺภิโตทโก</strong>  ได้</p><p>แก่  น้ำที่ไม่ไหลไป  คือไม่ไหลไปข้างล่าง  ไม่ไหลไปข้างบน  อธิบายว่า  เป็นน้ำ</p><p>เกิดอยู่ในภายในนั่นแหละ.  บทว่า  <strong>อายมุข</strong>  ได้แก่  ทางมา.  บทว่า  <strong>เทโว</strong>  ได้</p><p>แก่  เมฆ.  บทว่า  <strong>กาเลน  กาล</strong>  ได้แก่  ทุกกึ่งเดือน  หรือทุกสิบวัน.  บทว่า</p><p><strong>ธาร</strong>  แปลว่า  ฝน.  บทว่า  <strong>อานุปเวจฺเฉยฺย</strong>  ได้แก่  ไม่พึงเข้าไป  คือว่า  ไม่พึง</p><p>ตกลงไป.  อธิบายว่า  ธารน้ำเย็นผุพุขึ้น  คือทำห้วงน้ำเย็นที่ขังอยู่ให้เต็มแล้ว.</p><p>จริงอยู่  น้ำที่พุขึ้นแต่ข้างล่าง  ทำน้ำที่พุขึ้นไม่ให้แตกกระเพื่อมออกไป</p><p>น้ำที่ไหลเข้าไปโดยทิศทั้งสี่  ย่อมกระเพื่อมด้วยใบไม้  หญ้า  เศษไม้  ท่อนไม้</p><p>เก่าเป็นต้น  น้ำย่อมกระเพื่อมเพราะฟองน้ำฝน  ธารน้ำที่ตกลงมา  แต่น้ำ</p><p>สงบนิ่งเกิดขึ้นอยู่  ย่อมแผ่ไปสู่ประเทศนี้  ย่อมไม่แผ่ไปสู่ประเทศนี้  เหมือน</p><p>เนรมิตไว้ด้วยฤทธิ์  เพราะฉะนั้น  โอกาสอันน้ำนั้นไม่ถูกต้องแล้ว  ย่อมไม่</p><p>มี  หามิได้.  ในข้อนั้น  กรชกาย  เปรียบเหมือนห้วงน้ำ  ความสุขในทุติยฌาน</p><p>เหมือนน้ำ.  คำที่เหลือ บัณฑิตพึงทราบโดยนัยก่อน.</p><p>         พึงทราบคำอุปมาในความสุขแห่งตติยฌาน  ดอกอุบลทั้งหลายมี</p><p>อยู่  ในที่นี้  เพราะเหตุนั้น  ที่นี้จึงชื่อว่า  กออุบล.  แม้สองบทที่เหลือก็นัยนี้เหมือน</p><p>กัน.  ก็พึงทราบวินิจฉัยในข้อนี้ว่า  ในคำนี้  บรรดาดอกอุบล  มีสีขาว  สีแดง</p><p>สีเขียว  ดอกอุบลอย่างใดอย่างหนึ่ง  ก็จัดเป็นอุบลทั้งนั้น  ดอกอุบลที่มีใบเก้าสิบ</p><p>เก้าใบ  เรียกว่า  บุณฑริกมีใบร้อยใบ  เรียกว่า  ประทุม  อีกอย่างหนึ่ง  ดอกอุบล</p><p>สีขาว  แม้ไม่กำหนดใบ  ก็เรียกว่า  ประทุม  ดอกอุบลสีแดง  เรียกว่า  บุณฑริก.</p><p>บทว่า  <strong>อุทกานุคฺคตานิ</strong>  ได้แก่  ไม่โผล่จากน้ำ. บทว่า  <strong>อนฺโตนิมุคฺคโปสิตานิ</strong></p><p>ความว่า  จมอยู่ภายในพื้นน้ำเท่านั้น  ย่อมถูกต้อง  คือย่อมเจริญ. คำที่</p><p>เหลือ  พึงทราบโดยนัยก่อนแล. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 234</p><p>         พึงทราบความอุปมาความสุขในจตุตถฌานต่อไป  ในบทว่า  <strong>ปริสุทฺ-</strong></p><p><strong>เธน  เจตสา ปริโยทาเตน</strong> นี้ พึงทราบชื่อว่า บริสุทธิ์แล้ว เพราะอรรถว่าหมด </p><p>อุปกิเลส  ชื่อว่าผ่องแผ้วแล้ว  เพราะอรรถว่า  ประภัสสร.  บทว่า  <strong>โอทา-</strong></p><p><strong>เตน ตวฺเถน</strong>  นี้  ท่านกล่าวเพื่อการแผ่ไปแห่งโอกาส.   พึงทราบความในข้อนี้</p><p>อย่างนี้ว่า  ผ้าที่เศร้าหมองความอบอุ่นย่อมไม่แผ่ไป.  ทันใดที่ผ้าขาวซักบริสุทธิ์</p><p>สะอาด  ความอบอุ่นย่อมมีกำลังแผ่ไป. จริงอยู่  สำหรับอุปมานี้  กรชกายเปรียบ</p><p>เหมือนผ้า  ความสุขในจตุตถฌาน  เปรียบเหมือนการแผ่ไปแห่งโอกาส</p><p>เพราะฉะนั้น  เมื่อบุรุษอาบน้ำชำระดีแล้ว  นั่งห่มผ้าขาวคลุมศีรษะ  อุตุจากสรีระ</p><p>ย่อมแผ่ไปตลอดผ้าทั้งหมดทีเดียว  โอกาสอะไร ๆ  ไม่เป็นโอกาสที่จะถูกผ้า  มิได้</p><p>มี ฉันใด โอกาสอะไรๆ อันความสุขในจตุตถฌานไม่ถูกต้องกรชกายของภิกษุ </p><p>ย่อมไม่มี  ฉันนั้น. อีกอย่างหนึ่ง  จิตในจตุตถฌานนั่นแหละ เปรียบเหมือนผ้า</p><p>ที่ห่มแล้ว  รูปที่มีจิตนั้นเป็นสมุฏฐานเปรียบเหมือนการแผ่ไปแห่งโอกาส.</p><p>บัณฑิตพึงทราบเนื้อความในที่นี้  อย่างนี้ว่า  เหมือนอย่างว่า เมื่อผ้าขาวในที่</p><p>บางแห่งแม้ไม่ถูกกาย   กายก็เป็นอันโอกาสซึ่งมีกายนั้นเป็นสมุฏฐานถูก</p><p>ต้องแล้วทั้งหมดทีเดียวฉันใด กายของภิกษุก็เป็นอันสุขุมรูป ซึ่งจตุตถฌานให้</p><p>เกิดขึ้นถูกต้องทั่วไปหมด  ก็ฉันนั้น.</p><p>         พึงทราบอุปมาในปุพเพนิวาสญาณ กิริยาอันภิกษุนั้นทำแล้วในวัน</p><p>นั้น  ย่อมปรากฏชัด เพราะฉะนั้น ในวันนั้นเธอยึดเอาบ้านสามหลัง ในข้อนั้น</p><p>บัณฑิตพึงทราบว่า ภิกษุผู้ได้ปุพเพนิวาสญาณ  เหมือนบุรุษไปสู่บ้านสาม</p><p>หลัง. ภพสาม บัณฑิตพึงเห็นเหมือนบ้านสามหลัง. ความแจ่มแจ้งแห่งกิริยา</p><p>อันภิกษุผู้มุ่งจิตไปในปุพเพนิวาสญาณนั่งทำแล้วในภพสาม  บัณฑิตพึง</p><p>ทราบ เหมือนความแจ่มแจ้งแห่งกิริยาอันบุรุษนั้นกระทำแล้วในวันนั้นในบ้าน</p><p>สามหลัง. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 235</p><p>         พึงทราบอุปมาในทิพยจักษุ บทว่า  <strong>เทฺว  อคารา</strong> ได้แก่ บ้านสอง</p><p>หลัง. บทว่า <strong>สทฺวารา</strong> ได้แก่ มีประตูข้างหน้า. บทว่า <strong>อนุจงฺกมนฺเต</strong> ได้</p><p>แก่  เดินไปมา.  บทว่า  <strong>อนุวิจรนฺเต</strong>  ได้แก่ เที่ยวไปข้างโน้น ข้างนี้ อธิบายว่า</p><p>พึงทราบด้วยสามารถแห่งการออกจากบ้านหลังนี้ แล้วเข้าไปสู่บ้านหลังนั้น</p><p>หรือออกจากบ้านหลังนั้น  แล้วเข้าไปสู่บ้านหลังนี้.</p><p>         ในข้อนั้น    จุติและปฏิสนธิ  เปรียบเหมือนบ้านสองหลัง มีประตูร่วมกัน</p><p>ภิกษุได้ทิพยจักษุญาณ เปรียบเหมือนบุรุษมีจักษุ  กาลเวลาที่สัตว์ผู้กำลัง</p><p>จุติและปฏิสนธิปรากฏ  แก่ภิกษุผู้ได้ทิพยจักษุ  ผู้เจริญอาโลกกสิณ  ตรวจดูอยู่</p><p>เปรียบเหมือนเวลาที่บุรุษเดินเข้าและเดินออกตลอดบ้านสองหลัง  ปรากฏแก่</p><p>บุรุษมีผู้จักษุผู้ยืนแลดูอยู่ในระหว่างบ้านสองหลัง. ถามว่า ก็กาลเหล่านั้น</p><p>ปรากฏแก่ญาณ หรือแก่บุคคล  ตอบว่า แก่ญาณ.  แต่ว่า เพราะปรากฏแก่</p><p>ญาณนั้น จึงปรากฏแก่บุคคลเหมือนกัน.</p><p>         พึงทราบอุปมาแห่งอาสวักขยญาณ  ดังนี้  บทว่า  <strong>ปพฺพตสงฺเขเป</strong></p><p>ได้แก่  ยอดภูเขา.  บทว่า  <strong>อนาวิโล</strong>  ได้แก่  ไม่มีเปือกตม.  หอยโข่งด้วย</p><p>หอยกาบด้วย  ชื่อว่าหอยโข่งและหอยกาบ.  ก้อนกรวดด้วย  กระเบื้อง</p><p>ด้วย ชื่อว่า ก้อนกรวดและกระเบื้อง. ชื่อว่า ฝูงปลา เพราะปลาเป็นหมู่เป็น</p><p>ฝูง. ในบทว่า  <strong>ติฏฺนฺตปิ  จรนฺตปิ</strong>  นี้ ได้แก่  ก้อนกรวดและกระเบื้องหยุด</p><p>อยู่   แต่นอกนี้   มีหอยโข่งเป็นต้น เดินไปบ้าง หยุดอยู่บ้าง.  เหมือนอย่าง</p><p>ว่า เมื่อแม่โคยืนบ้าง หมอบบ้าง นอนบ้าง ในระหว่างๆ ฝูงโคเหล่านี้ย่อม</p><p>เที่ยวไป พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงหมายเอาโคที่เที่ยวไป จึงตรัสว่า โคนอกนี้</p><p>ย่อมเที่ยวไป ฉันใดพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงหมายเอา ก้อนกรวดและกระ-</p><p>เบื้องที่หยุดอยู่นั่นเองจึงตรัสว่า  สองหมวดนอกนี้หยุดอยู่. ทรงหมายเอาสอง</p><p>หมวดนี้ เคลื่อนไปจึงตรัสว่า แม้ก้อนกรวดและกระเบื้องก็เคลื่อนไป ดัง</p><p>นี้. ในข้อนั้น พึงทราบกาลที่สัจจะ ๔ แจ่มแจ้งแล้วแก่ภิกษุผู้นั่งน้อมจิตไปเพื่อ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 236</p><p>ความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลาย   ดุจกาลที่หอยโข่งและหอยกอบเป็นต้นแจ่ม</p><p>แจ้งแล้วแก่บุรุษผู้มีจักษุยืนดูอยู่ที่ฝั่ง  ฉะนั้น.</p><p>         บัดนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้า  เมื่อทรงถือเอาชื่อพระขีณาสพ  ทั้ง</p><p>เพศ ทั้งคุณ   ด้วยอาการ ๗ อย่าง จึงตรัสบทว่า  <strong>อย  วุจฺจติ  ภิกฺขเว  ภิกฺขุ</strong></p><p><strong>สมโณ อิติปิ</strong>  เป็นต้น. พึงทราบวินิจฉัยในบทเหล่านั้น ในบทว่า <strong>เอว  โข</strong></p><p><strong>ภิกฺขเว ภิกฺขุ   สมโณ  โหติ</strong>  เป็นต้น อธิบายว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า</p><p>ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ภิกษุชื่อว่า สมณะ เพราะมีบาปอันสงบแล้วด้วยอาการ</p><p>อย่างนี้.   ชื่อว่า  พราหมณ์  เพราะมีบาปอันลอยแล้ว.  ชื่อว่า  นหาตกะ</p><p>(ผู้อาบ)  เพราะมีกิเลสล้างออกแล้ว  คือมีกิเลสอันกำจัดออกแล้ว.  ชื่อว่า</p><p>เวทคู  เพราะอกุศลธรรมทั้งหลายไปแล้ว  ด้วยเวททั้งหลาย คือ มรรคญาณ</p><p>๔ อธิบายว่า เพราะรู้แล้ว. ด้วยเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า จึงตรัสว่า</p><p><strong>วิทิตสฺส  โหนฺติ</strong> เป็นต้น. ชื่อว่า โสตติยะ   เพราะกิเลสทั้งหลายหลับไปแล้ว</p><p>คือว่า เพราะกิเลสทั้งหลายไม่ไหลออกไปมา. ชื่อว่า อริยะ  เพราะไกลจาก</p><p>กิเลสทั้งหลาย อธิบายว่า เพราะกิเลสทั้งหลายถูกกำจัดแล้ว. ชื่อว่า อรหันต์</p><p>เพราะไกล คือว่า เป็นผู้ห่างไกลแล้ว. คำที่เหลือในที่ทั้งปวง ปรากฏแจ่มแจ้ง</p><p>แล้วแล.</p><p>                         <em>จบอรรถกถามหาอัสสปุรสูตรที่  ๙ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 237</p><p>                           <strong>๑๐.  จูฬอัสสปุรสูตร</strong></p><p>         [๔๗๙]  ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้ :-</p><p>         สมัยหนึ่ง  พระผู้มีพระภาคเจ้าเสด็จอยู่ในอังคชนบท  มีนิคมของชาว</p><p>อังคะ  ชื่ออัสสปุระ ณ  ที่นั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสเรียกภิกษุทั้งหลายแล้ว.</p><p>ภิกษุทั้งหลายทูลรับพระดำรัสของพระผู้มีพระภาคเจ้าแล้ว.  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าได้ตรัสดำนี้ไว้ว่า  คนเขารู้จักท่านทั้งหลายว่าสมณะๆ  ดังนี้   ถึงท่านทั้งหลาย</p><p>เล่า  เมื่อมีคนมาไต่ถามว่า  ท่านทั้งหลายเป็นอะไร  ท่านทั้งหลายก็ปฏิญญาตัวว่า</p><p>เราเป็นสมณะ  เมื่อท่านทั้งหลายมีชื่อว่าสมณะ  และปฏิญญาตัวว่าเป็นสมณะ</p><p>อยู่อย่างนี้แล้ว  ก็จำต้องสำเหนียกว่า  ข้อปฏิบัติสิ่งใดสมควรแก่สมณะ  เราจัก</p><p>ปฏิบัติข้อปฏิบัติสิ่งนั้น  เมื่อความปฏิบัติของเราอย่างนี้มีอยู่  ชื่อแลคำปฏิญญา</p><p>ของเรานี้ก็จักเป็นจริง  อนึ่ง  เราบริโภคจีวรบิณฑบาตเสนาสนะ  และคิลาน-</p><p>ปัจจัยเภสัชชบริกขาร ของทายกเหล่าใด  ความอุปการะเกื้อหนุนของเขาใน</p><p>เราทั้งหลายก็จักมีผลใหญ่ มีอนิสงส์ใหญ่ อนึ่ง บรรพชาของเรา ก็จักไม่</p><p>เป็นหมัน  ไม่เปล่าจากประโยชน์  และจักประกอบด้วยผล  ประกอบด้วยกำไร  ดังนี้.</p><p>         [๔๘๐]  ภิกษุเป็นผู้ปฏิบัติปฏิปทาชอบเป็นอย่างไร     ดูกรภิกษุทั้ง</p><p>หลาย     รูปใดรูปหนึ่งเป็นผู้มีอภิชฌา     คือความเพ่งเล็งพัสดุของผู้อื่น</p><p>มาก  ละอภิชายังไม่ได้  เป็นผู้มีใจพยาบาท  คือคิดล้างผลาญสัตว์ให้ฉิบ</p><p>หาย  ละพยาบาทยังไม่ได้  เป็นผู้มักโกรธ  ละความโกรธยังไม่ได้  เป็นผู้มักถือ</p><p>โกรธ  ละความถือโกรธยังไม่ได้  เป็นผู้มักมีความลบหลู่คุณ  ละความลบหลู่ยัง</p><p>ไม่ได้  เป็นผู้มักถือเป็นคู่แข่งดี  ละความถือเป็นคู่แข่งดียังไม่ได้  เป็นผู้มักริษยา</p><p>ละความริษยายังไม่ได้  เป็นผู้ตระหนี่   ละความตระหนี่ยังไม่ได้  เป็นผู้</p><p>มักอวดตัว  ละความอวดตัวยังไม่ได้  เป็นผู้มีมายา  คือบังโทษตนไว้  ละมายายัง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 238</p><p>ไม่ได้เป็นผู้มีความปรารถนาชั่ว  ละความปรารถนาชั่วยังไม่ได้ และเป็นผู้</p><p>มีความเห็นผิด ละความเห็นผิดยังไม่ได้  เพราะยังละไม่ได้ซึ่งกิเลส  เครื่อง</p><p>เศร้าหมองใจ  ๒ อย่าง มีอภิชฌาเป็นต้นเหล่านี้  ที่เป็นเครื่องหมองใจเป็นโทษ</p><p>เป็นของจับใจดุจน้ำฝาดของสมณะ เป็นเหตุจะให้สัตว์เกิดใน บาย มีวิบากอัน</p><p>สัตว์ทั้งหลายจะต้องเสวยในทุคคติ  เราไม่กล่าวว่าเธอเป็นผู้ปฏิบัติชอบสมควร  </p><p>แก่สมณะ เปรียบเหมือนอาวุธอย่างหนึ่งชื่อว่า มะตะชะ มีคมสองข้าง ทั้งกำ</p><p>ซาบด้วยยาพิษทั้งคมกล้า เขาปิดคลุมหุ้มห่อไว้ด้วยผ้าสำหรับห่อ ฉันใด  </p><p>เราก็กล่าวการบรรพชาของภิกษุนี้ฉันนั้น</p><p>         [๔๘๑]  ภิกษุทั้งหลาย ถึงบุคคลที่ครองผ้าสังฆาฏิอยู่ เราก็หากล่าวว่า</p><p>เป็นสมณะด้วยอาการสักว่า   ครองผ้าสังฆาฏิไม่   ถึงบุคคลถือเพศเป็น</p><p>ชีเปลือย ไม่นุ่งห่มผ้า เราก็หากล่าวว่าเป็นสมณะด้วยอาการที่ไม่มีผ้านุ่งห่ม</p><p>ไม่ ถึงบุคคลถือการหมักหมมเหงื่อไคล ไม่อาบน้ำชำระกาย เราก็หากล่าวว่า</p><p>เป็นสมณะด้วยอาการที่หมักหมมเหงื่อไคลไม่  ถึงบุคคลถือการลงอาบน้ำ(วัน</p><p>ละสามครั้ง) เราก็หากล่าวว่าเป็นสมณะด้วยอาการที่ลงอาบน้ำไม่  ถึงบุคคลถือ</p><p>การอยู่ใต้ต้นไม้เป็นนิตย์ เราก็หากล่าวว่าเป็นสมณะด้วยอาการที่อยู่ใต้ต้นไม้</p><p>ไม่  ถึงบุคคลถือการอยู่ในที่แจ้งเป็นนิตย์เราก็หากล่าวว่าเป็นสมณะด้วยอา</p><p>การที่อยู่ ณ ที่แจ้งไม่ถึงบุคคลถือการอบกายด้วยหมายจะทรมานกิเลสเป็น</p><p>นิตย์  เราก็หากล่าวว่าเป็นสมณะด้วยการที่อบกายไม่  ถึงบุคคลถือการ</p><p>บริโภคอาหารมีการกำหนดเป็นครั้งคราว  เราก็หากล่าวว่าเป็นสมณะด้วย</p><p>อาการที่ยักย้ายผ่อนผันบริโภคอาหารเป็นครั้งเป็นคราวไม่  ถึงบุคคลที่ท่องบ่น</p><p>จำมนต์ได้มาก  เราก็หากล่าวว่าเป็นสมณะด้วยอาการที่ท่องบ่นจำมนต์</p><p>ไม่  ถึงบุคคลเกล้าผมเป็นเซิง เราก็หากล่าวว่าเป็นสมณะด้วยอาการเกล้าผม</p><p>ไม่  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ถ้าว่า บุคคลผู้ครองสังฆาฏิมีอภิชฌามาก  ละอภิชฌา</p><p>เสียได้  มีจิตพยาบาทอยู่  ละพยาบาทเสียได้  มีความโกรธอยู่  ละความโกรธ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 239</p><p>เสียได้ เป็นผู้มักถือโกรธ  ละความถือโกรธเสียได้  เป็นผู้ลบหลู่อยู่  ละ</p><p>ความลบหลู่เสียได้  เป็นผู้ถือเป็นคู่แข่งดีอยู่   ละความถือเป็นคู่แข่งดีเสีย</p><p>ได้เป็นผู้มักริษยาอยู่ ละความริษยาเสียได้ เป็นตระหนี่อยู่ ละความตระหนี่</p><p>เสียได้  เป็นผู้มักโอ้อวดตัวอยู่  ละความโอ้อวดตัวเสียได้ เป็นผู้มีมายาอยู่</p><p>ละมายาเสียได้  เป็นผู้มีความปรารถนาชั่ว ละความปรารถนาชั่วเสียได้</p><p>และเป็นผู้มีความเห็นผิดอยู่  ละความเห็นผิดเสียได้ด้วยอาการที่ครองผ้า</p><p>สังฆาฏิ   ตั้งแต่แรกเกิดมาและจะพึงชักชวนให้ผู้นั้นครองผ้าสังฆาฏิเท่านั้น</p><p>ด้วยคำชักชวนว่า  มาเถิดท่านจงครองผ้าสังฆาฏิเถิด เมื่อท่านครองผ้าสังฆาฏิ</p><p>อยู่  เครื่องเศร้าหมองทั้ง  ๑๒  อย่าง มีอภิชฌามาก จักละอภิชฌาเสียได้</p><p>ด้วยอาการที่ครองผ้าสังฆาฏินั้นแล.  เพราะเราเห็นบุคคลบางคนในโลก</p><p>นี้ ถึงครองผ้าสังฆาฏิอยู่   ก็มีอภิชฌามาก  มีความเห็นผิดฉะนั้น เมื่อครองผ้า</p><p>สังฆาฏิ     เราก็ไม่กล่าวว่าเป็นสมณะด้วยอาการที่ครองผ้าสังฆาฏิเลย</p><p>ฯลฯ  ถ้าว่าคนเปลือย ผู้เกล้าผม มีอภิชฌามาก ละอภิชฌาเสียได้แล้ว ผู้มีความ</p><p>เห็นผิด ละความเห็นผิดเสียได้ ด้วยอาการที่เกล้าผม  มิตร  สหาย  ญาติ</p><p>สาโลหิตทั้งหลายก็จะพึงทำผู้นั้นให้เป็นคนเกล้าผม แต่แรกเกิดมา และจะพึง</p><p>ชักชวนให้เกล้าผม ด้วยคำชักชวนว่า มาเถิด เจ้าเกล้าผมเสียเถิด เมื่อท่าน</p><p>เกล้าผมอยู่ มีอภิชฌามาก จักละอภิชฌาได้ มีความเห็นผิด ละความเห็นผิด</p><p>เสียได้ ด้วยอาการที่เกล้าผมนั้นแล.  เพราะเราเห็นบุคคลบางคนในโลก</p><p>นี้  ถึงเกล้าผมอยู่ ก็ยังมีอภิชฌามาก มีความเห็นผิดอยู่ฉะนั้น เราผู้ที่เกล้าผม</p><p>เราก็ยังหาละมลทินได้ไม่  จึงไม่กล่าวว่าเป็นสมณะด้วยอาการที่เกล้าผม</p><p>เลย.</p><p>         [๔๘๒]  ภิกษุปฏิบัติอย่างไร จึงเป็นผู้ปฏิบัติชอบ สมควรแก่สมณะ</p><p>ภิกษุรูปใดรูปหนึ่งมีอภิชฌาอยู่มาก    ละอภิชฌาเสียได้  มีจิตพยาบาท</p><p>อยู่ ละพยาบาทเสียได้  เป็นผู้มักโกรธอยู่ ละความโกรธเสียได้ เป็นผู้มักถือ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 240</p><p>โกรธอยู่   ละความถือโกรธเสียได้ เป็นผู้มักลบหลู่อยู่   ละความลบหลู่เสีย</p><p>ได้  เป็นผู้มักถือเป็นคู่แข่งดีอยู่  ละความถือเป็นคู่แข่งดีเสียได้เป็นผู้มักริษยา</p><p>อยู่  ละความริษยาเสียได้ เป็นผู้ตระหนี่อยู่  ละความตระหนี่เสียได้ เป็นผู้มัก</p><p>โอ้อวดตัวอยู่  ละความโอ้อวดตัวเสียได้  เป็นผู้มีมายาอยู่  ละมายาเสียได้ เป็นผู้</p><p>มีความปรารถนาชั่วออยู่  ละความปรารถนาชั่วเสียได้  และเป็นผู้มีเห็นผิด</p><p>อยู่  ละความเห็นผิดเสียได้ เพราะละเสียได้ซึ่งกิเลส  ๑๒ อย่างเหล่านี้  ที่</p><p>เป็นทินโทษ  เป็นของจับใจดุจน้ำฝาดของสมณะ   เป็นเหตุจะให้สัตว์เกิดใน</p><p>อบายมีวิบากอันสัตว์ทั้งหลายจะต้องเสวยในทุคคติ     เรากล่าวว่าเป็นผู้</p><p>ปฏิบัติชอบสมควรแก่สมณะ</p><p>         ผู้ปฏิบัติชอบนั้น ย่อมพิจารณาเห็นตนเป็นผู้บริสุทธิ์  พ้นจากบาป</p><p>อกุศลธรรมเหล่านี้แล้ว เมื่อเธอพิจารณาเห็นตนเป็นผู้บริสุทธิ์  พ้นบาปจาก</p><p>อกุศลธรรมเหล่านี้ทั้งหมดอยู่  ปราโมช  คือความบันเทิงใจก็บังเกิดขึ้น เมื่อเธอ</p><p>บันเทิงใจแล้ว    ปีติก็เกิดขึ้น   เมื่อเธอมีใจประกอบด้วยปีติด้วยนามกาย</p><p>ก็สงบ เธอมีนามกายสงบระงับกระวนกระวายแล้ว ก็ได้เสวยสุข เมื่อเธอมี</p><p>สุขแล้วจิตของเธอก็ตั้งมั่น  มีใจประกอบด้วยกรุณา  คือปรารถนาให้หมู่สัตว์</p><p>พ้นจากทุกข์ทั่วหน้า   มีใจประกอบด้วยมุทิตา คือร่าเริงบันเทิงใจต่อสมบัติของ</p><p>ผู้อื่น คือไม่มีริษยา  มีใจประกอบด้วยอุเบกขา  คือความเฉยเป็นกลาง คือไม่มี</p><p>ยินดียินร้าย   แผ่อัปปมัญญาพรหมวิหาร คือภาวนาที่แผ่ไปในหมู่สัตว์ไม่</p><p>มีประมาณ  ซึ่งเป็นเครื่องอยู่ของคนประเสริฐ ทั้ง ๔ ประการนี้  ตลอดทิศที่</p><p>หนึ่ง ที่สอง ที่สาม ที่สี่  มีใจประกอบด้วยเมตตา  กรุณา มุทิตา อุเบกขา</p><p>ไพบูลย์เต็มที่  เป็นจิตใหญ่ มีสัตว์ไม่มีประมาณเป็นอารมณ์ ไม่มีเวรไม่มีความ</p><p>เบียดเบียน  แผ่อัปปมัญญาพรหมวิหารนั้น  ตลอดโลกอันสัตว์ทั้งปวงในที่</p><p>ทั้งปวง  ด้วยความเป็นผู้มีใจโอบอ้อมเสมอไปในสัตว์ทั้งปวง ทั้งทิศเบื้อง</p><p>บน เบื้องต่ำเบื้องขวางอยู่เสมอ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 241</p><p>         เปรียบเหมือนสระบัว  มีน้ำใสและ จืดเย็นขาวสะอาด มีท่าเรียบราบ</p><p>ควรรื่นรมย์  ถ้าว่าบุรุษจะพึงมาแต่ทิศตะวันออก ตะวันตก ทิศเหนือ ทิศ</p><p>ใต้  อันความร้อนกระวนกระวายเผาระงมครอบงำ  เหน็ดเหนื่อยลำบาก</p><p>กระหายหิว  บุรุษนั้น มาถึงสระนั้นแล้วจะพึงทำความกระหายน้ำ และความ</p><p>ร้อนกระวนกระวายให้เสื่อมสูญได้  ฉันใด.   ดูก่อน  ภิกษุทั้งหลาย  ถ้า</p><p>กุลบุตรออกบวชจากตระกูลกษัตริย์ถือเพศเป็นบรรพชิต   และภิกษุทั้งหลาย</p><p>นั้น  อาศัยธรรมวินัยที่ตถาคตประกาศแล้ว เจริญ  เมตตา กรุณา  มุทิตา</p><p>อุเบกขา ได้ความระงับสงบใจ ในภายในสันดานตน  ฉันนั้น เรากล่าวว่า</p><p>บรรพชิตนั้น เป็นผู้ปฏิบัติชอบสมควรแก่สมณะ  ถ้าออกบวชจากตระกูล</p><p>พราหมณ์   จากตระกูลแพศย์   จากตระกูลศูทร  หรือออกบวชจากตระกูลไหน</p><p>ก็ตาม  และบรรพชิตนั้น  ครั้นอาศัยธรรมวินัยที่ตถาคตประกาศแล้ว  เจริญ</p><p>พรหมวิหารทั้ง  ๔  มีเมตตาเป็นต้น  ได้ความระงับสงบใจ ในภายใน  อย่าง</p><p>นี้  เรากล่าวว่า บรรพชิตนั้นปฏิบัติสมควรแก่สมณะ.  ถ้าว่ากุลบุตรออกบวช</p><p>จากตระกูลกษัตริย์   จากตระกูลพราหมณ์  จากตระกูลแพศย์  จากตระกูล</p><p>ศูทร  หรือตระกูลไหนก็ตาม  ครั้นบวชแล้ว เธอทำเจโตวิมุตติ   คือความมีจิตพ้น</p><p>จากเรื่องมองด้วยกำลังฌาน  และปัญญาวิมุติ  คือความที่จิตพ้นจากเครื่อง</p><p>หมองด้วยกำลังปัญญา  อันไม่มีอาสวะ  คือกิเลสที่หมักหมม  เพราะสิ้นอาสวะ</p><p>แล้วให้แจ้งประจักษ์ด้วยปัญญาที่รู้ยิ่งลำพังตนได้แล้ว  เข้าถึงพร้อมอยู่ใน</p><p>อัตภาพนี้  เรากล่าวบรรพชิตนั้นว่า  เป็นสมณะ  เพราะสิ้นอาสวะทั้งหลาย.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้า  ตรัสพระสูตรนี้จบ  ภิกษุทั้งหลายเหล่านั้น</p><p>มีใจยินดีเพลิดเพลินรับภาษิตแห่งพระผู้มีพระภาคเจ้าด้วยประการฉะนี้.</p><p>                                    <em>จบจูฬอัสสปุรสูตรที่  ๑๐</em></p><p><em>                             จบมหายมกวรรคที่  ๔. </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 242</p><p>                         <strong>อรรถกถาจูฬอัสสปุรสูตร</strong></p><p>         จูฬอัสสปุรสูตรมีบทเริ่มต้นว่า  <strong>เอวมฺเม  สุต</strong></p><p>         เหตุแห่งการแสดงพระสูตรนั้น  เช่นกับสูตรก่อนนั่นแหละ. บท</p><p>ว่า  <strong>สมณสามีจิปฏิปทา</strong>  ได้แก่  ปฏิปทาอันสมควรแก่สมณะทั้งหลาย  คือ</p><p>ปฏิปทาอันเกื้อกูลแก่สมณะทั้งหลาย. ในบทว่า  <strong>สมณมลาน</strong>  เป็นต้น  ความ</p><p>ว่า  ธรรมทั้งหลายเหล่านี้  เมื่อเกิดขึ้น  ย่อมกระทำสมณะทั้งหลาย  ให้มีมลทิน</p><p>คือมลทินจับ  เพราะฉะนั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้า  จึงตรัสว่า  เป็นมลทินของสมณะ</p><p>สมณะทั้งหลายย่อมเสียหาย  ย่อมประทุษร้าย  ด้วยมลทินเหล่านั้น  เพราะ</p><p>ฉะนั้น  จึงตรัสว่า  เป็นโทษของสมณะ.  และธรรมเหล่านี้  เกิดขึ้นแล้วย่อมกระ</p><p>ทำสมณะทั้งหลายให้เป็นเหมือนหยากเยื่อหมดโอชะ  ให้เหี่ยวแห้ง  เพราะ</p><p>ฉะนั้น  จึงตรัสว่า  เป็นดังน้ำฝาดของสมณะ  ดังนี้. บทว่า  <strong>อาปายิกาน</strong></p><p><strong>านาน</strong>  ความว่า  เหตุให้เกิดในอบาย. บทว่า  <strong>ทุคฺคติเวทนียาน</strong> ความว่า  เป็น</p><p>ปัจจัยแห่งการเสวยวิบากในทุคคติ.</p><p>         บทว่า  <strong>มตชนฺนาม</strong>  ความว่า  พวกมนุษย์ตะไบเหล็กกล้าด้วยเหล็กแล้ว</p><p>ขยำผงเหล็กนั้นเข้ากับเนื้อให้นกกระเรียนกิน  นกกะเรียนเหล่านั้น  ไม่อาจ</p><p>ถ่ายอุจจาระก็ตาม  ถ้าไม่ตาย  ก็จะประหารให้ตาย.  เมื่อเป็นเช่นนั้น  ก็จะผ่า</p><p>ท้องของนกกะเรียนเหล่านั้น  เอาน้ำล้างผงเหล็กเหล่านั้น  ถือเอาผงละเอียด</p><p>คลุกกับเนื้อให้นกกระเรียนทั้งหลายกิน      ดังนั้นจึงให้นกกระเรียนกิน</p><p>อย่างนี้  ๗ ครั้ง แล้วกระทำอาวุธด้วยผงเหล็กที่ถือเอาแล้ว  ช่างเหล็กศึกษาดี</p><p>แล้ว  ได้มูลเหตุหัตถกรรมเป็นอันมาก  ย่อมกระทำอาวุธนั้น  เขาจึงเรียก</p><p>อาวุธนั้นว่า  มตชะ  เพราะเกิดจากนกที่ตายแล้ว.  อาวุธนั้นเป็นอาวุธคมยิ่ง</p><p>นัก.  บทว่า  <strong>ปีตินิสฺสิต</strong>  ได้แก่ ชุ่มด้วยน้ำ และลับด้วยหิน. บทว่า  <strong>สฆาฏิยา </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 243</p><p>ได้แก่  ฝัก.  บทว่า <strong>สปารุต</strong>  ได้แก่  หุ้มไว้แล้ว.  บทว่า   <strong>สมฺปลิเวิต</strong>  ได้แก่</p><p>พันไว้โดยรอบ.</p><p>         บทว่า  <strong>รโชชลฺลิกสฺส</strong>  ได้แก่ ผู้หมักหมมด้วยธุลี.  บทว่า  <strong>อุทโก-</strong></p><p><strong>โรหกสฺส</strong>  ได้แก่  ลงอาบน้ำวันละสามครั้น. บทว่า  <strong>รุกฺขมูลิกสฺส</strong>  ได้แก่ อยู่</p><p>โคนไม้.  บทว่า  <strong>อพฺโภกาสิกสฺส</strong>  ได้แก่  อยู่กลางแจ้ง.  บทว่า  <strong>อุพฺภฏฺกสฺส</strong></p><p>ได้แก่  การอบกาย. บทว่า  <strong>ปริยายภตฺติกสฺส</strong>  ได้แก่  การบริโภคอาหารเดือน</p><p>ละครั้น  หรือว่า  ครึ่งเดือนต่อครั้ง.  คำทั้งหมดนั่นตรัสถึงลัทธิภายนอก. เพราะ</p><p>ในพระศาสนานี้  ภิกษุผู้ทรงจีวร  ไม่เรียกว่า  ครองสังฆาฏิ.  อนึ่ง  วัตรมีการ</p><p>หมักหมมด้วยธุลีเป็นต้น  ในพระศาสนานี้ก็ไม่มี  พระดำรัสของพระพุทธเจ้า</p><p>เท่านั้น  เป็นชื่อของพระพุทธพจน์  ไม่ใช่มนต์  เพราะฉะนั้น  ก็บทว่า <strong>รุกฺขมฺลิโก</strong></p><p><strong>อพฺโภกาสิโก</strong> ย่อมได้เพียงนี้เท่านั้น.  แม้คำที่กล่าวแล้วนั้น  ก็ตรัสไว้โดย</p><p>ลัทธิภายนอก.   บทว่า  <strong>ชาตเมว  น</strong>  ได้แก่  สักว่าเกิดแล้วในวันนั้นทีเดียว.</p><p>บทว่า  <strong>สงฺฆาฏิก  กเรยฺยุ</strong>  ความว่า  นุ่งแล้ว  ห่มแล้ว  ซึ่งผ้าสังฆาฏิ  พึงทำให้เป็น </p><p>สังฆาฏิ.  ในคำทั้งปวงก็นัยนี้.</p><p>         บทว่า  <strong>วิสุทฺธมตฺตาน  สมนุปสฺสติ</strong>  ความว่า  ภิกษุนั้น  ย่อมเห็นตน</p><p>ว่า  บริสุทธิ์.  แต่ว่า  บทว่า  บริสุทธิ์  ดังนี้  ไม่พึงกล่าว.  บทว่า  <strong>ปาโมชฺช</strong></p><p><strong>ชายติ</strong>  ได้แก่  อาการแห่งความยินดีย่อมเกิดขึ้น.  อธิบายว่า  ปีติอันยังสรีระทั้ง</p><p>สิ้นของผู้บันเทิงแล้ว  ร่าเริงแล้วด้วยปีติ  ให้หวั่นไหวเกิดขึ้นอยู่.  บทว่า</p><p><strong>ปีติมนสฺส  กาโย</strong>  ได้แก่  นามกายของบุคคลผู้ประกอบแล้วด้วยปีติ.  บทว่า</p><p><strong>ปสฺสมฺภติ</strong>  ได้แก่  ปราศจากความกระวนกระวาย.  บทว่า  <strong>สุข  เวเทติ</strong>  ความ</p><p>ว่า  ย่อมเสวยความสุขอันเป็นทางกายบ้าง  ทางใจบ้าง.  บทว่า  <strong>จิตฺต สมาธิยติ</strong></p><p>ความว่า  จิตของบุคคลผู้มีความสุข  ด้วยเนกขัมมสุขนี้ย่อมตั้งมั่น    ย่อมเป็น</p><p>เหมือนบรรลุอัปปนา. บทว่า  <strong>โส  เมตฺตาสหคเตน  เจตสา</strong>  ความว่า  เทศนา </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 244</p><p>ที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเริ่มแล้ว  ด้วยอำนาจแห่งกิเลสในหนหลัง หยั่งลง</p><p>แล้วสู่การเจริญพรหมวิหารตามอนุสนธิ   ดุจฝนที่ตกแล้ว  ตกเล่า บนภูเขา</p><p>ไหลลงสู่แม่น้ำฉะนั้น.  บรรดาบทเหล่านั้น คำที่ควรกล่าวทั้งหมด ได้กล่าว</p><p>ไว้ในวิสุทธิมรรค. บทว่า <strong>เสยฺยถาปิ  ภิกฺขเว  โปกฺขรณี</strong>  นี้ พึงทราบว่า</p><p>ในมหาสีหนาทสูตร  มรรค  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเปรียบด้วยสระโบกขรณี</p><p>ใหญ่ พระศาสดาก็ทรงเปรียบไว้ในที่นี้. บทว่า <strong>อาสวาน  ขยา  สมโณ </strong></p><p><strong>โหติ</strong>  ความว่า ชื่อว่า  เป็นสมณะอย่างยิ่ง เพราะกิเลสทั้งหมดสงบแล้ว.</p><p>คำที่เหลือในที่ทั้งปวง  มีเนื้อความง่ายนั้นแล.</p><p>                            <em>จบอรรถกถาจูฬอัสสปุรสูตร  ที่  ๑๐</em></p><p><em>                                      จบวรรคที่  ๔ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 245</p><p>                              <strong>จูฬยมกวรรค</strong></p><p>         </p><p>                            <strong>๑.  สาเลยยกสูตร</strong></p><p>         [๔๘๓]  ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้.</p><p>         สมัยหนึ่งพระผู้มีพระภาคเจ้า  ทรงเที่ยวจาริกไปในแคว้นโกศลพร้อม</p><p>กับหมู่ภิกษุจำนวนมาก  มาประทับอยู่ที่หมู่บ้านพราหมณ์แห่งแคว้นโกศลชื่อ</p><p>สาละ  พวกพราหมณ์และคฤหบดีชาวสาละได้ฟังข่าวว่า  นี่แน่  เขาว่าพระ</p><p>สมณโคดมผู้เจริญ  โอรสเจ้าศากยะบวชจากตระกูลศากยะกำลังท่องเที่ยวอยู่ใน</p><p>แคว้นโกศล  ได้มาถึงหมู่บ้านสาละพร้อมกับหมู่ภิกษุจำนวนมาก  ก็แลเกียรติ-</p><p>ศัพท์อันงามได้ขจรขึ้นไปยังพระโคดมผู้เจริญนั้นอย่างนี้ว่า  แม้เพราะเหตุ</p><p>นี้     พระผู้มีพระภาคเจ้านั้น   ทรงเป็นพระอรหันต์ตรัสรู้ถูกต้องด้วย</p><p>พระองค์เอง      สมบูรณ์ด้วยความรู้และความประพฤติ  เป็นผู้ไปดีแล้ว  รู้จักโลก</p><p>เป็นผู้ฝึกคนที่พอจะฝึกได้อย่างยอดเยี่ยม  เป็นผู้สอนพวกเทวดาและมนุษย์</p><p>เป็นพุทธะ  เป็นผู้จำแนกธรรม  พระโคดมนั้นได้กระทำให้แจ้งโลกนี้รวมทั้ง</p><p>เทวโลก  มารโลก  พรหมโลก  หมู่คนรวมทั้งสมณะและพราหมณ์รวมทั้ง</p><p>เทวดาและมนุษย์ด้วยความรู้ยิ่งเองแล้วชี้แจง.  ท่านแสดงธรรมงามในเบื้องต้น</p><p>งามในท่ามกลาง  งามในที่สุดพร้อมทั้งใจความ  พร้อมทั้งพยัญชนะ  ประกาศ</p><p>พรหมจรรย์ที่บริสุทธิ์บริบูรณ์สิ้นเชิง.  ก็แหละการเห็นหมู่พระอรหันต์</p><p>เห็นปานนั้นย่อมเป็นการดีแท้.</p><p>         ครั้นนั้นแล  พวกพราหมณ์และคฤหบดีชาวสาละ  ก็พากันเข้าไป</p><p>เฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้าถึงที่ประทับ  แล้วบางพวกก็ถวายอภิวาทพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าแล้วนั่ง  ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง  บางพวกก็บันเทิงกับพระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า  เมื่อพูดจาปราศรัยกันพอเป็นที่ระลึกนึกถึงกันเสร็จแล้ว  ก็นั่งลงในที่ควร </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 246</p><p>ส่วนข้างหนึ่ง  บางพวกก็ประณมอัญชลีหันไปหาพระผู้มีพระภาคเจ้าแล้ว</p><p>นั่งลงในที่ควรส่วนข้างหนึ่ง  บางพวกก็บอกชื่อและนามสกุลในสำนักพระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าแล้วนั่งลงในที่ควรส่วนข้างหนึ่ง  บางพวกไม่พูดว่าอะไรแล้วนั่ง</p><p>ในที่ควรส่วนข้างหนึ่ง  เมื่อนั่งเรียบร้อยแล้ว  พวกพราหมณ์และคฤหบดีชาว</p><p>สาละก็ทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าอย่างนี้ว่า  "ท่านโคดมผู้เจริญ...ขอถามสัก</p><p>หน่อยเถิดว่า  อะไรล่ะ  เป็นเหตุ?  อะไรเป็นปัจจัย  ซึ่งเหล่าสัตว์บางพวกใน</p><p>โลกนี้  หลังจากตายเพราะกายแตกย่อมเข้าถึงอบาย  ทุคติ  วินิบาต</p><p>นรก ?  พระโคดมผู้เจริญ  และก็อะไรเป็นเหตุ  อะไรเป็นปัจจัยที่ทำให้เหล่า</p><p>สัตว์บางพวกหลังจากตายเพราะกายแตก  ย่อมเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ ?</p><p>         ภ.  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  เพราะความไม่ประพฤติธรรม</p><p>และความประพฤติไม่สม่ำเสมอ  เป็นเหตุโดยแท้  เหล่าสัตว์บางพวกในโลก</p><p>นี้  หลังจากตายเพราะกายแตกย่อมเข้าถึงอบาย ทุคติ วินิบาต นรก</p><p>อย่างนี้  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  เพราะความประพฤติธรรมและความ</p><p>ประพฤติเรียบร้อยเป็นเหตุโดยแท้ที่ทำให้หมู่สัตว์บางพวกในโลกนี้เข้าถึงสุคติ</p><p>โลกสวรรค์  หลังจากตายเพราะกายแตกอย่างนี้.</p><p>         พ.  "พวกข้าพเจ้ายังไม่เข้าใจ  ใจความของคำพูดที่ท่านพระ</p><p>โคดมกล่าวโดยย่อนี้อย่างพิสดารได้  และคำพูดที่ท่านยังไม่แจกแจงก็เข้าใจ</p><p>ใจความอย่างพิสดารโดยทั่วถึงยังไม่ได้  พวกข้าพเจ้าขอโอกาสให้พระโคดมผู้</p><p>เจริญแสดงธรรมโดยประการที่พวกข้าพเจ้าจะพึงเข้าใจใจความของคำพูดที่</p><p>ท่านพระโคดมกล่าวโดยย่อนี้อย่างพิสดารได้  และคำพูดที่ท่านยังไม่แจกแจงก็</p><p>เข้าใจใจความอย่างพิสดารโดยทั่วถึงได้."</p><p>         ภ.  "พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ถ้าอย่างนั้นจงตั้งใจฟังให้ดี</p><p>ฉันจะกล่าว." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 247</p><p>         พ.  "อย่างนั้นท่าน."  พวกพราหมณ์และคฤหบดีชาวบ้านสาละ  รับ</p><p>สนองพระดำรัสของพระผู้มีพระภาคเจ้า.</p><p>         [๔๘๔] พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงได้ตรัสอย่างนี้ว่า</p><p>         "พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ความประพฤติไม่เป็นธรรมและ</p><p>ความประพฤติไม่สม่ำเสมอทางกายมี  ๓  อย่าง  ความประพฤติไม่เป็นธรรม</p><p>และความประพฤติไม่สม่ำเสมอทางวาจามี  ๔  อย่าง ความประพฤติไม่เป็น</p><p>ธรรมและความประพฤติไม่สม่ำเสมอทางใจมี  ๓  อย่าง."</p><p>         "พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ความประพฤติไม่เป็นธรรมและ</p><p>ความประพฤติไม่สม่ำเสมอทางกาย   ๓  อย่าง  อย่างไรเล่า ?  คือ</p><p>         ๑.  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย   คนบางคนในโลกนี้เป็นผู้ชอบฆ่า</p><p>สัตว์  เป็นคนหยาบ  มือเปื้อนเลือด  ตั้งมั่นในการเข่นฆ่า ไม่ละอาย ไม่สงสาร</p><p>ในหมู่สัตว์ทั้งปวง.</p><p>         ๒.  และก็เป็นผู้ชอบลักขโมยของสิ่งใดเป็นของคนอื่น  เป็นอุปกรณ์</p><p>เครื่องปลื้มใจของคนอื่น  ไม่ว่าอยู่ในบ้านหรืออยู่ในป่า  เป็นผู้ถือเอาของที่เขา</p><p>ไม่ได้ให้  อันเป็นส่วนแห่งขโมยนั้น.</p><p>         ๓.  อีกทั้งชอบประพฤติผิดในของรักของใคร่ทั้งหลาย  เป็นผู้ละเมิด</p><p>จารีตในผู้หญิงที่ไม่รักษา  พ่อรักษา   ทั้งแม่และพ่อรักษา  พี่น้องชายรักษา</p><p>พี่น้องหญิงรักษา  ญาติรักษา หญิงมีผัว หญิงมีอาชญาโดยรอบ โดยที่</p><p>สุดแม้แต่หญิงที่คล้องพวงมาลังให้  (เสี่ยงพวงมาลัย)  เห็นปานนี้.</p><p>         อย่างนี้แลพราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  จัดเป็นความประพฤติที่ไม่</p><p>เป็นธรรมและความประพฤติที่ไม่สม่ำเสมอทางกาย  ๓  อย่าง. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 248</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย ก็แหละ   ความประพฤติที่ไม่เป็น</p><p>ธรรมและความประพฤติที่ไม่สม่ำเสมอทางวาจา  ๔  อย่าง เป็นอย่างไร?</p><p>คือ</p><p>         ๑.  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลลางคนในโลกนี้เป็นคนชอบ</p><p>พูดเท็จไม่ว่าอยู่ในที่ประชุม   อยู่ในบริษัท  อยู่กลางญาติ   อยู่กลางพรรค</p><p>พวก หรืออยู่กลางราชตระกูลก็ตาม เมื่อถูกนำมาซักเป็นพยานว่า ''มานี่ซิ</p><p>นาย ขอให้คุณจงพูดสิ่งที่คุณรู้." เขาไม่รู้ก็พูดว่า  "ผมรู้"  หรือรู้อยู่ก็กลับพูด</p><p>ว่า  " ผมไม่รู้ "   ไม่เห็นก็พูดว่า    " ผมเห็น "  หรือเห็นอยู่ก็ไพล่พูดไปว่า   " ผมไม่</p><p>เห็น "  ทั้งนี้เพราะเหตุแห่งตน เพราะเหตุแห่งคนอื่น หรือ เพราะเหตุแห่ง</p><p>อามิสลางสิ่งลางอย่าง  จึงเป็นกล่าวเท็จทั้งๆ ที่รู้อยู่.</p><p>         ๒.  และก็เป็นคนพูดส่อเสียด  คือ ได้ฟังจากทางนี้แล้วไปบอกทาง</p><p>โน้น เพื่อทำลายพวกเหล่านี้  หรือได้ฟังจากทางโน้นแล้วก็มาบอกพวกนี้</p><p>เพื่อทำลายพวกโน้น ดังนี้ก็เป็นอันว่า  ทำผู้ที่พร้อมเพรียงกันอยู่แล้วให้แตก</p><p>กัน หรือส่งเสริมให้คนที่แตกกันอยู่แล้วแตกกันยิ่งขึ้น พอใจผู้ที่แตกกันเป็น</p><p>พรรคเป็นพวก  ยินดีกับที่แตกกันเป็นพรรคเป็นพวก ชอบผู้ที่แตกกันเป็น</p><p>พรรคเป็นพวก เป็นผู้พูดวาจาที่ทำให้แตกกันเป็นพรรคเป็นพวก </p><p>         ๓.  ทั้งเป็นคนพูดคำหยาบ  คือ เป็นผู้พูดคำชนิดที่ค่อนขอด หยาบช้า</p><p>ต่อคนอื่น  เผ็ดร้อน  คนอื่นเหน็บความเจ็บใจ ใกล้ต่อความโกรธ  ไม่เป็นไม่เพื่อ</p><p>ให้จิตใจตั้งมั่นเห็นปานนั้น.</p><p>         ๔.  อีกทั้งเป็นผู้ชอบพูดสำรากเพ้อเจ้อ  ชอบพูดไม่ถูกเวลา ชอบพูด</p><p>ไม่จริง ( พูดไม่เป็น) ชอบพูดไร้ประโยชน์ ชอบพูดไม่เป็นธรรม ชอบพูดไม่</p><p>เป็นวินัย เป็นผู้พูดไม่มีหลักฐาน ไม่เป็นเวลา ไม่มีที่อ้างอิง ไม่มีที่สิ้นสุด </p><p>ไม่ประกอบด้วยประโยชน์. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 249</p><p>         อย่างนี้แล  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย   จัดเป็นความประพฤติที่ไม่</p><p>เป็นธรรมและความประพฤติที่ไม่สม่ำเสมอทางวาจา ๔ อย่าง.</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย ก็แหละ  ความประพฤติที่ไม่เป็น</p><p>ธรรมและความประพฤติที่ไม่สม่ำเสมอทางใจ ๓ อย่าง เป็นอย่างไร คือ</p><p>         ๑.  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  คนลางคนในโลกนี้ เป็นผู้มาก</p><p>ไปด้วยความเพ่งเล็ง  เป็นผู้เพ่งเล็งทรัพย์สมบัติของคนอื่น ไฉนหนอ ขอสิ่งที่</p><p>เป็นของคนอื่นนั้นพึงเป็นของเราเถิด.</p><p>         ๒.  และก็เป็นผู้มีจิตพยาบาท เป็นผู้มีใจคิดแต่จะประทุษร้ายว่า   " ขอ</p><p>ให้สัตว์พวกนี้  จงถูกฆ่า  จงถูกเขาฆ่า  จงขาดสูญ  หรืออย่าได้มีเลย."</p><p>         ๓.  อีกทั้งเป็นผู้มีความเห็นผิด  เป็นผู้มีความเห็นคลาดเคลื่อนว่า  "ทาน</p><p>ที่ให้แล้วไม่มีผล การบูชาไม่มีผล การเซ่นสรวงไม่มีผล  ผลคือวิบากของ</p><p>กรรมที่ทำดีและชั่วไม่มี  โลกนี้ไม่มี โลกหน้าไม่มี  มารดาไม่มีบุญคุณ  บิดาไม่</p><p>มีบุญคุณ พวกสัตว์ที่ผุดเกิดไม่มี ในโลกไม่มีสมณพราหมณ์ผู้ประพฤติดี</p><p>ปฏิบัติชอบชนิดที่ทำให้แจ้งด้วยความรู้ยิ่งเองแล้วประกาศโลกนี้และโลก</p><p>หน้า "</p><p>         อย่างที่ว่ามานี่แหละ พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย จัดเป็นความ</p><p>ประพฤติที่ไม่เป็นธรรมและความประพฤติที่ไม่สม่ำเสมอทางใจ     ๓</p><p>อย่าง.</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย เพราะความประพฤติไม่เป็นธรรม</p><p>และความประพฤติที่ไม่สม่ำเสมอ เป็นเหตุอย่างนี้แล  เหล่าสัตว์บางพวกใน</p><p>โลกนี้   เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตกจึงย่อมเข้าถึงอบาย  ทุคติ  วินิบาต </p><p>นรก." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 250</p><p>         [๔๘๕] " พราหมณ์และคฤหบดีทั่งหลาย  ความประพฤติเป็นธรรมและ</p><p>ความประพฤติสม่ำเสมอทางกายมี ๓ อย่างแล. ความประพฤติเป็นธรรม</p><p>และความประพฤติสม่ำเสมอทางวาจามี ๔ อย่าง. ความประพฤติเป็นธรรม</p><p>และความประพฤติสม่ำเสมอทางใจมี ๓ อย่าง </p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ก็แลความประพฤติเป็นธรรมและ</p><p>ความประพฤติสม่ำเสมอทางกาย ๓ อย่าง เป็นอย่างไร คือ</p><p>         ๑.  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลลางคนในโลกนี้  ละการฆ่า</p><p>สัตว์  เป็นผู้เว้นขาดจากการฆ่าสัตว์วางกระบองลง  วางศัสตราลง มีความ</p><p>ละอายประกอบด้วยความเอ็นดูเป็นผู้มีความเอื้อเฟื้อและความสงสารในสัตว์</p><p>ทั้งหมดอยู่.</p><p>         ๒.  ละการลักทรัพย์  เป็นผู้เว้นขาดจากการลักทรัพย์ เป็นผู้ไม่ถือ</p><p>เอาทรัพย์สมบัติของคนอื่น จะอยู่ในบ้านหรืออยู่ในป่า ซึ่งเขาไม่ได้ให้อันเป็น</p><p>ส่วนแห่งการขโมยนั้น.</p><p>         ๓.  ละความประพฤติผิดในกามทั้งหลาย เป็นผู้เว้นขาดจากความประ</p><p>พฤติผิดในกามทั้งหลาย    ไม่ละเมิดจารีตในผู้หญิงที่แม่ปกครอง    พ่อ</p><p>ปกครอง  ทั้งพ่อและแม่ปกครอง  พี่น้องชายปกครอง  พี่น้องหญิงปกครอง  หญิงมี</p><p>ผัว    หญิงที่อยู่ในเขตหวงห้ามโดยที่สุดแม้แต่หญิงที่ชายคล้องพวงมาลัย</p><p>ให้ เห็นปานนั้น.</p><p>         อย่างนี้แล พราหมณ์เละคฤหบดีทั้งหลาย จัดเป็นความประพฤติเป็น</p><p>ธรรมและความประพฤติสม่ำเสมอทางกาย ๓ อย่าง.</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย ความประพฤติเป็นธรรมและความ</p><p>ประพฤติสม่ำเสมอทางวาจา ๔ อย่าง เป็นอย่างไร ? </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 251</p><p>         ๑.  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลลางคนในโลกนี้  ละ</p><p>การกล่าวเท็จเป็นผู้เว้นขาดจากการกล่าวเท็จไม่ว่าอยู่ในที่ประชุม  อยู่ใน</p><p>บริษัท อยู่กลางญาติ  อยู่กลางพรรคพวกหรืออยู่กลางราชตระกูลก็ตาม  เมื่อถูก</p><p>นำมาซักเป็นพยานว่า   "มานี่ซินายขอให้คุณจงพูดไปตามที่คุณรู้"   เขาไม่</p><p>รู้  ก็พูดว่า   " ผมไม่รู้ "  หรือรู้อยู่   ก็พูดว่า  " ผมรู้ "  ไม่เห็นก็พูดว่า " ผมไม่</p><p>เห็น "  หรือ เห็นอยู่ก็พูดว่า   " ผมเห็น "  ทั้งนี้ไม่ว่าเพราะตนเป็นเหตุ  เพราะคน</p><p>อื่นเป็นเหตุ  หรือเพราะอามิสลางสิ่งลางอย่างเป็นเหตุ  เป็นผู้ไม่พูดเท็จทั้ง ๆ</p><p>ที่รู้อยู่.</p><p>         ๒.  ละคำพูดส่อเสียด   เป็นผู้เว้นขาดจากคำพูดส่อเสียด  คือไม่เป็นผู้ฟัง</p><p>จากทางนี้แล้วไปบอกทางโน้น เพื่อทำลายพวกเหล่านี้ หรือไม่เป็นผู้ฟังจาก</p><p>ทางโน้นแล้วก็มาบอกทางนี้  เพื่อทำลายพวกโน้น ดังนี้  ก็เป็นอันว่า เป็นผู้</p><p>เชื่อมคนที่แตกกันแล้วให้สนิทกัน หรือเป็นผู้ส่งเสริมผู้ที่สนิทกันแล้วให้สนิท</p><p>กันยิ่งขึ้น พอใจผู้ที่พร้อมเพรียงกัน ยินดีกับผู้ที่พร้อมเพรียงกัน ชอบผู้ที่พร้อม</p><p>เพรียงกัน เป็นผู้พูดวาจาที่ทำให้สมัครสมานกัน.</p><p>        ๓.  ละคำพูดหยาบ เป็นผู้เว้นขาดจากคำพูดหยาบ เป็นผู้พูดแต่คำที่ไม่</p><p>มีโทษ สบายหู  น่ารัก  ดื่มด่ำในหัวใจ เป็นภาษาชาวกรุง คนส่วนมากรัก</p><p>ใคร่  คนส่วนมากชอบใจเห็นปานนั้น.</p><p>         ๔.  ละคำสำรากเพ้อเจ้อ เป็นผู้เว้นขาดจากคำสำรากเพ้อเจ้อ พูดเป็น</p><p>เวลา พูดคำที่เป็นจริง พูดคำมีประโยชน์ พูดเป็นธรรมพูดเป็นวินัย   เป็นผู้พูด</p><p>คำที่มีหลักฐาน มีที่อ้างอิงตามเวลา มีที่สิ้นสุดประกอบด้วยประโยชน์.</p><p>         อย่างนี้แล พราหมณ์เละคฤหบดีทั้งหลาย  จักเป็นความประพฤติเป็น</p><p>ธรรมและความประพฤติสม่ำเสมอทางวาจา  ๔ อย่าง. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 252</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย ก็แหละ  ความประพฤติเป็นธรรม</p><p>และความประพฤติสม่ำเสมอทางใจ ๓  อย่าง  อย่างไรบ้าง คือ</p><p>         ๑.  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลลางคนในโลกนี้ ไม่ใช่เป็นผู้ </p><p>มากไปด้วยความเพ่งเล็ง ไม่ใช่เป็นผู้เพ่งเล็งในสิ่งที่เป็นอุปกรณ์เครื่องปลื้ม</p><p>ใจของคนอื่นๆ นั้นว่า โอหนอ ขอสิ่งที่เป็นของคนอื่นนั้น  พึงเป็นของเรา.</p><p>         ๒.  และก็ไม่ใช่เป็นผู้มีจิตพยาบาทไม่ใช่เป็นผู้มีจิตคิดแต่จะแก้แค้น</p><p>ว่า   " ขอให้สัตว์พวกนี้จงเป็นผู้ไม่พยาบาท ไม่มีทุกข์  มีสุขรักษาตนเถิด. "</p><p>         ๓.  อีกทั้งเป็นผู้มีความเห็นที่ถูกต้อง ไม่ใช่เป็นผู้มีความเห็นที่คลาด</p><p>เคลื่อนว่า   " ทานที่ให้แล้วมีผล,  การเซ่นสรวงมีผล, การบูชามีผล,  ผลคือ</p><p>วิบากของกรรมที่ทำดีและทำชั่วมี,  โลกนี้มี,  โลกหน้ามี,  มารดามีบุญ</p><p>คุณ,  บิดามีบุญคุณ,  พวกสัตว์ที่ผุดขึ้นเกิดมี, ในโลกมีสมณพราหมณ์ผู้ปฏิบัติ</p><p>ดีปฏิบัติชอบ,  ชนิดที่ทำให้แจ้งด้วยความรู้ยิ่งเองแล้วประกาศโลกนี้และโลก</p><p>หน้า.</p><p>         " อย่างนี้ว่ามานี้และพราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย จัดเป็นความ</p><p>ประพฤติเป็นธรรมและความประพฤติสม่ำเสมอทางใจ ๓ อย่าง. "</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย เพราะความประพฤติเป็นธรรมและ</p><p>ความประพฤติสม่ำเสมอเป็นเหตุอย่างนี้แล  เหล่าสัตว์บางพวกในโลกนี้</p><p>เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตกจึงเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์. "</p><p>         [๔๘๖]  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย ผู้ประพฤติธรรมเป็นปกติ</p><p>ประพฤติเรียบร้อยเป็นปกติ  ถ้าพึงหวังว่า  " โอหนอ...หลังจากตายเพราะ</p><p>กายแตกไป. ขอให้เราเข้าถึงความเป็นพวกเดียวกันกับเหล่ากษัตริย์มหาศาล</p><p>เถิด,  ข้อที่เขาหลังจากตายเพราะกายแตกไป  พึงเข้าถึงความเป็นพวก </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 253</p><p>เดียวกันกับเหล่ากษัตริย์มหาศาลนี้ ย่อมเป็นไปได้โดยแท้, นั้นเพราะเหตุ</p><p>ไร ?  เพราะเขาเป็นผู้ปฏิบัติธรรมโดยปกติ ประพฤติสม่ำเสมอเป็นปกติ </p><p>อย่างนั้น.</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย ผู้ประพฤติธรรมเป็นปกติ  ประพฤติ</p><p>สม่ำเสมอเป็นปกติ  ถ้าพึงหวังว่า   " โอหนอ...หลังจากตายเพราะกายแตก</p><p>ไปขอให้เราพึงเข้าถึงความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันกับเหล่าพราหมณ์มหา-</p><p>ศาล  ฯลฯ เหล่าคฤหบดีมหาศาลเถิด."   ข้อที่หลังจากตายเพราะกายแตก</p><p>ไป    เขาพึงเข้าถึงความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันกับพวกพราหมณ์มหา-</p><p>ศาล ฯลฯ พวกคฤหบดีมหาศาลนี้   ย่อมเป็นไปได้โดยแท้, นั้นเพราะเหตุ</p><p>ไร?  เพราะเขาเป็นผู้ประพฤติธรรมเป็นปกติ ประพฤติสม่ำเสมอโดยปกติ</p><p>อย่างนั้น."</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ถ้าผู้ประพฤติธรรมเป็นปกติ ประ</p><p>พฤติสม่ำเสมอเป็นปกติ  พึงหวังว่า  " โอหนอ...หลังจากตายเพราะกายแตก</p><p>ไป  ขอให้เราพึงเข้าถึงความเป็นอันเดียวกันกับเหล่าเทพชั้นจาตุมหาราชิกา...</p><p>ชั้นดาวดึงส์...ชั้นยามา... ชั้นดุสิต...ชั้นนิมานรดี...ชั้นปรนิมมิตวสวัตดี...</p><p>ชั้นพรหมกายิกา (พรหมปาริสัชชา พรหมปุโรหิตา มหาพรหมา) เถิด,</p><p>ข้อที่เขาหลังจากตายเพราะกายแตกไป พึงเข้าถึงความเป็นพวกเดียวกันกับ</p><p>เหล่าเทพชั้นจาตุมหาราชิกา ฯลฯ ชั้นพรหมกายิกานี้ ย่อมเป็นไปได้โดย</p><p>แท้,  นั้นเพราะเหตุไร   เพราะเขาเป็นผู้ประพฤติธรรมเป็นปกติ ประพฤติ</p><p>สม่ำเสมอเป็นปกติอย่างนั้น."</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย ถ้าผู้ประพฤติธรรมเป็นปกติ  ประ</p><p>พฤติสม่ำเสมอเป็นปกติพึงหวังว่า  " โอหนอ...หลังจากตายเพราะกายแตก </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 254</p><p>ไป  ขอให้เราพึงเข้าถึงความเป็นพวกเดียวกันกับเหล่าเทพชั้นอาภา<sup>๑</sup> (ปริตตาภา</p><p>อัปปมาณาภา   อาภัสสรา)   เถิด,  ข้อที่หลังจากตายเพราะกายแตก   </p><p>ไป  เขาพึงเข้าถึงความเป็นพวกเดียวกันกับเหล่าเทพชั้นอาภานี้ ย่อมเป็นไปได้</p><p>โดยแท้,  นั้นเพราะเหตุไร?  เพราะเขาเป็นผู้ประพฤติธรรมเป็นปกติ  ประพฤติ</p><p>สม่ำเสมอเป็นปกติอย่างนั้น."</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย   ถ้าผู้มีปกติประพฤติธรรม  มีปกติ</p><p>ประพฤติเรียบร้อย  พึงหวังว่า    " โอหนอ...หลังจากตายเพราะกายแตก</p><p>ไป ขอให้เราเข้าถึงความเป็นเพื่อนกับพวกเหล่าเทพชั้นปริตตสุภา...ชั้น</p><p>อัปปมาณสุภา...ชั้นสุภกิณหกา...ชั้นเวหัปผลา...ชั้นอวิหา...ชั้นอตัปปา...</p><p>ชั้นสุทัสสา...ชั้นสุทัสสี...ชั้นอกนิฏฐา...เข้าถึงอากาสานัญจายตนะ...เข้า</p><p>ถึงวิญญานัญจายตนะ....เข้าถึงเนวสัญญานาสัญญายตนะ, ข้อที่หลังจาก</p><p>ตายเพราะกายแตกไปเข้าพึงเข้าถึงความเป็นเพื่อนกับพวกเหล่าเทพชั้น</p><p>ปริตตสุภา ฯลฯ  ผู้เข้าถึงเนวสัญญานาสัญญายตนะ,  นี้ย่อมเป็นไปได้โดย</p><p>แท้,  นั้นเพราะเหตุไร ?  เพราะเขาเป็นผู้มีปกติประพฤติธรรม  มีปกติประพฤติ</p><p>เรียบร้อยอย่างนั้น."</p><p>         พราหมณ์เละคฤหดีทั้งหลาย ถ้าผู้มีปรกติประพฤติธรรม มีปรกติ</p><p>ประพฤติสม่ำเสมอพึงหวังว่า       " โอหนอ...หลังจากตายเพราะกายแตก</p><p>ไป  ขอให้เราพึงทำเจโตวิมุตติ   ปัญญาวิมุตติที่ไม่มีอาสวะ  เพราะพวกอาสวะ</p><p>สิ้นไป  ให้แจ้งด้วยความรู้อย่างยิ่งเองในปัจจุบันนี้แล  แล้วเข้าถึงอยู่เถิด,</p><p>ข้อที่เขาเป็นผู้ปกติประพฤติธรรม   ประพฤติสม่ำเสมอโดยปกติ   พึงทำ</p><p>๑.  พวกอาภา  มี  ปริตตาภา,  อัปปมาณาภา,  อาภัสสรา  แล้วทำไมบาลีถัดไปจึงเรียงระบุว่า</p><p>ปริตตาภา,  อัปปมาณาภา,  อาภัสสรา  อีก  ผู้แปลจึงตัดบาลีถัดไปตามแบบพรหมกายิกาที่ไม่</p><p>ระบุพรหม  ๓  ชั้นไว้อย่างที่แปลมาแล้ว. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 255</p><p>เจโตวิมุตติ  ปัญญาวิมุตติ  ที่ไม่มีอาสวะ  เพราะพวกอาสวะสิ้นไปให้แจ้งด้วย</p><p>ความรู้ยิ่งเองในปัจจุบันนี้แล  แล้วเข้าถึงอยู่  นี้ย่อมเป็นไปได้โดยแท้,  นั้นเพราะ</p><p>เหตุไร  เพราะเขาเป็นผู้มีปกติประพฤติธรรม  ประพฤติสม่ำเสมอเป็นปกติ</p><p>อย่างนั้น."</p><p>         [๔๘๗]  เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสอย่างนี้เสร็จแล้ว  พวกพราหมณ์</p><p>และคฤหบดีชาวบ้านสาละ  ได้พากันทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าอย่างนี้  ว่า</p><p>" ไพเราะจริง ๆ พระโคดมผู้เจริญ  พระโคดมผู้เจริญไพเราะจริง ๆ ธรรม</p><p>ที่พระโคดมผู้เจริญได้ประกาศแล้วหลายแบบ  เหมือนหงายภาชนะที่คว่ำ</p><p>เปิดสิ่งที่ปิด  บอกทางแก่คนหลง  หรือส่องตะเกียงน้ำมันในที่มืดด้วยคิด</p><p>ว่า  " พวกผู้มีตาดี ๆ จะได้เห็นรูป "  ฉะนั้นแลพระโคดมผู้เจริญ  พวกข้า-</p><p>พระองค์ขอเข้าถึงพระโคดมผู้เจริญ  พระธรรม  และพระสงฆ์  เป็นสรณะ</p><p>ขอพระโคดมผู้เจริญจงทรงจำพวกข้าพระองค์ว่าเป็นอุบาสกถึงสรณะ</p><p>ตั้งแต่วันนี้เป็นต้นไป.</p><p>                                 <em>จบสาเลยยกสูตร  ที่  ๑ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 256</p><p>                          <strong>พรรณนาความในจุลลยมกวรรค</strong><sup>๑</sup></p><p>                          <strong>อรรถกถาสาเลยยกสูตร</strong></p><p>         สาเลยยกสูตรมีคำขึ้นต้นว่า  " ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้."</p><p>         ในคำเหล่านั้น  คำว่า  <strong>"ในแคว้นโกศล"</strong>  ความว่า  ในแคว้นของชาว</p><p>โกศลทั้งหลาย  คือพวกชาวจังหวัด หรือ พวกราชกุมารชื่อโกศล.  จังหวัดที่</p><p>เป็นถิ่นอาศัยของคนเหล่านั้น  แม้เพียงจังหวัดเดียว  ก็เรียกด้วยเสียงคล่อง</p><p>ปากว่า  " โกศลทั้งหลาย "  ได้.  ในจังหวัดของพวกชาวโกศลนั้น.  ฝ่ายพวก</p><p>คนรุ่นเก่าท่านว่า  เพราะแต่ก่อนพระราชาได้ทรงฟังว่า  มหาปนาทราช-</p><p>กุมาร  ทอดพระเนตรท่าตลกต่าง ๆ แม้แต่ยิ้มก็ไม่ทรงทำ  จึงตรัสว่า  ใครทำ</p><p>ให้ลูกฉันหัวเราะได้  ฉันจะเอาเครื่องสำอางทุกอย่างมาแต่งให้คนนั้น.</p><p>เมื่อกลุ่มมหาชนทิ้งแม้แต่ไถมาประชุมกัน  พวกคนก็พากันแสดงการละเล่น</p><p>ต่าง ๆ ตั้งเจ็ดปีกว่า  ก็ยังไม่อาจทำให้พระราชกุมารนั้นทรงพระสรวล</p><p>ได้.  ลำดับนั้น  พระอินทร์ทรงส่งตัวตลกเทวดาไป  เทพองค์นั้นแสดงท่าตลก</p><p>แบบทิพย์จนทำให้ทรงพระสรวลได้.  ลำดับนั้น  คนเหล่านั้นก็พากันบ่าย</p><p>หน้าหลีกไปยังถิ่นของตนๆ  เมื่อพบเพื่อนฝูงที่สวนทางมา  พวกนั้นก็ทักทาย</p><p>ปราศรัยกันว่า  " ดีไหม ?,"  ฉะนั้น  เพราะอาศัยคำว่า  " ดีๆ "  นั้น  ประเทศนั้น</p><p>จึงเรียกว่า  " โกศล "</p><p>            คำว่า   <strong>" เสด็จเที่ยวจาริก "</strong>  คือ  กำลังเสด็จเที่ยวจาริกแบบไม่</p><p>รีบร้อน.  คำว่า  <strong>" กับหมู่ภิกษุจำนวนมาก "</strong>  คือ  กับหมู่ภิกษุจำนวนมากที่</p><p>ไม่ได้กำหนดชัดลงไปอย่างนี้ว่า  ร้อย พัน  หรือแสน. คำว่า  <strong>" หมู่บ้านของ</strong></p><p><strong>พราหมณ์ "</strong> ได้แก่  หมู่บ้านชุมชนพวกพราหมณ์  เรียกว่า  หมู่บ้านของ</p><p>พราหมณ์.  แม้หมู่บ้านโภคของพวกพราหมณ์ก็เป็นหมู่บ้านชุมชนในที่</p><p>๑.  บาลีใช้  จูฬยมกวรรค</p><p>         </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 257</p><p>นี้   ไม่ใช่ประสงค์เอาบ้านอยู่ของพวกพราหมณ์.  คำว่า  <strong>" ระลึกลงที่</strong></p><p><strong>นั้น "</strong>   คือระลึกลงไปในที่นั้น  หมายถึงความ พร้อมแล้ว.  ส่วนวิหาร ไม่ได้</p><p>จำกัดให้แน่ลงไปในที่นี้.  ฉะนั้น  จึงคงจะเป็นป่าชัฏแห่งหนึ่งที่เหมาะแก่พระ</p><p>พุทธเจ้าทั้งหลาย  ซึ่งอยู่ใกล้ ๆ กับหมู่บ้านของพวกพราหมณ์นั้น.  พึงทราบ</p><p>ว่า พระศาสดาได้เสด็จพระพุทธดำเนินไปถึงไพรดงนั้น. คำว่า  <strong>" ได้ยิน</strong></p><p><strong>แล้ว "</strong>   แปลว่า   ฟังแล้ว คือเข้าไปได้  ได้แก่ ทราบโดยทำนองเสียงก้องแห้ง</p><p>คำที่ถึงโสตทวาร.  <strong>" โข "</strong>  เป็นนิบาตลงในอรรถอวธารณะ  คือเป็นเพียงทำ</p><p>บทให้เต็ม. พึงทราบอธิบายในข้อนี้อย่างนี้ว่า   ได้ฟังแล้วด้วยอาวธารณะ</p><p>อรรถในที่นี้เท่านั้น  อันตรายแห่งการฟังไรๆ  ไม่ได้มีแก่พวกเขา.  ด้วยการทำ</p><p>ให้บทเต็มก็เพียงให้พยัญชนะมีความสละสลวยเท่านั้น.</p><p>         บัดนี้  เมื่อจะประกาศข้อความที่ได้ฟังนั้น.  ท่านจึงได้กล่าวว่า  " เออนี่</p><p>แน่ะ  เขาว่าพระสมณโคดม"  ดังนี้เป็นต้น. พึงทราบว่า  ชื่อว่า  สมณะ  เพราะ</p><p>ระงับบาป. ในบทเหล่านั้น.  <strong>" ขลุ "</strong>  เป็นนิบาตลงในอรรถว่าฟังตาม. <strong>" โภ "</strong></p><p>เป็นคำร้องเรียกกันและกันของพวกนั้น.  <strong>" โคดม "</strong>  เป็นคำแสดงด้วยพระ</p><p>โคตรของพระผู้มีพระภาคเจ้า  ฉะนั้น  ในคำเหล่านี้ว่า  <strong>" นี่แน่ะเขาว่าพระสมณะ</strong></p><p><strong>โคดม "</strong>  จึงพึงเห็นความหมายอย่างนี้ว่า  " นี่แน่ะท่าน  เขาเล่ากันว่า  พระ-</p><p>สมณะผู้เป็นโคดมโคตร "  ส่วนคำว่า  <strong>" โอรสศากยะ "</strong>  นี้เป็นคำแสดงตระกูล</p><p>อันสูงของพระผู้มีพระภาคเจ้า.   คำว่า  <strong>" บวชจากตระกูลศากยะ "</strong>  เป็นคำแสดง</p><p>ความเป็นผู้บวชด้วยศรัทธา.  มีคำที่กล่าวไว้ว่า  ผู้ที่ไม่ถูกความฉิบหายอย่าง</p><p>ใดอย่างหนึ่งครอบงำ  มาละตระกูลที่ยังไม่สูญสิ้น (อะไรๆ  ไปเลย)  ชื่อว่าบวช</p><p>ด้วยศรัทธา.  คำต่อจากนั้นไปก็มีใจความที่ได้กล่าวไว้แล้วทีเดียว. คำว่า</p><p><strong>" ก็นั่นแล "</strong>  เป็นทุติยาวิภัติลงในอรรถ  บอกอิตถัมภูตะ  ใจความก็คือ  " ของพระ</p><p>โคดมเจริญแล ".  คำว่า  <strong>" อันงาม "</strong>  ได้แก่ผู้ประกอบด้วยพระคุณอัน</p><p>งดงาม  มีอธิบายว่าผู้ประเสริฐสุด.  เกียรตินั่นแหละ  หรือ  เสียงชมเชยชื่อ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 258</p><p>ว่า   <strong>" เกียรติศัพท์ "</strong>.  คำว่า  <strong>" ฟุ้งขึ้น "</strong>  คือขจรขึ้นทับโลกรวมทั้ง (โลกของ</p><p>พวก)  เทวดา.  ว่าอย่างไร ?  ว่า  แม้เพราะเหตุนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้านั้น</p><p>ฯลฯ  ทรงเป็นผู้ตื่น  (ผู้ปลุก  ผู้เบิกบานด้วยพระคุณ)    ทรงเป็นผู้มีโชคดี  (ทรงมี</p><p>ส่วนแห่งการจำแนกธรรม,  ทรงจำแนกแจกธรรม).</p><p>         ต่อไปนี้พึงทราบความเกี่ยวข้องแห่งบทในคำเหล่านั้น.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเป็นอรหันต์  แม้เพราะเหตุนี้  ทรงเป็นผู้ตรัสรู้</p><p>เองโดยชอบ  แม้เพราะเหตุนี้  ฯลฯ  ทรงเป็นผู้มีโชคดี  แม้เพราะเหตุนี้.  มีคำ</p><p>อธิบายว่า  เพราะเหตุนี้และนี้.  บททั้งหมดนี้เองที่ท่านยกขึ้นเป็นแม่บทโดยทำนอง</p><p>เป็นต้นว่า  พึงเข้าใจว่า  " พระผู้มีพระภาคเจ้านั้นทรงเป็นพระอรหันต์ด้วยเหตุ</p><p>เหล่านี้ก่อน  คือ  ทรงไกลจากข้าศึก  เพราะทรงหักกำ  (แห่งล้อภพ)  เพราะ</p><p>ควรแก่ปัจจัยเป็นต้น  เพราะไม่มีความลับในการทำชั่ว "  ได้ให้พิสดารแล้ว</p><p>แล  ในพุทธานุสสตินิเทศ  ในคัมภีร์วิสุทธิมรรค.  พึงถือเอาความพิสดาร</p><p>แห่งบทเหล่านั้นจากที่นั้นเถิด.</p><p>         คำว่า  <strong>" ก็แลเป็นการดีโข "</strong>  คือ  ก็เป็นความงามโข.  มีคำอธิบาย</p><p>ว่า  เป็นการนำเอาประโยชน์มาให้  เป็นการนำเอาความสุขมาให้.  คำว่า</p><p><strong>" เหล่าพระอรหันต์เห็นปานนั้น."</strong>  คือ  พระอรหันต์ทั้งหลาย  ผู้ได้ความเชื่อถือ</p><p>ว่า  ผู้ที่เป็นพระอรหันต์ทั้งหลายในโลก  ก็เพราะการบรรลุคุณพิเศษตามที่</p><p>เป็นจริงของเหล่าพระอรหันต์  ซึ่งเห็นได้ยากด้วยแสนโกฏิกัป  แม้ไม่ใช่</p><p>น้อย  มีร่างกายเป็นที่รื่นรมย์ซึ่งเกลื่อนกล่นด้วยรัศมีแห่งมหาปุริสลักษณะ</p><p>สามสิบสองประการ  ประดับด้วยแก้ว  คือ  อนุพยัญชนะแปดสิบอย่าง  แวด</p><p>ล้อมด้วยรัศมีวาหนึ่ง  มีการเห็นที่ไม่เร่าร้อน  มีเสียงแห่งธรรมที่ไพเราะ</p><p>ยิ่ง  เหมือนอย่างที่พระโคดมผู้เจริญนั้นท่านเป็น.  คำว่า  "ย่อมเป็นการ</p><p>เห็น"  คือ  กระทำอัธยาศัยอย่างนี้ว่า  การลืมตาที่มีประสาทหยาดเยิ้มขึ้นแล้ว </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 259</p><p>ดูก็เป็นการดี  (ยังประโยชน์ให้สำเร็จ)  และถ้าเมื่อท่านกำลังแสดงธรรมด้วย</p><p>เสียงดุจเสียงพรหมที่ประกอบพร้อมไปด้วยองค์แปด  ได้ฟังแม้บทเดียว  ก็จะเป็น</p><p>การดีกว่า.  คำว่า  <strong>" เข้าไปเฝ้าถึงที่ซึ่งพระผู้มีพระภาคเจ้าประทับ "</strong>  ได้แก่  เลิกกิจ</p><p>ทุกอย่าง มีใจยินดีมาแล้ว. คำว่า <strong>" ได้กล่าวคำนี้ "</strong>  ได้แก่ ก็การถามมีสอง</p><p>อย่างคือ การถามแบบชาวบ้าน   ๑  การถามแบบนักบวช  ๑  ในการถามทั้ง</p><p>สองอย่างนั้น การถามแบบชาวบ้าน มาแล้วโดยแบบนี้ว่า  " พระคุณเจ้า</p><p>อะไรเป็นกุศล   อะไรเป็นอกุศล "   การถามแบบนักบวชมาแล้วอย่างนี้</p><p>ว่า " ท่านผู้เจริญ เหล่านี้หรือหนอ  เป็นอุปาทานขันธ์  ๕ "  ส่วนพราหมณ์</p><p>และคฤหบดีเหล่านี้   เมื่อจะทูลถามแบบการถามของชาวบ้านที่เหมาะ</p><p>แก่ตน  จึงได้กล่าวคำเป็นต้นว่า " พระโคดมผู้เจริญ   อะไรหนอแลเป็น</p><p>เหตุ  อะไรเป็นปัจจัย? "  กะพระผู้มีพระภาคเจ้านั้น. พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>เมื่อทรงแก้ปัญหาโดยย่อจริงๆ  ก่อน  แก่พวกเขาชนิดที่พวกเขายังไม่</p><p>สามารถกำหนดได้จึงตรัสคำเป็นต้นว่า    " พราหมณ์เละคฤหบดีทั้งหลาย</p><p>เพราะความประพฤติที่ไม่ถูกต้องและความประพฤติ  ที่ไม่สมควรเป็น</p><p>เหตุ "  ถามว่า  " ทำไมเล่า  พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงแก้อย่างที่คนพวกนั้นยัง</p><p>ไม่ทันกำหนด "   ตอบว่า   " มีผู้กล่าวว่า เพราะคนเหล่านั้นถือตัวว่าเป็น</p><p>บัณฑิต  ย่อมตั้งตัวแม่บทแล้วกำหนดไว้แต่ต้นทีเดียวโดยประการใด เมื่อพระองค์</p><p>ทรงขยายความให้พิสดารโดยประการนั้น  ก็พากันสำคัญเทศนาว่า  ตื้นๆ</p><p>จะพากันดูถูกว่า   " แม้เมื่อพวกเราจะกล่าว   ก็พึงกล่าวอย่างนี้เหมือน</p><p>กัน "   เพราะเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงแก้ปัญหาอย่างย่อๆ  ก่อนชนิด</p><p>ที่พวกนั้นไม่สามารถจะกำหนดได้.  ต่อจากนั้น  เมื่อทรงถูกพวกที่ไม่อาจจะ</p><p>กำหนดได้นั้นคะยั้นคะยอขอให้แสดงพิสดาร  เมื่อทรงแสดงโดยพิสดารจึง</p><p>ตรัสดำเป็นต้นว่า   " ถ้าอย่างนั้นพราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย " </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 260</p><p>         ในคำเหล่านั้น  คำว่า   <strong>" ถ้าอย่างนั้น "</strong>  เป็นนิบาตลงในเหตุ  หมายความ</p><p>ว่า เพราะเหตุที่พวกท่านขอร้องเรา. คำว่า  <strong>" สามอย่าง "</strong>  คือ สามส่วน.</p><p>คำว่า   <strong>" ด้วยกาย "</strong>   คือด้วยกายทวาร.  คำว่า   <strong>" ความประพฤติไม่ถูกต้องและ</strong></p><p><strong>ความประพฤติไม่สมควร "</strong>  คือความประพฤติไม่สมควรอันได้แก่ความประ-</p><p>พฤติที่ไม่ถูกต้อง.   และต่อไปนี้เป็นความหมายของบทในคำเหล่านี้.</p><p>         " ความประพฤติอธรรม ชื่อว่า อธรรมจริยา,  หมายความว่า  การ</p><p>กระทำที่ไม่เป็นธรรมที่ชื่อว่า  วิสมจริยา  เพราะประพฤติขรุขระ  หรือ</p><p>ประพฤติลุ่มๆ  ดอนๆ ความประพฤติไม่เป็นธรรม  และความประพฤติ</p><p>ที่ขรุขระนั้น  เพราะเหตุนั้นจึงชื่อว่า   ความประพฤติไม่เป็นธรรมและความ</p><p>ประพฤติที่ไม่สม่ำเสมอ  พึงทราบความหมายในบทฝ่ายดำและฝ่ายขาวทุก</p><p>บทโดยอุบายนี้.</p><p>         คำว่า   <strong>" โหดร้าย "</strong>   ได้แก่  หยาบคาย  เหี้ยมโหด  หุนหัน พลัน</p><p>แล่น. คำว่า  <strong>" มีมือเปื้อนเลือด "</strong>  ได้แก่ เปื้อนด้วยเลือดที่มือของผู้ที่กำลัง</p><p>ปลงสัตว์อื่นจากชีวิต   ถึงแม้จะไม่เปื้อนคนแบบนั้น   ท่านก็ยังเรียกว่า  "มีมือ</p><p>เปื้อนเลือด"  อยู่นั่นเอง. คำว่า   <strong>" ตั้งมั่นอยู่ในการฆ่าการประหาร "</strong>  ได้แก่ตั้ง</p><p>มั่นในการฆ่า  การให้ประหารสัตว์อื่น  และในการเข่นฆ่า  คือการทำให้สัตว์ </p><p>อื่นตาย. คำว่า   <strong>" ไม่ประกอบด้วยความสงสาร "</strong>   คือมาถึงความเป็นผู้ไม่</p><p>มีความสงสาร. คำว่า  <strong>" ของคนอื่นนั้นใด "</strong>  คือ  สิ่งที่มีอยู่ของคนอื่นนั้น</p><p>ใด.  คำว่า    <strong>" อุปกรณ์เครื่องปลื้มใจ "</strong>  ได้แก่   อุปกรณ์เครื่องปลื้มใจของคน</p><p>อื่นนั่นเอง คือเครื่องบริขารที่ก่อให้เกิดความยินดีแก่คนอื่นนั้น.  คำว่า <strong>" หรือ</strong></p><p><strong>อยู่ในหมู่บ้าน "</strong>    คือหรือที่ตั้งไว้ภายในหมู่บ้าน.คำว่า  <strong>" หรืออยู่ในป่า "</strong></p><p>คือตั้งไว้ในป่า  หรือบนยอดไม้ยอดภูเขาเป็นต้น. คำว่า  <strong>" ที่ไม่ให้ "</strong>   คือพวก</p><p>เขาไม่ได้ให้ด้วยกายหรือด้วยวาจา.  ผู้ลักชื่อว่า    " ขโมย "   ในที่นี้.  ภาวะแห่ง</p><p>ขโมย  ชื่อว่า  ความเป็นขโมย. คำนี้เป็นชื่อแห่งจิตคิดจะขโมย. คำว่า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 261</p><p><strong>" ส่วน "</strong>  นี้  เป็นชื่อของส่วนหนึ่งโดยใจความ. เหมือนในคำเป็นต้นว่า  " ก็ส่วน</p><p>แห่งธรรมเครื่องเนิ่นช้าอันสัญญาเป็นเค้ามูล "  ส่วนนั้นด้วย   ความเป็น</p><p>ขโมยด้วย  เหตุนั้น  ชื่อว่าส่วนแห่งความเป็นขโมย  หมายความว่า ส่วนแห่ง</p><p>จิตหนึ่งกล่าวคือจิตคิดจะขโมย. และคำว่าส่วนแห่งความเป็นขโมยนี้ เป็น</p><p>ปฐมาวิภัติลงในอรรถตติยาวิภัติ    ฉะนั้น  จึงควรเห็นโดยความว่า    " ด้วยส่วน</p><p>แห่งความเป็นขโมย "  ดังนี้.</p><p>         ในคำว่า  <strong>" อันแม่ปกครอง "</strong>  เป็นต้น มีอธิบายว่า เมื่อพ่อหายหรือ</p><p>ตายไปแล้ว แม่ดูแลด้วยอาหารและเครื่องนุ่งห่มเป็นต้น  คิดว่าจะให้มีครอบ</p><p>ครัวเมื่อเติบโตแล้ว  แล้วย่อมปกครองลูกหญิงคนใดไว้คนนี้ชื่อว่า อันแม่</p><p>ปกครอง.  แม้ที่พ่อปกครองเป็นต้น  ก็พึงทราบโดยอุบายนี้.  ส่วนตระกูลที่ชอบ</p><p>พอกัน  ทำข้อตกลงกันตั้งแต่ลูกยังอยู่ในท้องว่า   ถ้าฝ่ายฉันเป็นลูกชาย</p><p>ฝ่ายแกเป็นลูกหญิง  ไปที่อื่นไม่ได้  ต้องเป็นของลูกชายฉันเท่านั้น"  หญิงที่</p><p>จับจองตั้งแต่อยู่ในท้องทำนองนี้  ชื่อว่ามีผัว. ส่วนหญิงที่เขาเจาะจงหมู่</p><p>บ้าน เรือน หรือ  ถนนแล้ววางโทษอย่างนี้ว่า   " ใครไปหาหญิงชื่อนี้  จะถูก</p><p>ปรับโทษเท่านี้ "  ชื่อว่า มีทัณฑ์โดยรอบ.  คำว่า  <strong>" โดยที่สุดแม้แต่หญิงที่ซัด</strong></p><p><strong>พวงมาลัยไป "</strong>  คือ  โดยกำหนดอย่างต่ำสุดกว่าเขาหมด  หญิงที่ชายคนใดคน</p><p>หนึ่งกำลังเหวี่ยงพวงมาลัยไปบนนางด้วยสำคัญว่า  " นางนี้จะเป็นภริยาของ</p><p>เรา "   แล้วก็ถูกเอาเพียงพวงมาลัยเท่านั้นซัดไป. คำว่า  <strong>" ย่อมเป็นผู้ละเมิด</strong></p><p><strong>จารีต ในพวกหญิงเห็นปานนั้น "</strong>  ได้แก่  ย่อมเป็นผู้กระทำความก้าวล่วง</p><p>ในเพราะหญิงเห็นปานนั้น  ด้วยอำนาจลักษณะความประพฤติผิดอันกล่าว</p><p>แล้วในสัมมาทิฏฐิสูตร.</p><p>         คำว่า  <strong>" อยู่ในที่ประชุม "</strong>  คือ  ยืนอยู่ในสภา.  คือ  <strong>" อยู่ในบริษัท "</strong></p><p>คือยืนอยู่ในบริษัท.   คำว่า   <strong>" อยู่กลางญาติ "</strong>  คือ  อยู่ท่ามกลางพวก</p><p>ทายาท.  คำว่า   <strong>" อยู่ท่ามกลางพรรคพวก "</strong>  คือ  อยู่ท่ามกลางกองทหาร.  คำ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 262</p><p>ว่า  "<strong>อยู่กลางราชตระกูล</strong>"    คืออยู่ในท้องพระโรงใหญ่กลางราชตระกูล.</p><p>คำว่า  "<strong>ถูกนำพาไป</strong>"    คือถูกนำไปเพื่อต้องการซัก. คำว่า "<strong>ถูกซักพยาน</strong>"</p><p>คือ ถูกทำเป็นพยานแล้วซัก. คำว่า  "<strong>มานี่แน่ะ นาย</strong>"  นี้เป็นคำสำหรับร้อง</p><p>เรียก. คำว่า  "<strong>เพราะตนเป็นเหตุหรือเพราะคนอื่นเป็นเหตุ</strong>"  คือเพราะเหตุ</p><p>แห่งมือและเท้าเป็นต้นของตนหรือของตนอื่น หรือเพราะเหตุแห่งทรัพย์.</p><p>คำว่า "<strong>ลาภ</strong>"  ท่านประสงค์ว่า  อามิส ในบทว่า "<strong>หรือเพราะเห็นแก่อามิส</strong></p><p><strong>เล็กน้อยเป็นเหตุ</strong>"  นี้ เพราะฉะนั้น คำว่า   "<strong>เล็กๆ น้อยๆ</strong>"  จึงหมายความถึง</p><p>ของไม่สำคัญ  คือ เล็กๆ  น้อยๆ อธิบายว่าโดยที่สุดเพราะเหตุแห่งสินบนซึ่ง</p><p>มี แค่นกกระทา   นกคุ่ม  ก้อนเนยใส และก้อนเนยแข็งเป็นต้น.</p><p>         คำว่า   "<strong>ย่อมเป็นผู้พูดเท็จทั้งที่รู้อยู่</strong>"  คือ  ทั้งๆ  ที่รู้อยู่แท้ๆ  ก็ยังเป็น</p><p>ผู้กระทำให้เป็นคำเท็จ. คำว่า "<strong>เพื่อทำลายพวกนี้</strong>"  คือได้ยินในสำนักของ</p><p>คนเหล่าใดที่ท่านเรียกว่า   "จากนี้"   เพื่อทำลายพวกนั้น.  คำว่า "<strong>เพื่อทำลาย</strong></p><p><strong>พวกโน้น</strong>"  คือได้ฟังคำของพวกใดที่ท่านว่า  "โน้น"  เพื่อทำลายพวก</p><p>นั้น. คำว่า "<strong>หรือเป็นผู้ทำลายคนที่พร้อมเพรียงกันแล้วอย่างนี้</strong>"  ได้แก่</p><p>หรือเป็นผู้ทำให้สหายสองฝ่ายที่สมัครสมานกันอย่างนี้แตกกัน. คำว่า</p><p>"<strong>หรือส่งเสริมคนที่แตกกันแล้ว</strong>"  คือเป็นผู้ส่งเสริม  สนับสนุนเพื่อให้ผู้ที่</p><p>แตกกันแล้วสมานกันอีกไม่ได้อย่างนี้ว่า    คุณทำดีแล้วที่สละมันได้อีกสอง</p><p>สามวันเท่านั้นมันจะทำให้คุณฉิบหายใหญ่"  อธิบายว่าเป็นผู้ชี้เหตุให้.</p><p>"พวกเป็นที่มายินดี" คือเป็นที่ตั้งแห่งความยินดียิ่งของเขา  เหตุนั้นขาจึงชื่อ</p><p>ว่ามีพวกเป็นที่มายินดี. คำว่า "<strong>ผู้ยินดีแล้วในพวก</strong>"  คือยินดีแล้วในพวกทั้ง</p><p>หลาย. ชื่อว่าบันเทิงในพวกเพราะเห็นหรือได้ยินว่าพวกก็ย่อมบันเทิง. คำ</p><p>ว่า   "<strong>วาจาทำให้เป็นพวก</strong>"  คือ วาจาใดทำสัตว์ให้เป็นพวก  คือทำลายสัตว์</p><p>แม้ที่พร้อมเพรียงกันแล้ว  เป็นผู้พูดวาจาที่ก่อการทะเลาะนั้น. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 263</p><p>         คำว่า   "<strong>เป็นปม</strong>"  คือชื่อว่าตะปุ่มตะป่ำ  ด้วยคำขู่และคำข่มเป็น</p><p>ต้น เพราะเป็นวาทที่มีโทษ  เหมือนปมที่ตั้งขึ้นที่ต้นไม้มีโทษ (เสีย)ฉะนั้น.  คำ</p><p>ว่า "<strong>หยาบ</strong> "  คือเสีย  เป็นวาจาที่หยาบคาย  เหมือนต้นไม้ที่เสีย  เป็นต้นไม้ที่</p><p>ขรุขระมีขุยไหลออกฉะนั้น. วาจานั้น  ย่อมเหมือนกับครูดหูเข้าไปฉะนั้น</p><p>ท่านจึงเรียกว่า   หยาบคาย.   คำว่า <strong>เผ็ดร้อนแก่คนอื่น</strong>"   คือเป็นวาจาที่เผ็ด</p><p>ร้อนไม่น่าชื่นใจของคนเหล่าอื่น คือเป็นวาจาที่ก่อโทษ. คำว่า "<strong>ทิ่มแทงผู้</strong></p><p><strong>อื่น</strong>"  คือได้แก่วาจาที่แทงไปในของรักเหมือนกิ่งไม้คดมีหนามกระทบกระ</p><p>แทกคนเหล่าอื่น  ทำให้เกิดความติดขัด  เพราะไม่ให้เพื่ออันไปแม้แก่ผู้ที่อยาก</p><p>ไป. คำว่า  "<strong>ใกล้ต่อความโกรธ</strong>"  คือใกล้ชิดต่อความโกรธ. คำว่า  "ไม่เป็นไป</p><p>เพื่อสมาธิ"  คือเป็นวาจาที่ไม่เป็นไปเพื่ออัปปนาสมาธิ หรือ  อุปจารสมาธิ.</p><p>อย่างที่ว่ามาทั้งหมดนี้ล้วนแต่เป็นคำใช้แทนวาจาที่มีโทษทั้งนั้นแล.</p><p>          คำว่า  "<strong>มีปกติพูดไม่เป็นเวลา</strong>"  คือเป็นผู้พูดโดยไม่ใช่เวลา.  คำว่า</p><p>ว่า   "<strong>มีปกติพูดไม่จริง</strong>"  คือเป็นผู้พูดสิ่งที่ไม่มี.  คำว่า  "<strong>มีปกติพูดไม่เป็น</strong></p><p><strong>ผลประโยชน์</strong>"  คือเป็นผู้พูดถ้อยคำไม่อาศัยเหตุ. คำว่า  "<strong>มีปกติพูดไม่เป็น</strong></p><p><strong>ธรรม</strong>"   คือเป็นผู้พูดไม่เป็นสภาวะ.(ไม่มีผล?). คำว่า "<strong>มีปกติพูดไม่เป็น</strong></p><p><strong>วินัย</strong>"  คือเป็นผู้พูดคำที่ไม่ประกอบด้วยสังวรวินัยเป็นตน.  คำว่า "<strong>ไม่มีหลัก</strong></p><p><strong>ฐาน</strong>"  คือย่อมเป็นผู้พูดวาจาที่ไม่สมควรจะเก็บไว้ในตู้คือหัวใจ.  คำว่า  "<strong>โดย</strong></p><p><strong>ไม่เลือกเวลา</strong>"  คือย่อมเป็นผู้พูดในเวลาที่สมควรก่อนหรือหลังเวลาที่ต้อง</p><p>พูด. คำว่า "<strong>ไม่มีที่อ้าง</strong>"  คือเว้นจากที่อ้างอิงคือสูตร. คำว่า   "<strong>ไม่มีที่จบ</strong>"</p><p>คือยกเอาพระสูตรหรือขาดกที่ไม่มีขั้นตอนมาแล้วชักเอาเรื่องที่พอจะเข้า</p><p>กับพระสูตรหรือชาดกนั้น  ได้ข้อเปรียบหรือวัตถุมาแล้วกลับไปกล่าวถ้อยคำ</p><p>ที่ตกเรื่องไปเสียหมด. คำที่ยกมาแล้วก็สักแต่ว่ายกขึ้นมาเท่านั้นเอง. เขา</p><p>ย่อมถึงความเป็นผู้อันผู้อื่นพึงต่อว่า  "เขาย่อมกล่าวสูตรหรือหนอ?  หรือ</p><p>ชาดก.  พวกเราไม่เห็นการจบหรือที่สุดของสูตรหรือชาดกนั้น"  แม้ผู้นี้ก็ย่อม </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 264</p><p>ชื่อว่าเป็นธรรมกถึกย่านไทร  ย่อมทำบทที่ยกขึ้นมาตั้งให้สักแต่ว่ายกมาตั้งไว้</p><p>เท่านั้นแล้วก็ไปเรื่อยเปื่อยแบบข้าง ๆ   คูๆ  อย่างนั้นแหละ  เหมือนอย่างราก</p><p>ย้อยของกิ่งต้นไทร  ย้อยลงไปในที่ๆ  มันไปแล้วๆ ถึงที่ซึ่งมัน หย่อนลง</p><p>แล้วๆ แล้วก็ย่อมเจริญอีกนั่นเทียวมันไปได้แบบนี้นั่นแหละ  ตั้งกึ่งโยชน์</p><p>บ้าง  หรือโยชน์บ้าง  ตั้งอยู่เป็นแนวทีเดียว  ฉันใดก็ฉันนั้น. ส่วนผู้ใด  แม้จะพูด</p><p>มากก็ยังสามารถเพื่อให้ชักเอามาๆ แล้วรู้ได้ว่า "ท่านพูดคำนี้เพื่อสิ่งนี้"</p><p>ผู้นั้นจะกล่าวก็ควร. คำว่า  "<strong>ไม่ประกอบด้วยประโยชน์</strong>"  คือ หาประกอบ</p><p>ด้วยประโยชน์ไม่.</p><p>         คำว่า  "<strong>ย่อมเป็นผู้เพ่งเล็ง</strong>"  ได้แก่ ย่อมเป็นผู้แลดูด้วยความเพ่ง</p><p>เล็ง. คำว่า  "<strong>โอ้หนอ</strong>"  เป็นนิบาตลงในอรรถว่าปรารถนา.  ก็ในข้อนี้  ด้วยอาการ</p><p>เพียงแต่แลดูด้วยความเพ่งเล็งเท่านั้น  การแตกกรรมบถยังไม่มี  ต่อเมื่อน้อมมา</p><p>เป็นของตนว่า  "ทำอย่างไรหนอ   ของสิ่งนี้จะพึงเป็นของของฉัน  ฉันพึงวาง</p><p>อำนาจให้เป็นไปในของสิ่งนี้"  ดังนี้  กรรมบถจึงแตก.  ท่านหมายการเพ่งเล็งแบบ</p><p>นี้ในที่นี้.</p><p>         คำว่า   "<strong>มีจิตพยาบาท</strong>"  คือมีจิตเสียได้แก่ มีจิตบูดเน่า.  คำว่า</p><p>"<strong>มีความดำริด้วยใจร้าย</strong>"  ได้แก่มีความดำริด้วยจิตที่ถูกโทสะประทุษร้าย.  คำ</p><p>ว่า  "<strong>จงถูกฆ่า</strong>"  คือ  จงถูกทำให้ตาย.  คำว่า  "<strong>จงถูกทำให้ตาย</strong>"  คือจงถึงการ</p><p>ฆ่า. คำว่า  "<strong>หรืออย่าได้มีแล้ว</strong>"   คือแม้แต่อะไรๆ  ก็อย่าได้แล้ว.  แม้ในข้อ</p><p>นี้   ด้วยเหตุเพียงความกำเริบ (โกรธ) กรรมบถก็ไม่มีแตก. จะมีแตกก็เพราะ</p><p>คิดเป็นต้นว่า  "จงถูกฆ่า"  ฉะนั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสอย่างนั้น.</p><p>         คำว่า   "<strong>ผู้มีความเห็นผิด</strong>"   คือ  ผู้มีความเห็นเป็นอกุศล. คำว่า</p><p>"<strong>มีความเห็นวิปริต</strong>"  คือมีความเห็นในใจคลาดเคลื่อนไป. คำว่า  "<strong>ทานที่ให้</strong></p><p><strong>แล้วไม่มีผล</strong>"  คือพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสหมายเอาความไม่มีผลของทานที่ให้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 265</p><p>แล้ว. การบูชาใหญ่ท่านเรียกว่า   "ยิฏฐะการบูชา  สักการะที่เพียงพอทรง</p><p>ประสงค์ว่า  "หุตะ = การเซ่นสรวง"  เขาหมายเอาความไม่มีผลเท่านั้นจึงห้าม</p><p>สิ่งทั้งสองแม้นั้น.  คำว่า "<strong>แห่งกรรมที่ทำดีและทำชั่ว</strong>"  หมายความว่าแห่ง</p><p>กุศลและอกุศลที่ทำดีและทำไม่ดี.  คำที่ว่า  "<strong>ผลวิบาก</strong>"   นั้น จะเรียกว่าผลหรือ</p><p>เรียกว่าวิบากก็ได้.   เขาพูดว่า  ผล (หรือวิบาก) นั้น ไม่มี. คำว่า "<strong>โลกนี้ไม่มี</strong>"</p><p>คือไม่มีโลกนี้สำหรับผู้ตั้งอยู่ในโลกอื่น.คำว่า "<strong>โลกอื่นไม่มี</strong>"  คือไม่มีโลก</p><p>อื่นแม้สำหรับผู้ตั้งอยู่ในโลกนี้.  เขาชี้แจงว่า  ทั้งหมดย่อมขาดสูญในที่</p><p>นั้นนั่นแหละ.คำว่า  "<strong>ไม่มีแม่  ไม่มีพ่อ</strong>"  หมายถึงว่า เขาย่อมพูดด้วยอำนาจ</p><p>ความไม่มีผลแห่งการปฏิบัติชอบและปฏิบัติผิดในท่านเหล่านั้น.  คำว่า "<strong>ไม่มี</strong></p><p><strong>สัตว์ที่ลอยเกิด</strong>"   นั้นคือเขาพูดว่า  ขึ้นชื่อว่าสัตว์ที่เคลื่อนแล้วเกิดไม่มี.  คำ</p><p>ว่า  "<strong>ทำให้แจ้งด้วยความรู้ยิ่งเองแล้วประกาศ</strong>"   คือเขาแสดงถึงความไม่มี</p><p>แห่งหมู่พระสัพพัญญูพุทธเจ้าว่า  ผู้ที่ทำให้แจ่มแจ้งเองด้วยปัญญาอันอันพิเศษยิ่ง</p><p>แล้วประกาศโลกนี้และโลกหน้านั้นไม่มี. ดังนี้.</p><p>         ด้วยคำมีประมาณพียงเท่านี้  ความเห็นผิดซึ่งมีตั้ง  ๑๐  อย่าง เป็นอัน</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสไว้แล้ว. กรรมบถ ๗  ข้อเป็นต้นว่า  "ล่ะการฆ่า</p><p>สัตว์"  ได้ขยายให้พิสดารในจุลลหัตถิปทสูตรแล้ว.  ความไม่เพ่งเล็งเป็น</p><p>ต้น ก็มีใจความที่ง่ายแล้วแล.</p><p>         คำว่า  "<strong>ขอให้เราเข้าถึงความเป็นอันเดียวกัน</strong>"  คือ ขอให้เราเข้าถึง</p><p>สหภาพ (ความเป็นพวก   เป็นเพื่อน เป็นหนึ่งอันเดียวกัน) คำว่า "<strong>แห่ง</strong></p><p><strong>หมู่เทพที่เป็นพวกพรหม</strong>"  ได้แก่ แห่งหมู่เทพชั้นปฐมฌาน.  คำว่า "<strong>แห่งหมู่</strong></p><p><strong>เทพชั้นอาภา</strong>"  คือชื่ออาภา  ที่เป็นแผนกหนึ่งต่างหากไม่มี,  คำนี้เป็นชื่อแห่งหมู่</p><p>เทพชั้น ปริตตาภา อัปปมาณาภา  และอาภัสสรา. แต่คำ  "<strong>ปริตตาภา</strong>"  เป็น</p><p>ต้น  เป็นการไม่ถือเอารวมกัน แต่ถือด้วยการแยกหมู่เทพเหล่านั้นนั่น</p><p>เอง.  แม้ในบทเป็นต้นว่า  "<strong>ชั้นสุภา ชั้นปริตตสุภา</strong>"  ก็ทำนองเดียวกันนี้แหละ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 266</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงความสิ้นอาสวะด้วยประการฉะนี้แล้ว</p><p>ก็ทรงจบเทศนาลงด้วยยอดคือพระอรหัตตผล.</p><p>         สำหรับในที่นี้  ควรรวมเอาเทวโลกมาตั้งไว้ด้วย   คือ</p><p>         ก. พรหมโลก  ๑๘  ชั้น คือ</p><p>             พรหมโลกด้วยอำนาจฌานภูมิ  ๓  ชั้นแรก(ชั้นละ ๓)รวมเป็น  ๙</p><p>             สุทธาวาส  ๕  รวมกับอรูปภูมิอีก  ๔                          รวมเป็น  ๙</p><p>                                                                              (รวมทั้งหมดเป็น  ๑๘)</p><p>         ข.  พรหมโลก ๒๐  ชั้น คือ</p><p>              เอาพรหมโลกในข้อ  ก.                                               ๑๘</p><p>              พร้อมกับชั้นเวหัปผลาอีก                                           ๑+๑๘=๑๙</p><p>               ใส่อสัญญีภพเข้ามาใน ๑๙ นั้นอีก                             ๑+๑๙=๒๐</p><p>                                                                               (รวมทั้งหมดเป็น  ๒๐)</p><p>         ค.  เทวโลก ๒๖ ชั้น คือ</p><p>               เอาพรหมโลกในข้อ ก. และ ข.                                    ๒๐</p><p>               กับกามาวจรอีก                                                            ๖</p><p>                                                                       (เทวโลกทั้งหมดเป็น ๒๖ ชั้น)</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงการเกิดของพวกเทพแม้ทั้งหมดนั้นด้วย</p><p>กุศลกรรมบถ  ๑๐  ประการ. ใน  ๒๖  ชั้น การเกิดในกามาวจร  ๖  ชั้น ย่อม</p><p>มีได้   ด้วยวิบากแห่งสุจริตทั้งสามอย่างนั่นเอง. ส่วนกรรมบถเหล่านี้ตรัสด้วย</p><p>อำนาจเป็นอุปนิสัยแห่งเทวโลกชั้นบน. จริงอยู่  กุศลกรรมบถทั้ง  ๑๐  ข้อ</p><p>ก็คือศีล,  การบริกรรมกสิณ  ย่อมสำเร็จแก่ผู้มีศีลเท่านั้น ฉะนั้น  เมื่อตั้งอยู่ใน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 267</p><p>ศีล แล้วก็ทำการบริกรรมกสิณ เมื่อยังปฐมฌานให้เกิดแล้วก็ย่อมเกิดใน</p><p>ปฐมฌานภูมิ.  อบรมทุติยฌานเป็นต้นแล้วก็ย่อมเกิดในทุติยฌานภูมิเป็น</p><p>ต้น ครั้นทำรูปาวจรฌานให้เป็นบาทแล้วเจริญวิปัสสนา ดำรงอยู่ในอนาคามิ-</p><p>ผลแล้ว ก็ย่อมเกิดในสุทธาวาสทั้ง  ๕  ชั้น เมื่อได้ทำรูปาวจรฌานให้เป็นบาท</p><p>แล้ว ยังอรูปาวจรสมาบัติให้เกิดขึ้นก็ย่อมเกิดในอรูปภพ  ๔  ชั้น ครั้นทำ</p><p>รูปฌานและอรูปฌานให้เป็นบาทแล้วเจริญวิปัสสนา ย่อมบรรลุอรหัตตผล.</p><p>ส่วนอสัญญภพ  พวกดาบสและปริพาชกภายนอกสะสมกัน  ฉะนั้น จึง</p><p>ไม่ทรงแสดงในที่นี้.  ที่เหลือในที่ทุกแห่ง  ตื้นแล้วแล.</p><p>                              <em>จบอรรถกถาสาเลยยกสูตร  ที่  ๑ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 268</p><p>                              <strong>๒.   เวรัญชกสูตร</strong></p><p>         [๔๘๘]  ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้ :-</p><p>         " สมัยหนึ่ง  พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับที่พระเชตวันอารามของ</p><p>อนาถปิณฑิกะ ใกล้กรุงสาวัตถี  ก็โดยสมัยนี้แล  พวกพราหมณ์เละคฤหบดี</p><p>ชาวเมืองเวรัญชาพักแรมอยู่ในกรุงสาวัตถี     ด้วยกรณียกิจบางอย่าง</p><p>พวกพราหมณ์และคฤหบดีชาวเมืองเวรัญชาได้ฟังว่า  "ท่านผู้เจริญ  ดังได้</p><p>ข่าวมาว่า  พระสมณโคดม  ผู้ศากยบุตร  ทรงผนวชจากตระกูลศากยะ</p><p>ประทับอยู่  ณ พระเชตวัน  อารามของอนาถปิณฑิกะใกล้กรุงสาวัตถี  ก็เกียรติ-</p><p>ศัพท์อันงดงามของพระโคดมผู้เจริญนั้นแลฟุ้งขจรไปอย่างนี้ว่า  ''แม้เพราะ</p><p>เหตุอย่างนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าพระองค์นั้น ทรงเป็นพระอรหันต์ ตรัสรู้เอง</p><p>โดยถูกต้อง  สมบูรณ์ความรู้และความประพฤติเสด็จไปดีแล้ว  ทรงรู้จักโลก</p><p>เป็นสารถีฝึกคนที่พอจะฝึกได้อย่างเยี่ยม  เป็นผู้สั่งสอนพวกเทพและมนุษย์</p><p>เป็นผู้ตื่นแล้ว  เป็นผู้จำแนกแจกธรรม  พระองค์ทรงทำให้แจ้งด้วยพระปัญญา</p><p>อันยิ่งของพระองค์เองแล้วประกาศโลกนี้รวมทั้งเทวโลก   พร้อมทั้งมาร</p><p>พร้อมทั้งพรหม  หมู่สัตว์ที่รวมทั้งสมณะและพราหมณ์  พร้อมทั้งเทวดาและมนุษย์</p><p>พระองค์ทรงแสดงธรรมที่ไพเราะในเบื้องต้น ไพเราะในท่ามกลาง ไพเราะ</p><p>ในที่สุด ประกาศหลักครองชีวิตอันประเสริฐ.บริสุทธิ์บริบูรณ์สิ้นเชิงพร้อมทั้ง</p><p>อรรถ (หัวข้อ) พร้อมทั้งพยัญชนะ (คำอธิบาย) ก็การได้เห็นพวกพระอรหันต์</p><p>เห็นปานนั้นเป็นการดี".</p><p>         ครั้งนั้นแล  พวกพราหมณ์และคฤหบดีชาวเมืองเวรัญชาได้เข้าเฝ้าพระ-</p><p>ผู้มีพระภาคเจ้าถึงที่ประทับ   แล้วบางพวกถวายบังคมพระผู้มีพระภาค- </p><p>เจ้า,  บางพวกก็ชื่นชมยินดีกับพระผู้มีพระภาคเจ้า เปล่งถ้อยคำเป็นที่น่า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 269</p><p>บันเทิงทำให้ระลึกนึกถึงกัน, บางพวกเป็นแต่ประณมมือหันไปทางที่พระผู้มี-</p><p>พระภาคเจ้าประทับ,   บางพวกเป็นแต่ร้องประกาศชื่อสกุลในสำนักของ</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้า,     บางพวกไม่พูดจาว่ากระไรแล้วต่างก็นั่งลงในที่</p><p>ควรส่วนหนึ่ง,  เมื่อพวกพราหมณ์และคฤหบดีชาวเมืองเวรัญชาต่างนั่งลงใน</p><p>ที่ควรส่วนหนึ่งแล้ว  ก็กราบทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าดังนี้ว่า :-</p><p>         " พระโคดมผู้เจริญ  อะไรหนอเป็นเหตุ,  อะไรเป็นปัจจัยที่สัตว์บาง</p><p>พวกในโลกนี้เข้าถึงอบายทุคติวินิบาต นรก เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกาย</p><p>แตก   และ  พระโคดมผู้เจริญ  อะไรเป็นเหตุ, อะไรเป็นปัจจัย ที่สัตว์บางพวก</p><p>ในโลกนี้เข้าถึงสุคติโลกสวรรค์เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก "</p><p>         ภ.  " พราหมณ์เละคฤหบดีทั้งหลาย  เพราะความประพฤติไม่ถูกต้อง</p><p>และประพฤติไม่เรียบร้อยเป็นเหตุ,  สัตว์บางพวกในโลกนี้จึงเข้าถึงอบาย</p><p>ทุคติวินิบาตนรกหลังจากที่แตกกายตายไป,  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย</p><p>เพราะเหตุที่ประพฤติถูกต้องและประพฤติเรียบร้อย  สัตว์บางพวกในโลกนี้จึง</p><p>เข้าถึงสุคติโลกสวรรค์หลังจากที่แตกกายตายไป "</p><p>         พ.  คำที่พระโคดมผู้เจริญพูดไว้โดยย่อ ยังไม่ได้จำแนกเนื้อความ</p><p>อย่างพิสดารนี้ พวกข้าพเจ้ายังไม่เข้าใจเนื้อความอย่างพิสดารเลย  จึงขอ</p><p>ความกรุณาให้พระโคดมผู้เจริญได้โปรดแสดงธรรมโดยประการที่พวกข้าพ-</p><p>เจ้าจะพึงเข้าใจเนื้อความของคำที่พระโคดมผู้เจริญพูดไว้โดยย่อนี้โดยพิสดาร</p><p>ด้วยเถิด "</p><p>         ภ.  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ถ้าเช่นนั้น ขอให้พวกท่านจงตั้งใจ</p><p>ฟังให้ดี    เราจะว่าให้ฟัง "</p><p>         พราหมณ์เละคฤหบดีชาวเมืองเวรัญชารับสนองพระดำรัสของพระ-</p><p>ผู้มีพระภาคเจ้าว่า   " อย่างนั้น ท่านผู้เจริญ " </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 270</p><p>                                   <strong>อกุศลกรรมบถ  ๑๐</strong></p><p>         [๔๘๙]  พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงได้ตรัสคำนี้ว่า :-</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย     บุคคลเป็นผู้ประพฤติไม่ถูก-</p><p>ต้อง ประพฤติไม่เรียบร้อยทางกายมี ๓ อย่างแล. เป็นผู้ประพฤติไม่ถูก-</p><p>ต้อง ประพฤติไม่เรียบร้อยทางวาจามี ๔ อย่าง. เป็นผู้ประพฤติไม่ถูก-</p><p>ต้อง ประพฤติไม่เรียบร้อยทางใจมี ๓ อย่าง                                 </p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย       ก็บุคคลเป็นผู้ประพฤติไม่</p><p>ถูกต้อง ประพฤติไม่เรียบร้อยทางกาย  ๓ อย่าง  อย่างไรบ้าง ?</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลบางคนในโลกนี้ :-</p><p>         ๑.  เป็นคนชอบฆ่าสัตว์ คือเป็นคนเหี้ยมโหด มีมือเปื้อนเลือดมุ่งแต่</p><p>เข่นฆ่าไร้ยางอาย ไม่มีความสงสารในหมู่สัตว์ทุกชนิด</p><p>         ๒.  เป็นคนชอบลักทรัพย์ คือถือเอาทรัพย์สมบัติของคนอื่นที่เขายัง</p><p>ไม่ให้ ซึ่งเป็นอาการแห่งขโมย</p><p>         ๓.  เป็นคนชอบประพฤติผิดในของรักของใคร่ทั้งหลาย  คือล่วง</p><p>ละเมิดจารีต (ประเวณี) ในพวกผู้หญิงที่แม่ปกครอง ฯลฯ เห็นปานนั้น</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย   บุคคลเป็นผู้ประพฤติไม่ถูกต้อง</p><p>ประพฤติไม่เรียบร้อยทางกาย  ๓ อย่าง  อย่างนี้แล</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย       ก็บุคคลเป็นผู้ประพฤติไม่</p><p>ถูกต้อง ประพฤติไม่เรียบร้อยทางวาจา  ๔ อย่าง อย่างไรบ้าง</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลบางคนในโลกนี้ :- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 271</p><p>         ๑.  เป็นผู้ชอบพูดเท็จ,  ฯลฯ*  เป็นผู้พูดเท็จทั้งๆที่รู้อยู่</p><p>         ๒.  เป็นผู้กล่าวส่อเสียด  คือฟังจากทางนี้แล้วไปบอกทางโน้น ฯลฯ</p><p>เป็นผู้กล่าววาจาเป็นเครื่องทำให้แตกกันเป็นพรรคเป็นพวก</p><p>         ๓.  และก็เป็นคนกล่าวคำหยาบ  คือชอบพูดคำที่ค่อนขอด หยาบช้า</p><p>ฯลฯ เป็นผู้พูดคำเห็นปานนั้น.      </p><p>         ๔.  อีกทั้งเป็นผู้ชอบกล่าวคำพูดเพ้อเจ้อ      คือพูดในเวลาไม่ควร</p><p>พูด คำไม่จริง ฯลฯ ไม่มีที่สิ้นสุด ไม่ประกอบด้วยประโยชน์.</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย   บุคคลเป็นผู้ประพฤติไม่ถูกต้อง</p><p>ประพฤติไม่เรียบร้อยทางวาจา  ๔  อย่าง  อย่างนี้แล.</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย   บุคคลเป็นผู้ประพฤติไม่ถูกต้อง</p><p>ประพฤติไม่เรียบร้อยทางใจ  ๓ อย่าง  อย่างไรบ้าง ?</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลบางคนในโลกนี้ :-</p><p>         ๑.  เป็นผู้มากไปด้วยความเพ่งเล็งว่า ฯลฯ นั้นพึงเป็นของเร่า</p><p>         ๒.  เป็นผู้มีจิตพยาบาท คือมีความคิดในใจที่ร้ายว่า   " ขอให้สัตว์เหล่านี้</p><p>จงเดือดร้อน ฯลฯ  หรืออย่าได้มีแล้ว ".</p><p>         ๓.  อีกทั้งเป็นผู้มีความเห็นผิด  คือเห็นคลาดเคลื่อนไปว่า  "ทานที่ให้</p><p>แล้วไม่มีผล,  การบูชาไม่มีผล,  การเซ่นสรวงไม่มีผล  ฯลฯ   ทำให้แจ้ง</p><p>แล้วประกาศ ไม่มี" </p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลย่อมเป็นผู้ประพฤติไม่ถูกต้อง</p><p>ประพฤติไม่เรียบร้อยทางใจ  ๓ อย่าง  อย่างนี้แล.</p><p>๑. ข้อความที่ ฯลฯ ทุกแห่ง  เหมือนที่กล่าวแล้วในสาเลยยกสูตร </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 272</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  เพราะเหตุที่ประพฤติไม่ถูกต้อง</p><p>และประพฤติไม่เรียบร้อยดังที่ว่ามานี้แล   สัตว์บางพวกในโลกนี้จึงเข้าถึง</p><p>อบายทุคติวินิบาตนรกเบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตกไปอย่างนี้.</p><p>                            <strong>กุศลกรรมบถ  ๑๐</strong></p><p>         [๔๙๐]   พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ก็แลบุคคลเป็นผู้ประพฤติ</p><p>ถูกต้อง ประพฤติเรียบร้อยทางกายมี ๓ อย่าง,.....ทางวาจา มี ๔ อย่าง,</p><p>......ทางใจมี  ๓  อย่าง.</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ก็แลบุคคลเป็นผู้ประพฤติถูกต้อง</p><p>ประพฤติเรียบร้อยทางกาย  ๓  อย่าง  อย่างไรบ้าง</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลบางคนในโลกนี้ :-</p><p>         ๑.  ละการฆ่าสัตว์  งดเว้นการฆ่าสัตว์ได้เด็ดขาด วางท่อนไม้เสียแล้ว</p><p>วางศัสตราเสียแล้ว ฯลฯ เป็นผู้มีการเกื้อกูลอนุเคราะห์สัตว์ทุกจำพวกอยู่</p><p>         ๒.  ละการลักทรัพย์  งดเว้นจากการลักทรัพย์ได้เด็ดขาด ไม่ถือ</p><p>เอาทรัพย์สมบัติของผู้อื่นที่เขายังไม่ได้ให้อันเป็นส่วนแห่งขโมย</p><p>         ๓.  ละการประพฤติผิดในเรื่องของรักของใคร่ทั้งหลาย     ฯลฯ</p><p>ไม่เป็นผู้ล่วงละเมิดจารีต (ประเวณี) ในพวกหญิงเห็นปานนั้น</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย   บุคคลย่อมเป็นผู้ประพฤติถูกต้อง</p><p>ประพฤติเรียบร้อย  ทางกาย  ๓  อย่าง  อย่างนี้แล.</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ก็บุคคลย่อมเป็นผู้ประพฤติถูกต้อง</p><p>ประพฤติเรียบร้อยทางวาจา  ๔ อย่าง  เป็นอย่างไรบ้าง ? </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 273</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลบางคนในโลกนี้ :-</p><p>         ๑.  ละการกล่าวเท็จ  เว้นจากการกล่าวเท็จได้อย่างเด็ดขาด คืออยู่ใน</p><p>ที่ประชุมก็ดี  ฯลฯ เป็นผู้ไม่กล่าวเท็จทั้งๆที่รู้อยู่.</p><p>         ๒.  ละคำส่อเสียด เว้นจากคำส่อเสียดได้อย่างเด็ดขาด ฯลฯ  เป็น</p><p>ผู้กล่าวคำที่ทำให้เกิดสมัครสมานกันเห็นปานนั้น</p><p>         ๓.  ละคำหยาบ ฯลฯ เป็นผู้กล่าวคำเห็นปานนั้น</p><p>         ๔.  ละคำสำรากเพ้อเจ้อ  ฯลฯ  โดยเลือกเวลา  มีที่อ้างมีที่สิ้นสุด</p><p>ประกอบด้วยประโยชน์</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลย่อมเป็นผู้ประพฤติถูกต้อง</p><p>ประพฤติเรียบร้อยทางวาจา ๔ อย่าง  อย่างนี้แล.</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ก็บุคคลย่อมเป็นผู้ประพฤติถูกต้อง</p><p>ประพฤติเรียบร้อยทางใจ ๓ อย่าง เป็นอย่างไรบ้าง?</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลบางคนในโลกนี้ :-</p><p>         ๑.  ไม่เป็นผู้มากไปด้วยความเพ่งเล็ง  คือไม่เพ่งเล็งทรัพย์สมบัติของ</p><p>ผู้อื่นว่า   " ไฉนหนอ ทรัพย์ของคนอื่นพึงเป็นของเรา "</p><p>         ๒.  ไม่เป็นผู้มีจิตพยาบาท ไม่มีจิตคิดร้าย (คิดในใจ) ว่า " ขอให้</p><p>สัตว์เหล่านี้จงอย่ามีเวร อย่าเบียดเบียนกัน อย่ามีทุกข์  จงมีแต่สุข  รักษา</p><p>ตนเถิด "</p><p>         ๓.  เป็นผู้มีความเห็นถูกต้อง  ไม่ใช่เห็นคลาดเคลื่อน (คือเห็น) ว่า</p><p>" ทานที่ให้แล้วมีผล,   การบูชามีผล,  การเซ่นสรวงมีผล ฯลฯ ทำให้แจ้งด้วย</p><p>ความรู้อย่างยิ่งของตนเองแล้วประกาศ  (แก่สัตว์อื่น)  มี " </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 274</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  บุคคลย่อมเป็นผู้ประพฤติถูกต้อง</p><p>ประพฤติเรียบร้อยทางใจ  ๓ อย่าง  อย่างนี้แล.</p><p>         " พราหมณ์เละคฤหบดีทั้งหลาย   เพราะเหตุแห่งการประพฤติถูกต้อง</p><p>และประพฤติเรียบร้อยดังว่ามานี้แล    สัตว์บางพวกในโลกนี้จึงเข้าถึงสุคติ </p><p>โลกสวรรค์หลังจากที่แตกกายตายไปแล้ว.</p><p>                           <strong>ผลของธรรมจริยาและสมจริยา</strong></p><p>         [๔๙๑]  พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ถ้าบุคคลที่ประพฤติถูกต้อง</p><p>ประพฤติเรียบร้อย พึงหวังว่า   " ไฉนหนอ   ขอให้เราพึงเข้าถึงความเป็นพวก</p><p>เดียวกันกับพวกกษัตริย์มหาศาล... พวกพราหมณ์มหาศาล... พวก</p><p>คฤหบดีมหาศาล เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตกเถิด"   ก็ข้อที่เขาเบื้องหน้า</p><p>แต่ตายเพราะกายแตก  พึงเข้าถึงความเป็นพวกเดียวกันกับพวกกษัตริย์มหาศาล</p><p>...พวกพราหมณ์มหาศาล...  พวกคฤหบดีมหาศาลนี้   ย่อมเป็นไปได้.</p><p>นั้น เพราะเหตุไร? เพราะเขาเป็นผู้ประพฤติถูกต้อง ประพฤติเรียบร้อย.</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ถ้าผู้ที่ประพฤติถูกต้อง ประพฤติ</p><p>เรียบร้อย พึงหวังว่าไฉนหนอ  เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายเถิด ขอให้เราพึง</p><p>เข้าถึงความเป็นพวกเดียวกันกับพวกเทพชั้นจาตุมหาราชิกา...  ชั้น</p><p>ดาวดึงส์ ... ชั้นยามา ... ชั้นดุสิต ... ชั้นนิมมานรดี ... ชั้นปรนิมมิตวสวัตดี</p><p> ... ชั้นพรหมกายิกา (พวกพรหมมี ๓ ชั้น คือ พรหมปาริสัชชา พรหมปุโรหิ-</p><p>ตา มหาพรหมา) เถิด"   ก็ข้อที่เขาเบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก พึงเข้าถึง</p><p>ความเป็นพวกเดียวกันกับพวกเทพชั้นจาตุมหาราชิกา ฯลฯ ชั้นพรหมกายิกา</p><p>นี้ ย่อมเป็นไปได้ นั้นเพราะเหตุไร ?  เพราะเขาประพฤติถูกต้อง ประพฤติ</p><p>เรียบร้อย. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 275</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ถ้าผู้ที่ประพฤติถูกต้อง ประพฤติ</p><p>เรียบร้อย พึงหวังว่า   " ไฉนหนอ เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก ขอให้เราพึง</p><p>เข้าถึงความเป็นพวกเดียวกันกับพวกเทพชั้นอาภา     (พวกมีรัศมี    มี</p><p>๓   ชั้น คือ ปริตตา อัปมาณาภา อาภัสสรา) เถิด "   ก็ข้อที่เขาเบื้องหน้าแต่ตาย</p><p>เพราะกายแตกพึงเข้าถึงความเป็นพวกเดียวกันกับหมู่เทพชั้นอาภานี้ ย่อม</p><p>เป็นไปได้นั้น เพราะเหตุไร   เพราะเขาเป็นผู้ประพฤติถูกต้องประพฤติ</p><p>เรียบร้อย.</p><p>         " พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ถ้าผู้ที่ประพฤติถูกต้อง ประพฤติ</p><p>เรียบร้อย พึงหวังว่า"ไฉนหนอ  เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก ขอให้เราพึง</p><p>เข้าถึงความเป็นพวกเดียวกันกับพวกเทพชั้นปริตตสุภา... ชั้นอัปปมาณสุภา...</p><p>ชั้นสุภกิณหา... ชั้นเวหัปผลา... ชั้นอวิหา ... ชั้นอตัปปา... ชั้นสุทัสสา . .</p><p>ชั้นสุทัสสี... ชั้นอกนิฏฐา....ชั้นผู้เข้าถึงอากาสานัญจายตนะ.....ชั้นผู้เข้าถึง</p><p>วิญญาณัญจายตนะ... ชั้นผู้เข้าถึงอากิญจัญญาตนะ....ชั้นผู้เข้าถึงเนวสัญ</p><p>ญานาสัญญายตนะเถิด ก็ข้อที่เบื้องหน้าตายเพราะกายแตก เขาพึงเข้าถึง-</p><p>ความเป็นพวกเดียวกันกับหมู่เทพชั้นปริตตสุภา ฯลฯ ชั้นผู้เข้าถึงเนวสัญญา</p><p>นาสัญญายตนะนี้ ย่อมเป็นไปได้.  นั้น เพราะเหตุไร ?  เพราะเขาเป็นผู้</p><p>ประพฤติถูกต้อง ประพฤติเรียบร้อย</p><p>         พราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย  ถ้าผู้ที่ประพฤติถูกต้องประพฤติ</p><p>เรียบร้อย พึงหวังว่า  " ไฉนหนอ  ขอให้เราพึงทำให้แจ้งเจโตวิมุตติ  ปัญญา-</p><p>วิมุตติที่หาอาสวะไม่ได้ เพราะพวกอาสวะสิ้นไป ด้วยปัญญาอันยิ่งของตนเอง</p><p>แล้วอยู่ในปัจจุบันนี้เองเถิด "   ก็ข้อที่เขาพึงทำให้แจ้งเจโตวิมุตติ  ปัญญาวิมุตติที่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 276</p><p>หาอาสวะไม่ได้  เพราะพวกอาสวะสิ้นไปด้วยปัญญาอันยิ่งของตนเองแล้วอยู่</p><p>ในปัจจุบันนี้เองนี้  ย่อมเป็นไปได้. นั้น เพราะเหตุไร   เพราะเหตุที่เขาเป็น</p><p>ประพฤติถูกต้อง ประพฤติเรียบร้อย</p><p>         [๔๙๒]  เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสเช่นนี้จบแล้ว พวกพราหมณ์และ</p><p>คฤหบดีชาวเมืองเวรัญชาได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าดังนี้ว่า    "ไพเราะ</p><p>เหลือเกิน พระโคดมผู้เจริญ  พระโคดมผู้เจริญ ไพเราะจริงๆ"  พระโคดม</p><p>ผู้เจริญได้ประกาศธรรมหลายแบบ  เหมือนคนหงายของที่คว่ำ เปิดของที่</p><p>ปิดบอกทางแก่ผู้หลง  ตามตะเกียงน้ำมันไว้ในที่มืด  ด้วยคิดว่า  " คนมีตาดีๆ</p><p>จะได้เห็นรูป"   พวกข้าพเจ้าเหล่านี้  ขอถึงพระโคดมผู้เจริญ  พระธรรม</p><p>และพระสงฆ์เป็นที่พึ่งที่ระลึก ขอพระโคดมผู้เจริญ  จงทรงจำพวกข้าพเจ้าว่า</p><p>เป็นอุบาสก ผู้ถึงสรณะตลอดชีวิต   ตั้งแต่วันนี้เป็นต้นไป "</p><p>                                   <em>จบเวรัญชกสูตร  ที่  ๒ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 277</p><p>                         <strong>อรรถกถาเวรัญชกสูตร</strong></p><p>           เวรัญชกสูตร    ขึ้นต้นว่า  " ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้"</p><p>          ในบรรดาบทเหล่านั้น บทว่า "<strong>ชาวเวรัญชา</strong>"  ได้แก่ พวกผู้อยู่ที่เมือง</p><p>เวรัญชา.  คำว่า " <strong>ด้วยกรณียะบางอย่างทีเดียว</strong>" ได้แก่ด้วยกิจที่ไม่กำหนด</p><p>ให้แน่ลงไปบางอย่างนั่นแล คำที่เหลือทั้งหมด พึงทราบตามแบบที่ว่าไว้แล้ว</p><p>ในสูตรก่อน. ก็เพียงแต่ในพระสูตรนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ทรงกระทำการ</p><p>แสดงชนิดยกเอาบุคคลมาเป็นที่ตั้งอย่างนี้ว่า   "บุคคลมีปกติประพฤติไม่เป็น</p><p>ธรรม มีปกติประพฤติไม่เรียบร้อย แต่ในพระสูตรก่อน เป็นชนิดยกเอา</p><p>ธรรมมาเป็นที่ตั้งเท่านั้น. แตกต่างกันเท่านี้ ที่เหลือเหมือนกันทั้งนั้นแล.</p><p>                              <em>จบอรรถกถาเวรัญชกสูตร   ที่  ๒ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 278</p><p>                                     <strong>๓.มหาเวทัลลสูตร</strong></p><p>         [๔๘๓]  ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้ :-</p><p>         " สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้าเสด็จประทับที่พระเชตวัน อาราม                                    </p><p>ของอนาถบิณฑิกะ   กรุงสาวัตถี.   ครั้งนั้นแล   ท่านพระมหาโกฏฐิกะ</p><p>ออกจากที่เร้นในเวลาบ่ายแล้วเข้าไปหาท่านพระสารีบุตรถึงที่พัก แล้วก็ชื่น</p><p>ชมกับท่านพระสารีบุตร  เมื่อเสร็จถ้อยคำที่ทำให้เกิดความชื่นชม  เป็นที่ตั้ง</p><p>แห่งความระลึกนึกถึงกันแล้ว  ก็นั่งลงในควรส่วนหนึ่ง."</p><p>         [๔๙๔]  เมื่อท่านพระมหาโกฏฐิกะ  นั่งลงในที่ควรส่วนหนึ่งแล้ว</p><p>ก็ได้พูดกับท่านพระสารีบุตรอย่างนี้ว่า  " ท่าน  คำที่เขาเรียกกันว่า   " คนมี</p><p>ปัญญาชั่วๆ " (นั้น) ด้วยเหตุมีประมาณเท่าไรหนอท่าน  เขาจึงเรียกว่า</p><p>" คนมีปัญญาชั่ว "</p><p>         สา.  " ที่เขาเรียกว่า   คนมีปัญญาชั่ว (คนโง่) ก็เพราะเขาไม่รู้ชัดไม่</p><p>เข้าใจแจ่มแจ้งนั่นแหละคุณ  ก็เขาไม่รู้ชัดอะไรเล่า ? เขาไม่รู้ชัดว่า " นี้ทุกข์ "</p><p>" นี้เหตุให้เกิดทุกข์ขึ้น ".        ไม่รู้ชัดว่า " นี้ความดับทุกข์ได้โดยไม่เหลือ ",</p><p>ไม่รู้ชัดว่า    " นี้ข้อปฏิบัติ  ให้ถึงความดับทุกข์ได้โดยไม่เหลือ ",  ที่เรียกว่า</p><p>" คนโง่."  ก็เพราะเขาไม่รู้ชัด ไม่เข้าใจ(อริยสัจ) นี่แหละคุณ "</p><p>         " ดีมาก ครับท่าน "   ท่านพระมหาโกฏฐิกะ  ชื่นชมอนุโมทนาภาษิต </p><p>ของท่านพระสารีบุตร   แล้วก็ถามปัญหากับท่านพระสารีบุตรให้ยิ่งขึ้น</p><p>ไปว่า  " ท่านครับ คำที่เขาว่า  คนมีปัญญาๆ (นั้น) ด้วยเหตุมีประมาณเพียง</p><p>ไรหนอท่าน  เขาจึงเรียกว่า   " คนมีปัญญา " </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 279</p><p>         สา.  "คุณ !   ที่เขาเรียกว่า   "คนมีปัญญา" ก็เพราะ "เขาเข้าใจชัดเข้าใจ</p><p>แจ่มแจ้ง"  นั่นแหละ. เข้าใจแจ่มแจ้งอะไรเล่า    เข้าใจแจ่มแจ้งว่า   "นี้ทุกข์", </p><p>เข้าใจแจ่มแจ้งว่า  "นี้เหตุให้ทุกข์เกิดขึ้น"  เข้าใจแจ่มแจ้งว่า "นี้ความดับทุกข์</p><p>ได้โดยไม่เหลือ".  ที่เรียกว่า "คนมีปัญญา" ก็เพราะเข้าใจชัด เข้าใจแจ่ม                           </p><p>แจ้ง  (อริยสัจ)  นี่แหละคุณ"</p><p>         โก.  "ท่านครับ  ที่เขาเรียกว่า  "วิญญาณๆ (ความรู้แจ้ง)"(นั้น),</p><p>เขาเรียกว่า  "วิญญาณ"  ด้วยเหตุมีประมาณเพียงไรหนอ  ท่าน ?"</p><p>         สา.  "คุณ !  ที่เรียกว่า"วิญญาณ"  ก็เพราะเป็นธรรมชาติที่ย่อมรู้</p><p>แจ่ม   ย่อมรู้แจ้ง  นั่นแหละ.  รู้แจ้งอะไรเล่า  ย่อมรู้แจ้งว่า "สุข" บ้าง ย่อมรู้</p><p>แจ้งว่า  "ทุกข์"  บ้าง, ย่อมรู้แจ้งว่า  "ไม่ใช่ทุกข์ไม่ใช่สุข*"บ้าง.  ที่เรียกว่า</p><p>"วิญญาณ"  ก็เพราะเป็นธรรมชาติที่ ย่อมรู้แจ้ง ดังนี้แหละคุณ!"</p><p>         โก.  "เอ๊ะ  ท่านครับ     ธรรมคือปัญญาความรู้ชัดและวิญญาณความรู้</p><p>แจ้งเหล่านี้  มันคละกัน  หรือมันแยกกัน  และก็  เราจะแยกแยะธรรมเหล่า</p><p>นี้แล้วบัญญัติให้แตกต่างกันได้ไหม"</p><p>         สา.  "คุณ   ธรรมคือปัญญาความรู้ชัดและวิญญาณความรู้แจ้งเหล่านี้</p><p>มันคละกันแยกกันไม่ได้  และเราจะแยกแยะธรรมเหล่านี้แล้วบัญญัติให้แตก</p><p>ต่างกันก็ไม่ได้ด้วย.  คุณ   เพราะอันใดเป็นความรู้ชัด.  อันนั้นเป็นความรู้แจ้ง</p><p>อันใดเป็นความรู้แจ้ง  อันนั้นเป็นความรู้ชัด,  ฉะนั้น  ธรรมเหล่านี้จึงคละกัน</p><p>แยกจากกันไม่ออก  และเราจะแยกแยะแล้วบัญญัติให้แตกต่างกันก็ไม่ได้ด้วย"</p><p>๑.  เคยเห็นมา  วิญญาณ คือ  จักขุวิญญาณ  เป็นต้น,  ในที่นี้รู้แจ้งเวทนา  น่าคิด. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 280</p><p>         โก.  "อ้าวท่านครับ    เมื่อธรรมคือปัญญาและวิญญาณเหล่านี้</p><p>มันคละกัน แยกจากกันไม่ออก แล้วอะไรล่ะ ที่ทำให้แตกต่างกัน"</p><p>         สา.  "คุณ  เมื่อธรรมคือปัญญาและวิญญาณเหล่านี้       มันคละ</p><p>กัน  แยกจากกันไม่ได้.  ปัญญาอันบุคคลต้องอบรม  วิญญาณอันบุคคล</p><p>ต้องกำหนดรู้   นี้  เหตุที่ทำให้แตกต่างกันของธรรมเหล่านั้น."</p><p>         [๔๙๕]  "ท่านครับ  ที่เรียกว่า    เวทนา  เวทนา  (ความรู้สึกๆ)"</p><p>(นั้น)   ด้วยเหตุมีประมาณเพียงไรหนอ ท่าน  เขาจึงเรียกว่า เวทนา?"</p><p>         สา.  "ที่เขาเรียกว่า   "เวทนา"  ก็เพราะเป็นธรรมชาติที่ย่อมเสวย</p><p>ย่อมรู้สึกนั่นแหละ.  ณ   รู้สึกอะไรเล่า?  รู้สึกสุขบ้าง รู้สึกทุกข์บ้าง รู้สึกไม่</p><p>ทุกข์ไม่สุขบ้าง. ที่เรียกว่า   "เวทนา"   ก็เพราะเป็นธรรมชาติที่ย่อมเสวย</p><p>ย่อมรู้สึกนั่นแหละคุณ.</p><p>         โก.  "ที่เรียกกันว่า   "สัญญาๆ  (ความจำได้หมายรู้)" ล่ะครับท่าน</p><p>เขาเรียกว่า    "สัญญา"  กันด้วยเหตุมีประมาณเพียงไร ครับ"</p><p>         สา.  "ที่เรียกกันว่า  "สัญญา"  (นั้น) นะคุณ  ก็เพราะเป็นธรรมชาติที่</p><p>ย่อมจำได้ย่อมหมายรู้  จำได้หมายรู้อะไรเล่า?  ย่อมจำได้หมายรู้สีเขียวบ้าง ..</p><p>สีเหลืองบ้าง... แดงบ้าง...สีขาวบ้าง.  ที่เรียกว่า   "สัญญา"  ก็เพราะเป็น</p><p>ธรรมชาติที่ย่อมจำได้  ย่อมหมายรู้นั่นแหละคุณ"</p><p>         โก.  "ท่านครับ   ธรรมคือ เวทนา สัญญา และวิญญาณ เหล่านี้</p><p>มันคละกัน หรือแยกออกจากกัน   และเราพอจะแยกแยะธรรมเหล่านี้แล้ว</p><p>บัญญัติให้แตกต่างกันได้ไหม"</p><p>         สา.  "คุณ  ธรรมคือ เวทนา  สัญญาและวิญญาณเหล่านี้   มันคละ</p><p>กัน  แยกจากกันไม่ออก  และเราจะแยกแยะธรรมเหล่านี้แล้วบัญญัติให้แตก </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 281</p><p>ต่างกันก็ไม่ได้ด้วย.   คุณ    เพราะเวทนารู้สึกสิ่งใด สัญญาก็จำสิ่งนั้น</p><p>สัญญาจำสิ่งใด   วิญญาณก็รู้แจ้งสิ่งนั้น.  ฉะนั้น  สิ่งเหล่านี้จึงเกี่ยวข้อง</p><p>กัน   แยกกันไม่ออก  และเราจะแยกแยะธรรมเหล่านี้แล้วบัญญัติให้แตก</p><p>ต่างออกไป  ก็ไม่ได้ด้วย."</p><p>         [๔๙๖]   โก.  "ท่านครับ  ก็มโนวิญญาณ (ความรู้แจ้งอารมณ์ทาง</p><p>ใจ) ที่สละหมดจดแล้วด้วยอินทรีย์ห้า พึงนำอะไรมา ?"</p><p>         สา.  "คุณ  มโนวิญญาณที่สละหมดจดแล้วด้วยอินทรีย์ห้า พึงนำ</p><p>อากาสานัญจายตนะที่บริกรรมว่า   "อากาศไม่มีที่สุด"  มา,  นำวิญญาณัญ-</p><p>จายตนะที่บริกรรมว่า  "วิญญาณไม่มีที่สุด"  มา, นำอากิญจัญญายตนะที่</p><p>บริกรรมว่า  "อะไรๆ  ก็ไม่มี (หรือ น้อยหนึ่ง  ก็ไม่มี) มา."</p><p>         โก.  "ท่านครับ  ก็บุคคลจะทราบไนยธรรม (สิ่งที่ถูกนำมา-ไป)</p><p>ได้ด้วยอะไร"</p><p>         สา.  "ทราบไนยธรรมได้ด้วยปัญญาจักษุ   (ตาคือปัญญา)  ซิคุณ"</p><p>         โก.   "ปัญญา (มี)  เพื่อประโยชน์อะไรล่ะท่าน"</p><p>         สา.  "ปัญญาที่แล มีเพื่อประโยชน์แก่การรู้ยิ่ง  เพื่อประโยชน์แก่การ</p><p>รู้รอบ (กำหนดรู้) เพื่อประโยชน์แก่การละซิคุณ" </p><p>         [๔๙๗]  โก.  "ก็แลปัจจัยเพื่อจะทำให้เกิดความเห็นที่ถูกต้อง (สัมมา</p><p>ทิฏฐิ) ขึ้นมีเท่าไรล่ะครับ"</p><p>         สา.  ปัจจัยที่ทำให้เกิดความเห็นที่ถูกต้องขึ้นมี  ๒  อย่างแหละคุณ</p><p>คือ  เสียง(ก้อง)จากคนอื่น  และการเอาใจใส่อย่างมีเหตุผลเหล่านี้แลคุณ</p><p>คือปัจจัย ๒ อย่างที่ทำให้เกิดความเห็นที่ถูกต้องขึ้น" </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 282</p><p>         โก.  "ด้วยองค์เท่าไรล่ะครับท่าน  ความเห็นที่ถูกต้องที่ประดับประ-</p><p>คองแล้ว  ย่อมมีเจโตวิมุตติ (หลุดพ้นด้วยใจ) เป็นผลและมีเจโตวิมุตติเป็นผลา-</p><p>นิสงส์,  มีปัญญาวิมุตติ (หลุดพ้นด้วยปัญญา) เป็นผล  และมีปัญญาวิมุตติเป็น</p><p>ผลานิสงส์"</p><p>         สา.   "ก็ด้วยองค์ห้านี่แลคุณ  ความเห็นที่ถูกต้องที่บุคคลประดับประ-</p><p>คองแล้ว   ย่อมมีเจโตวิมุตติเป็นผลและมีเจโตวิมุตติเป็นผลานิสงส์,  มีปัญญา-</p><p>วิมุตติเป็นผล และมีปัญญาวิมุตติเป็นผลานิสงส์. คุณ  ในองค์ทั้งห้าคือ ความ</p><p>เห็นที่ถูกต้องอันศีลประดับประคองไว้  ๑  อันสุตะ  (การฟัง,  ศึกษาเล่า</p><p>เรียน) ประคับประคองไว้ ๑ อันสากัจฉา (คุยแลกเปลี่ยนความรู้กัน) ประคับ</p><p>ประคองไว้ ๑ อันสมถะ (อุบายเครื่องเรื่องปัญญา) ประคับประคองไว้  ๑.</p><p>คุณ   ก็แลความเห็นที่ถูกต้องซึ่งองค์ทั้งห้าเหล่านี้แลประดับประคองแล้ว</p><p>ย่อมมีผลเป็นเจโตวิมุตติ และย่อมมีผลานิสงส์เป็นเจโตวิมุตติ  ย่อมมีผลเป็น</p><p>ปัญญาวิมุตติ และย่อมมีผลานิสงส์เป็นปัญญาวิมุตติ."</p><p>         [๔๙๘]  โก.  "ภพมีเท่าไรครับท่าน"</p><p>         สา.  "ภพมี ๓ อย่างซิคุณ. เหล่านี้คือ กามภพ รูปภพและอรูปภพ."</p><p>         โก.  "การเกิดขึ้นแห่งภพใหม่ต่อไป จะมีได้อย่างไร ครับท่าน?"</p><p>         สา.  "สำหรับพวกสัตว์ที่ยังมีความไม่รู้กางกั้น  มีความทะยานอยาก</p><p>ผูกไว้  ก็ยังมีความเพลิดเพลินยิ่งในอารมณ์นั้นๆ   นะคุณเอ๋ย. แบบนี้ก็ยังมีการ</p><p>เกิดขึ้นแห่งภพใหม่ต่อไปอีก."</p><p>         โก.  "ทำอย่างไรครับท่าน. จึงจะไม่มีการเกิดภพใหม่ขึ้นมาอีกต่อไป." </p><p>         สา.  "เพราะสำรอกความไม่รู้ทำความรู้ให้เกิดขึ้น ดับความทะยาน</p><p>อยากได้โดยไม่เหลือ  แบบนี้ซิคุณ จึงจะไม่มีการเกิดภพใหม่ขึ้นมาอีกต่อไป." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 283</p><p>         [๔๙๙]  "ท่านครับ  ก็ฌานที่ ๑  เป็นไฉน"</p><p>         สา.  "คุณ   ภิกษุในพระศาสนานี้  เพราะสงัดจากกามทั้งหลาย</p><p>ได้จริงๆ  เพราะสงัดจากเรื่องอกุศลทั้งหลาย จึงเข้าถึงฌานที่ ๑ ที่ยังมีความ</p><p>ตรึก  ยังมีความตรอง  มีความอิ่มเอิบและความสบายที่เกิดจากความสงัดแล้ว</p><p>แลอยู่.   นี้คุณ  เรียกว่าฌานที่  ๑"</p><p>         โก.  "ฌานที่  ๑  มีองค์เท่าไรครับท่าน ?"</p><p>         สา.  "ฌานที่ ๑  แลมีองค์ห้าซิคุณ คือ คุณในกรณีนี้ ความตรึก</p><p>๑   ความตรอง  ๑  ความอิ่มเอิบ  ๑  ความสบาย  ๑ ความที่จิตมีอารมณ์อย่าง</p><p>เดียว  ๑  ย่อมเป็นไปแก่ภิกษุผู้เข้าฌานที่  ๑  ซึ่งมีองค์ ๕ คุณ  ฌานที่ ๑ แล</p><p>มีองค์  ๕ อย่างนี้.</p><p>         โก.  "ก็ฌานที่  ๑  ละองค์เท่าไร?   ประกอบด้วยองค์เท่าไรครับท่าน"</p><p>         สา.  "คุณ  ฌานที่ ๑ แล ละองค์  ๕ ประกอบด้วยองค์ ๕ คือ  คุณ</p><p>ในกรณีนี้ เมื่อภิกษุเข้าสู่ฌานที่  ๑  ความพอใจในกาม ก็เป็นอันละได้ ความ</p><p>คิดปองร้ายก็เป็นอันละได้,  ความง่วงเหงาหาวนอน (ความท้อใจและความ</p><p>ท้อ (นาม) กาย) ก็เป็นละได้, ความฟุ้งซ่านและรำคาญก็เป็นละได้,  ความสง- </p><p>สัยก็เป็นละได้. ความตรึก ๑ ความตรอง   ๑ ความเอิบอิ่ม  ๑  ความสบาย</p><p>๑   ความที่จิตมีอารมณ์อย่างเดียว  ๑.  คุณ  ฌานที่   ๑  นี่แล ละองค์  ๕  ประกอบ</p><p>ด้วยองค์  ๕ อย่างนี้."</p><p>         [๕๐๐]  โก.  "ท่านครับ  เหล่านี้คืออินทรีย์ห้า  ที่มีวิสัย (อารมณ์)</p><p>ต่างกันคือ  มีโคจร (อารมณ์สำหรับเที่ยวไป)  ต่างกัน ไม่เสวยโคจรวิสัย</p><p>(อารมณ์) ของกันและกัน คือ อินทรีย์คือตา  อินทรีย์คือหู อินทรีย์คือจมูก</p><p>อินทรีย์คือลิ้น อินทรีย์คือกาย. ท่านครับ  อะไรเป็นที่พึ่งอาศัย  ของอินทรีย์ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 284</p><p>ทั้งห้าเหล่านี้แล ซึ่งมีวิสัยต่างกัน  คือมีโคจรต่างกัน ไม่เสวยโคจรวิสัยของกัน</p><p>และกัน และอะไร  เสวยเฉพาะโคจรวิสัยของอินทรีย์เหล่านั้น"</p><p>         สา.  "คุณ  อินทรีย์ห้าเหล่านี้  ที่มีวิสัยต่างกัน คือมีโคจรต่างกัน ไม่</p><p>เสวยเฉพาะโคจรวิสัยของกันและกันคือ   อินทรีย์คือตา...หู...จมูก...ลิ้น...</p><p>กาย. คุณ  อะไร   เป็นที่พึ่งอาศัยของอินทรีย์ทั้งห้าเหล่านี้แล ซึ่งมีวิสัยต่าง</p><p>กัน คือมีโคจรต่างกัน ใช้ทำหน้าที่รับอารมณ์แทนกันไม่ได้. และใจใช้ทำหน้า</p><p>ที่รับอารมณ์แทนอินทรีย์เหล่านั้นได้ (คือใจคิดถึงรูปเป็นต้นได้)."</p><p>         [๕๐๑]  โก.  "ท่านครับ  อินทรีย์ห้าเหล่านี้คือ อินทรีย์คือ ตา...หู...</p><p>จมูก...ลิ้น...กาย. คุณ  อินทรีย์ห้าเหล่านี้แลอาศัยอายุตั้งอยู่ได้."</p><p>         โก.  "ก็อายุอาศัยอะไรจึงตั้งอยู่ได้ครับท่าน"</p><p>         สา.  "อายุอาศัยไออุ่น (เตโชธาตุ) จึงตั้งอยู่ได้ (คุณ)"</p><p>         โก.  "ก็ไออุ่นอาศัยอะไรจึงตั้งอยู่ได้ ครับท่าน"</p><p>         สา.  "ไออุ่นก็อาศัยอายุจึงตั้งอยู่ได้ (คุณ)"</p><p>         โก.  "พวกเราเพิ่งรู้ภาษิตของท่านพระสารีบุตรเดี๋ยวนี้เอง  อย่างนี้</p><p>ว่า   "อายุอาศัยไออุ่น ตั้งอยู่".  พวกเราเพิ่งรู้ภาษิตของท่านพระสารีบุตรเมื่อกี้</p><p>นี้เองอย่างนี้ว่า   "ไออุ่นก็อาศัยอายุตั้งอยู่".  ท่านครับ  พวกเราจะพึงทราบใจ</p><p>ความของคำที่ท่านกล่าวนี้ได้อย่างไร"</p><p>         สา.  "คุณ  ถ้าอย่างนั้น ผมจะทำการเปรียบเทียบให้คุณ(ฟัง).   รู้บาง</p><p>ท่าน ในโลกนี้ย่อมเข้าใจเนื้อความของคำที่กล่าวแล้ว  ด้วยการเปรียบเทียบก็</p><p>มี คืออายุย่อมอาศัยไออุ่นตั้งอยู่  (และ) ไออุ่นก็อาศัยอายุตั้งอยู่เหมือนตะเกียง</p><p>น้ำมันที่กำลังไหม้ แสงย่อมอาศัยเปลวไฟจึงปรากฏ (และ) เปลวไฟก็ย่อม</p><p>อาศัยแสงจึงจะปรากฏ  ฉันใด   ก็ฉันนั้นนั่นแล. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 285</p><p>         โก.  "ท่านครับ  อายุสังขาร ก็อันนั้นแหละ สิ่งที่จะพึงรู้ก็อันนั้นหรือ</p><p>หนอ?  หรือว่า  อายุสังขาร  เป็นอันอื่น สิ่งที่จะพึงรู้ก็เป็นอันอื่น?"</p><p>         สา.  "หามิได้เลยคุณ  ที่อายุสังขาร ก็อันนั้นแหละ สิ่งที่จะพึงรู้ก็เป็น</p><p>อันนั้น,  คุณ  ถ้าอายุสังขารจะได้เป็นอันนั้น,  สิ่งที่จะพึงรู้ก็จะได้เป็นอัน</p><p>นั้น,  การออกของภิกษุผู้เข้าสัญญาเวทยิตนิโรธนี้ ก็จะพึงปรากฏไม่ได้ แต่</p><p>เพราะอายุสังขารก็เป็นอันอื่น สิ่งที่จะพึงรู้ก็เป็นอันอื่น,  ฉะนั้น การออกของ</p><p>ภิกษุผู้เข้าสัญญาเวทยิตนิโรธ  (ดับสัญญาและเวทนา=ดับจิตใจ) จึงปรากฏ." </p><p>         [๕๐๒]  โก.  "ท่านครับ    เมื่อไรหนอ   สิ่งกี่อย่างจึงจะละร่างนี้</p><p>ไป  แล้วก็ตอนนั้น  ร่างนี้  ก็ถูกทิ้ง ถูกวางลง  นอนเหมือนกับท่อนไม้ที่ไร้จิต</p><p>ใจหรือ"</p><p>         สา.  "คุณ  เมื่อใดแล สิ่งสามอย่างคืออายุ ไออุ่น และวิญญาณ ละร่าง</p><p>นี้ไป,  เมื่อนั้นร่างนี้ก็ถูกทิ้งถูกวางลง  นอนเหมือนกับท่อนไม้ที่ไร้จิตใจ.  </p><p>         โก.  "อะไรที่เป็นเครื่องทำให้แตกต่างกันระหว่างคนที่ตาย ผู้ทำกาละ</p><p>แล้ว กับผู้เข้าสัญญาเวทยิตนิโรธ เหล่านี้ครับท่าน"</p><p>         สา.  "คุณ  สำหรับผู้ที่ตายทำกาละแล้วนี้นั้น เครื่องปรุงกาย (ลมหาย</p><p>ใจเข้าออก)  ดับ  สงบไปแล้ว,  เครื่องปรุงจิต  (ความรู้สึก  ความจำได้)</p><p>ดับ  สงบไปแล้ว,  อายุก็หมดสิ้นแล้ว,  ไออุ่นก็ระงับไปแล้ว,  อินทรีย์ทั้ง</p><p>หลาย ก็พังทะลายแล้ว, และสำหรับภิกษุผู้เข้าสัญญาเวทยิตนิโรธนี้นั้น  เครื่อง</p><p>ปรุงกายก็ดับสงบไปแล้ว,  เครื่องปรุงวาจาก็ดับสงบไปแล้ว,  เครื่องปรุง</p><p>จิต   ก็ดับสงบไปแล้ว; (แต่) อายุยังไม่หมดสิ้น,  ไออุ่นก็ยังไม่ระงับ,  อินทรีย์ทั้ง</p><p>หลาย กลับผ่องใสเป็นพิเศษ, นี้คือข้อที่ทำให้แตกต่างกันระหว่างผู้ที่ตายทำ</p><p>กาละแล้วกับผู้เข้าสัญญาเวทยิตนิโรธเหล่านั้น." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 286</p><p>         [๕๐๓]  โก.  "ก็แลปัจจัยแห่งการเข้าถึงเจโตวิมุตติที่ไม่ใช่ทุกข์และไม่</p><p>ใช่สุขมีเท่าไร ครับท่าน?"</p><p>         สา.  "มีสี่อย่างแหละคุณ  ปัจจัยแห่งการเข้าถึงเจโตวิมุตติ   ที่ไม่ใช่ทุกข์</p><p>และไม่ใช่สุข. คือ ภิกษุในพระศาสนานี้  คุณ  เพราะละสุข และละทุกข์</p><p>ได้  เพราะความดีใจและความเสียใจดับไปได้ก่อน,  เข้าถึงฌานที่สี่ที่ไม่ใช่ทั้ง</p><p>ทุกข์ทั้งสุข  มีความรู้สึกเฉยๆ  เพราะมีสติหมดจดแล้วแลอยู่. นี้แล คุณ  ปัจจัยสี่</p><p>อย่างแห่งการเข้าถึงเจโตวิมุตติที่ไม่ใช่ทั้งทุกข์ทั้งสุข."</p><p>         โก.  "ก็แลปัจจัยแห่งการเข้าถึงเจโตวิมุตติชนิดหาเครื่องหมายไม่</p><p>ได้ มีเท่าไร ครับท่าน"</p><p>         สา.  "สำหรับปัจจัยแห่งการเข้าถึงเจโตวิมุตติชนิดไม่มีเครื่อง</p><p>หมาย มีสองอย่างได้แก่  ความไม่สนใจเครื่องหมายทุกอย่างและความสนใจ</p><p>ธาตุที่ไม่มีเครื่องหมาย.   นี้แลคุณ   ปัจจัยสองอย่างแห่งการเข้าถึงเจโต-</p><p>วิมุตติชนิดไม่มีเครื่องหมาย.</p><p>         โก.  "สำหรับปัจจัยแห่งการดำรงอยู่แห่งเจโตวิมุตติที่ไม่มีเครื่อง</p><p>หมาย มีเท่าไร ครับท่าน"</p><p>         สา.  "มีสามอย่างซิคุณ   ปัจจัยแห่งการดำรงอยู่แห่งเจโตวิมุตติที่ไม่มี</p><p>เครื่องหมาย คือ ความไม่สนใจเครื่องหมายทุกอย่าง  ความสนใจธาตุที่ไม่มี</p><p>เครื่องหมาย และการตระเตรียมไว้ล่วงหน้านี้แล  คุณ   ปัจจัยสามอย่างแห่ง</p><p>การดำรงอยู่แห่งเจโตวิมุตติที่ไม่มีเครื่องหมาย."</p><p>         โก.  "ก็แหละปัจจัยแห่งการออกจากเจโตวิมุตติที่ไม่มีเครื่อง</p><p>หมาย   มีกี่อย่างครับท่าน" </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 287</p><p>         สา.  "ปัจจัยแห่งการออกจากเจโตวิมุตติที่ไม่มีเครื่องหมายมีสอง </p><p>อย่าง คุณ  คือ ความสนใจเครื่องหมายทุกอย่าง และความไม่สนใจธาตุที่ไม่มี</p><p>เครื่องหมาย. นี้แล คุณ  ปัจจัยแห่งการออกจากเจโตวิมุตติที่ไม่มีเครื่องหมาย</p><p>สองอย่าง"</p><p>         [๕๐๔]  โก. "ท่านครับ   สิ่งที่เป็นเจโตวิมุตติ   ที่ไม่จำกัดขอบ</p><p>เขต, ที่เป็นเจโตวิมุตติที่เกิดจากบริกรรมว่าอะไรน้อยหนึ่งก็ไม่มี, ที่เป็นเจโต-</p><p>วิมุตติชนิดที่มีแต่ความว่างเปล่าเป็นอารมณ์  และที่เป็นเจโตวิมุตติชนิดที่ไม่มี</p><p>อะไรเป็นเครื่องหมายเหล่านี้   ใจความก็ต่างกันและพยัญชนะก็ต่างกันหรือ</p><p>ใจความเป็นอย่างเดียวกัน ต่างกันแต่พยัญชนะเท่านั้น"</p><p>         สา.  "คุณ  เจโตวิมุตติที่ไม่จำกัดขอบเขต อันใด, เจโตวิมุตติที่เกิดจาก</p><p>บริกรรมว่าอะไรน้อยหนึ่งก็ไม่มีอันใด,  เจโตวิมุตติที่มีแต่ความว่างเปล่าเป็น</p><p>อารมณ์อันใด      และเจโตวิมุตติชนิดที่ไม่มีอะไรเป็นเครื่องหมายอันใด, </p><p>คุณ  แบบที่เมื่ออาศัยแล้วสิ่งเหล่านี้มีใจความต่างกัน และมีพยัญชนะต่าง </p><p>กัน ก็มี,  และแบบที่เมื่ออาศัยแล้ว  สิ่งเหล่านี้มีใจความเป็นอย่างเดียวกัน</p><p>ต่างกันแต่พยัญชนะเท่านั้น ก็มีนะคุณ".</p><p>         "แบบที่เมื่ออาศัยแล้ว สิ่งเหล่านี้มีใจความต่างกัน และมีพยัญชนะก็</p><p>ต่างกัน เป็นไฉน  เล่าคุณ   คือ :-</p><p>         "คุณ  ภิกษุในพระศาสนานี้  ใช้จิตที่ไปด้วยกันกับความรัก  แผ่</p><p>ไปตลอดทิศหนึ่งแล้วแลอยู่,  ทิศที่สองก็อย่างนั้น,  ทิศที่สามก็อย่างนั้น,  ทิศที่</p><p>สี่ก็อย่างนั้น.  เธอใช้จิตที่ประกอบด้วยความรัก  อันกว้างขวาง  ยิ่งใหญ่</p><p>หาขอบเขตไม่ได้  ไม่มีแวว  ไม่มีความคิดแก้แค้น แผ่ไปทั้งเบื้องบน  เบื้อง</p><p>ล่าง เบื้องขวาง  ทุกหนทุกแห่ง ทั่วโลกทั้งหมด อย่างหมดสิ้นด้วยประการฉะนี้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 288</p><p>แล้วแลอยู่.  เธอใช้จิตที่ประกอบด้วยความสงสาร...ที่ประกอบด้วยความรู้</p><p>สึกพลอยยินดีด้วย. . . ที่ประกอบด้วยความรู้สึกวางเฉย  แผ่ไปตลอดทิศหนึ่ง</p><p>แล้วแลอยู่.  ทิศที่สอง ก็อย่างนั้น,   ทิศที่สามก็อย่างนั้น,  ทิศที่สี่ก็อย่างนั้น. </p><p>เธอใช้จิตที่ประกอบด้วยความรู้สึกเฉยๆ  อันกว้างขวางยิ่งใหญ่  ไร้ขอบ</p><p>เขต  ไม่มีเวร ไม่มีความคิดแก้แค้น แผ่ไปทั้งเบื้องบน เบื้องล่าง เบื้องขวาง</p><p>ทุกแห่งหน จนหมดสิ้นทั่วทั้งโลก  ดังที่ว่ามานี้แล้วแลอยู่. นี้คุณ เรียกว่าเจโต- </p><p>วิมุตติที่ไม่จำกัดขอบเขต.</p><p>         "ก็เจโตวิมุตติที่เกิดจากบริกรรมว่า  อะไรน้อยหนึ่งไม่มีเป็นไฉน</p><p>เล่าคุณ   คือ :-</p><p>         "คุณ ภิกษุในพระคาสนานี้ เพราะก้าวล่วงวิญญาณัญจายตนะโดย</p><p>ประการทั้งปวงได้เป็นอย่างดีจึงเข้าถึงอากิญจัญญายตนะด้วยบริกรรม</p><p>ว่า  "น้อยหนึ่งก็ไม่มี"  แล้วแลอยู่.  คุณ   นี้เรียกว่า  เจโตวิมุตติที่เกิดจาก</p><p>บริกรรมว่าอะไรน้อยหนึ่งก็ไม่มี.</p><p>         "ก็เจโตวิมุตติที่มีแต่ความว่างเปล่าเป็นอารมณ์    เป็นไฉน   เล่า</p><p>คุณ   คือ :-</p><p>         "คุณ  ภิกษุในพระศาสนานี้ อยู่ในป่า อยู่ที่โคนไม้หรืออยู่ที่เรือน</p><p>ว่าง   มาพิจารณาอย่างนี้ว่า     นี้เป็นของว่างจากตนหรือจากของตน".</p><p>คุณ  นี้เรียกว่า เจโตวิมุตติชนิดที่มีแต่ความว่างเปล่าเป็นอารมณ์.</p><p>         "สำหรับเจโตวิมุตติที่ไม่มีอะไรเป็นนิมิตเป็นไฉน เล่าคุณ คือ :-</p><p>         "คุณ  ภิกษุในพระศาสนานี้ เพราะเลิกสนใจนิมิตทุกอย่าง  จึงเข้าถึง</p><p>เจโตสมาธิ (ความตั้งมั่นของจิตใจ) ที่ไม่มีอะไรเป็นนิมิต  แล้วแลอยู่.  คุณ</p><p>นี้เรียกว่า  เจโตวิมุตติที่ไม่มีอะไรเป็นนิมิต. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 289</p><p>         "นี้แล  ณ  แบบที่เมื่ออาศัยแล้ว สิ่งเหล่านี้มีใจความต่างกัน   และ</p><p>มีพยัญชนะต่างกัน.</p><p>         "คุณ   แบบที่เมื่ออาศัยแล้ว สิ่งเหล่านี้มีใจความเป็นอย่างเดียวกัน</p><p>พยัญชนะเท่านั้นที่ต่างกันเป็นไฉน   คือ :-</p><p>         "ความรักเทียวคุณ   เป็นเครื่องทำประมาณ (ขอบเขตจำกัด), ความ</p><p>คิดประทุษร้าย เป็นเครื่องทำประมาณ, ความหลง   เป็นเครื่องทำประมาณ,</p><p>ความรัก  โกรธ   หลงเหล่านั้น  อักภิกษุผู้สิ้นกิเลสเครื่องหมักดองได้ละแล้ว</p><p>ถอนรากได้แล้ว  มีความไม่เกิดขึ้นต่อไปเป็นธรรมดา. คุณ  เจโตวิมุตติทั้ง</p><p>หลาย  ที่หาขอบเขตไม่ได้  อันไม่กำเริบ  มีประมาณเพียงใดแล,  ท่าน</p><p>ย่อมกล่าวเจโตวิมุตติว่าเป็นเลิศกว่าเจโตวิมุตติเหล่านั้น          เพราะเจโต</p><p>วิมุตติที่ไม่กำเริบนั้นแล  เป็นธรรมชาติที่ว่างจากความรัก,  ว่างจากความโกรธ </p><p>(โทสะ) ว่างจากความหลง.  ความรักเทียวคุณ  เป็นความกังวล, ความโกรธ</p><p>(โทสะ)เป็นความกังวล, ความหลงเป็นความกังวล,  ความรัก  โกรธ  หลงเหล่า</p><p>นั้น  อันภิกษุผู้กิเลสเครื่องหมักดอง   ละได้แล้ว ถอนรากได้แล้ว ทำให้</p><p>เหมือนตาลยอดด้วนแล้ว ทำให้ไม่มีไม่เป็นแล้ว  มีความไม่เกิดขึ้นต่อไปเป็น</p><p>ธรรมดา.  คุณ  เจโตวิมุตติทั้งหลาย  ที่เกิดจากบริกรรมว่าอะไรน้อยหนึ่งไม่</p><p>มี (ไม่มีความกังวล) อันไม่กำเริบ  มีประมาณเพียงใดแล,  เจโตวิมุตติอันท่าน</p><p>ย่อมกล่าวว่าเป็นยอดแห่งเจโตวิมุตติเหล่านั้น.  เพราะเจโตวิมุตติที่ไม่กำเริบ</p><p>นั้น  เป็นธรรมชาติที่ว่างจากความรัก,  ว่างจากความโกรธ   (โทสะ),  ว่างจาก</p><p>ความหลง  ความรักเทียวคุณเป็นเครื่องทำนิมิต,  ความโกรธ   (โทสะ)</p><p>เป็นเครื่องทำนิมิต,   ความหลงเป็นเครื่องทำนิมิต,     ความรัก    โกรธ</p><p>หลง  เหล่านั้นอันภิกษุผู้สิ้นกิเลสเครื่องหมักดอง   ละได้แล้ว   ถอนราก</p><p>ได้แล้ว ทำให้เหมือนตาลยอดด้วนแล้ว ทำให้ไม่มีไม่เป็นแล้ว มีความไม่เกิด </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 290</p><p>ขึ้นต่อไปเป็นธรรมดา.  ณ  เจโตวิมุตติทั้งหลายชนิดที่ไม่มีเครื่องหมาย</p><p>อันไม่กำเริบมีประมาณเพียงใดแล  ท่านกล่าวเจโตวิมุตติว่าเป็นยอดแห่ง</p><p>เจโตวิมุตติเหล่านั้น. เพราะเจโตวิมุตติที่ไม่กำเริบนั้นเป็นธรรมชาติที่ว่างจาก</p><p>ความรัก,  ว่างจากความโกรธ  (โทสะ),  ว่างจากความหลง.  นี้แล คุณ แบบที่</p><p>เมื่ออาศัยแล้ว  สิ่งเหล่านี้  ก็มีใจความอย่างเดียวกัน พยัญชนะเท่านั้น ที่แตก</p><p>ต่างออกไป.</p><p>         ท่านพระสารีบุตร   ได้กล่าวธรรมบรรยายนี้จบแล้ว.  ท่านพระมหา-</p><p>โกฏฐิกะก็เพลิดเพลินกับภาษิตของท่านพระสารีบุตรเป็นอย่างยิ่ง  ด้วยประ</p><p>การฉะนี้.</p><p>                                    <em>จบมหาเวทัลลสูตร  ที่  ๗ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 291</p><p>                   <strong>อรรถกถามหาเวทัลลสูตร</strong></p><p>         มหาเวทัลลสูตรขึ้นต้นว่า  "<strong>ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้</strong>."</p><p>         ในคำเหล่านั้น  คำว่า  "<strong>ผู้มีอายุ</strong>"  นี้เป็นคำแสดงความเคารพและความ</p><p>ยำเกรง. คำว่า  "<strong>มหาโกฏฐิกะ</strong>"  เป็นชื่อของพระเถระนั้น.   คำว่า  "ออกจากที่</p><p>เร้น"  คือออกจากผลสมาบัติ. ในคำว่า  "<strong>มีปัญญาทราม</strong>"  นี้  คือ  ขึ้นชื่อว่า</p><p>ปัญญาที่ชั่วทราม ไม่หมายความว่า ไม่มีปัญญา คือไร้ปัญญา. คำว่า</p><p>"<strong>ด้วยเหตุมีประมาณเพียงไรหนอแล</strong>"  คือคำถามกำหนดเหตุ.  หมายความว่า</p><p>ที่เรียกอย่างนั้น    ด้วยเหตุเท่าไรหนอแล.  ก็แลชื่อว่าการถามนี้   มี ๕ อย่าง คือ</p><p>         ๑. ถามเพื่อส่องสิ่งที่ยังไม่เห็น</p><p>         ๒. ถามเพื่อเทียบเคียงสิ่งที่เห็นแล้ว.</p><p>         ๓. ถามเพื่อตัดความสงสัย.</p><p>         ๔. ถามเพื่อซ้อมความเข้าใจ (ให้ยอมรับรู้,  ให้อนุมัติ).</p><p>         ๕. ถามเพื่อต้องการแสดง  (เสียเอง  ถามเอง   ตอบเอง).</p><p>         ต่อไปนี้เป็นเหตุที่ทำให้การถามเหล่านั้น   แตกต่างกันออกไป.</p><p>         การถามเพื่อส่องสิ่งที่ยังไม่เห็นเป็นไฉน</p><p>         โดยปกติ  ผู้ที่ยังไม่เข้าใจ  ยังไม่เห็น ยังไม่ชั่ง ยังไม่ไตร่ตรอง ยังไม่</p><p>แจ่มแจ้ง  ยังไม่อบรมลักษณะ  ก็ถามปัญหาเพื่อเข้าใจ  เพื่อเห็น  เพื่อชั่ง</p><p>(เทียบ) เพื่อไตร่ตรอง เพื่อแจ่มแจ้ง เพื่ออบรมลักษณะนั้น  นี้คือการถามเพื่อ</p><p>ส่องถึงสิ่งที่ยังไม่เห็น.</p><p>         การถามเพื่อเทียบเคียงสิ่งที่เห็นแล้วเป็นไฉน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 292</p><p>         โดยปกติ  ผู้ที่เข้าใจได้เห็น  ได้ชั่ง  ได้ไตร่ตรอง ได้ทราบ  ได้แจ่ม</p><p>แจ้ง  ได้อบรมลักษณะไว้แล้ว   ก็ยังถามปัญหาเพื่อต้องการเทียบเคียงกับ </p><p>หมู่ปราชญ์พวกอื่น นี้คือการถามเพื่อเทียบเคียง.</p><p>         การถามเพื่อตัดความสงสัย เป็นไฉน</p><p>         โดยปกติ ผู้ที่แล่นไปในความสงสัย   แล่นไปในความเคลือบแคลง</p><p>เกิดความคิดสองจิตสองใจว่า  "เป็นอย่างนี้  หรือไม่หนอ เป็นอะไร อย่าง</p><p>ไรหนอ "  ก็ถามปัญหาเพื่อต้องการตัดความสงสัย  นี้คือ การถามเพื่อตัด</p><p>ความสงสัย.</p><p>         ส่วนการถือเอาความยอมรับรู้แล้วถามในเวลาแสดงธรรมอย่างนี้</p><p>ว่า   "ภิกษุทั้งหลาย พวกเธอเข้าใจข้อนั้นอย่างไร รูปเที่ยง หรือไม่เที่ยง</p><p>ไม่เที่ยง พระเจ้าข้า"  ดังนี้เป็นต้น ชื่อว่าการถามเพื่อซ้อมความเข้าใจ.</p><p>         การถามของพระผู้มีพระภาคเจ้าที่ทรงถามภิกษุสงฆ์ด้วยพระองค์</p><p>เองแท้ๆ แล้วทรงต้องการตอบเสียด้วยพระองค์เอง  แบบนี้ว่า  "ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย หลักตั้งมั่นของความระลึกเหล่านี้  มีสี่อย่าง  สี่อย่างเป็นไฉน" ดังนี้เป็น</p><p>ต้น ชื่อว่าการถามเพื่อต้องการจะตอบ.</p><p>         ในการถามห้าอย่างนั้น   ในที่นี้ประสงค์เอาการถามเพื่อเทียบเคียงสิ่งที่</p><p>เห็นแล้ว.</p><p>         จริงอยู่พระเถระ  นั่งในที่พักกลางวันของตนแล้วตั้งปัญหาขึ้นเอง</p><p>เมื่อจะตัดสินเสียเอง ก็ทำพระสูตรนี้ตั้งแต่เริ่มต้นให้จบได้   ก็แหละบางคนอาจ</p><p>ตั้งปัญหาขึ้นได้   แต่ตัดสินไม่ได้  บางคนตัดสินได้   แต่ตั้งขึ้นไม่ได้  บางคนไม่</p><p>ได้ทั้งสองอย่าง  บางคนก็ได้ทั้งสองอย่าง ในคนเหล่านั้น พระเถระเป็นได้ทั้ง</p><p>สองอย่างทีเดียว เพราะเหตุไร   เพราะมีปัญญามาก  ก็เพราะอาศัยปัญญา</p><p>มาก จึงได้พระเถระหลายรูปที่บรรลุฐานะพิเศษในศาสนานี้คือ พระสารีบุตร </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 293</p><p>เถระ พระมหากัจจายนะเถระ  พระปุณณเถระ  พระกุมารกัสสปเถระ</p><p>พระอานนทเถระ  และพระคุณท่านรูปนี้แหละ.</p><p>         จริงอยู่  ภิกษุที่มีปัญญาน้อย จะสามารถถึงที่สุดสาวกบารมีญาณ</p><p>ไม่ได้   แต่ผู้มีปัญญามากจะสามารถถึงได้   เพราะความมีปัญญามาก</p><p>ดังที่ว่ามานี้  พระสารีบุตรเถระ   จึงได้บรรลุตำแหน่งนั้น.   ผู้มีปัญญา</p><p>เหมือนพระเถระไม่มีเลย.     เพราะเหตุนั้นแล     พระผู้มีพระภาคเจ้าจึง</p><p>ทรงตั้งท่านไว้ในตำแหน่งเลิศว่า     "ภิกษุทั้งหลายผู้เป็นเลิศกว่าเหล่า</p><p>ภิกษุผู้มีปัญญามาก ซึ่งเป็นสาวกของเรานั้นคือ สารีบุตร.</p><p>         ภิกษุที่มีปัญญาน้อย    แค่ขนาดนิดหน่อยก็แบบนั้น   จะสามารถ</p><p>รวบรวมเอามาเทียบเคียงกับพระสัพพัญญุตญาณ     แล้วจำแนกเนื้อ</p><p>ความของพระดำรัสที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้อย่างย่อๆ โดยพิสดารไม่</p><p>ได้  แต่ผู้มีปัญญามากอาจทำได้.  เพราะความเป็นผู้มีปัญญามากดังที่ว่ามา</p><p>นี้   พระมหากัจจายนะเถระจึงเป็นผู้มีความสามารถในเรื่องนั้น.  เพราะเหตุนั้น</p><p>เอง  พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงตั้งท่านไว้  ในตำแหน่งเลิศว่า   "ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย  ผู้เป็นเลิศกว่าเหล่าภิกษุผู้จำแนกเนื้อความ  ของคำที่เรากล่าวไว้</p><p>อย่างย่อ ๆ โดยพิสดารได้ ซึ่งเป็นสาวกของเรานั้น คือมหากัจจายนะ."</p><p>         ภิกษุที่มีปัญญาน้อย  ก็แบบนั้น จะกล่าวธรรมกถา ปรารภเรื่อง</p><p>ที่พึงกล่าว  ๑๐ ประการ แล้วแจกแจงวิสุทธิ  ๗ ประการ จะไม่สามารถ</p><p>กล่าวธรรมกถาได้    แต่ผู้มีปัญญามากทำได้    เพราะความเป็นมี</p><p>ปัญญามากดังว่ามานี้    พระปุณณเถระจึงแสดงลีลาเหมือนพระจันทร์</p><p>วันเพ็ญนั่งจับพัดที่วิจิตรบนที่นั่งแสดงธรรมที่ตกแต่งแล้วกล่าวธรรมกถา</p><p>กลางบริษัทสี่  เพราะเหตุนั้นเอง   พระผู้มีพระภาคเจ้า  จึงทรงตั้งท่านไว้ใน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 294</p><p>ตำแหน่งเลิศว่า  "ภิกษุทั้งหลาย ผู้เป็นเลิศกว่าเหล่าภิกษุแสดงธรรม ซึ่งเป็น</p><p>สาวกของเรานั้น คือ ปุณณะ ลูกชายนางพราหมณ์มันตานี."</p><p>         ภิกษุที่มีปัญญาน้อย  ก็แบบนั้น  เมื่อจะกล่าวธรรมกถาก็ดำเนิน</p><p>ไปอย่างสะเปะสะปะ  เหมือนคนตาบอดถือไม้เท้าเดินสะเปะสะปะ  และ</p><p>เหมือนคนไต่สะพานไม้ที่เป็นไปได้เพียงคนเดียว.     แต่ผู้มีปัญญามาก</p><p>ยกเอาคาถาแค่สี่บทมาตั้ง       แล้วชักเอาข้อเปรียบเทียบและเหตุผลมารวม</p><p>ทำให้พระไตรปิฎกซึ่งเป็นพระพุทธดำรัส  ซึ่งมีทั้งแบบต่ำและแบบสูงแสดง</p><p>อยู่. ก็เพราะความเป็นผู้มีปัญญามาก พระกุมารกัสสปเถระ จึงยกเอาคาถา</p><p>แค่สี่บทมาตั้ง  แล้วนำเอาข้อเปรียบเทียบและเหตุผลมาประกอบเข้ากับบท</p><p>เหล่านั้น ทำให้พระไตรปิฎก  ซึ่งเป็นพระพุทธดำรัส มีทั้งแบบต่ำและแบบสูง</p><p>แสดงอยู่   เหมือนทำให้ดอกไม้ห้าสีบานอยู่ในสระธรรมชาติ  หรือเหมือนจุด</p><p>ตะเกียงน้ำมัน  พันไส้ให้โพลงอยู่บนยอดเขาสิเนรุ   ฉะนั้น เพราะเหตุนั้นเอง</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงตั้งท่านไว้ในตำแหน่งเลิศว่า  "ภิกษุทั้งหลายผู้เป็นเลิศ</p><p>กว่าเหล่าภิกษุผู้กล่าวอย่างวิจิตร  ซึ่งเป็นสาวกของเรานั้นคือ  กุมารกัสสปะ."</p><p>         ภิกษุที่มีปัญญาน้อย ก็แบบนั้น ถึงใช้เวลาตั้งสี่เดือน  ก็ไม่สามารถ</p><p>เรียนคาถาเพียงสี่บทได้.   ส่วนผู้มีปัญญามากยืนอยู่บนก้าวเดียวก็เรียน</p><p>ได้ตั้งร้อยตั้งพันบท  ก็พระอานนทเถระ  ท่านยืนบนก้าวที่กำลังยกก้าว</p><p>เดียวได้   ฟังครั้งเดียวเท่านั้น  ไม่ถามซ้ำอีก   ก็รับเอาได้ตั้งหกหมื่นบท</p><p>ตั้งหนึ่งหมื่นห้าพันคาถา   ในขณะเดียวกันนั่นเอง,  เหมือนเอาเถาวัลย์</p><p>ดึงเอาดอกไม้มาถือไว้,  และที่ท่านได้เล่าเรียนมาแล้ว ก็ตั้งอยู่โดยอาการ</p><p>ที่ได้รับไว้   เหมือนรอยขีดบนแผ่นหิน   และเหมือนมันเหลวราชสีห์ที่ใส่ใน</p><p>หม้อทองเพราะเหตุที่ท่านมีปัญญามาก.  เหตุนั้นเอง พระผู้มีพระภาคเจ้าจึง</p><p>ทรงตั้งท่านไว้ในตำแหน่งเลิศว่า  "ภิกษุทั้งหลาย  ผู้ที่เป็นเลิศกว่าเหล่าภิกษุผู้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 295</p><p>มีคติ  ซึ่งเป็นสาวกของเรานั้น  คืออานนท์  ผู้มีสติ,  ผู้มีธิติ  (ปัญญาเครื่องทรงจำ),</p><p>ผู้ได้ฟังมาก,  ผู้อุปัฏฐาก (รับใช้)  นั่นคืออานนท์."</p><p>         อันภิกษุที่มีปัญญาน้อย   ไม่สามารถที่จะถึงยอดประเภทปัญญา</p><p>ที่แตกฉานทั้งสี่อย่างได้เลย     ต่อเป็นผู้มีปัญญามากจึงจะสามารถ.</p><p>เพราะความเป็นผู้มีปัญญามาก    ดังที่ว่ามานี้    พระมหาโกฏฐิกเถระ</p><p>จึงถึงปัญญาที่แตกฉานทั้งสี่ประเภท     ที่แน่นหนาไปด้วยนัยไม่มีที่สุด</p><p>ด้วยอำนาจการประกอบไว้ในเบื้องต้นด้วยการบรรลุ     การสอบถาม</p><p>และการฟัง.  เหตุนั้นแล   พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงตั้งท่านไว้ในตำแหน่งเลิศ</p><p>ว่า  "ภิกษุทั้งหลาย.  ตำแหน่งอันเลิศแห่งเหล่าภิกษุบรรลุปัญญาที่แตก</p><p>ฉาน ซึ่งเป็นสาวกของเรานั้นคือ   มหาโกฏฐิกะ"   ดังนี้.</p><p>         ด้วยความเป็นผู้มีปัญญามากดังกล่าวมานี้  พระเถระจึงตั้งปัญหาขึ้นก็</p><p>ได้  ชี้ขาดก็ได้ทั้งสองอย่างก็ได้. ขณะที่ท่านนั่งในที่พักกลางวัน ท่านเองได้</p><p>ตั้งปัญหาทุกข้อขึ้นมาแล้ว   ท่านเองจะวินิจฉัยพระสูตรนี้ตั้งแต่ต้นจนถึง</p><p>จบ (ก็ได้แต่) คิดว่า  "ธรรมเทศนานี้งามเหลือเกิน  จำเราจะเทียบเคียงกับท่าน</p><p>แม่ทัพธรรมผู้พี่ชายใหญ่  ต่อจากนั้น พระธรรมเทศนา  ที่เราสองคนใช้มติอย่าง</p><p>เดียวกัน  ใช้อัธยาศัยอย่างเดียวกันตั้งไว้นี้  จะกลายเป็นธรรมเทศนาที่หนัก</p><p>แน่น ปานร่มหิน และจะกลายเป็นธรรมเทศนาที่มีอุปการะมาก เหมือนเรือ</p><p>ที่จอดไว้ที่ท่า  สำหรับผู้ต้องการข้ามห้วงน้ำทั้งสี่แห่ง  (มหาสมุทรทั้งสี่)</p><p>และเหมือนรถเทียมม้าอาชาไนยพันตัว    สำหรับต้องการไปสวรรค์."</p><p>ดังนี้แล้ว จึงถามปัญหาเพื่อเทียบเคียงสิ่งที่เห็นแล้ว.  เหตุนั้นจึงว่า ในบรรดา</p><p>การถามเหล่านั้น ในที่นี้มุ่งเอาการถาม  เพื่อเทียบเคียงสิ่งที่เห็นแล้ว.</p><p>         ในบทว่า  "<strong>ไม่เข้าใจแจ่มแจ้งนี้</strong>"  มีใจความว่า     ผู้ที่ถูกเรียกว่า   "ไม่มี</p><p>ปัญญา"  ก็เพราะไม่เข้าใจแจ่มแจ้ง. ทุกแห่งมีนัยเหมือนกันนี้. คำว่า  "<strong>ไม่เข้า </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 296</p><p><strong>ใจชัดเจนว่า  นี้เป็นทุกข์</strong>"  คือไม่เข้าใจชัดเจนซึ่งความจริงเกี่ยวกับทุกข์</p><p>ว่า นี้เป็นทุกข์  ทุกข์มีเพียงเท่านี้  ไม่มีทุกข์ที่นอกเหนือไปจากนี้ โดยลักษณะ</p><p>พร้อมกับหน้าที่ตามความเป็นจริง.  คำว่า  "<strong>นี้เหตุให้ทุกข์เกิดขึ้น</strong>"  คือ  ไม่เข้า</p><p>ใจชัดเจนโดยลักษณะพร้อมทั้งหน้าที่ตามความเป็นจริงว่า  ความทะยาน</p><p>อยากที่เป็นตัวการให้เกิดมีทุกข์อันเป็นไปว่า   "ทุกข์ย่อมโผล่มาจากความ</p><p>ทะยานนี้"  เป็นความจริงเกี่ยวกับเหตุเกิดขึ้น.  คำว่า  "<strong>นี้เป็นความดับทุกข์</strong></p><p><strong>ได้โดยไม่เหลือ</strong>"  คือ ไม่รู้แจ่มแจ้ง โดยลักษณะพร้อมทั้งหน้าตามความเป็น</p><p>จริงว่า  ความจริงเกี่ยวกับความดับโดยไม่เหลือ คือความดับที่ทุกข์และเหตุ</p><p>เกิดขึ้นแห่งทุกข์ทั้งสองเลิกเป็นไปว่า  "นี้ทุกข์  และนี้คือตัวการที่ทำให้ทุกข์</p><p>เกิดขึ้น"  เมื่อถึงตำแหน่งนี้แล้วย่อมดับไปโดยไม่เหลือ".  คำว่า "<strong>นี้ข้อปฏิบัติให้</strong></p><p><strong>ถึงความดับทุกข์ได้โดยไม่เหลือ</strong>"   คือ  ไม่เข้าใจชัดเจนความจริงที่เกี่ยวกับ</p><p>ทางว่า   ข้อปฏิบัตินี้  ย่อมไปถึงความดับทุกข์โดยไม่เหลือได้  โดยลักษณะ</p><p>พร้อมกับหน้าที่ตามความเป็นจริง. แม้ในอนันตรวาระ  (วาระแห่งอนันตร</p><p>ปัจจัย) ก็พึงทราบใจความโดยนัยนี้. สำหรับในที่นี้พึงทราบว่า  ท่านกล่าวถึง</p><p>บุคคลผู้ทำกัมมัฏฐาน ที่ยึดเอาความจริงสี่อย่างมาเป็นอารมณ์อย่างย่อ.</p><p>         จริงอยู่    บุคคลนี้เรียนความจริงสี่ประการในสำนักอาจารย์ด้วยการ</p><p>ฟัง เมื่อเรียนเสร็จแล้ว ก็ยึดมั่นอย่างนี้ว่า ยกเว้นความทะยานอยากเสียแล้ว</p><p>สิ่งที่เกี่ยวกับภูมิสามชื่อว่าเป็นความจริงเกี่ยวกับทุกข์,  ที่ชื่อว่าความจริงเกี่ยว</p><p>กับเหตุให้ทุกข์เกิดขึ้นคือ ความทะยานอยาก,  ความดับคือความไม่เป็นไป</p><p>แห่งทุกข์และเหตุเกิดขึ้นแห่งทุกข์,  ชื่อว่าความจริงเกี่ยวกับความดับทุกข์ได้</p><p>โดยไม่เหลือ, เมื่อกำหนดรู้ความจริงเกี่ยวกับทุกและความจริงเกี่ยวกับเหตุเกิด</p><p>ขึ้นแห่งทุกข์  ก็จัดเป็นทางที่ความดับโดยไม่เหลือแห่งทุกข์ให้บรรลุ  ก็ชื่อว่า</p><p>เป็นความจริง  คือทาง  (ให้ถึงความดับทุกข์ได้โดยไม่เหลือ) ในความจริงทั้ง</p><p>สี่ประการนั้น  ความจริงสองประการแรก  เป็นวัฏฏะ สองประการหลังเป็น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 297</p><p>วิวัฏฏะ  ความยึดมั่นในวัฏฏะก็มี  ไม่ใช่ความยึดมั่นในวิวัฏฏะ.  ฉะนั้นเมื่อยึด</p><p>มั่น  ก็ชื่อว่ายึดมั่นในความจริงเกี่ยวกับทุกข์ด้วยประการฉะนี้.   ที่ชื่อว่า</p><p>ความจริงเกี่ยวกับทุกข์ ก็คือ ขันธ์ทั้งห้า  มีรูปเป็นต้น.  เพื่อจะกำหนดขันธ์ห้า</p><p>นั้น  ก็หยั่งลงด้วยอำนาจกัมมัฏฐานที่มีธาตุสี่เป็นอารมณ์ แล้วจึงกำหนดมหา</p><p>ภูตสี่อย่าง และรูปที่อาศัยมหาภูตทั้งสี่ว่า  รูป. เมื่อกำหนดอย่างนี้ว่า  เวทนา</p><p>สัญญา สังขาร วิญญาณ ที่มีธาตุสี่นั้นเป็นอารมณ์  เป็นนาม จึงชื่อว่ากำ</p><p>หนดว่า สองสิ่งนี้แหละ คือ นามรูป เหมือนตัดต้นตาลคู่  เมื่อได้กำหนดปัจจัย</p><p>และสิ่งที่เกิดขึ้นเพราะปัจจัยว่า   "ก็สิ่งนี้ไม่ใช่  ไม่มีเหตุ  มันมีเหตุมีปัจจัย,</p><p>ก็อะไรเล่าที่เป็นปัจจัย   สิ่งทั้งหลายมีความไม่รู้เป็นต้น (เป็นปัจจัย)" อย่างนี้</p><p>แล้ว  ก็ยกขึ้นสู่ลักษณะที่ไม่เที่ยงว่า  สิ่งทั้งหมดนี้  เป็นของไม่เที่ยง เพราะอรรถ</p><p>ว่าไม่มี. ต่อจากนั้นก็ยกขึ้นสู่ลักษณะ ๓  อย่างว่า เป็นทุกข์เพราะอาการ</p><p>เกิดขึ้น  เสื่อมไป และบีบคั้น, ว่าเป็นของไม่มีตัวตน  เพราะอาการไม่เป็นไป</p><p>ในอำนาจ, แล้วพิจารณาอยู่ตามลำดับวิปัสสนา ก็ย่อมบรรลุทางที่อยู่เหนือ</p><p>โลกได้  ในขณะแห่งทาง (มรรคขณะ) ก็ย่อมแทงตลอดความจริงทั้งสี่ประ</p><p>การ  ด้วยการแทงตลอดเพียงครั้งเดียว. ย่อมตรัสรู้  ด้วยความตรัสรู้เพียงครั้ง</p><p>เดียว ย่อมแทงตลอดทุกข์ด้วยการแทงตลอดด้วยอำนาจการกำหนดรู้,  ย่อม</p><p>แทงตลอดเหตุเกิดขึ้น  ด้วยการแทงตลอดคือการละ  ย่อมแทงตลอดความดับ</p><p>โดยไม่เหลือให้แจ่มแจ้ง,  ย่อมแทงตลอดทางด้วยการแทงตลอดการอบรม. ย่อม</p><p>ตรัสรู้ทุกข์ด้วยความตรัสรู้การกำหนดรู้. ย่อมตรัสรู้เหตุให้ทุกข์เกิด ด้วยความ</p><p>ตรัสรู้การละ,  ย่อมตรัสรู้ความดับโดยไม่เหลือ  ด้วยความตรัสรู้ทำให้แจ้ง,  ย่อม</p><p>ตรัสรู้หนทาง  ด้วยความตรัสรู้การอบรม. เขาแทงตลอดความจริงทั้งสามอย่าง</p><p>โดยหน้าที่  แทงตลอดความดับโดยไม่เหลือ โดยอารมณ์. ส่วนในขณะแห่งผล</p><p>ของเขานั้น ไม่ต้องมีความผูกใจ ความรวบรวมใจ ความเอาใจใส่ และการ</p><p>พิจารณาว่า  "เรากำหนดรู้ทุกข์  กำลังละเหตุให้เกิดทุกข์ กำลังทำให้แจ้ง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 298</p><p>ความดับโดยไม่เหลือ  กำลังอบรมหนทาง. แต่สำหรับผู้ที่กำลังกำหนดถืออยู่นั้น</p><p>หนทางของผู้ที่กำลังกำหนดถืออยู่นั้นแล ทำหน้าที่มีการกำหนดรู้เป็นต้นใน</p><p>ความจริงสามประการ  ให้สำเร็จอยู่ทีเดียว  แทงตลอด ความดับโดยไม่เหลือ</p><p>โดยอารมณ์.</p><p>          ในคำว่า  "<strong>เพราะฉะนั้นจึงเรียกว่าผู้มีปัญญา</strong>"  นี้ โดยต่ำที่สุด    พระ-</p><p>โสดาบัน  สูงที่สุด พระขีณาสพ  ท่านแสดงว่าเป็นผู้มีมีปัญญา ส่วนผู้ที่เล่า</p><p>เรียนคำของพระพุทธเจ้า (จบ) สามปิฎก โดยบาลีบ้าง โดยอรรถกถา</p><p>บ้าง โดยอนุสนธิบ้าง โดยก่อนหลังบ้าง แล้วเที่ยวทำให้เป็นชั้นต่ำและชั้น</p><p>สูง   แต่ไม่มีแม้แต่การกำหนดเอาด้วยอำนาจแห่งความไม่เที่ยง เป็นทุกข์</p><p>และความไม่มีตัวตนเลยนี้   หาได้ชื่อว่า   ผู้มีปัญญาไม่   ยังชื่อว่าผู้ไม่มี</p><p>ปัญญา(อยู่ตามเดิม) อย่าไปเรียกผู้ที่เที่ยวเอาแต่ความรู้แจ้ง (วิญญาณจริต )</p><p>นั้นว่าเป็นผู้มีปัญญาเข้านะ. คราวนี้ ผู้ที่ได้ยกขึ้นสู่ลักษณะสามอย่างแล้ว</p><p>พิจารณาตามลำดับวิปัสสนาอยู่ เที่ยวคิดว่า วันนี้  วันนี้แหละ  อรหัตนี้ชื่อว่า</p><p>เป็นผู้มีปัญญา  ไม่ใช่ไม่มีปัญญา.  ผู้มีปัญญา  เมื่อใครยอมให้พบด้วย</p><p>ก็พบ (แต่) ฝ่าย (ที่มีปัญญาด้วยกัน) ส่วนในพระสูตร  ท่านกล่าวแต่ความ</p><p>แทงตลอดเท่านั้น  ในคำว่า  "<strong>ความรู้แจ้ง</strong>"  นี้ พระมหาโกฏฐิกเถระ  ย่อมถาม</p><p>ถึงอะไร    ผู้ที่เอาความรู้แจ้งอันใดมาพิจารณาสังขารนั้น       ก็เป็นผู้มี</p><p>ปัญญา ท่านพระมหาโกฏฐิกเถระจึงถามว่า  "ข้าพเจ้าขอถามวิปัสสนาที่</p><p>ต้องมา    ความรู้แจ้ง    และจิตผู้ทำงานของการพิจารณาสังขารนั้นกับ</p><p>ท่าน. คำว่า "<strong>ย่อมรู้แจ้ง  สุขบ้าง</strong>"  คือ ย่อมรู้แจ้ง ความรู้สึกเป็นสุขบ้าง.</p><p>แม้ในสองบทข้างบน   ก็ทำนองเดียวกันนั่นแล.   ด้วยบทว่า   "<strong>ย่อมรู้แจ้ง</strong></p><p><strong>สุขบ้างนี้</strong>"    แสดงถึงกัมมัฏฐานที่ไม่ได้ใช้รูปเป็นอารมณ์ด้วยอำนาจความรู้</p><p>สึกที่มาโดยนัยเป็นต้นว่า   "เมื่อเราเสวยความรู้สึกที่เป็นสุขอยู่ก็รู้แจ้งว่าเรา </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 299</p><p>เสวยความรู้สึกที่เป็นสุขอยู่"   ควรทราบใจความของบทนั้นตามนัยที่กล่าวไว้</p><p>ในสูตรที่ว่าด้วยหลักตั้งสติ  (=สติปัฏฐานสูตร) นั่นแล.</p><p>         คำว่า  "<strong>คละกัน</strong>"   คือพระเถระย่อมถามว่า   ที่ชื่อคละกันเพราะอรรถ</p><p>ว่า    ประกอบพร้อมด้วยลักษณะมีการเกิดขึ้นพร้อมกันเป็นต้น   หรือ</p><p>แยกออกจากกัน สำหรับข้อนี้ไม่พึงเข้าใจไปว่า พระเถระเอาสิ่งที่เป็นของ</p><p>โลกและที่อยู่เหนือโลกทั้งสองสิ่งคือปัญญาในมรรคและความรู้แจ้งแห่ง</p><p>วิปัสสนาเหล่านี้มาระคนปนเปกัน แล้วทำลายเสียระหว่างชั้น  แล้วถามอย่างผู้</p><p>ไม่รู้จักสมัย  แต่พึงทราบว่า ท่านถามถึงความคละกัน พร้อมกับความรู้</p><p>แจ้ง  หนทาง ในความรู้ชัดหนทาง และกับความรู้แจ้งวิปัสสนา ในความรู้ชัด</p><p>วิปัสสนาเท่านั้น  ถึงพระเถระเมื่อจะตอบใจความนั้นแลแก่พระมหาโกฏฐิกะ</p><p>นั้น ก็กล่าวคำเป็นต้นว่า "<strong>สิ่งเหล่านี้คละกัน</strong>"  คำว่า <strong>และในกรณีนั้นบุคคล</strong></p><p><strong>ไม่พึงได้แห่งสิ่งเหล่านี้</strong>"  คือแห่งสิ่งสองอย่างที่เกิดขึ้นพร้อมกัน ทั้งในขณะ</p><p>โลกิยมรรค ทั้งในขณะโลกุตรมรรคเหล่านี้. คำว่า  "<strong>จำแนกเเยกแยะ</strong>"  หมาย</p><p>ความว่า ไม่มีใครสามารถ เพื่อจะแยกเป็นแผนกและพลิกแพลงแสดงให้เห็น</p><p>ถึงความแตกต่างกันโดยอารมณ์  โดยที่ตั้ง  โดยการเกิดขึ้น หรือโดยการดับ</p><p>ไปได้.</p><p>           ก็ธรรมดาว่าอารมณ์ของสิ่งนั้นๆ มีอยู่. จริงอยู่  เมื่อบรรลุสิ่งที่เป็น</p><p>ของแบบโลกๆ จิตย่อมเป็นใหญ่เป็นหัวหน้า เมื่อบรรลุสิ่งที่อยู่เหนือโลกความ</p><p>รู้ชัดย่อมเป็นใหญ่เป็นหัวหน้า. จริงอย่างนั้นแม้พระสัมมาสัมพุทธเจ้า  เมื่อ</p><p>ตรัสถามถึงสิ่งที่เป็นของแบบโลกๆ ก็ไม่ตรัสถามอย่างนี้ว่า  "ภิกษุ เธอบรรลุ</p><p>ความรู้ชัดชนิดไหน   เป็นความรู้ชัดในทางชั้นต้น หรือเป็นความรู้ชัดใน</p><p>ทางชั้นที่สอง ที่สาม และที่สี่"   แต่จะตรัสถาม  ด้วยอำนาจจิตว่า  "ภิกษุ เธอมี</p><p>จิตอย่างไร"   และไม่ตรัสถามว่า   "ภิกษุเธอมีผัสสะอย่างไร ?  มีเวทนาอย่าง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 300</p><p>ไร   มีสัญญาอย่างไร   มีเจตนาอย่างไร"  แม้เมื่อจะทรงบัญญัติกุศลและ</p><p>อกุศล  ก็ทรงบัญญัติด้วยอำนาจจิตอย่างนี้ว่า  " สิ่งทั้งหลายมีใจเป็นหัวหน้า</p><p>มีใจประเสริฐสุด สำเร็จด้วยใจ"   และว่า   "สิ่งที่เป็นกุศลเป็นไฉน   ในสมัย</p><p>ใด จิตเป็นกุศลที่ท่องเที่ยวอยู่ในชั้นกาม  ย่อมเป็นของเกิดขึ้นแล้ว"  แต่เมื่อจะ</p><p>ทรงถามถึงสิ่งที่อยู่เหนือโลก จะไม่ทรงถามว่า   ภิกษุ   เธอมีสิ่งที่ทำหน้า</p><p>ที่กระทบอย่างไร   มีความรู้สึกอย่างไร   มีความรู้จำอย่างไร   มีความจงใจ</p><p>อย่างไร"  จะทรงถามด้วยอำนาจความรู้ชัดอย่างนี้ว่า   "ภิกษุ  ความรู้ชัดที่</p><p>เธอบรรลุแล้วเป็นไฉน   เป็นความรู้ชัดในหนทางชั้นต้น      หรือเป็นความรู้</p><p>ชัดในหนทางชั้นที่สอง ชั้นที่สามและชั้นที่สี่"   แม้ในอินทรีย์สังยุต   ก็ตรัสแต่</p><p>สิ่งแบบโลกๆ  และที่อยู่เหนือโลก ในอารมณ์เท่านั้นอย่างนี้ว่า    " ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย อินทรีย์ห้าเหล่านี้. ห้าอะไรบ้าง?   คือ อินทรีย์คือความเชื่อถือ, อินทรีย์</p><p>คือความเพียร, อินทรีย์คือความระลึก,  อินทรีย์คือความตั้งใจมั่น,  อินทรีย์คือ</p><p>ความรู้ชัดเจน,  ภิกษุทั้งหลาย  ก็อินทรีย์คือความเชื่อถือ อันบุคคลพึงเห็นได้ที่</p><p>ไหน  พึงเห็นอินทรีย์  คือความเชื่อถือ  ในส่วนประกอบ   สำหรับการถึง</p><p>กระแสสี่อย่างนี้.  ก็ภิกษุทั้งหลาย อินทรีย์คือความเพียร อันบุคคลพึงได้ที่</p><p>ไหน  พึงเห็นอินทรีย์ คือ ความเพียรในความเพียรชอบสี่อย่างนี้.  ก็แลภิกษุ </p><p>ทั้งหลาย  อินทรีย์คือความระลึก อันบุคคลพึงเห็นที่ไหน  พึงเห็นอินทรีย์คือ</p><p>ความรู้ชัดเจนได้ที่ความจริงอันประเสริฐ ๔ นี้"   ดังนี้.</p><p>         เหมือนอย่างว่า เมื่อพวกเพื่อนซึ่งมีพระราชาเป็นที่ห้าคือลูกชายเศรษฐี</p><p>๔ คน พระราชา  ๑   คิดว่า    พวกเราจะเล่นนักขัตฤกษ์แล้วพากันเดิน</p><p>ไปตามถนน  เมื่อถึงเรือนลูกชายเศรษฐีคนหนึ่ง  อีก  ๔ คน ก็พากันนั่ง</p><p>นิ่ง.  ผู้ที่เป็นเจ้าของเรือนเท่านั้นที่เที่ยวสั่งว่า   "พวกเธอจงให้ของเคี้ยวของกิน</p><p>แก่พวกนี้  จงให้ของหอม  พวงมาลัยและเครื่องสำอางเป็นต้น  แก่พวกนี้. </p><p>เมื่อไปถึงเรือนของคนที่สอง...ที่สาม...ที่สี่ อีกสี่คนก็พากันนั้นนิ่ง  ผู้เป็นเจ้าของ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 301</p><p>เรือนเท่านั้นที่เที่ยวได้สั่งว่า  "พวกเธอจงให้ของเคี้ยวของกินแก่พวกนี้  จง</p><p>ให้ของหอมพวงมาลัยและเครื่องสำอางเป็นต้นแก่พวกนี้."    คราวนี้หลัง</p><p>เขาหมด เมื่อไปถึงพระราชวัง พระราชาเท่านั้นถึงจะทรงเป็นใหญ่ในที่ทั้ง</p><p>ปวงก็จริง ถึงอย่างนั้นในเวลาแห่งพระราชานี้  ก็จะทรงเที่ยวได้สั่งว่า  "พวก</p><p>เธอจงให้ของเคี้ยวของกินแก่คนพวกนี้  จงให้ของหอมและพวงมาลัยและ</p><p>เครื่องสำอาง เป็นต้นแก่พวกนี้."  ในพระราชวังของพระองค์นั่นเอง ฉัน</p><p>ใด.  ฉันนั้นนั่นแล เมื่ออินทรีย์อันมีความเชื่อถือเป็นที่ห้า แม้กำลังเกิดขึ้นอยู่ใน</p><p>อารมณ์เดียวกัน เหมือนเมื่อเพื่อนเหล่านั้นหยั่งลงสู่ถนนสายเดียวกัน ในเรือน</p><p>แรก อีก ๔ คนพากันนั่งนิ่ง ผู้ที่เป็นเจ้าของเรือนเท่านั้นเที่ยวได้สั่งงานฉัน</p><p>ใด,  ฉันนั้นเหมือนกัน เมื่อส่วนประกอบสำหรับถึงกระแส  อินทรีย์คือความ</p><p>เชื่อถือที่มีลักษณะตัดสินอารมณ์ได้เด็ดขาดเท่านั้น ย่อมเป็นใหญ่ เป็นหัว</p><p>หน้า,  อินทรีย์ที่เหลือกลายเป็นคล้อยไปตามอินทรีย์คือความเชื่อถือนั้น.  เมื่อถึง</p><p>สัมมัปปธาน อินทรีย์คือความเพียร อันมีความประดับประคองเป็นลักษณะ</p><p>เท่านั้นที่กลายเป็นใหญ่เป็นหัวหน้าไป  ที่เหลือก็พลอยคล้อยตามอินทรีย์</p><p>คือความเพียรนั้น,   เหมือนในเรือนของคนที่  ๒ อีก ๔  คนนอกนี้ก็นั่งนิ่ง</p><p>ปล่อยให้เจ้าของเรือนเท่านั้นเที่ยวได้สั่งงาน  ฉะนั้น.</p><p>         เมื่อถึงหลักตั้งความระลึก  อินทรีย์คือความระลึก ที่มีความปรากฏ</p><p>เป็นลักษณะเท่านั้นที่กลายเป็นใหญ่เป็นหัวหน้าไป ที่เหลือก็พลอยคล้อย</p><p>ไปตามอินทรีย์คือความระลึกนั้น เหมือนในเรือนของคนที่  ๓ อีก ๔ คนนั่ง</p><p>นิ่ง ปล่อยให้เจ้าของเรือนเท่านั้นเป็นธุระเที่ยวได้สั่งงานฉะนั้น.</p><p>         เมื่อถึงความหลุดพ้นเพราะอำนาจฌาน  อินทรีย์คือความตั้งใจมั่น</p><p>อันมีความไม่ซัดส่ายเป็นลักษณะเท่านั้น    ที่กลายเป็นใหญ่เป็นหัวหน้า</p><p>ไป  ที่เหลือก็พลอยคล้อยไปตามอินทรีย์คือความตั้งใจมั่นนั้น, เหมือนในเรือน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 302</p><p>ของคนที่  ๔  อีก ๔ คนนั่งนิ่ง  ปล่อยให้เจ้าของเรือนเท่านั้นเป็นธุระเที่ยวได้จัด</p><p>การ   ฉะนั้น.</p><p>         เมื่อมาถึงความจริงอันประเสริฐ  อินทรีย์คือความรู้ชัดเจนที่มีความรู้</p><p>ชัดเจนเป็นลักษณะเท่านั้น ที่กลายเป็นใหญ่เป็นหัวหน้าไป  ที่เหลือก็พลอย</p><p>คล้อยไปตามอินทรีย์  คือความรู้ชัดเจนเท่านั้น, เหมือนเมื่อถึงพระราชวัง</p><p>ในตอนท้ายเขาหมด  อีก ๔ คนก็นั่งนิ่ง  พระราชาเท่านั้นที่ทรงเที่ยวสั่งงานใน</p><p>พระราชวัง ฉะนั้น.</p><p>         พระมหาโกฏฐิกเถระ    ผู้ที่ได้รับแต่งตั้งในตำแห่งเลิศแห่งภิกษุสาวก</p><p>ถึงความแตกฉาน  เมื่อจะถามเรื่องแบบโลกๆ  ก็ทำจิตให้เป็นใหญ่  เป็นหัวหน้า</p><p>แล้วจึงถาม  เมื่อจะถามถึงเรื่องที่อยู่เหนือโลก   ก็ยกเอาความรู้ชัดเจนมาให้เป็น</p><p>ใหญ่  เป็นหัวหน้าแล้วจึงถาม.  ฝ่ายพระสารีบุตรเถระเป็นแม่ทัพธรรม</p><p>ก็แก้อย่างนั้นเหมือนกันด้วยประการฉะนี้แล.</p><p>         คำว่า  "<strong>ย่อมรู้ชัดเจนอันใด  ท่านผู้มีอายุ ?</strong>"   คือ  ความรู้หนทางชัดเจน</p><p>ย่อมรู้ชัดเจนซึ่งสิ่งที่เป็นความจริงสี่ประการอันใด    โดยทำนองเป็นต้น</p><p>ว่า  นี้ทุกข์.  คำว่า  "<strong>ย่อมรู้แจ้ง  อันนั้น</strong>"  คือ  แม้ความรู้แจ้งในหนทาง ก็ย่อมรู้</p><p>แจ้งอันนั้น  อย่างนั้นเหมือนกัน. คำว่า <strong>ย่อมรู้แจ้งอันใด</strong>"  คือความรู้แจ้งใน</p><p>วิปัสสนาโดยทำนองเป็นต้นว่า  "สิ่งใดที่เป็นผู้ปรุง  ผู้ถูกปรุง  (สิ่งนั้น)  ไม่</p><p>เที่ยง"  คำว่า   "<strong>ย่อมรู้ชัดสิ่งนั้น</strong>"  คือ แม้ความรู้ชัดด้วยวิปัสสนา  ก็ย่อมรู้ชัด </p><p>สิ่งนั้นเหมือนอย่างนั้นเหมือนกัน. คำว่า "<strong>เพราะฉะนั้น  สิ่งเหล่านี้</strong>"  คือ</p><p>เพราะเหตุนั้นสิ่งเหล่านี้. คำว่า "คละกัน"   คือ เจือกันเพราะความที่เกิด </p><p>พร้อมกัน  มีที่ตั้งอย่างเดียวกัน <strong>และมีอารมณ์อย่างเดียวกัน</strong>.  คำว่า "<strong>พึงอบรม</strong></p><p><strong>ความรู้ชัด</strong>" นี้  ท่านกล่าวประสงค์เอาความรู้ชัดในหนทาง   ส่วนความรู้แจ้ง</p><p>ที่ประกอบพร้อมกับความรู้ชัดนั้น   ก็ต้องอบรมให้พร้อมกันกับความรู้ชัดนั้น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 303</p><p>ด้วย. คำว่า  "<strong>ความรู้แจ้ง  เป็นสิ่งที่ต้องกำหนดรู้</strong>"    นี้  ท่านกล่าวหมาย</p><p>เอาความรู้แจ้งในวิปัสสนา   ส่วนความรู้ชัดประกอบกับความรู้แจ้งใน</p><p>วิปัสสนา  ก็พึงกำหนดไปพร้อมๆ  กับความรู้แจ้งนั้นด้วย.  ทำไมท่านจึงถามคำ</p><p>ว่า  "<strong>ความรู้สึก  ความรู้สึก ?</strong>"  แม้เมื่อเป็นเช่นนี้  ก็ต้องกำหนดว่าท่านหมาย</p><p>เอาแต่ความรู้สึกที่สำหรับใช้พิจารณาไตร่ตรองซึ่งเป็นไปในภูมิสามเท่า</p><p>นั้น. คำว่า "<strong>ย่อมเสวยสุขบ้าง</strong>"   คือย่อมเสวยต่อตามเสวยอารมณ์ที่เป็น</p><p>สุข. ทำนองอย่างเดียวกันนี้แหละ. ย่อมใช้ได้ในสองบทหน้าด้วย.</p><p>         จริงอยู่  ท่านกล่าวถึงอารมณ์ที่เป็นสุข  ไม่ใช่ทุกข์ไม่ใช่สุข  ในที่นี้</p><p>ตามมหาลิสูตรนี้ว่า " มหาลิ  ก็แลถ้ารูปนี้จะได้เป็นทุกข์โดยส่วนเดียว  เป็นทุกข์</p><p>ถูกทุกข์ตกต้อง ถูกทุกข์เหยียบย่ำ  สุขกล้ำกรายเข้ามาไม่ได้  ถ้าเป็นเสียแบบ</p><p>นี้  หมู่สัตว์ก็ไม่พึงกำหนัดหนักในรูป. มหาลิ  ก็เพราะเหตุที่รูปแล เป็น</p><p>สุข  ถูกสุขตกต้อง  ถูกสุขเหยียบย่างเข้ามา ทุกข์กล้ำกรายเข้ามาไม่ได้</p><p>ฉะนั้น  หมู่สัตว์จึงกำหนัดหนักในรูป  เพราะกำหนัดหนัก จึงประกอบจน</p><p>ติด,   เพราะประกอบจนติดจึงแปดเปื้อน. ก็แล  ถ้าเวทนานี้  ฯลฯ สัญญา</p><p>ฯลฯ สังขารทั้งหลาย ฯลฯ มหาลิ  ก็แล ถ้าวิญญาณนี้จะได้เป็นทุกข์โดยส่วน</p><p>เดียว ฯลฯ จึงแปดเปื้อน."  ด้วยประการฉะนี้.</p><p>         และก็อีกอย่างหนึ่ง  ควรทราบใจความในเรื่องความรู้สึกนี้อย่างนี้</p><p>ว่า  "ความรู้สึกที่เป็นสุขอีกอันหนึ่งก็ย่อมจะทำความรู้สึกที่เป็นสุขอันก่อนให้</p><p>เป็นอารมณ์แล้วจึงเสวย.   ความรู้สึกเป็นทุกข์อันหลังก็ย่อมจะทำความรู้สึกที่</p><p>เป็นทุกข์อันก่อนให้เป็นอารมณ์แล้วจึงเสวย. ความรู้สึกที่ไม่ใช่ทุกข์ที่ไม่ใช่สุข</p><p>อันหลังก็ย่อมจะกระทำความรู้สึกที่ไม่ใช่ทุกข์ไม่ใช่สุขอันก่อนให้เป็นอารมณ์</p><p>แล้วจึงเสวย. มีคำที่ท่านกล่าวไว้อย่างนี้ว่า  "ก็ความรู้สึกนั่นแล  ย่อมเสวย</p><p>ไม่มีใครอื่นที่ชื่อว่าเป็นผู้เสวย." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 304</p><p>         พระมหาโกฏฐิกเถระ  ถามถึงอะไรในบทนี้ว่า  "<strong>ความจำได้หมาย</strong></p><p><strong>รู้  ความจำได้หมายรู้</strong>"  คำว่า  "ลักษณะแห่งความจำได้หมายรู้ก็ดี  ว่า</p><p>"ลักษณะแห่งความจำได้หมายรู้ในที่ทุกสถานในกาลทุกเมื่อ"  ก็ดี  แห่งปัญหา</p><p>ว่า  อะไรเป็นลักษณะแห่งความจำได้หมายรู้  อะไรเป็นลักษณะแห่งความจำ</p><p>ได้หมายรู้ในที่ทุกสถานในกาลทุกเมื่อ  นี้เป็นอย่างเดียวกันนั่นเอง.  ถึงแม้จะ</p><p>เป็นเช่นนี้  ก็พึงกำหนดไว้ว่า  ท่านหมายเอาแต่ความจำได้หมายรู้ที่เกิดพร้อม</p><p>กับความพิจารณาไตร่ตรองที่เป็น  ไปในภูมิทั้งสามเท่านั้น  คำว่า  "<strong>ย่อมจำ</strong></p><p><strong>สีเขียวบ้าง</strong>"  คือ  เมื่อทำบริกรรมในดอกไม้สีเขียว  หรือในผ้าแล้วให้ถึงอุปจาระ</p><p>หรืออัปปนา  ชื่อว่า  ย่อมรู้จำ  ก็ในอรรถนี้ ใช้ได้ทั้งความรู้จำในบริกรรม</p><p>(ตระเตรียม)  ทั้งความรู้จำในอุปจาระ  (ฌานที่เฉียดๆ  เข้าไป)  ทั้งความ</p><p>รู้จำในอัปปนา  (ฌานที่แนบแน่น)  ถึงความรู้จำที่เกิดขึ้นในสีเขียวว่า  "สี</p><p>เขียว"  ก็ใช้ได้เหมือนกัน.  ในสีเหลืองเป็นต้น  ก็ทำนองนี้แหละ.  ทำไม  ท่านจึง</p><p>ไม่ถือเอาความรู้ชัดที่ถือเอาสิ่งทั้งสามนี้  คือ  ความรู้สึก  ความรู้จำ  ความรู้</p><p>แจ้ง ในบทเหล่านี้ว่า  "<strong>ผู้มีอายุ  ก็แลความรู้สึก</strong>"  ความรู้จำ  ความรู้แจ้งอันใด</p><p>ด้วยเล่า  "เพราะไม่ใช่เป็นการรวบรวมเอามาทั้งหมด."  จริงอยู่  เมื่อถือเอา</p><p>ด้วยความรู้ชัด  ความรู้สึกเป็นต้นที่ประกอบด้วยความรู้ชัดจึงจะได้  ที่ไม่ประ</p><p>กอบหาได้ไม่.  แต่เมื่อไม่ถือเอาความรู้ชัดนั้น,  เมื่อสิ่งเหล่านั้นได้รับการถือเอา</p><p>แล้ว.  ความรู้สึกเป็นต้น ทั้งที่ประกอบด้วยความรู้ชัดทั้งที่ไม่ประกอบ  ชั้นที่</p><p>สุดแม้แต่สิ่งที่ทำหน้าที่รู้แจ้งทั้ง  ๑๐  ดวง  ก็เป็นอันได้ด้วย.   เหมือนอย่าง</p><p>ว่า  ชาย  ๓  คน  พึงกล่าวว่า  "ด้าย  ด้าย"  คนที่  ๔  ว่า  "ด้ายร้อยแก้ว"  ในคน</p><p>เหล่านั้น,  ๓  คน  ย่อมได้การเดาบ้าง  การคิดคาดคะเนเป็นต้นบ้าง  และ</p><p>ด้วยจำนวนมากอย่างใดอย่างหนึ่ง โดยที่สุดเมื่อแสวงหาแม้แต่ใยแมงมุมหรือ</p><p>ด้ายร้อยแก้ว  ก็ย่อมได้นิดหน่อย ฉันใด,  พึงทราบข้อเปรียบเทียบฉันนั้น.</p><p>อีกอย่างหนึ่ง  บางท่านก็กล่าวว่า  "ท่านแก้ไว้แล้ว  เพราะได้การประกอบ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 305</p><p>ไปพร้อมๆ   กันกับความรู้ชัดและความรู้แจ้งมาแต่เบื้องล่างแล้ว  และเพราะ</p><p>ฉะนั้น จึงไม่จัดเข้าในที่นี้   เพราะความที่ท่านได้แก้ไว้แล้ว  คำว่า  "<strong>ผู้มีอายุ</strong></p><p><strong>ก็แล  ย่อมเสวยความรู้สึกใด</strong>"  คือ ความรู้สึกย่อมเสวยอารมณ์ใด   แม้ความรู้</p><p>สึก   ก็ย่อมจำอารมณ์นั้นเหมือนกัน.  คำว่า "<strong>ย่อมรู้จำอารมณ์ใด</strong>"   หมายความ</p><p>ว่า  ความรู้จำ  ย่อมรู้จำอารมณ์ใด   แม้ความรู้แจ้ง  ก็ย่อมรู้แจ้งอารมณ์นั้น</p><p>เหมือนกัน.</p><p>         คราวนี้  พึงทราบความแตกต่างและความไม่แตกต่างในคำเหล่า</p><p>นี้ คือ "ย่อมรู้จำ  ย่อมรู้แจ้ง ย่อมรู้ชัด"  ในคำทั้ง ๓ นั้น  ต่างก็แต่เพียงคำนำ</p><p>หน้า  (อุปสรรค) เท่านั้น. ส่วนบทว่า  "<strong>ย่อมรู้</strong>"   ไม่มีความแตกต่างกัน. </p><p>แม้ในอรรถว่ารู้ของบทนั้นก็พึงทราบความแตกต่างกัน. จริงอยู่  ความรู้</p><p>จำ สักแต่ว่ารู้จำอารมณ์ด้วยอำนาจสีเขียวเป็นต้น เท่านั้น ไม่อาจให้ถึงการ</p><p>แทงทะลุลักษณะทั้งสาม  คือ  ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ ไม่ใช่ตัวตนได้  ความรู้แจ้ง</p><p>ย่อมรู้แจ้งอารมณ์ด้วยอำนาจสีเขียวเป็นต้นและให้ถึงการแทงทะลุลักษณะมี</p><p>ไม่เที่ยงเป็นต้นก็ได้ แต่จะให้ขวนขวายแล้วถึงความปรากฏของมรรคไม่</p><p>ได้   ความรู้แจ้งย่อมรู้จำอารมณ์ด้วยอำนาจสีเขียวเป็นต้นก็ได้  ให้ถึงการแทง</p><p>ทะลุลักษณะด้วยอำนาจความไม่เที่ยงเป็นต้นก็ได้  และขวนขวายแล้วสามารถ</p><p>ให้บรรลุความปรากฏของมรรคได้ด้วย. เหมือนอย่างว่า เราเอากหาปณะมา</p><p>กองไว้บนกระดานของเหรัญญิก (เจ้าหน้าที่การเงิน) เมื่อคน ๓ คน คือ</p><p>เด็กที่ยังไม่มีความรู้, ชายชาวบ้าน  และเหรัญญิกใหญ่มายืนดู เด็กที่ยังไม่</p><p>มีความรู้  ย่อมได้แต่เพียงความวิจิตรงดงามและชนิดสี่เหลี่ยมหรือกลมของ</p><p>กหาปณะเท่านั้น  ไม่รู้ว่า  นี้เขายอมรับรู้กันทั่วว่าเป็นแก้วเครื่องอุปโภคบริโภค</p><p>ของคนทั้งหลาย. ชายชาวบ้าน ย่อมรู้ถึงความวิจิตรเป็นต้นด้วย รู้ถึงความที่</p><p>เขายอมรับรู้ทั่วกันว่าเป็นแก้วสำหรับใช้เป็นเครื่องอุปโภคบริโภคของคนทั้ง</p><p>หลายด้วย  แต่ไม่รู้ว่า  "ก็กหาปณะนี้ปลอม  นี้ไม่ปลอม  นี้หยาบ นี้ละเอียด"  </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 306</p><p>เหรัญญิกใหญ่  ย่อมรู้ถึงความวิจิตรเป็นต้นด้วย   รู้ถึงความที่เขายอมรับรู้กัน</p><p>ว่าเป็นแก้วด้วย  รู้ถึงความเก๊เป็นต้นด้วย.  และก็เมื่อรู้อยู่   ก็ดูรูปนั้นบ้าง</p><p>ฟังเสียงบ้าง  ดมกลิ่นบ้าง  ลิ้มรสบ้าง เอามือหยิบสำรวจดูความหนัก  และเบา</p><p>บ้าง  แล้วก็รู้ว่าผลิตที่หมู่บ้านโน้นบ้าง  รู้ว่าผลิตในจังหวัดโน้น  ในเมือง</p><p>โน้น ใกล้สระธรรมชาติโน้น ใต้เงาภูเขาโน้น  ที่ฝั่งแม่น้ำโน้น ผลิตโดย</p><p>อาจารย์คนโน้นบ้าง   ฉันใด,   ความรู้จำก็เหมือนเด็กที่ยังไม่มีความรู้ดู </p><p>กหาปณะ ย่อมรู้จำแต่อารมณ์ด้วยอำนาจสีเขียวเป็นต้นเท่านั้น. ความรู้แจ้งก็</p><p>เหมือนชายชาวบ้านดูกหาปณะ  ย่อมรู้จำอารมณ์ด้วยอำนาจสีเขียวเป็นต้น</p><p>ด้วย ให้ถึงความแทงทะลุลักษณะด้วยสามารถไม่เที่ยงเป็นต้นด้วย.  ความรู้</p><p>ชัด  ก็เหมือนเหรัญญิกใหญ่ดูกหาปณะ ย่อมรู้อารมณ์ด้วยอำนาจสีเขียวเป็น</p><p>ต้นด้วย  ให้ถึงการแทงทะลุลักษณะด้วยอำนาจไม่เที่ยงเป็นต้นด้วย ให้ขวน</p><p>ขวายแล้วถึงความปรากฏแห่งหนทาง (มรรค) ด้วย  ฉันนั้นนั่นแล. ส่วนความ</p><p>แตกต่างแห่งสิ่งเหล่านั้น นั้น เจาะทะลุได้ยาก.</p><p>         เพราะเหตุนั้น  ท่านพระนาคเสน  จึงกล่าวว่า   "มหาบพิตร พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าได้ทรงทำสิ่งที่ทำได้ยากแล้ว"   "ท่านนาคเสนผู้เจริญ  สิ่งที่ทำ</p><p>ได้ยากอะไรที่พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ทรงกระทำแล้ว"   "มหาบพิตร สิ่งที่ทำ</p><p>ได้ยาก ที่พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ทรงกระทำแล้ว  คือข้อที่ทรงบอกการกำ</p><p>หนดสิ่งที่เป็นจิตและสิ่งที่เกิดกับจิตซึ่งไม่มีรูปร่างเป็นไปในอารมณ์อย่าง</p><p>เดียวกันว่า   "นี้คือสิ่งที่ทำหน้าที่กระทบ นี้คือสิ่งที่ทำหน้าที่รูสึก  นี้คือสิ่งที่ทำ</p><p>หน้าที่รู้จำ  นี้คือสิ่งที่ทำหน้าที่จงใจ  นี้คือสิ่งที่ทำหน้าที่คิด". ขนาดคนที่เอาน้ำ</p><p>มัน  ๕  ชนิด นี้คือ น้ำมันงา น้ำมันผักกาด น้ำมันมะซาง น้ำมันละหุ่ง  น้ำมัน</p><p>เหลวมาใส่รวมในภาชนะเดียวกัน  แล้วเอาไม้คนคู่มาคนทั้งวัน แล้วก็ตักแยก</p><p>จากกันแต่ละอย่าง ๆ  ว่า นี้น้ำมันงา  นี้น้ำมันผักกาด  นี้ก็นับว่าทำได้ยากอยู่</p><p>แล้ว  นี้ยิ่งทำให้ยากยิ่งกว่านั้นเสียอีก เพราะพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเป็นพระ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 307</p><p>ธรรมราชา  พระธรรมเมศวร เพราะความที่ทรงแทงทะลุพระสัพพัญ-</p><p>ญุตญาณอย่างดีแล้วตรัสบอกการกำหนดสิ่งหารูปร่างไม่ได้ที่กำลังเป็นไปใน</p><p>อารมณ์อย่างเดียวกันเหล่านี้. พึงทราบความข้อนี้ว่า เหมือนกับตักน้ำมาแยก</p><p>เป็นส่วนๆ อย่างนี้ว่า  นี้เป็นน้ำของแม่น้ำคงคา  นี้ของแม่น้ำยมุนา ในที่ที่แม่น้ำ</p><p>ใหญ่ทั้ง  ๕  สายไหลเข้าสู่ทะเลแล้วฉะนั้น. คำว่า  "<strong>ที่สละออกแล้ว</strong>"  คือสลัด</p><p>ออกไปแล้ว  หรือที่ถูกทิ้งไปแล้ว.  เมื่อใน  คำว่า  "<strong>ที่สละออกแล้ว</strong>"   นั้น</p><p>ทั้งห้า"   เมื่อมีความหมายว่า  "ที่ถูกทิ้งไปแล้ว"  ก็พึงทราบว่าเป็นตติยา-</p><p>วิภัติ.  มีคำที่ท่านอธิบายไว้ว่า  อันความรู้แจ้งที่สลัดออกไปจากอินทรีย์ทั้ง</p><p>๕  แล้วเป็นไปในประตูใจ  หรือที่ถูกอินทรีย์ทั้ง  ๕  ทอดทิ้งไปแล้ว เพราะความ</p><p>ที่ความรู้แจ้งนั้นไม่เข้าถึงความเป็นที่ตั้งได้.  คำว่า   "<strong>หมดจด</strong>"  คือไม่มีอะไร</p><p>เข้าไปทำให้แปดเปื้อน  คำว่า  ด้วยความรู้แจ้งทางใจ"  คือ  ด้วยจิตที่มีฌานที่</p><p>สี่ชนิดที่ยังท่องเที่ยวไปในรูปเป็นอารมณ์. คำว่า "<strong>พึงแนะนำอะไร</strong> "   คือพึง</p><p>รู้อะไร   เพราะสิ่งที่พึงรู้ในคำเป็นต้นว่า   "<strong>ธรรมดาสิ่งที่พึงแนะนำบางสิ่ง</strong></p><p><strong>บางอย่างยังมีอยู่...ธรรม</strong>"  ท่านเรียกว่า   "เนยฺย  =  พึงแนะนำ  พึงรู้"  พึงรู้</p><p>อากาสานัญจายตนะอย่างไร   อรูปาวาจรสมาบัติ   อันบุคคลพึงรู้ได้ด้วยจิตที่มี</p><p>ฌานที่สี่ชนิดที่ยังท่องเที่ยวไปในรูปเป็นอารมณ์;  เพราะฉะนั้น ผู้ที่อยู่ในฌาน</p><p>ที่สี่ที่ท่องเที่ยวไปในรูป   ย่อมสามารถทำให้อรูปาวจรสมาบัติ  (การเข้าถึง</p><p>ฌานที่ไม่ท่องเที่ยวไปในรูป  หรือท่องเที่ยวไปในสิ่งที่ไม่ใช่รูป)  เกิดขึ้น</p><p>ได้.   เพราะอรูปาวจรสมาบัติย่อมสำเร็จแก่ผู้ที่อยู่ในฌานที่สี่ที่ท่องเที่ยว</p><p>ไปในรูปได้. ฉะนั้น  พระสารีบุตรเถระ  จึงตอบว่า  "พึงรู้ (หรือแนะนำ)</p><p>อากาสานัญจายตนะ"  ดังนี้. เมื่อเป็นอย่างนั้น  ทำไมจึงไม่กล่าวถึง เนวสัญ-</p><p>ญานาสัญญายตนะด้วยเล่า   เพราะไม่มีการยึดไว้เป็นอีกแผนกหนึ่งต่างหาก</p><p>ในเนวสัญญานาสัญญายตนะนั้น บุคคลจะพิจารณาโดยเป็นหมวดๆ  (และ)</p><p>โดยเป็นนัยๆ ก็ได้. การยึดเป็นแผนกๆ  ย่อมไม่เกิดแก่ภิกษุ  แม้ขนาดพระ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 308</p><p>ธรรมเสนาบดีก็ตามที.   เพราะฉะนั้น  แม้พระเถระก็พิจารณาโดยเป็น</p><p>หมวดๆ (และ)โดยเป็นนัยๆ  แล้วก็แก้ว่า "ได้ยินเขาว่ามาว่า  สิ่งเหล่านี้ไม่มี</p><p>แล้ว  ย่อมมีพร้อม ที่มีแล้วย่อมเสื่อมไปอย่างนี้"  ด้วยประการฉะนี้. ส่วนพระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้า  เพราะความที่พระสัพพัญญุตญาณอยู่ในกำพระหัตถ์ ทรงยก</p><p>สิ่งมากกว่าห้าสิบอย่าง  แม้ในเนวสัญญานาสัญญายตนะ  ด้วยการยกขึ้น</p><p>เป็นองค์จักไว้เป็นแผนกๆ  แล้วตรัสว่า  "การแทงทะลุอรหัตตผลมีประมาณ</p><p>เท่ากับการเข้าถึงความรู้จำ (สัญญาสมาบัติ)"  ดังนี้.</p><p>         คำว่า "<strong>ย่อมรู้ชัดด้วยตาคือปัญญา</strong>" คือ ย่อมรู้ด้วยปัญญาที่ชื่อว่า</p><p>เป็นดวงตา  เพราะอรรถว่าเป็นผู้นำทุกทางในการเห็น. ในคำว่า  "<strong>ย่อมรู้ชัด</strong></p><p><strong>ด้วยตาคือปัญญา</strong>"  นั้น  ปัญญามี  ๒  อย่าง คือ  ปัญญาในสมาธิ  และปัญญาใน</p><p>วิปัสสนา. ย่อมรู้ชัดทั้งโดยหน้าที่  ทั้งโดยความไม่หลงลืม ด้วยปัญญาใน</p><p>สมาธิ.  ท่านกล่าวความรู้โดยอารมณ์ด้วยการแทงลักษณะได้ทะลุด้วยปัญญาใน</p><p>วิปัสสนา.  คำว่า  "<strong>เพื่อต้องการอะไร</strong>   คืออะไร เป็นความต้องการแห่งปัญญา </p><p>นี้.   ในคำเป็นต้นว่า   "<strong>มีความรู้ยิ่งเป็นที่ต้องการ</strong>"  คือ ชื่อว่ามีความรู้ยิ่งเป็นที่</p><p>ต้องการ  เพราะย่อมรู้ยิ่งซึ่งสิ่งที่จะพึงรู้เป็นอย่างยิ่ง  ที่ชื่อว่ามีความกำหนดรู้</p><p>เป็นที่ต้องการเพราะย่อมกำหนดรู้สิ่งที่จะต้องกำหนดให้รู้.  ชื่อว่ามีการละ</p><p>เป็นที่หมาย  ก็เพราะย่อมละสิ่งที่จะต้องละ. ก็แลปัญญานี้ แม้ที่เป็นปัญญา</p><p>แบบโลกๆ      ก็มีความรู้ยิ่งเป็นที่ต้องการ        มีความกำหนดรู้เป็นที่</p><p>ประสงค์   และมีการละโดยการข่มไว้เป็นที่หมาย.   ที่เป็นแบบอยู่เหนือ</p><p>โลก  ก็มีความรู้ยิ่งเป็นที่ต้องการ  มีความกำหนดรู้เป็นจุดประสงค์ และมีการ</p><p>ละโดยการตัดขาดเป็นเป้าหมาย.    ในปัญญาทั้งสองนั้น     ปัญญาแบบ</p><p>โลกๆ  ย่อมรู้ชัดทั้งโดยหน้าที่  ทั้งโดยความไม่หลงลืม   ปัญญาที่อยู่เหนือ</p><p>โลก ย่อมรู้ชัดโดยความไม่หลงลืม. คำว่า   "<strong>อาศัยความเห็นที่ถูกต้อง</strong>"  คือ</p><p>อาศัยความเห็นที่ถูกต้องในวิปัสสนา,  และความเห็นที่ถูกต้องในมรรค. คำ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 309</p><p>ว่า   "<strong>และเสียงจากผู้อื่น</strong>"   คือ การฟังเสียงที่เป็นที่สบาย. คำว่า  "<strong>ความเอาใจ-</strong></p><p><strong>ใส่อย่างมีเหตุผล</strong>"  คือ  เอาใจใส่ในอุบาย  (วิธีการ) ของตน. แม้ในหมู่พระสาวก</p><p>เหล่านั้นเล่า   ปัจจัยทั้งสองย่อมควรได้แก่ท่านแม่ทัพธรรม  (พระสารี-</p><p>บุตร) เท่านั้น. เพราะพระเถระ  ถึงจะบำเพ็ญบารมีมาตั้งหนึ่งอสงไขยกำไร</p><p>อีกแสนกัป    ก็ยังไม่สามารถละกิเลสแม้แต่นิดเดียวโดยธรรมดาของตน</p><p>ได้.  ต่อเมื่อได้ฟังคาถานี้จากพระอัสสชิเถระ  ที่ขึ้นต้นว่า   "สิ่งเหล่าใด มีเหตุ</p><p>เป็นแดนเกิด (=เกิดมาจากเหตุ) "  จึงแทงทะลุได้. สำหรับเหล่าพระปัจเจกพุทธเจ้า</p><p>และเหล่าพระสัพพัญญูพุทธเจ้า  ไม่มีงานเกี่ยวกับเสียงจากคนอื่น.  ผู้ที่</p><p>ดำรงอยู่ในความเอาใจใส่อย่างมีเหตุผลเท่านั้น  จึงจะให้เกิดปัจเจกโพธิญาณ</p><p>และสัพพัญญูคุณทั้งหลายได้.     คำว่า    "<strong>อัน...ช่วยเกื้อหนุนแล้ว</strong>"</p><p>คือ ได้รับอุปการะแล้ว. คำว่า  "<strong>ความเห็นที่ถูกต้อง</strong>"  คือ ความเห็นที่ถูกต้อง</p><p>ในอรหัตตมรรค (ทางแห่งความเป็นพระอรหันต์) ความเห็นที่ถูกต้องใน</p><p>อรหัตตมรรคนั้นเกิดในขณะแห่งผล. ที่ชื่อว่า มีความเห็นหลุดพ้นเพราะจิต</p><p>เป็นผล   เพราะความหลุดพ้นเพราะปฏิบัติทางจิตเป็นผลของท่าน  ที่ชื่อว่ามีผล</p><p>คือสิ่งที่ไหลออกมาจากความหลุดพ้นในทางจิตใจ  เพราะผลคือสิ่งที่ไหลออก</p><p>มากล่าวคือความหลุดพ้นในทางจิตใจของท่านมีอยู่. แม้ในบทที่สองก็ท่านอง</p><p>เดียวกันนี้แหละ. และพึงทราบว่าในผลเหล่านี้ผลที่  ๔  ชื่อว่า ความหลุดพ้น</p><p>เพราะความรู้ชัด  สิ่งที่เหลือเป็นความหลุดพ้นเพราะจิตใจ. ในคำเป็นต้น</p><p>ว่า  "<strong>อันศีลเกื้อหนุนแล้ว</strong>"   ศีลอันมีความบริสุทธิ์  ๔  อย่างชื่อว่าศีล.  คำ</p><p>ว่า  "<strong>การฟัง</strong>"  คือการฟังเรื่องราวอันเป็นที่สบาย  (ถูกอารมณ์).  คำว่า</p><p>"<strong>สากัจฉา</strong>"    ได้แก่   ถ้อยคำที่ตัดความผิดพลาดคลาดเคลื่อนในกัมมัฏ-</p><p>ฐาน. คำว่า  "<strong>สมถะ  (ความสงบ)</strong>"  ได้แก่สมาบัติ   ๘  ที่มีวิปัสสนารอง</p><p>รับ.    คำว่า    "<strong>วิปัสสนา    (ความเห็นแจ่มแจ้ง)</strong>"    คือการตามเห็น</p><p>(อนุปัสสนา) ๗  อย่าง. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 310</p><p>          ก็แหละ  พระอรหัตตมรรคย่อมเกิดขึ้นแล้วให้ผลแก่ผู้ที่กำลังบำเพ็ญ</p><p>ศีลอันมีความหมดจดสี่อย่าง  ฟังเรื่องราวอันเป็นที่สบาย  ตัดความผิดพลาด</p><p>คลาดเคลื่อนในกัมมัฏฐาน ทำงานในสมาบัติแปดที่มีวิปัสสนารองรับ อบรม</p><p>การตามพิจารณาเห็น ๗ อย่างอยู่. พึงทราบข้อเปรียบเทียบที่เหมือนอย่างคน</p><p>ที่อยากกินมะม่วงสุกหวาน ติดซุ้มน้ำไว้รอบลูกต้นมะม่วงอย่างมั่นคง,  ถือ</p><p>หม้อน้ำรดน้ำเป็นบางครั้งบางคราว,  สร้างคันเพื่อกันน้ำไม่ให้ไหลออกอย่าง</p><p>มั่นคง,  เอาเถาวัลย์ที่อยู่ใกล้ๆ ท่อนไม้แห้งๆ  รังมดแดงหรือใยแมลงมุมออก</p><p>ไป. เอาจอบ (หรือเสียม)ไปขุดรอบๆโคนเป็นบางเวลา, เมื่อเขาระแวดระวังทำ</p><p>เหตุครบ   ๕  อย่าง  ดังที่กล่าวมานี้อยู่  มะม่วงก็เจริญแล้วให้ผล.</p><p>         พึงเห็นศีลอันมีความหมดจดสี่อย่าง    เหมือนการติดซุ้มรอบต้น</p><p>ไม้,  การฟังเรื่องราว (ธรรม) เหมือนการรดน้ำเป็นบางเวลา,  สมถะ เหมือน</p><p>การกระทำความมั่นคงด้วยคัน,  การตัดความผิดพลาดคลาดเคลื่อนในกัมมัฏ-</p><p>ฐาน เหมือนการเอาเถาวัลย์ที่อยู่ใกล้ๆ ออก,  การอบรมปัญญาเครื่องตาม</p><p>พิจารณาเห็น ๗ อย่าง เหมือนการเอาจอบมาขุดรอบๆ โคนเป็นบางเวลา,</p><p>พึงทราบการให้ผลคือความเป็นพระอรหันต์เพราะความเข้าใจที่ถูกต้อง</p><p>ซึ่งสิ่งห้าอย่างเหล่านี้ของภิกษุนี้ตามเกื้อหนุนแล้ว  เหมือเวลาต้นมะม่วงที่เหตุ</p><p>ทั้งห้าอย่างเหล่านั้นตามเกื้อหนุนแล้วให้ผลหวานอร่อย  ฉะนั้น.</p><p>         ท่านพระมหาโกฏฐิกเถระ ย่อมถามถึงอะไรในคำนี้ว่า  "<strong>ผู้มีอายุ</strong></p><p><strong>ก็แลภพมีเท่าไร</strong>"    พระเถระย่อมถามว่า   ความสืบต่อไปถึงรากทีเดียว</p><p>คนโง่ย่อมไม่ขึ้นจากภพเหล่าใด  ข้าพเจ้าจะขอถามถึงภพเหล่านั้น"    ในภพ</p><p>เหล่านั้น คำว่า "<strong>กามภพ</strong>"  เพราะพระเถระท่านรวมเอาสิ่งทั้งสองคือการกระ</p><p>ทำที่เข้าถึงกามภพและขันธ์ที่ตัณหามานะและทิฏฐิยึดเอาไว้  ซึ่งเกิดขึ้นมา</p><p>เพราะการกระทำเป็นอันเดียวกันแล้วจึงกล่าวว่า      "<strong>กามภพ</strong>" </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 311</p><p>แม้ในรูปภพและอรูปภพ   ก็มีทำนองเดียวกันนี้แหละ.   คำว่า   "ต่อไป"</p><p>ได้แก่ในอนาคต.  การเกิดขึ้นในภพใหม่อีก  ชื่อว่า   "การเกิดขึ้นอย่างยิ่งในภพ</p><p>ใหม่อีก"  ในที่นี้ท่านถามถึงการเวียนว่ายตายเกิด.  ความยินดีอย่างยิ่งในสิ่ง</p><p>นั้นๆ   อย่างนี้คือ ความยินดีอย่างยิ่งในรูป  ความยินดีอย่างยิ่งในเสียงเป็น</p><p>ต้น  ชื่อว่า   "<strong>ความยินดีอย่างยิ่งในสิ่งนั้นๆ</strong>  "คำนี้เป็นปฐมาวิภัติ   ลงในตติยา-</p><p>วิภัตินั่นเทียว จึงมีอธิบายว่า    "การเกิดขึ้นในภพใหม่อีกย่อมมี เพราะความยิน-</p><p>ดีอย่างยิ่งในสิ่งนั้นๆ.  ก็แล  ด้วยคำมีประมาณเท่านี้  ก็เป็นอันว่าพระเกระทำ</p><p>ให้ความหมุนเวียน (แห่งชีวิต ) ถึงที่สุดแล้วแสดงว่า   "การไปมี, การมาก็</p><p>มี  การไปและการมาก็มี  ความหมุนเวียนก็ย่อมหมุนไป"  ดังนี้.</p><p>         บัดนี้   เมื่อจะถามถึงความเลิกหมุนเวียน  พระมหาโกฏิฐิกเถระ จึง</p><p>ได้กล่าวคำเป็นต้นว่า   "<strong>ก็อย่างไร ท่านผู้มีอายุ</strong>"  ในการตอบคำถามนั้น</p><p>พึงทราบวินิจฉัยดังต่อไปนี้.</p><p>         คำว่า  "<strong>เพราะสำรอกความไม่รู้</strong>"  ได้แก่เพราะความสิ้นไป และจืด</p><p>จางแห่งความไม่รู้.  คำว่า  "<strong>เพราะเกิดความรู้ขึ้น</strong>"  ได้แก่เพราะเกิดความรู้ใน</p><p>พระอรหัตตมรรค.  อย่าไปกล่าวคำทั้งสองนี้ว่า   "<strong>ความไม่รู้ดับก่อน หรือ</strong></p><p><strong>ความรู้เกิดก่อน</strong>"   เพราะเกิดความรู้ขึ้น  ความไม่รู้จึงเป็นอันดับไปโดย</p><p>แท้  เหมือนความมืดหายไป เพราะแสงโพลงของตะเกียง.  คำว่า  "<strong>เพราะความ</strong></p><p><strong>ทะยานอยากดับไปโดยไม่เหลือ</strong>"  ได้แก่ เพราะความดับไปโดยไม่เหลือคือ</p><p>ความสิ้นไปแห่งความทะยานอยาก.  คำว่า  "<strong>ไม่มีความเกิดขึ้นในภพใหม่</strong></p><p><strong>อีก</strong>"  คือความเกิดขึ้นแห่งภพใหม่อีกต่อไปอย่างนี้ย่อมไม่มี,   การไป การ</p><p>มา   ทั้งการไปและการมาก็ย่อมไม่มี.  วงกลม (ของชีวิต)  ก็หยุดหมุนไป</p><p>ด้วยประการฉะนี้.  ก็เป็นอันว่า พระเถระทำให้วงกลม (ของชีวิต ) ถึงที่สุด</p><p>แล้วแสดง. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 312</p><p>         พระเถระย่อมถามถึงอะไรในคำนี้ว่า   "ท่านผู้มีอายุ  ก็เป็นไฉนเล่า?"</p><p>ภิกษุผู้หลุดพ้นทั้งสองส่วน  (คือทั้งเจโตวิมุตติ  และ  ปัญญาวิมุตติ) ย่อมเข้า</p><p>นิโรธเป็นบางครั้งบางคราว. พระเถระย่อมถามว่า   "ข้าพเจ้าขอถามฌานที่</p><p>หนึ่งซึ่งมีนิโรธเป็นเครื่องรองรับของภิกษุนั้น"  ในคำนี้ว่า  "<strong>ผู้มีอายุ  ก็แล</strong></p><p><strong>ฌานที่หนึ่งนี้</strong>"  พระเถระย่อมถามถึงอะไร?    ธรรมดาภิกษุผู้เข้านิโรธ </p><p>ต้องเข้าใจถึงขอบเขตส่วนกำหนดองค์ว่า  ฌานนี้มีองค์ห้า  นี้มีองค์สี่   นี้มีองค์</p><p>สาม  นี้มีองค์สอง. พระเถระจึงถามว่า  "ข้าพเจ้าจะขอถามถึงขอบเขตส่วนสำ-</p><p>หรับกำหนดองค์. ในองค์เป็นต้นว่า  "<strong>ความตรึก</strong>"  (นี้) ความตรึกมีการยก</p><p>ขึ้น (คือยกอารมณ์ขึ้นสู่จิต  หรือยกจิตขึ้นสู่อารมณ์) เป็นลักษณะ  ความ</p><p>ตรองมีการเคล้าคลึง (อารมณ์) เป็นลักษณะ,  ความเอิบอิ่มมีการแผ่ไปเป็น</p><p>ลักษณะ.  ความสบายมีความชื่นใจเป็นลักษณะ.  ความที่จิตมีอารมณ์</p><p>เดียว มีความไม่ฟุ้งซ่านเป็นลักษณะ สิ่งทั้งห้าอย่างนี้  ย่อมเป็นไปด้วยประ</p><p>การฉะนี้.</p><p>         ในคำว่า  "<strong>ที่องค์นั้นละได้แล้ว</strong>"   นี้  พระเถระย่อมถามถึงอะไร?</p><p>ท่านถามว่า  ธรรมดาภิกษุผู้จะเข้านิโรธ  ต้องเข้าใจองค์ที่เป็นอุปการะและที่</p><p>ไม่ใช่เป็นอุปการะ ข้าพเจ้าจะขอถามองค์เหล่านั้น. สำหรับคำตอบในคำถาม</p><p>นี้  ปรากฏแล้วแล.  ด้วยประการฉะนี้  ก็เป็นอันว่าท่านได้ถือเอาฌานที่หนึ่งซึ่ง</p><p>มีนิโรธเป็นที่รองรับไว้ในชั้นล่างแล้ว พระเถระจึงจะถามการเข้าเนวสัญญา-</p><p>นาสัญญายตนะ   อันเป็นอนันตรปัจจัยแห่งฌานที่หนึ่งนั้นในชั้นบน.  ก็แล</p><p>สมาบัติทั้ง  ๖  ในระหว่างแห่งเนวสัญญานาสัญญายตนะนั้น พึงทราบว่าท่าน</p><p>ได้ย่อไว้  หรือท่านชี้นัยแก้ไว้แล้ว.</p><p>         บัดนี้  เมื่อจะถามประสาททั้งห้าที่อาศัยวิญญาณพระมหาโกฏฐิก-</p><p>เถระจึงกล่าวว่า  "<strong>ผู้มีอายุ ห้าเหล่านี้</strong>"  เป็นต้น. ในคำเหล่านั้น  คำว่า  "<strong>โคจร- </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 313</p><p><strong>วิสัย</strong>"   คือ วิสัยอันเป็นโคจร. คำว่า  "<strong>ของกันและกัน</strong>"  ได้แก่ไม่ยอมเสวย</p><p>เฉพาะโคจรวิสัย (อารมณ์เป็นที่เที่ยวไป) ของแต่ละอย่างๆ  อย่างนี้ คือ</p><p>หู  (รับอารมณ์ได้ทั้ง) ของตาและของหู  หรือ (รับอารมณ์) ของตา. หากรวม</p><p>เอาอารมณ์ที่เป็นรูปต่างด้วยสีเขียวเป็นต้น แล้วโอนไปให้อินทรีย์คือหูแล้วพูด</p><p>ว่า  " เอ้า... แกลองกำหนดมันก่อนซิ...ลองว่าให้แจ่มแจ้งมาซิว่า  นี้มันชื่อ</p><p>อารมณ์อะไร  " ถึงวิญญาณทางตาก็เถอะ  ยกปากออกแล้ว  มันก็จะพึงพูด </p><p>ตามธรรมดาของตนอย่างนี้ว่า  "เฮ้ย...ไอ้บอดแล้วโง่ด้วย ต่อให้มึงวิ่งวนอยู่ตั้ง</p><p>ร้อยพันปีก็เถอะ นอกจากกูแล้ว มึงจะได้ผู้รู้จักสิ่งนี้ที่ไหน  เอามันมาน้อม</p><p>ใส่ในประสาทตาซิ  กูจะรู้จักอารมณ์นั้นไม่ว่ามันจะเขียวหรือเหลือง นั่นมัน</p><p>ไม่ใช่วิสัยของผู้อื่น เลยมันต้องเป็นวิสัยของกูเท่านั้น  "แม้ในทวารที่เหลือก็มีนัย </p><p>อย่างเดียวกันนี้แล. อย่างนี้ชื่อว่าอินทรีย์  เหล่านี้ไม่ยอมรับเสวยโคจรวิสัยของ</p><p>กันและกัน. คำว่า   "<strong>อะไรเป็นที่พึ่งอาศัย</strong>"  ได้แก่ ท่านถามว่า  "อะไรเป็นที่</p><p>พึ่งอาศัยของอินทรีย์เหล่านี้    คืออินทรีย์เหล่านี้อาศัยอะไร-" คำว่า   "<strong>มีใจ</strong></p><p><strong>เป็นที่พึ่งอาศัย</strong>"   ได้แก่  มีใจเป็นที่แล่นไป (เสพอารมณ์ หรือ ทำกรรม)</p><p>เป็นที่พึ่งอาศัย.  คำว่า  "<strong>ใจนั่นแหละ...ของ...เหล่านั้น</strong>"  ได้แก่ใจที่แล่น</p><p>ไปตามมโนทวาร หรือใจที่แล่นไปทางทวารทั้งห้า  ย่อมเสวยโคจรวิสัยแห่ง</p><p>อินทรีย์เหล่านั้น ด้วยอำนาจความกำหนัดเป็นต้น.  จริงอยู่  ความรู้แจ้งในทาง</p><p>ตา ย่อมเป็นสักแต่ว่าเห็นรูปเท่านั้น ไม่มีความกำหนัดความคิดประทุษ-</p><p>ร้าย หรือความหลงในการเห็นรูปเป็นต้น  แต่จิตที่แล่นไปในทวารนี้ต่าง</p><p>หาก ย่อมกำหนัด   ย่อมประทุษร้าย หรือ ย่อมหลง. แม้ในความรู้แจ้งทางหู</p><p>เป็นต้น ก็ทำนองเดียวกันนี้แหละ.</p><p>         ต่อไปนี้เป็นการเปรียบเทียบในเรื่องอินทรีย์เหล่านั้น คือ</p><p>         มีเรื่องเล่าว่า มีกำนันอ่อนแอ  ๕  คน พากันส้องเสพพระราชา  แล้วก็</p><p>ได้กำไรเล็กน้อยในหมู่บ้าน   ๕  ตระกูล  แห่งหนึ่งด้วยความยากลำบาก. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 314</p><p>ของเพียงเท่านี้แหละ คือปรับเป็นปลาหนึ่งส่วน  เนื้อหนึ่งส่วน กหาปณะพอซื้อ</p><p>เชือกได้หนึ่งเส้น กหาปณะพอซื้อเชือกผูกช้างได้ ๑  เส้น สี่กหาปณะ แปด</p><p>กหาปณะ สิบหกกหาปณะ สามสิบสองกหาปณะ หรือหกสิบสี่กหาปณะ</p><p>ในหมู่บ้านนั้น ย่อมถึงพวกกำนันเหล่านั้น. พระราชาเท่านั้นทรงรับพลีใหญ่โต</p><p>เป็นหมวดสิ่งของร้อยสิ่ง  ห้าร้อยสิ่ง พันสิ่ง.</p><p>         พึงทราบว่าประสาททั้งห้าเหมือนหมู่บ้านห้าตระกูล ในที่นั้น. ความรู้</p><p>เเจ้ง   (วิญญาณ)   ทั้งห้า   เหมือนกำนันอ่อนแอห้าคน   การแล่นไปเสพ</p><p>อารมณ์ (ชวนะ)เหมือนพระราชา หน้าที่แต่การเห็นรูปเป็นต้นแห่งความรู้แจ้ง</p><p>ในทางตาเป็นต้น เหมือนกำนันอ่อนแอได้รับกำไรเล็กน้อย. ส่วนความกำหนัด</p><p>เป็นต้นไม่มีในประสาทเหล่านี้. พึงทราบความกำหนัดเป็นต้นของจิตที่ทำ</p><p>หน้าที่แล่นไปเสพอารมณ์ในทวารเหล่านั้น  เหมือนการรับพลีจำนวนมากของ</p><p>พระราชา.</p><p>         ในคำว่า  "<strong>ห้าเหล่านี้  ผู้มีอายุ</strong>"   นี้ พระเถระย่อมถามถึงอะไร   ท่าน</p><p>ถามถึงประสาททั้งห้าภายในนิโรธว่า  สำหรับพวกสิ่งที่หารูปร่างไม่ได้</p><p>(นั้น) เมื่อความเป็นไปที่สำเร็จมาจากกิริยา (จิต) กำลังดำเนินไปอยู่  ก็จะเป็น</p><p>ปัจจัยที่เข้มแข็งแก่ประสาททั้งหลาย  ก็ผู้ใดดับประสาทที่เป็นไปแล้วนั้นแล้ว</p><p>เข้านิโรธสมาบัติ     ประสาททั้งห้าภายในนิโรธของผู้นั้นอาศัยอะไรจึงตั้งอยู่</p><p>ได้   ข้าพเจ้าขอถามสิ่งนี้ด้วยประการฉะนี้   คำว่า  "<strong>อาศัยอายุ</strong>"   ได้แก่</p><p>อาศัยธรรมชาติที่เป็นใหญ่ทำหน้าที่เป็นอยู่  (ชีวิตินทรีย์)  ตั้งอยู่.  คำว่า "<strong>อาศัย</strong></p><p><strong>ไออุ่น</strong>"   ได้แก่สิ่งที่เป็นใหญ่ในการเป็นอยู่  อาศัยไฟที่เกิดจากกรรมตั้ง</p><p>อยู่.    ก็เพราะแม้ไฟที่ผลิตมาจากกรรม  เว้นสิ่งที่เป็นใหญ่ในการเป็นอยู่</p><p>ย่อมตั้งอยู่ไม่ได้ ฉะนั้น  ท่านจึงว่า ไออุ่นอาศัยอายุตั้งอยู่. คำว่า "<strong>ลุกไหม้</strong></p><p><strong>อยู่</strong>"  ได้แก่โพลงอยู่. คำว่า   "<strong>อาศัยเปลวไฟ</strong>"  ได้แก่อาศัยเปลวแสง.  คำ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 315</p><p>ว่า "<strong>แสงย่อมปรากฏ</strong>" ได้แก่แสงสว่างย่อมปรากฏ. คำว่า  "<strong>เปลวไฟอาศัย</strong></p><p><strong>แสง</strong>"  ได้แก่เปลวไฟอาศัยแสงสว่างจึงปรากฏ. ในคำว่า  "<strong>ฉันนั้น นั่นแล</strong></p><p><strong>ท่านผู้มีอายุ อายุย่อมอาศัยไออุ่นตั้งอยู่</strong>" นี้คือ ไฟที่เกิดจากกรรมเหมือน</p><p>เปลวไฟ,  สิ่งที่เป็นใหญ่ในการเป็นอยู่  เหมือนแสงสว่าง,  จริงอยู่ เปลวไฟ</p><p>เมื่อจะเกิด ก็ถือเอาแสงสว่างนั่นแหละ เกิดขึ้น. แม้เปลวไฟเองนั้นก็ย่อมเป็น </p><p>ของปรากฏเป็นเล็กใหญ่ยาวสั้น   ตามแสงสว่างที่ตนนั้นให้เกิดนั่นแหละ</p><p>การใช้สิ่งที่เป็นใหญ่ในการเป็นอยู่   ซึ่งเกิดพร้อมกับมหาภูตรูปที่เกิดจากกรรม</p><p>ซึ่งอาศัยไออุ่น  ตามรักษาไออุ่น  ก็เหมือนความปรากฏแห่งความเป็นไปของ</p><p>เปลวไฟนั้นเอง  เพราะแสงสว่างที่ความเป็นไปแห่งเปลวไฟในแสงสว่างนั้นให้</p><p>เกิด  จริงอยู่  สิ่งที่เป็นใหญ่ในการเป็นอยู่   ย่อมรักษาไออุ่นที่เป็นไปอันเกิดจาก</p><p>กรรมไว้  สิบปีบ้าง   ยี่สิบปีบ้าง   ฯลฯ   ร้อยปีบ้าง.    ด้วยประการฉะนี้</p><p>มหาภูตรูป     จึงเป็นปัจจัยด้วยอำนาจนิสสัยปัจจัยเป็นต้นแห่งรูปอาศัย.</p><p>ฉะนั้น จึงเป็นอันว่า  อายุย่อมอาศัยไออุ่นตั้งอยู่. ความเป็นใหญ่ในความ</p><p>เป็นอยู่ย่อมรักษามหาภูตรูปทั้งหลายไว้  ด้วยเหตุนี้จึงควรเข้าใจว่า ไออุ่นย่อม</p><p>อาศัยอายุตั้งอยู่.</p><p>         คำว่า  "<strong>อายุสังขาร</strong>"    ก็คือ  อายุนั่นเอง. คำว่า  "<strong>สิ่งที่มีความรู้-</strong></p><p><strong>สึก</strong>"   คือสิ่งที่เป็นเครื่องรู้สึก. คำว่า   "<strong>การออกย่อมปรากฏ</strong>"  คือการออก</p><p>จากสมาบัติก็ปรากฏ.   จริงอยู่  ภิกษุใด        เกิดพอใจในอรูปที่เป็นไป</p><p>แล้ว จึงดับความรู้จำและความรู้สึกแล้วเข้าสู่นิโรธ  สิ่งที่ไม่มีรูปร่าง ซึ่งมีสิ่งที่</p><p>เป็นใหญ่ในการเป็นอยู่ของรูปเป็นปัจจัยก็เกิดแก่ภิกษุนั้น ตามอำนาจเวลา</p><p>ตามที่กะไว้  ส่วนสิ่งทั้งที่มีรูปและไม่มีรูปที่เป็นไปแล้วอย่างนั้นก็คงเป็น</p><p>ไป.  เหมือนอะไร ?  เหมือนชายคนหนึ่งเกิดกลุ้มขึ้นมา  ในเพราะเปลวไฟที่เป็น</p><p>ไปจึงเอาน้ำมาสา  ทำให้เปลวไฟเลิกเป็นไป เอาขี้เถ้ามากลบถ่านไว้แล้วก็</p><p>นั่งนิ่ง.  เมื่อเขาอยากให้มีเปลวอีก ก็เขี่ยขี้เถ้าออกแล้วพลิกถ่านกลับ เติมเชื้อ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 316</p><p>แล้วเป่าลมด้วยปาก  หรือพัดลมด้วยก้านตาล  (เอาพัดใบตาลพัด)  ทีนั้นเปลว</p><p>ไฟที่เป็นไปก็เป็นไปอีกฉันใด,  ฉันนั้นนั่นแล สิ่งที่ไม่มีรูป ก็เหมือนเปลวไฟที่</p><p>เป็นไป,  การที่ภิกษุเกิดกลุ้มใจขึ้นมา  ในเพราะอรูป  (ฌาน)  ที่เป็นไป</p><p>แล้ว   จึงดับความรู้จำและความรู้สึก  เข้านิโรธ ก็เหมือนการที่คนเกิดรำคาญ</p><p>ในเพราะเปลวไฟที่เป็นไปแล้ว  จึงเอาน้ำมาสาดทำให้เปลวไฟเลิกเป็นไปเอา</p><p>ขี้เถ้ามากลบถ่านไว้แล้วนั่งนิ่ง,  สิ่งที่เป็นใหญ่ในการเป็นอยู่ของรูปคือธาตุไฟที่</p><p>เกิดจากกรรม  ก็คงเป็นไปเหมือนกับถ่านที่เอาขี้เถ้ากลบไว้,   การไปตามเวลา</p><p>ที่ภิกษุกะไว้ เหมือนกับการที่เมื่อคนต้องการเปลวไฟอีก เขี่ยขี้เถ้าเป็นต้นออก</p><p>ไป,  ความเป็นไปของสิ่งที่มีรูปและไม่มีรูปในเมื่อสิ่งที่ไม่มีรูปเกิดขึ้นอีก</p><p>พึงทราบว่า เหมือนความเป็นไปของแสงไฟ. คำว่า  <strong>"อายุ ไออุ่นและวิญ-</strong></p><p><strong>ญาณ"</strong> หมายความว่าสิ่งสามอย่างเหล่านี้คือ  สิ่งที่เป็นใหญ่ในการเป็นอยู่ของ</p><p>รูป  ๑  ธาตุไฟที่เกิดจากกรรม  ๑  จิต  ๑  ละทิ้งรูปกายนี้เมื่อไร เมื่อนั้น -</p><p>ก็  ถูกทอดทิ้งนอนบนแผ่นดินเหมือนท่อนไม้ที่ไร้จิตใจฉะนั้น     สมจริงดัง</p><p>คำที่ท่านกล่าวไว้อย่างนี้ว่า</p><p>            <strong>"อายุ  ไออุ่น  และวิญญาณ  ละร่างนี้ไปเมื่อใด เมื่อนั้น</strong></p><p><strong>          ก็ถูกทิ้งให้นอนอย่างไร้จิตใจ  กลายเป็นอาหารของสัตว์อื่นไป".</strong></p><p> </p><p>            การหายใจเข้าและการหายใจออก   ชื่อว่า   "<strong>เครื่องปรุงกาย</strong>"   ความ</p><p>ตรึกและความตรองชื่อว่า   "<strong>เครื่องปรุงวาจา</strong>"  ความรู้จำและความรู้สึก</p><p>ชื่อว่า     "<strong>เครื่องปรุงจิต</strong>"      ความเป็นใหญ่ในการเป็นอยู่ของรูปชื่อว่า</p><p>"<strong>อายุ</strong>".   คำว่า  "<strong>แตกไปโดยรอบ</strong>"  ได้แก่ถูกกำจัด   ฉิบหายแล้ว ในเรื่องของ</p><p>นิโรธ (ความดับ) นั้น  บางท่านกล่าวว่า จิตยังไม่ดับเพราะคำ (บาลี) ว่า</p><p>"เครื่องปรุงจิตของผู้เข้านิโรธเท่านั้น ที่ดับไป,  ฉะนั้นจึงเป็นการเข้าถึงกาย</p><p>พร้อมกับจิต" พึงกล่าว (ค้าน) ท่านเหล่านั้นว่า   "คำพูดก็ไม่ดับน่ะซี เพราะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 317</p><p>คำ (บาลี)ว่า  แม้เครื่องปรุงคำพูดของเธอ  ก็ดับไปด้วย ฉะนั้น ผู้เข้านิโรธ-</p><p>สมาบัติ   พึงนั่งกล่าวธรรมอยู่ก็ได้  พึงนั่งทำการท่องหนังสืออยู่ก็ได้  ละจิต</p><p>ของผู้ที่ทำกาละตายไปแล้ว ก็พึงไม่ดับ เพราะคำ (บาลี) ว่า  "แม้เครื่องปรุง</p><p>จิตของเขาก็ดับไปแล้ว"  ฉะนั้น  ผู้เผา  แม่พ่อ หรือพระอรหันต์ที่ตายไป</p><p>แล้ว ก็จะพึงเป็นผู้ทำอนันตริยกรรมน่ะซี" ...เพราะฉะนั้นอย่าไปทำความยึด </p><p>มั่นในพยัญชนะ  พึงตั้งอยู่ในแบบแผน (นัย) แล้วพิจารณาใจความให้รอบคอบ</p><p>จริงอยู่  ใจความเป็นหลักที่พึ่งอาศัย ไม่ใช่พยัญชนะ  คำว่า  "อินทรีย์ทั้ง</p><p>หลายผ่องใสแล้ว"  ความว่า จริงอยู่  เมื่อความเป็นไปที่สำเร็จมาจากกิริยา</p><p>จิต  กำลังเป็นไป   เมื่ออารมณ์ภายนอกกำลังกระทบประสาท อินทรีย์ทั้งหลาย</p><p>ย่อมเหนื่อยเป็นเหมือนกับถูกกระแทกถูกทำ เหมือนกับกระจกที่ตั้งไว้ในทาง</p><p>ใหญ่สี่แยก ถูกละอองฝุ่นที่ฟุ้งขึ้นเพราะลมเป็นต้นทำให้แปดเปื้อนฉะนั้น. </p><p>ประสาททั้งห้าที่อยู่ภายในนิโรธของภิกษุผู้เข้านิโรธ      ย่อมรุ่งเรืองเหลือที่</p><p>จะเปรียบ เหมือนกระจกที่ใส่ไว้ในถุงแล้วตั้งไว้ในตู้เป็นต้น ย่อมรุ่งเรืองใน</p><p>ภายในนั่นเอง  ฉันใด ก็ฉันนั้น. เพราะฉะนั้น พระสารีบุตรเถระจึงได้กล่าว</p><p>ว่า  "<strong>อินทรีย์ทั้งหลายผ่องใสแล้ว</strong>". ในคำว่า  "<strong>ผู้มีอายุ ก็ปัจจัย มีเท่าไร</strong>"</p><p>พระมหาโกฏฐิกเถระย่อมถามถึงอะไร   ท่านย่อมถามว่า  "ข้าพเจ้าจะขอ</p><p>ถามถึงเนวสัญญานาสัญญายตนะ  อันเป็นอนันตรปัจจัยของนิโรธ. สำหรับใน</p><p>การแก้ปัญหานั้น  พระสารีบุตรเถระได้กล่าวถึงปัจจัยที่ไปปราศไว้สี่อย่าง</p><p>ว่า    "<strong>และเพราะละสุขเสียได้</strong>"   เป็นต้น.</p><p>         ในคำว่า   "<strong>ไม่มีเครื่องหมาย</strong>"   นี้ ท่านย่อมถามถึงอะไร ท่านถาม</p><p>ว่า   ข้าพเจ้าจะขอถามถึงผลสมาบัติของผู้ออกจากนิโรธ. ก็แหละการออก</p><p>จากสมาบัติที่เหลือย่อมมีเพราะภวังค์. ส่วนการออกจากนิโรธ  ย่อมมีเพราะ</p><p>ผลสมาบัติอันหลั่งไหลมาจากวิปัสสนา. ฉะนั้น พระเถระจึงถามถึงการออก </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 318</p><p>จากนิโรธนั้นแล.  คำว่า   "<strong>มีเครื่องหมายทุกอย่าง</strong>"  ได้แก่อารมณ์ทั้งหมดมีรูป</p><p>เป็นต้น. คำว่า  "<strong>และการใส่ใจในธาตุที่ไม่มีเครื่องหมาย</strong>"  ได้แก่การใส่ใจใน</p><p>นิพพานธาตุที่ปราศจากเครื่องหมายทุกชนิด. พระเถระกล่าวหมายเอาความ</p><p>ใส่ใจที่เกิดพร้อมกับผลสมาบัติ  ด้วยประการฉะนี้. เป็นอันว่าท่านถือเอาฌาน</p><p>ที่หนึ่งที่มีนิโรธเป็นที่รองรับในชั้นล่างแล้ว. เนวสัญญานาสัญญายตนะที่</p><p>เป็นอนันตรปัจจัยของนิโรธ  ท่านก็ถือเอาแล้ว.  ผลสมาบัติของผู้ออกจาก</p><p>นิโรธ ท่านก็ถือเอาในบทนี้แล้วแล. ในที่นี้พึงกล่าวถึง  นิโรธกถา (ถ้อยคำว่า</p><p>ด้วยความดับ)  นิโรธกถานั้นมาแล้วในปฏิสัมภิทามรรคอย่างนี้ว่า ''ความรู้ชัด</p><p>สำหรับใช้อบรมบ่มความชำนิชำนาญ  ย่อมมีได้ด้วยความสงบ   ระงับเครื่อง</p><p>ปรุงแต่งตั้งสามอย่าง  เพราะผู้ประกอบด้วยผลสองอย่าง  ด้วยการดำเนินไป</p><p>ในความรู้ทั้งสิบหกอย่าง  และการดำเนินไปในสมาธิเก้าอย่าง  ความรู้</p><p>(ญาณ)  ย่อมมีได้ด้วยการเข้านิโรธ"  ส่วนคำวินิจฉัยทุกแง่ทุกมุมของนิโรธ-</p><p>กถานั้น ท่านกล่าวไว้แล้วในวิสุทธิมรรค.</p><p>         บัดนี้  เมื่อจะถามถึงสมาบัติสำหรับใช้สอย  พระเถระจึงกล่าวคำเป็น</p><p>ต้นว่า  "<strong>ผู้มีอายุ  ก็แลปัจจัยมีเท่าไร</strong>"   ก็ธรรมดาการหยุดของผลสมาบัติของ</p><p>ผู้ออกจากนี้โรธไม่มี.  การหยุด (ฐิติ  ได้แก่ ฐิติขณะ) เป็นไปหนึ่งหรือสองวาระจิต</p><p>เท่านั้น แล้วก็หยั่งลงสู่ภวังค์  สำหรับภิกษุที่นั่งดับสิ่งที่ไม่มีรูปที่เป็นไป</p><p>แล้วตลอดเจ็ดวันนี้  จะตั้งอยู่ในผลสมาบัติของผู้ออกจากนิโรธได้ไม่นาน. </p><p>แต่ในสมาบัติสำหรับใช้สอย   การกำหนดเวลา  เป็นเรื่องสำคัญแท้. ฉะ-</p><p>นั้น  ชื่อว่าการหยุดนั้น  จึงย่อมมีได้. เพราะเหตุนั้น พระมหาโกฏฐิกเถระ</p><p>จึงกล่าวว่า  "<strong>ด้วยการตั้งอยู่  (ฐิติ) แห่งผลสมาบัติที่ไม่มีเครื่องหมาย</strong>"   หมาย</p><p>ความว่า   "ปัจจัยเพื่อความตั้งอยู่ได้นานแห่งผลสมาบัตินั้นมีเท่าไร"   ส่วนใน</p><p>การแก้ปัญหานั้น  ท่านกล่าวถึงการกะเวลาว่า  "<strong>และการปรุงแต่งอย่างยิ่งใน </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 319</p><p><strong>กาลก่อน</strong>"    พระมหาโกฏฐิกเถระ  ถามถึงการออกจากภวังค์ในคำว่า  "แห่ง</p><p>การออก"  นี้.  แม้ในการแก้ปัญหานั้น  ท่านก็ได้กล่าวถึงความใส่ใจที่เกิดขึ้น</p><p>พร้อมกับภวังค์ด้วยอำนาจเครื่องหมายมีรูปเป็นต้นว่า  "<strong>และการใส่ใจเครื่อง</strong></p><p><strong>หมายทุกชนิด</strong>"   ในคำว่า   "<strong>ผู้มีอายุ...ก็แลนี้ใด</strong>"  นี้ พระมหาโกฏฐิกเถระ</p><p>ถามถึงอะไร   ท่านถามว่าในที่นี้ไม่มีข้อใหม่อย่างอื่น  ข้าพเจ้าจะขอเอาสิ่ง</p><p>ที่กล่าวเสร็จแล้วในหนหลังนั่นแหละมารวมเป็นอันเดียวกันแล้วจึงถาม.</p><p>ก็แล สิ่งเหล่านี้  ท่านกล่าวไว้ที่ไหน    ท่านกล่าวความหลุดพ้นทางใจที่ไม่มีขอบ</p><p>เขตจำกัดไว้ในที่นี้แลว่า  <strong>"ย่อมจำสีเขียวก็ได้  ย่อมจำเหลือง  สีแดง  สีขาวก็</strong></p><p><strong>ได้." </strong>  ท่านกล่าวถึงความเป็นของว่างเปล่าในสูตรนี้ว่า  "ย่อมรู้ชัดอากิญจัญญา"</p><p>ในที่นี้ว่า   "พึงรู้อากิญจัญญายตนะที่บริกรรมว่า"   "ไม่มีอะไรๆ (หรืออะไร</p><p>น้อยหนึ่งก็ไม่มี)"  ด้วยตาคือความรู้ชัด. ท่านกล่าวถึงความหลุดพ้นทางใจที่</p><p>ไม่มีเครื่องหมายในพระสูตรนี้ว่า   "<strong>ผู้มีอายุ...ก็ปัจจัยของความหยุดอยู่</strong></p><p><strong>ของการออกแห่งความหลุดพ้นทางใจซึ่งไม่มีเครื่องหมายมีเท่าไร</strong>"   ท่าน</p><p>ย่อมเอาสิ่งที่กล่าวเสร็จแล้วในหนหลังนั่นแหละมารวมเข้าเป็นอันเดียวกันในที่</p><p>นี้  แล้วจึงถามอย่างนี้. เพราะกล่าวว่า  "ก็และท่านใส่ความหลุดพ้นนั้นแล้วจึง</p><p>แสดงความหลุดพ้นนี้ไว้ในที่นั้นๆ หรือ   "จึงยังมีสิ่งเหล่าอื่นอีกสี่อย่างที่มีชื่อ</p><p>อย่างเดียวกัน.  สิ่งอย่างเดียวกันชื่อถึง  ๔ อย่างก็มี.  ท่านจึงถามเพื่อให้ผู้ตอบ</p><p>ทำสิ่งหนึ่งให้แจ่มแจ้งแล้วบอกในที่นี้.  ในอรรถกถาท่านทำความตกลงใจดัง</p><p>นี้. คำในการตอบคำถามนั้นว่า  "<strong>ผู้มีอายุ...นี้เรียกว่าความหลุดพ้นทางใจที่</strong></p><p><strong>ไม่มีประมาณ (ไม่มีขอบเขตจำกัด)</strong>" คือ  นี้ชื่อว่าความหลุดพ้นทางใจที่ไม่</p><p>มีประมาณเพราะไม่มีประมาณแห่งการแผ่ไป. จริงอยู่  ความหลุดพ้นทางใจที่</p><p>ไม่มีประมาณนี้   ย่อมแผ่ไปในสัตว์ไม่จำกัดจำนวน   หรือแผ่ไปในสัตว์</p><p>หนึ่ง  จนถึงไม่มีสัตว์เหลืออยู่. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 320</p><p>         คำว่า  "<strong>ผู้มีอายุ...นี้เรียกว่าอากิญจัญญา</strong>"  คือ ที่ชื่อว่าอากิญจัญญา</p><p>เพราะไม่มีความกังวลในอารมณ์.     คำว่า     "<strong>หรือจากตน</strong>"    คือว่าง</p><p>จากตน  กล่าวคืออัตภาพบุรุษและบุคคลเป็นต้น.  คำว่า  "<strong>หรือจากของ</strong></p><p><strong>ตน</strong>"   ได้แก่ว่างจากของตน กล่าวคือ เครื่องเครามีจีวรเป็นต้น. คำว่า "<strong>ไม่มี</strong></p><p><strong>เครื่องหมาย</strong>"  ได้แก่  ชื่อว่าไม่มีเครื่องหมายเพราะไม่มีเครื่องหมายมีความ</p><p>กำหนัดเป็นต้น.  พระเถระกล่าวหมายเอาการเข้าถึงอรหัตตผล. คำว่า "<strong>ใจความ</strong></p><p><strong>ก็ต่างกัน และ พยัญชนะก็ต่างกัน</strong>"  ได้แก่  ทั้งพยัญชนะทั้งใจความของสิ่ง</p><p>เหล่านั้นแตกต่างกัน. ในความแตกต่างกันเหล่านั้น ความแตกต่างกันแห่ง</p><p>พยัญชนะแจ่มแจ้งแล้ว.  ส่วนใจความ  คือความหลุดพ้นทางใจที่ไม่จำกัด</p><p>จำนวน (<strong>อปฺปมาณา  เจโตวิมุตฺติ</strong>)  เป็น มหัคคตะ.  เป็นรูปาวจรโดยภูมิ แต่โดย</p><p>อารมณ์มีสัตว์บัญญัติเป็นอารมณ์.   อากิญจัญญาโดยภูมิเป็นอรูปาวจร</p><p>โดยอารมณ์มีอารมณ์ที่ไม่พึงกล่าว.  ความเป็นของว่าง  (<strong>สุญฺตา</strong>) โดยภูมิ</p><p>เป็นกามาวจร  โดยอารมณ์  มีสังขารเป็นอารมณ์. สำหรับในที่นี้ท่านหมาย</p><p>เอาวิปัสสนาว่า ความเป็นของว่าง. ความไม่มีนิมิต (<strong>อนิมิตฺตา</strong>) โดยภูมิเป็น</p><p>โลกุตตระ  โดยอารมณ์มีพระนิพพานเป็นอารมณ์  ในคำเป็นต้นว่า  "<strong>ผู้มี</strong></p><p><strong>อายุ  ความกำหนัดแล  เป็นสิ่งทำความประมาณ</strong>"  ท่านกล่าวสิ่งที่ทำความประ</p><p>มาณไว้ว่า    เหมือนอย่างว่าที่เชิงเขา   มีน้ำเน่าสิบห้าชนิด  เป็นน้ำมีสีดำ</p><p>ปรากฏราวกับว่าลึกตั้งร้อยวา  แก่ผู้มองดู  ไม่มีแม้แค่ท่วมหลังเท้าของผู้เอาไม้</p><p>เท้าหรือเชือกวัดอยู่ฉันใด. ฉันนั้นเหมือนกัน กิเลสมีความกำหนัดเป็นต้น</p><p>ยังไม่เกิดขึ้นตราบใด  ตราบนั้น  ก็ไม่มีใครสามารถรู้จักบุคคลได้  ต่าง</p><p>ก็ปรากฏเหมือนพระโสดาบัน เหมือนพระสกทาคามี และเหมือนพระอนาคามี </p><p>ต่อเมื่อความกำหนัดเป็นต้น เกิดขึ้นแก่เขา จึงปรากฏออกมาว่า เป็นผู้กำหนัด </p><p>ผู้ดุร้าย   ผู้หลง.   ความกำหนัดเป็นต้นเหล่านั้น  ย่อมเกิดขึ้นแสดงประ-</p><p>มาณของบุคคลว่า  "คนนี้เพียงเท่านี้"   ดังที่ว่ามานี้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 321</p><p>         คำว่า "<strong>ผู้มีอายุ ความหลุดพ้นทางใจที่มีสัตว์อันบุคคลพึงประมาณ</strong></p><p><strong>ไม่ได้   มีประมาณเท่าใดแล</strong>"     คือความหลุดพ้นทางใจที่ไม่มีประมาณ</p><p>มีประมาณเพียงใด   ก็แลการหลุดพ้นทางใจที่ไม่มีประมาณเหล่านั้นมีเท่า</p><p>ไร   มี   ๑๒  อย่าง คือ พรหมวิหาร  ๔ มรรค  ๔ ผล ๔. ใน ๑๒ อย่างนั้น</p><p>พรหมวิหารชื่อว่าไม่มีประมาณ  เพราะความที่การแผ่ไปไม่มีประมาณ</p><p>ที่เหลือชื่อว่าไม่มีประมาณ เพราะไม่มีกิเลสเครื่องทำประมาณ.แม้พระ</p><p>นิพพานก็ประมาณไม่ได้เหมือนกัน. ส่วนความหลุดพ้นทางใจไม่มี (ในพระ</p><p>นิพพานนั้น). ฉะนั้น ท่านจึงไม่จัดเข้า. คำว่า "<strong>ไม่กำเริบ</strong>" หมายเอาความ</p><p>หลุดพ้นทางใจคือพระอรหัตตผล. ก็แล ความหลุดพ้นทางใจคือพระอรหัตตผล</p><p>นั้น เป็นใหญ่กว่าอะไรๆ หมด. ฉะนั้น ท่านจึงว่า "<strong>อันท่านย่อมกล่าวว่าเป็น</strong></p><p><strong>เลิศ</strong>"   คำว่า  "<strong>ผู้มีอายุ ความกำหนัดแล เป็นตัวเบียดเบียน</strong>"  คือความกำหนัด</p><p>แม้เมื่อเกิดขึ้นแล้ว ย่อมเบียดเบียน ย่ำยี รบกวน บุคคล ฉะนั้น ท่านจึง</p><p>ว่า เป็นตัวเบียดเบียน (ตัวก่อให้เกิดความกังวล,  ความยุ่ง). เล่ากันมาว่า</p><p>พวกคนกำลังพากันเอาวัวนวดลานข้าวอยู่ ต่างพากันพูดว่า "ไอ้ดำ..เบียดเข้า</p><p>ไป เบียดไอ้แดงเข้าไป"  พึงทราบอรรถว่า ย่ำยี อรรถว่า เบียดเบียน ดังที่ว่า</p><p>มานี้.  แม้ในความประทุษร้ายและความหลง  ก็มีทำนองเดียวกันนี้เหมือน</p><p>กัน. สิ่งเก้าอย่างคือ อากิญจัญญายตนะ ๑  มรรคและผลอย่างละหนึ่งๆ (รวม</p><p>เป็นแปด) ชื่อ อากิญจัญญาเจโตวิมุตติ. ใน ๙ อย่างนั้น อากิญจัญญาย-</p><p>ตนะ ชื่ออากิญจัญญา เพราะไม่มีอารมณ์ที่ก่อให้เกิดความกังวล (ความเบียด</p><p>เบียน,   ความย่ำยี,  ความรบกวน,  ความยุ่งยาก, หรือน้อยหนึ่ง,  อะไรๆ</p><p>น้อยหนึ่ง) แก่ใจ. มรรค (๔) และผล (๔) ชื่ออากิญจัญญา เพราะไม่มีความ</p><p>เบียดเบียน คือเพราะความไม่มีกิเลสเครื่องย่ำยีและเครื่องก่อให้เกิดความ</p><p>กังวล,  แม้พระนิพพานก็เป็นอากิญจัญญา. แต่ไม่มีความหลุดพ้นแห่งใจ</p><p>(เพราะใจไม่มีในพระนิพพาน พระนิพพานไม่มีใจ) เพราะฉะนั้นจึงไม่จัด </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 322</p><p>เข้า. ในคำว่า   "<strong>ผู้มีอายุ  ความกำหนัดแลเป็นเครื่องทำเครื่องหมาย</strong>"  เป็น</p><p>ต้น ความว่า เมื่อความกำหนัดยังไม่เกิดตราบใด  ตราบนั้น ไม่มีใครสามารถ</p><p>รู้ได้ว่าเป็นอริยะหรือเป็นปุถุชน.  ก็แลความกำหนัดเมื่อจะเกิดขึ้นก็เกิดขึ้น</p><p>เหมือนกำลังทำเครื่องหมายสำหรับจำได้ว่า  "บุคคลนี้ ชื่อว่า  ผู้มีความ</p><p>กำหนัด"   เพราะฉะนั้น ท่านจึงว่า   "เป็นเครื่องทำเครื่องหมาย เหมือนลูกวัว</p><p>๒ ตัว ที่เหมือนกันของ ๒  ตระกูล  ตราบเท่าที่ยังไม่ได้ทำเครื่องหมายแก่</p><p>ลูกวัวทั้ง ๒ ตัวนั้น ก็ย่อมไม่มีใครที่สามารถรู้ได้ว่า   "นี้เป็นลูกวัวของตระกูล</p><p>โน้น นี้ของตระกูลโน้น"  แต่เมื่อใดเอาเหล็กแหลมที่ปลายหอกเป็นต้น มาทำ</p><p>เครื่องหมายอย่างใดอย่างหนึ่ง ก็มีผู้สามารถรู้ได้ ฉันใด ก็ฉันนั้นเหมือน</p><p>กัน. แม้ในความดุร้ายและความหลง ก็มีทำนองอย่างเดียวกันนี้เหมือนกัน.</p><p>         วิปัสสนา๑   อรูป ๔  มรรค ๔  และผล ๔ รวมเป็น ๑๓ สิ่ง (นี้) ชื่อ</p><p>ว่า   ความหลุดพ้นแห่งใจที่ไม่มีอะไรเป็นเครื่องหมาย ในสิบสามสิ่งนั้น</p><p>วิปัสสนา ชื่อว่าไม่มีอะไรเป็นเครื่องหมาย  ก็เพราะเพิกถอนเครื่องหมายว่า</p><p>เที่ยง เครื่องหมายว่าสุข เครื่องหมายว่าตัวตนเสียได้. อรูป ๔ ชื่อว่าไม่มีอะไร</p><p>เป็นเครื่องหมาย เพราะไม่มีรูปเป็นเครื่องหมาย. มรรคผล ชื่อว่าไม่มีอะไร</p><p>เป็นเครื่องหมายก็เพราะไม่มีกิเลสที่เป็นเครื่องทำเครื่องหมาย.  แม้พระ</p><p>นิพพานก็ไม่มีอะไรเป็นเครื่องหมายเหมือนกัน  แต่พระนิพพานนั้น ไม่เป็น</p><p>ความหลุดพ้นแห่งใจ  เพราะฉะนั้น ท่านจึงไม่ได้จัดเข้าไว้. แล้วทำไมจึงไม่จัด </p><p>ความหลุดพ้นแห่งใจชนิดที่เป็นของว่างไว้ด้วยเล่า    ความหลุดพ้นแห่งใจที่เป็น</p><p>ของว่างนั้น ชื่อว่าไม่เข้าไปในกิเลสทุกชนิดเลย เพราะคำ (บาลี) เป็นต้น</p><p>ว่า   "<strong>ว่างจากความกำหนัด</strong>"  เพราะฉะนั้นจึงไม่จัดเข้าไว้เป็นแผนกหนึ่งต่าง</p><p>หาก.    คำว่า    "<strong>มีใจความเป็นอันเดียวกัน</strong>"    ได้แก่    และด้วยอำนาจ</p><p>อารมณ์  ก็มีใจความเป็นอันเดียวกัน.  ก็แล  คำทั้งหมดนี้คือ  "ไม่มีประ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 323</p><p>มาณ,  ความเป็นของไม่มีเครื่องกังวล,  ความเป็นของว่าง, ไม่มีอะไรเป็น</p><p>เครื่องหมาย"  เป็นชื่อของพระนิพพานทั้งนั้น.</p><p>         จึงเป็นอันสรุปได้ว่า ก็แลตามแบบนี้ความหลุดพ้นแห่งใจที่ไม่มีประ</p><p>มาณในที่อื่น ความเป็นของไม่มีเครื่องกังวลในที่อื่น ความหลุดพ้นแห่งใจที่ไม่</p><p>มีอะไรเป็นเครื่องหมายในที่อื่น (ทั้งหมดนั้นล้วนแต่) มีใจความเป็นอันเดียว</p><p>กัน,  ตามแบบนี้ ต่างกันแต่พยัญชนะ (เท่านั้น).</p><p>         พระเถระ จบเทศนาลงตามอนุสนธิแท้  ดังที่ได้แสดงมาด้วยประการ</p><p>ฉะนี้แล.</p><p>                           <em>จบอรรถกถามหาเวทัลลสูตร  ที่  ๓ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 324</p><p>                               <strong>๔.  จูฬเวทัลลสูตร</strong></p><p>         [๕๐๕]  ข้าพเจ้าได้ฟังมาอย่างนี้ :-</p><p>         สมัยหนึ่ง  พระผู้มีพระภาคเจ้า  ประทับอยู่ในเวฬุวันซึ่งเป็นที่ประทาน</p><p>เหยื่อแก่กระแต  ใกล้กรุงราชคฤห์.</p><p>         ครั้งนั้น  อุบาสกชื่อวิสาขะเข้าไปยังสำนักนางภิกษุณีธรรมทินนา</p><p>ถวายนมัสการแล้วนั่ง  ณ  ที่ควรส่วนข้างหนึ่งแล้ว.</p><p>         [๕๐๖]  วิสาขะอุบาสกถาม นางธรรมทินนาภิกษุณี ปรารภจตุ- </p><p>สัจจธรรมว่า พระแม่เจ้า  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า สักกายะ  สักกายะ</p><p>กายของตน  กายของตน  ดังนี้  ธรรมอย่างไรเล่า  พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ตรัสว่า กายของตน.</p><p>         นางธรรมทินนาภิกษุณี  วิสัชนาว่า  วิสาขะอุบาสกผู้มีอายุ    ขันธ์ทั้ง</p><p>หลายที่เป็นอุปาทานเหล่านี้  คือกองรูปที่ยังมีความยึดมั่น  กองเวทนาที่ยัง</p><p>มีความยึดมั่น  กองสัญญาที่ยังมีความยึดมั่น  กองสังขารที่ยังมีความยึด</p><p>มั่น  กองวิญญาณที่ยังมีความยึดมั่น อุปาทานขันธ์  ๕  ประการนี้แล พระองค์</p><p>ตรัสว่า กายของตน.</p><p>         วิสาขะอุบาสก อนุโมทนาชื่นชมตามภาษิต  ของนางธรรมทินนา</p><p>ภิกษุณีว่า ถูกละ พระแม่เจ้า   ดังนี้แล้ว  จึงถามยิ่งขึ้นไปกับนางธรรมทินนา</p><p>ภิกษุณีว่า  พระแม่เจ้า  ข้อที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  สักกายสมุทัย</p><p>สักกายสมุทัย  ธรรมเป็นที่เกิดขึ้นพร้อมแห่งสักกายะ  ธรรมเป็นที่เกิดขึ้น</p><p>พร้อมแห่งสักกายะ   ที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้.</p><p>         ธ.  ตัณหา  อันใดไปพร้อมด้วยความกำหนัด   ด้วยอำนาจความ</p><p>เพลิน   มักเพลินเฉพาะในภพนั้น ๆ   ตัณหานั้น  ๓  อย่าง  กามตัณหาหนึ่งภวตัณ- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 325</p><p>หาหนึ่ง   วิภวตัณหาหนึ่ง   นี้แลพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  ธรรมเป็นที่เกิดขึ้น</p><p>พร้อมแห่งสักกายะ..</p><p>         วิ.  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสอยู่ว่า สักกายนิโรธ  สักกายนิโรธ</p><p>ธรรมเป็นที่ดับแห่งสักกายะ   ธรรมเป็นที่ดับแห่งสักกายะ  ก็ธรรมสิ่งไรเล่า</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่าธรรมเป็นที่ดับแห่งสักกายะ แม่เจ้า </p><p>         ธ.  ความดับด้วยความคลายเสียโดยไม่เหลือแห่งตัณหานั้นอันใด </p><p>ความสละ   สละคืน  ความปล่อยวาง  ความพ้นไป  ความไม่พัวพันนี้แล</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่าสักกายนิโรธ.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสแล้วว่า   ทางปฏิบัติให้สัตว์ถึง</p><p>สักกายนิโรธ     ทางปฏิบัติให้สัตว์ถึงสักกายนิโรธ     ข้อปฏิบัติอย่างไร</p><p>พระองค์ตรัสว่า  ทางปฏิบัติจะให้สัตว์ถึงสักกายนิโรธ  แม่เจ้า? </p><p>         ธ.  อริยมรรคมีองค์  ๘  นี้แล คือ ปัญญาเห็นชอบ ความดำริชอบ</p><p>กล่าววาจาชอบ    ทำการงานชอบ    เลี้ยงชีวิตชอบ    ความเพียรชอบ</p><p>ระลึกชอบ  ความตั้งจิตไว้เสมอชอบ อันนี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ทาง</p><p>ปฏิบัติจะให้สัตว์ถึงสักกายนิโรธ   คุณวิสาขะ.  </p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า !  อุปาทานก็นั้นแล  อุปาทานขันธ์ทั้ง ๕ ก็นั้นแล หรือ</p><p>อุปาทานอื่นจากุปาทานขันธ์ทั้ง    ๕.</p><p>         ธ.  วิสาขะ   อุปาทานก็นั้นแล  ปาทานขันธ์ทั้ง  ๕  ก็นั้นแล  หาใช่</p><p>ไม่   อุปาทานอื่นจากอุปาทานขันธ์ทั้ง   ๕  ก็หาใช่ไม่  คุณวิสาขะ ความกำหนัด </p><p>ด้วยอำนาจความพอใจในอุปาทานขันธ์ทั้ง  ๕  อันใด ฉันทราคะนั้นแล  เป็น</p><p>ปาทาน ในปัญจุปาทานขันธ์เหล่านั้น. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 326</p><p>         [๕๐๗]   วิ.  พระแม่เจ้า  ความเห็นว่ากายแห่งตน   ย่อมเป็นอย่างไร</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ  ปุถุชชนไม่ได้สดับแล้ว ในโลกนี้ เป็นผู้ไม่ได้พบเห็น</p><p>พระอริยเจ้าทั้งหลาย ไม่ฉลาดในธรรมของพระอริยเจ้า มิได้ฝึกใจในธรรม</p><p>ของพระอริยเจ้าแล้ว  และเป็นผู้ไม่ได้พบเห็นสัตบุรุษทั้งหลาย ไม่ฉลาดใน</p><p>ธรรมของสัตบุรุษ   มิได้ฝึกใจในธรรมของสัตบุรุษ   ผู้นั้นย่อมตามเห็น</p><p>รูป โดยความเป็นตนหรือตามเห็นตนว่า  มีรูป  พิจารณาเห็นรูปในตน หรือ</p><p>พิจารณาเห็นตนในรูป  อนึ่งปุถุชชนผู้ไม่ได้สดับแล้วนั้น  ย่อมตามเห็นเวทนา</p><p>สัญญา  สังขาร  วิญญาณ โดยความเป็นคน หรือตามเห็นตนว่า  มีเวทนา</p><p>สัญญา  สังขาร  วิญญาณ  หรือพิจารณาเห็น  เวทนา  สัญญา  สังขาร</p><p>วิญญาณในตน   หรือพิจารณาเห็นตนใน  เวทนา  สัญญา  สังขาร วิญ-</p><p>ญาณ  คุณวิสาขะ  สักกายทิฏฐิ  ย่อมเป็นอย่างนี้.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า  สักกายทิฏฐิ   ย่อมไม่มีด้วยอย่างไรเล่า</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ   อริยสาวกผู้ได้สดับแล้ว ในธรรมวินัยนี้เป็นผู้ได้พบ</p><p>เห็นพระอริยเจ้าทั้งหลาย  ฉลาดในธรรมของพระอริยเจ้า  ฝึกใจในธรรมของ</p><p>พระอริยเจ้าดีแล้ว และเป็นผู้ได้พบเห็นสัตบุรุษทั้งหลาย  ผู้ฉลาดในธรรมของ</p><p>สัตบุรุษ  ฝึกใจในธรรมของสัตบุรุษดีแล้ว  ท่านย่อมไม่ตามเห็นรูป  เวทนา</p><p>สัญญา  สังขาร  วิญญาณ  โดยความเป็นตน  หรือไม่ตามเห็นตนว่า  มี</p><p>รูป  เวทนา  สัญญา สังขาร วิญญาณ หรือไม่ตามเห็นรูป  เวทนา สัญญา</p><p>สังขาร วิญญาณในตน  หรือไม่ตามเห็นตนในรูป  เวทนา สัญญา สังขาร</p><p>วิญญาณ  คุณวิสาขะ.  สักกายทิฏฐิ  ย่อมไม่มีอย่างนี้.</p><p>         [๕๐๘]  วิ.  พระแม่เจ้า  ก็ทางมีองค์  ๘  ซึ่งเป็นธรรมไปพ้นกิเลสเป็น</p><p>อย่างไร ?</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ    ก็หนทางมีองค์   ๘   ซึ่งเป็นอริยะทางเดียวนี้</p><p>แล คือปัญญาเห็นชอบอย่างหนึ่ง ความดำริชอบอย่างหนึ่ง เจรจาชอบอย่าง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 327</p><p>หนึ่ง ทำการงานชอบอย่างหนึ่ง เลี้ยงชีวิตชอบอย่างหนึ่ง เพียรชอบอย่าง</p><p>หนึ่ง ระลึกชอบอย่างหนึ่ง  ตั้งจิตไว้ชอบอย่างหนึ่ง.</p><p>         วิ.  อริยมรรคมีองค์ ๘ เป็นธรรมที่ปัจจัยประชุมแต่งหรือเป็นธรรมที่</p><p>หาใช่ปัจจัยประชุมแต่งไม่เล่า.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ  อริยมรรคมีองค์ ๘ นี้ เป็นธรรมที่ปัจจัยประชุมแต่ง.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า   ขันธ์ทั้ง  ๓  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงสงเคราะห์</p><p>แล้ว ด้วยอริยมรรคมีองค์ ๘ หรือว่าอริยมรรคมีองค์ ๘  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าทรงย่นเข้าถือเอาด้วยขันธ์ทั้ง ๓.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ  ขันธ์ทั้ง ๓ พระผู้มีพระภาคเจ้าจะได้ทรงสงเคราะห์</p><p>ด้วยอริยมรรคมีองค์ ๘ หามิได้  ก็แลอริยมรรคมีองค์ ๘ พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าทรงสงเคราะห์ด้วยขันธ์ทั้ง ๓ ต่างหาก คุณวิสาขะ  สัมมาวาจา  สัมมา-</p><p>กัมมันตะ  ๑ สัมมาอาชีวะ ๑ ธรรมเหล่านี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงสงเคราะห์</p><p>ด้วยกองศีล.  สัมมาวายามะ ๑  สัมมาสติ   ๑  สัมมาสมาธิ   ๑ ธรรมเหล่านี้</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงสงเคราะห์ด้วยกองสมาธิ. สัมมาทิฏฐิ  ๑  สัมมาสัง</p><p>กัปปะ ๑  ธรรมเหล่านี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงสงเคราะห์ด้วยกองปัญญา.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า  ธรรมอะไรเป็นสมาธิ   ธรรมเหล่าไรเป็นนิมิตแห่ง</p><p>สมาธิ?    ธรรมเหล่าไรเป็นปริกขารของสมาธิ  สมาธิภาวนาอย่างไร</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ  ความที่จิตเป็นสภาพมีอารมณ์อันเดียว  อันนี้เป็นสมาธิ</p><p>สติปัฏฐาน  ๔  เป็นนิมิตแห่งสมาธิ สัมมัปปธาน ๔ เป็นปริกขารของสมาธิ</p><p>ความเสพธรรมเหล่านั้นเนืองๆ  การให้ธรรมเหล่านั้นเจริญ  การทำให้</p><p>ธรรมนั้นมากขึ้น  อันนี้เป็นสมาธิภาวนา. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 328</p><p>         [๕๐๙]  วิ.  ธรรมที่ได้ชื่อว่าสังขารมีเท่าไร พระแม่เจ้า-</p><p>         ธ.  สังขารทั้งหลายเหล่านี้  ๓  ประการ  คือกายสังขาร  ๑  วจี</p><p>สังขาร  ๑  จิตตสังขาร  ๑  คุณวิสาขะ.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า   ก็กายสังขารเป็นอย่างไร วจีสังขารแลจิตตสังขาร</p><p>เป็นอย่างไร</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ   ลมหายใจออกแลหายใจเข้ากลับเป็นกายสังขาร</p><p>วิตกแลวิจาร  เป็นวจีสังขาร  สัญญา  ๑  เวทนา ๑  เป็นจิตตสังขาร.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า !  เพราะเหตุอะไร  ลมหายใจออกแลหายใจเข้า จึงเป็น</p><p>กายสังขาร วิตกและวิจารจึงเป็นวจีสังขาร  สัญญาแลเวทนาจึงเป็นจิตต  </p><p>สังขาร</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ  สภาพคือลมหายใจออกแลหายใจเข้าเป็นส่วนมีใน</p><p>กาย     ติดเนื่องด้วยกาย  เพราะฉะนั้นจึงเป็นกายสังขาร.  บุคคลย่อมตรึกตรอง</p><p>แล้วจึงเปล่งวาจา  เพราะฉะนั้นวิตกแลวิจาร  จึงเป็นวจีสังขาร.  สภาพทั้ง</p><p>๒  นี้คือความจำอารมณ์ได้ ความรู้แจ้งอารมณ์  ความเสวยอารมณ์ เป็นส่วนมี</p><p>ในจิต   เพราะเนื่องด้วยจิต   เพราะฉะนั้นสัญญาแลเวทนา  จึงเป็นจิตตสังขาร</p><p>         [๕๑๐]  วิ.  พระแม่เจ้า  การเข้าสัญญาเวทยิตนิโรธย่อมมีด้วยอย่าง</p><p>ไร</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ  ภิกษุผู้เข้าสัญญาเวทยิตนิโรธอยู่ จะได้คิดว่า   เราจัก</p><p>เข้าสัญญาเวทยิตนิโรธก็ดี   ว่าบัดนี้เราจะเข้าสัญญาเวทยิตนิโรธอยู่ดังนี้ก็</p><p>ดี  หรือว่าเราสัญญาเวทยิตนิโรธแล้วดังนี้ก็ดี  หามิได้  ก็แต่จิตเช่นนั้นอันนำ</p><p>เข้าไปเพื่อความเป็นเช่นนั้น ท่านได้ให้เกิดแล้วแต่แรกเทียว.</p><p>         วิ.  พระเจ้า  เมื่อภิกษุเข้าสัญญาเวทยิตนิโรธอยู่   ธรรมเหล่าใดย่อม</p><p>ดับไปก่อน  กายสังขารดับไปก่อน  หรือวจีสังขาร  หรือจิตตสังขารดับไปก่อน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 329</p><p>         ธ.  เมื่อภิกษุเข้าสัญญาเวทยิตนิโรธ   วจีสังขารย่อมดับไปก่อน ต่อนั้น</p><p>กายสังขาร ภายหลังจิตสังขาร  คุณวิสาขะ.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า   การออกจากสัญญาเวทยิ นิโรธสมาบัติเป็นอย่างไร?</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ  เมื่อภิกษุออกอยู่จากสัญญาเวทยิตนิโรธสมาบัติ  </p><p>จะมีสำคัญหมายรู้ว่า  เราจักออกก็ดี  เราออกอยู่ก็ดี   เราออกแล้วก็ดี  จากสัญญา</p><p>เวทยิตนิโรธสมาบัติดังนี้หามิได้   ก็แต่จิตเช่นนั้นอันนำเข้าไปเพื่อความเป็น</p><p>เช่นนั้น  ท่านได้ให้เกิดแล้วแต่แรกเทียว.</p><p>         วิ.  เมื่อภิกษุออกจากสัญญาเวทยิตนิโรธสมาบัติ   ธรรมเหล่าใดเกิด </p><p>ขึ้นก่อน กายสังขาร หรือวจีสังขาร  หรือจิตตสังขาร พระแม่เจ้า.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ.  เมื่อภิกษุออกจากสัญญาเวทยิตนิโรธสมาบัติ   จิตต-</p><p>สังขารเกิดขึ้นก่อน  ต่อนั้นกายสังขาร  แล้ววจีสังขาร.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า   ก็ผัสสะเท่าไรถูกต้องภิกษุผู้ออกจากสัญญา</p><p>เวทยิตนิโรธสมาบัติแล้ว.</p><p>         ธ.  ผัสสะ  ๓  ประการ คือผัสสะคือรู้สึกว่างหนึ่ง  ผัสสะคือรู้สึกไม่มี</p><p>นิมิตหนึ่ง  ผัสสะคือรู้สึกหาที่ตั้งมิได้หนึ่ง  เหล่านี้  ย่อมถูกต้องภิกษุผู้ออกจาก</p><p>สัญญาเวทยิตนิโรธสมาบัติแล้ว.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า.  จิตของภิกษุผู้ออกจากสัญญาเวทยิตนิโรธสมาบัติ </p><p>แล้ว ย่อมน้อมไปในธรรมสิ่งใด  โอนไปในธรรมสิ่งใด โอนไปในธรรมสิ่งไร.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ.  จิตของภิกษุผู้ออกจากสัญญาเวทยิตนิโรธสมาบัติ  </p><p>แล้ว  ย่อมน้อมไปในความสงัด  โอนไปในความสงัด   เงื้อมไปในความสงัด. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 330</p><p>         [๕๑๑]  วิ.  พระแม่เจ้า   ก็ความเสวยอารมณ์มีเท่าไร.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ  ความเสวยอารมณ์มี ๓ ประการเหล่านี้  คือความ</p><p>เสวยอารมณ์เป็นสุขอย่างหนึ่ง  ความเสวยอารมณ์เป็นทุกข์อย่างหนึ่ง  ความ</p><p>เสวยอารมณ์ไม่ใช่สุขไม่ใช่ทุกข์อย่างหนึ่ง </p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า.  สุขเวทนาเป็นอย่างไร ทุกขเวทนาเป็นไฉน อทุกขมสุข</p><p>เวทนาคือสิ่งอะไร.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ. ความเสวยอารมณ์ที่เป็นสุขสำราญ ซึ่งเป็นไปใน</p><p>กาย หรือเป็นไปในจิต  อันนี้เป็นสุขเวทนา  ความเสวยอารมณ์ที่เป็นทุกข์ไม่</p><p>สำราญ   ซึ่งเป็นไปในกาย  หรือเป็นไปในจิต  อันนี้เป็นทุกขเวทนา  ความเสวย</p><p>อารมณ์ที่มิใช่ความสำราญแลมิใช่ความไม่สำราญ  เป็นไปในกาย  หรือเป็น</p><p>ไปในจิต  อันนี้เป็นอทุกขมสุขเวทนา  คุณวิสาขะ. </p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า.  ก็สุขเวทนาคงเป็นสุขอยู่ได้เพราะอะไร  กลายเป็นทุกข์</p><p>เพราะอะไร.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ  สุขเวทนาคงเป็นสุขเพราะทรงอยู่  กลายเป็นทุกข์</p><p>เพราะแปรไป  ทุกขเวทนาคงเป็นทุกข์เพราะทรงอยู่  กลายเป็นสุขเพราะแปร</p><p>ไป อทุกขมสุขเวทนาเป็นสุขเพราะรู้ชอบ เป็นทุกข์เพราะรู้ไม่ชอบ.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า  อนุสัยอะไรย่อมตามนอนอยูในสุขเวทนา อนุสัยอะไร</p><p>ตามนอนอยู่ในทุกขเวทนา  อนุสัยอะไรตามนอนอยู่ในอทุกขมสุขเวทนา.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ.   กามราคานุสัย   ย่อมตามนอนอยู่ในสุขเวทนา</p><p>ปฏิมานุสัย   ตามนอนอยู่ในทุกขเวทนา  อวิชชานุสัย  ตามนอนอยู่ในอทุกขม-</p><p>สุขเวทนา. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 331</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า.  ก็ราคานุสัยย่อมตามนอนอยู่ในสุขเวทนาทั้งหมด</p><p>หรือ ปฏิฆานุสัยย่อมตามนอนอยู่ในทุกขเวทนาทั้งสิ้น  หรือว่าอวิชชานุสัยย่อม</p><p>ตามนอนอยู่ในอทุกขมสุขเวทนาทั้งปวง.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ.  ราคานุสัย ปฏิฆานุสัย แลอวิชชานุสัย จะได้มา</p><p>ตามนอนอยู่ในสุขเวทนา ทุกขเวทนา แลอทุกขมสุขเวทนา  ทั้งหมดหามิได้.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า !  อะไรอันสุขเวทนาจะพึงละได้ด้วย อะไรจะพึงละได้</p><p>ด้วยทุกขเวทนา  อะไรจะพึงละได้ด้วยอทุกขมสุขเวทนา.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ. ราคานุสัยจะพึงละได้ด้วยสุขเวทนา  ปฏิฆานุสัยจะพึง</p><p>ละได้ด้วยทุกขเวทนา  อวิชชานุสัยจะพึงละได้ด้วยอทุกขมสุขเวทนา.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า.  ราคานุสัยจะพึงละเสียในสุขเวทนาทั้งนั้น  ปฏิฆานุสัย</p><p>จะพึงละเสียด้วยทุกขเวทนาทั้งนั้น  อวิชชานุสัยจะพึงละเสียด้วยอทุกขมสุข</p><p>เวทนาทั้งนั้นหรือ</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ  ราคานุสัย  ปฏิฆานุสัย  แลอวิชชานุสัย  จะพึงละได้</p><p>ด้วยสุขเวทนา  ทุกขเวทนา   อทุกขมสุขเวทนาทั้งนั้น  หามิได้.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า  ราคานุสัย  ปฏิฆานุสัย  อวิชชานุสัย   พึงละเสียได้ด้วย</p><p>สุขเวทนา  ทุกขเวทนา  อทุกขมสุขเวทนา  ทั้งปวงหรือ</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ  ราคานุสัย  ปฏิฆานุสัย  อวิชชานุสัย จะพึงละได้ด้วยสุข</p><p>เวทนา ทุกขเวทนา อทุกขมสุขเวทนา ทั้งปวงหามิได้. ภิกษุในธรรมวินัย</p><p>นี้ สงัดจากกามทั้งหลาย สงัดจากธรรมที่เป็นอกุศลทั้งหลายแล้วเทียว ได้บรรลุ</p><p>ปฐมฌาน อันประกอบด้วยวิตกวิจารมีปิติแลอกุศลเกิดแต่ความสงัดจากนิวรณ์</p><p>แล้วแลอยู่  ท่านย่อมละราคะด้วยปฐมฌานนั้น, ราคานุสัย  จะได้มาตามนอน</p><p>อยู่ในปฐมฌานนั้นหามิได้. อนึ่งภิกษุในธรรมวินัยนี้พิจารณาอยู่ว่า  เมื่อไร</p><p>เราจักได้บรรลุอายตนะที่พระอริยะทั้งหลายได้บรรลุแล้วแลอยู่บัดนี้  แล้วแลอยู่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 332</p><p>เหมือนท่าน ดังนี้  เมื่อภิกษุเข้าไปตั้งความรักใคร่ทยานไว้ในวิโมกข์ ซึ่งเป็น</p><p>อนุตรธรรมทั้งหลายอย่างนี้ เพราะความรักใคร่ทยานในวิโมกข์เป็นปัจจัย</p><p>โทมนัสย่อมเกิดขึ้น  ท่านละปฏิฆะได้เพราะความทยานในอนุตรวิโมกข์</p><p>นั้น  ปฏิฆานุสัยย่อมไม่ตามนอนอยู่ในความทยานในอนุตรวิโมกข์นั้น  คุณวิสาขะ</p><p>อนึ่งภิกษุในธรรมวินัยนี้  เพราะละความสุขความทุกข์เสีย  เพราะความ</p><p>โสมนัสแลความโทมนัสทั้ง  ๒  ดับสูญในก่อนเทียว แล้วได้บรรลุฌานที่ ๔</p><p>อันไม่มีสุขไม่มีทุกข์  มีความที่สติเป็นคุณบริสุทธิ์เพราะอุเบกขาแล้วแล</p><p>อยู่  ท่านย่อมละอวิชชาได้ด้วยจตุตถฌานนั้น  อวิชชานุสัยย่อมไม่ตามนอนอยู่</p><p>ในจตุตถฌานนั้น. </p><p>         [๕๑๒]  วิ.  พระแม่เจ้า.  ก็สิ่งใดเป็นส่วนเปรียบแห่งสุขเวทนา</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ.  ความกำหนัด เป็นส่วนเปรียบแห่งสุขเวทนา</p><p>         วิ.  สิ่งใดเล่า  เป็นส่วนเปรียบแห่งทุกขเวทนา พระแม่เจ้า</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ. โทษะกระทบใจ เป็นส่วนเปรียบแห่งทุกขเวทนา</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า. สิ่งใดเล่า เป็นส่วนเปรียบแห่งอทุกขมสุขเวทนา</p><p>         ธ.  ความไม่รู้แจ้ง  เป็นส่วนเปรียบแห่งอทุกขมสุขเวทนา คุณวิสาขะ. </p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า.  ก็สิ่งใดเล่า  เป็นส่วนเปรียบแห่งอวิชชา.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ.  ความที่ไม่รู้แจ้งชัด   เป็นส่วนเปรียบแห่งอวิชชา.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า.  ก็สิ่งใดเล่า  เป็นส่วนเปรียบแห่งวิชชา.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ.  ความพ้นกิเลส เป็นส่วนเปรียบแห่งวิชชา.</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า.  ก็สิ่งใดเล่าเป็นส่วนเปรียบแห่งวิมุตติ.</p><p>         ธ.  คุณวิสาขะ. พระนิพพาน เป็นส่วนเปรียบแห่งวิมุตติ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 333</p><p>         วิ.  พระแม่เจ้า  ก็อะไรเล่า  เป็นส่วนเปรียบแห่งนิพพาน.</p><p>         ธ.  วิสาขะ    ท่านล่วงเกินปัญหาเสียแล้ว   ไม่อาจถือเอาที่</p><p>สุดรอบ  แห่งปัญหาทั้งหลายได้    ด้วยว่าการประพฤติพรหมจรรย์ ก็ย่อม</p><p>หยั่งลงในพระนิพพาน  มีพระนิพพานเป็นที่ถึงในเบื้องหน้า   มีที่สุดจบลงเพียง</p><p>พระนิพพานเท่านั้น.  ถ้าหากท่านจำนงอยู่ไซร้  พึงไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>แล้วกราบทูลถามความเรื่องนี้เถิด   และพระผู้มีพระภาคเจ้าจะตรัสพยากรณ์</p><p>แก่ท่านฉันใด  ท่านก็พึงทรงจำข้อพยากรณ์นั้นไว้  ฉันนั้นเถิด.</p><p>         [๕๑๓]  ลำดับนั้น วิสาขอุบาสก ชื่นชมอนุโมทนาข้อภาษิตแห่งนาง</p><p>ธรรมทินนาภิกษุณีแล้ว ลุกขึ้นจากอาสนะที่นั่ง  ถวายนมัสการทำประทัก</p><p>ษิณ  นางธรรมทินนาภิกษุณีแล้ว เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้าถึงที่ประ</p><p>พับ  ถวายบังคมแล้วนั่ง  ณ ที่ควรแล้ว  กราบทูลข้อปุจฉาแลพยากรณ์ ที่ตนไต่</p><p>ถามและข้อความที่นางธรรมทินนาภิกษุณีวิสัชนาทุกประการ  ให้พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าทรงทราบ  แต่เบื้องต้นตลอดถึงที่สุด.  ครั้นวิสาขอุบาสกกราบ</p><p>ทูลอย่างนั้นแล้ว พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า วิสาขะ. นางธรรมทินนาภิกษุณี</p><p>เป็นบัณฑิตมีปัญญายิ่งใหญ่  และข้อความอันนี้ แม้หากว่าท่านจะถามเรา</p><p>ผู้ตถาคต   ตถาคต ก็จะพึงพยากรณ์กล่าวแก้ข้อวิสัชนาอย่างนี้  เหมือนข้อ</p><p>ความที่นางธรรมทินนาภิกษุณีได้พยากรณ์แล้ว ไม่แปลกกันเลย อันนี้แล</p><p>เป็นเนื้อความนั่นแล้ว ท่านจงจำทรงไว้ให้แน่นอนเถิด. พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ตรัสพระพุทธพจน์อันนี้แล้ว วิสาขอุบาสกก็ได้ชื่นชมเพลินเฉพาะภาษิต</p><p>แห่งพระผู้มีพระภาคเจ้าด้วยประการฉะนี้.</p><p>                                      <em>จบจูฬเวทัลลสูตรที่  ๔ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 334</p><p>                     <strong>อรรถกถาจุลลเวทัลลสูตร</strong></p><p>         จุลลเวทัลลสูตรขึ้นต้นว่า  "<strong>ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้</strong>".</p><p>         ในคำเหล่านั้น  คำว่า  "<strong>วิสาขอุบาสก</strong>"  ได้แก่  อุบาสกผู้มีชื่ออย่างนั้น</p><p>ว่า  "วิสาข".  คำว่า  "<strong>โดยที่ใดนางธรรมทินนา</strong>"  คือเข้าไปหาถึงที่ซึ่งภิกษุณี</p><p>ชื่อธรรมทินนาอยู่.</p><p>         วิสาขะนี้คือใครกันเล่า</p><p>         นางธรรมทินนาเป็นใคร</p><p>         ทำไมจึงเข้าไปหา</p><p>         เมื่อนางธรรมทินนายังเป็นคฤหัสถ์  วิสาขะเป็นเจ้าของเรือน  (เป็นสามี)</p><p>เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าพระองค์นั้นได้ตรัสรู้พระสัมมาสัมโพธิญาณ</p><p>แล้วทรงหมุนล้อพระธรรมอันประเสริฐ  ได้ทรงแนะนำกุลบุตรมียศเป็นต้น</p><p>เสด็จบรรลุถึงตำบลอุรุเวลา.  ในที่นั้นได้ทรงแนะนำชฏิลพันคนแล้วเสด็จดำเนิน</p><p>ไปยังกรุงราชคฤห์กับหมู่ภิกษุณีขีณาสพชฏิลเก่า  แล้วทรงแสดงธรรมถวาย</p><p>พระเจ้าพิมพิสารมหาราชซึ่งเสด็จดำเนินมาพร้อมกับบริษัทแสนสองหมื่นคน</p><p>เพื่อเฝ้าพระพุทธเจ้า.  ในแสนสองหมื่นคนที่มาพร้อมกับพระราชาในครั้งนั้น</p><p>หนึ่งหมื่นคนประกาศตนเป็นอุบาสก.  อีกหนึ่งแสนหนึ่งหมื่นคนพร้อมกับ</p><p>พระเจ้าพิมพิสาร  ดำรงอยู่ในโสดาปัตติผล.  อุลาสกนี้เป็นคนหนึ่งในจำนวนนั้น</p><p>เมื่อดำรงอยู่ในโสดาปัตติผลในการเฝ้าครั้งแรกนั่นเอง  พร้อมกับคนเหล่านั้น</p><p>แล้ว  ในอีกวันหนึ่งก็ได้ฟังธรรมสำเร็จสกทาคามิผล  แต่นั้นมาในภายหลัง</p><p>วันหนึ่ง  ได้ฟังธรรมจึงได้ดำรงอยู่ในอนาคามิผล  เมื่อได้เป็นพระอนาคามีแล้ว</p><p>มาสู่เรือน  ไม่ได้มาอย่างวันเหล่าอื่นที่มองนั่นดูนี่  หัวเราะยิ้มแย้มพลางเดิน</p><p>เข้ามา.  หากแต่กลายเป็นคนสงบอินทรีย์มีใจสงบเดินเข้าไป.</p><p>๑.  พระสูตร-จูฬเวทัลลสูตร </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 335</p><p>         นางธรรมทินนาแง้มหน้าต่างพลางมองไปที่ถนนเห็นเหตุการณ์ใน</p><p>การมาของเขาแล้วก็คิดว่า  "นี่อะไรกันหนอ"  เมื่อยืนที่หัวบันไดทำการต้อน</p><p>รับเขาพลางก็เหยียดเมื่อยื่นออกไป.  อุบาสกกลับหดมือของตนเสีย.  นางคิด</p><p>ว่า  "เราจงรู้ในเวลารับประทานอาหารมื้อเช้า".   แต่ก่อนอุบาสกย่อมรับ</p><p>ประทานพร้อมกันกับนาง  แต่วันนั้น  ไม่ยอมมองนาง  ทำราวกะว่าโยคาวจร</p><p>ภิกษุ  รับประทานคนเดียวเท่านั้น.  นางคิดว่า  "เวลานอนเราจะรู้"  อุบาสก</p><p>ไม่ยอมเข้าห้องพระศรีนั้น,   สั่งให้จัดห้องอื่นให้ตั้งเตียงน้อยที่สมควรแล้วนอน.</p><p>         อุบาสิกามาคิดว่า  "อะไรกันหนอ  เขามีความปรารถนาข้าง</p><p>นอก  หรือคงถูกผู้ชอบยุแหย่คนใดคนหนึ่ง ยุให้แตก ?  หรือว่า  เรานี่แหละ</p><p>มีความผิดอะไรๆ"   แล้วก็เกิดเสียใจอย่างแรง  ตัดสินใจว่า  "ตลอดเวลาวัน</p><p>สองวันที่เขาอยู่นี่แหละ  จะต้องรู้ให้จนได้"  แล้วจึงไปสู่ที่บำรุงเขาไหว้แล้วก็ยืน</p><p>อยู่.  อุบาสกถามว่า  "ธรรมทินนา  ทำไมจึงมาผิดเวลาล่ะ"</p><p>         ธรรม.  "ค่ะ  ลูกเจ้า.  ดิฉันมา,  ท่านไม่เหมือนคนเก่า,  ขอถามหน่อย</p><p>เถิดค่ะว่า  ท่านมีความปรารถนาภายนอกหรือคะ?"</p><p>         อุ.  "ไม่มีหรอก  ธรรมทินนา."</p><p>         ธรรม.  "มีใครอื่นเป็นคนยุแหย่หรือคะ"</p><p>         อุ.  "แม้นี้ก็ไม่มี"</p><p>         ธรรม.  "เมื่อเป็นเช่นนั้น  ตัวดิฉันเองคงจะมีความผิดไรๆ  หรือคะ?"</p><p>         อุ.  "ถึงเธอเอง  ก็ไม่มีความผิด"</p><p>         ธรรม.  "แล้วทำไมท่านจึงไม่ทำแม้เพียงการพูดจาปราศรัยตามปกติ</p><p>กับดิฉันเล่าคะ"</p><p>         เขาคิดว่า  "ชื่อว่าโลกุตตรธรรมนี้เป็นภาระหนัก  ไม่พึงเปิดเผย  แต่ถ้า</p><p>แลเราไม่บอก,  ธรรมทินนานี้จะพึงหัวใจแตกตายในที่นี้เอง"  เพื่ออนุเคราะห์ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 336</p><p>นางจึงบอกว่า   "ธรรมทินนา  ฉันฟังธรรมเทศนาของพระศาสดาแล้วได้บรรลุ</p><p>โลกุตตรธรรม,     ผู้ได้บรรลุโลกุตตรธรรมนั้นแล้ว     การกระทำแบบ</p><p>โลกๆ อย่างนี้   ย่อมไม่เป็นไป,  ถ้าเธอต้องการ,  ทรัพย์ส่วนของเธอ  ๔๐๐</p><p>ล้าน ส่วนของฉันอีก  ๔๐๐  ล้าน รวมแล้วก็มีทรัพย์อยู่  ๘๐๐ ล้าน, เธอเป็น</p><p>ใหญ่ในที่นี้แล้วจงอยู่ดำรงตำแหน่งแม่  หรือตำแหน่งน้องสาวของฉันก็ได้</p><p>ฉันจะขอเลียงชีพด้วยเพียงก้อนข้าวที่เธอให้,  ถ้าเธอจะไม่ทำอย่างที่ว่ามานี้</p><p>ก็จงเอาโภคะเหล่านี้ไปเรือนตระกูลก็ได้,  และก็ถ้าเธอมีความต้องการขาย</p><p>ภายนอก  ฉันก็จะตั้งเธอไว้ในตำแหน่งน้องสาว  หรือตำแหน่งลูกสาวแล้วเลี้ยง</p><p>ดู".</p><p>         นางคิดว่า  "ผู้ชายปกติ  จะไม่มีใครพูดอย่างนี้,   เขาคงแทงทะลุโลกุตตร</p><p>ธรรมเป็นแน่ ก็ผู้ชายเท่านั้นหรือที่พึงแทงทะลุธรรมนั้นได้  หรือแม้เป็นผู้หญิง</p><p>ก็สามารถแทงทะลุได้"  จึงพูดกับวิสาขะว่า   "ธรรมนั้นผู้ชายเท่านั้นหรือหนอ</p><p>ที่พึงได้คะ   หรือแม้เป็นผู้หญิงก็สามารถได้ด้วยค่ะ"</p><p>         อุ.  "พูดอะไร   ธรรมทินนา  ผู้ที่เป็นนักปฏิบัตินั้น  ย่อมเป็นทายาทของ</p><p>ธรรมนั้น ผู้ที่มีอุปนิสัยก็ย่อมได้รับธรรมนั้น" </p><p>         ธรรม.  "เมื่อเป็นอย่างนั้น ขอให้ท่านยินยอมให้ดิฉันบวชค่ะ"</p><p>         อุ.  "ดีแล้วที่รัก  ฉันเองก็อยากจะแนะนำในทางนี้เหมือนกัน แต่ยังไม่รู้</p><p>ใจเธอจึงไม่พูด"   แล้วก็ไปเฝ้าพระเจ้าพิมพิสารในทันที  ถวายบังคมแล้วก็ได้</p><p>ยืนอยู่ พระราชาตรัสถามว่า   "คฤหบดี   ทำไมจึงได้มาผิดเวลาล่ะ"</p><p>         วิ.  "ขอเดชะ  นางธรรมทินนาพูดว่า    "ดิฉันจะบวช".</p><p>         ร.  "นางสมควรจะได้อะไรเล่า"</p><p>         วิ.  "ไม่มีอะไรอื่น,  ได้วอทอง  และรับสั่งให้จัดตกแต่งพระนครก็</p><p>เหมาะ  ขอเดชะ". </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 337</p><p>         พระราชาประทานวอทองแล้วรับสั่งให้ตบแต่งพระนครแล้ว.</p><p>         วิสาขะให้นางธรรมทินนาอาบน้ำหอม ให้ประดับประดาด้วยเครื่องสำ</p><p>อาทุกอย่าง ให้นั่งบนวอทอง  แวดล้อมด้วยหมู่ญาติ   บูชาด้วยดอกไม้หอมเป็น</p><p>ต้นพลางเหมือนทำแก่พวกชาวกรุง ไปสู่สำนักภิกษุณีแล้วเรียนว่า  "ขอให้</p><p>นางธรรมทินนาบวชเถิด   แม่เจ้า"  พวกภิกษุณี  พูดว่า   "คฤหบดี  กะความผิด </p><p>อย่างหนึ่งหรือสองอย่าง  ก็ควรจะอดทนได้"</p><p>         วิสาขะจึงเรียนว่า   "ไม่มีความผิดอะไรหรอก  แม่เจ้า  เธอบวชด้วย</p><p>ศรัทธา"   ลำดับนั้น  ภิกษุณีผู้สามารถรูปหนึ่ง  จึงบอกกัมมัฏฐานหมวดห้า</p><p>แห่งหนัง  ให้โกผมแล้วให้บวช. วิสาขะ พูดว่า  "แม่เจ้า พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ตรัสพระธรรมไว้ดีแล้ว,   ท่านจงยินดีเถิด"   ไหว้แล้วหลีกไป.</p><p>         ตั้งแต่วันที่นางบวชแล้ว  ลาภสักการะก็เกิดขึ้น เพราะเหตุนั้นนางจึง</p><p>ยุ่งจนหาโอกาสทำสมณธรรมไม่ได้. ทีนั้น  พวกพระเถรีที่เป็นอาจารย์และ</p><p>อุปัชฌาย์จึงพานางไปบ้านนอก  แล้วก็ให้เรียนกัมมัฏฐานตามชอบใจใน</p><p>อารมณ์สามสิบแปดอย่างเริ่มทำสมณธรรม สำหรับนางลำบากไม่นาน</p><p>เพราะเป็นผู้มีอภินิหารสมบูรณ์.</p><p>         ความสังเขปมีว่า  ท้ายแสนกัปจากภัทรกัปนี้ไป พระศาสดาทรงพระ-</p><p>นามว่า ปทุมุตตระ ทรงอุบัติในโลก. ครั้งนั้น  นางธรรมทินนานี้  เป็นหญิงคน</p><p>ใช้ในตระกูลหนึ่ง  ขายผมของตนแล้วถวายทานแด่พระอัครสาวกชื่อสุชาต-</p><p>เถระแล้วได้ทำความปรารถนาไว้.  เพราะถึงพร้อมด้วยอภินิหารแห่งความ</p><p>ปรารถนานั้น  นางจึงไม่เหนื่อยมาก  สองสามวันเท่านั้นเองก็ได้สำเร็จเป็นพระ</p><p>อรหันต์แล้วมาคิดว่า   "เราได้บวชในศาสนาเพราะประโยชน์อันใด เราถึงที่</p><p>สุดประโยชน์อันนั้นแล้ว,  เราอยู่บ้านนอกหาประโยชน์อะไร ?  พวกญาติเรา </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 338</p><p>จะทำบุญ, ถึงภิกษุณีสงฆ์  ก็จะไม่ลำบากด้วยปัจจัย  เราจะไปกรุงราชคฤห์"</p><p>แล้วก็ได้พาภิกษุณีสงฆ์ไปกรุงราชคฤห์นั่นเอง.</p><p>         วิสาขะได้ฟังว่า   "เขาว่านางธรรมทินนามา"  จึงคิดว่า  "นางบวชแล้ว</p><p>ไปบ้านนอกยังไม่นานเลย ก็กลับมาเมื่อไม่นานนี่เอง  จักเป็นอย่างไรหนอ?" </p><p>แล้วก็ได้ไปสำนักนางภิกษุณีด้วยการไปเป็นครั้งที่สอง.   เพราะเหตุนั้น</p><p>พระอานนท์จึงว่า  "ครั้งนั้นแลวิสาขอุบาสก ได้เข้าไปหานางธรรมทินนาถึงที่</p><p>อยู่"  ดังนี้.</p><p>         คำว่า  "<strong>ได้กล่าวคำนี้แล้ว</strong>"    คือได้กล่าวคำเป็นต้นว่า     กายของ</p><p>ตน"  นี้.  ทำไมจึงได้กล่าว   เล่ากันมาว่า  เขามีความคิดอย่างนี้ว่า   "การจะ</p><p>ถามอย่างนี้ว่า  แม่เจ้า  ยังยินดีอยู่หรือ   หรือไม่ยินดี "  ไม่ใช่หน้าที่ของบัณฑิต </p><p>เราจะน้อมเข้าไปในอุปาทานขันธ์ห้าแล้วถามปัญหา,      ด้วยการแก้ปัญหา</p><p>นั่นแหละ  เราก็จะทราบว่านางมีความยินดีหรือไม่ยินดี  ฉะนั้นจึงได้กล่าว.</p><p>พอนางธรรมทินนาได้ฟังคำนั้น  ไม่กล่าวว่า   "คุณวิสาขะ!   ดิฉันเพิ่งบวช</p><p>มาไม่นานจะทราบกายตนหรือกายคนอื่นแต่ไหน"  หรือว่า   "คุณจงไปหาแล้ว</p><p>ถามพระเถรีรูปอื่นเถิด"   เมื่อดำรงอยู่ในวิสัยแห่งปัญญาเครื่องแตกฉานแก้</p><p>ปัญหาอยู่  เหมือนรับของที่เขาฝาก, เหมือนแก้เงื่อนบ่วงข้างหนึ่ง,  เหมือนถาง</p><p>ทางช้างในที่รก   เหมือนแงะกะติ๊บด้วยปลายดาบ   จึงกล่าวว่า   " คุณ</p><p>วิสาข  อุปาทานขันธ์   ๕   เหล่านี้แล"   ดังนี้เป็นต้น.</p><p>         ในคำเหล่านั้น คำว่า  "<strong>ห้า</strong>"   เป็นคำกำหนดนับ  คำว่า  "<strong>อุปาทานขันธ์</strong>"</p><p>ได้แก่  พึงทำให้อรรถกถาอุปาทานขันธ์พิสดารแล้วกล่าวในที่นี้โดยนัยเป็นต้น</p><p>อย่างนี้ว่า  "ขันธ์อันมีอุปาทานเป็นปัจจัย"   ก็แลอรรถกถาแห่งอุปาทานขันธ์</p><p>นั้น ท่านขยายไว้อย่างพิสดารในวิสุทธิมรรคนั่นเหละ เพราะฉะนั้นพึงทราบ</p><p>โดยนัยที่ท่านทำให้พิสดารเสร็จแล้วในวิสุทธิมรรคนั้นเถิด. คำที่จะพึงกล่าว </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 339</p><p>แม้ในสักกายสมุทัยเป็นต้นนั้น   ก็ได้กล่าวไว้เสร็จแล้วในที่นั้นๆ ในหนหลัง</p><p>เหมือนกัน.  เมื่อวิสาขะได้ฟังการแก้สัจจะสี่นี้แล้ว ก็ทราบว่าพระเถรียินดี</p><p>แล้ว เพราะว่าผู้ที่กระสันไม่ยินดีในพระพุทธศาสนานั้น ไม่สามารถจะแก้</p><p>ปัญหาที่ถามแล้วถามเล่าได้ เหมือนเอาแหนบมาถอนผมหงอกทีละเส้นๆ</p><p>เหมือนขนทรายออกจากเชิงเขาสิเนรุ.   ก็เพราะสัจจะสี่อย่างนี้ปรากฏแล้วใน</p><p>พระพุทธศาสนาเหมือนพระจันทร์และพระอาทิตย์ปรากฏในโลก  ด้วยว่าพระ</p><p>ผู้มีพระภาคเจ้าก็ดี พระมหาเถระทั้งหลายก็ดี  ที่อยู่ในท่ามกลางบริษัทย่อม</p><p>ประกาศแต่สัจจะเท่านั้น,  ภิกษุสงฆ์ก็ให้พวกกุลบุตรเรียนปัญหาว่า ''อะไร</p><p>ชื่อว่าสี่?  อริยสัจจ์สี่"  ตั้งแต่วันที่บวชไปวิสาขะคิดว่า และนางธรรมทินนานี้ก็</p><p>เป็นบัณฑิตที่ฉลาด   ดำรงอยู่ในความเป็นผู้ฉลาดในอุบาย ได้นำเอามาแล้ว</p><p>ก็สามารถกล่าวแม้ด้วยแนวที่ได้ฟังมาแล้ว ฉะนั้นใครๆ จึงไม่สามารถจะ</p><p>รู้ความแทงตลอดสัจจะของนางด้วยเหตุมีประมาณเท่านี้.  ทั้งเราก็อาจรู้ได้</p><p>ด้วยการแก้ปัญหาเกี่ยวกับการจำแนกสัจจะ  เมื่อจะพลิกกลับไปยังสัจจะทั้ง</p><p>สองที่กล่าวไว้ในหนหลังทำให้ลี้ลับแล้วถามว่า  "ข้าพเจ้าจะขอถามปัญหาที่มี</p><p>เงื่อนงำ"  จึงกล่าวคำว่า   "แม่เจ้า!  อุปาทานนั้นแหละ  หนอแล"  ดังนี้เป็นต้น.</p><p>         ในการแก้ปัญหานั้นว่า    "<strong>คุณวิสาขะ !  นั้นแล ไม่ใช่อุปาทานเลย</strong>"</p><p>มีคำอธิบายว่า  นั้นไม่ใช่เป็นอุปาทานเลย แต่เป็นขันธ์  ๕ ต่างหาก  เพราะเป็น</p><p>สภาพที่เป็นเอกเทศจากกองสังขารของอุปาทาน และอุปาทานก็ไม่ใช่นอก</p><p>ไปจากอุปาทานขันธ์ทั้ง  ๕.  เพราะถ้าสิ่งนั้นแลพึงเป็นอุปาทานไซร้สภาพมี</p><p>รูปเป็นต้น  ก็พึงเป็นอุปาทานไปด้วย.  ถ้าอุปาทาน  พึงเป็นสิ่งนอกเหนือ</p><p>(ไปจากรูปเป็นต้น) ไซร้ ก็จะเป็นขันธวิมุตติ  (หลุดไปจากขันธ์) เหมืออนุสัย</p><p>เหมือนบัญญัติ   และเหมือนนิพพานที่ไม่ประกอบกับจิตในสมัยอื่น.  หรือ</p><p>ไม่ก็จะต้องบัญญัติขันธ์ที่  ๖ เพิ่มอีก,  เพราะฉะนั้น นางธรรมทินนาจึงแก้</p><p>อย่างนี้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 340</p><p>         เมื่อได้ฟังคำพยากรณ์ของนาง,  วิสาขะก็ถึงความแน่ใจว่า   "นางนี้ได้</p><p>บรรลุความแทงตลอดแล้ว"  แล้วคิดว่า   "ผู้ที่ไม่ใช่ขีณาสพไม่พบเห็นไม่เป็นผู้รู้</p><p>จักทำให้พิสดาร  เปรียบปานแกว่งประทีปพันดวงให้สั่นไหว  จะไม่สามารถ</p><p>แก้ปัญหาที่มิดชิดปิดซ่อนไว้    ไตรลักษณ์นำมาถึงลึกซึ้งเห็นปานนี้ได้</p><p>เลย,  แต่นางธรรมทินนานี้ถึงที่สุด  (คือพระนิพพาน) ได้ที่พึ่งในศาสนา</p><p>บรรลุปัญญาแตกฉาน   ถึงความกล้าหาญ   กำจัดภพเป็นขีณาสพผู้ยิ่ง</p><p>ใหญ่ สามารถไขปัญหาที่ข้าถาม"  จึงคิดว่า   บัดนี้   เราจะถามปัญหา ที่แสน</p><p>จะสลับซับซ้อนกะนางอีก"   เมื่อจะถามปัญหานั้นจึงกล่าวคำว่า  "อย่างไร</p><p>เล่า  แม่เจ้า"     ดังนี้  เป็นต้น.</p><p>         ในการแก้ปัญหานั้น   คำเป็นต้นว่า  "ผู้ไม่ได้ฟังแล้ว"   ท่านได้ให้</p><p>พิสดารแล้วในมูลปริยายสูตรนั่นเอง. คำว่า  " ย่อมพิจารณาเห็นรูปโดยความ</p><p>เป็นต้น"   คือบุคคลบางคนในโลกนี้  ย่อมพิจารณาเห็นรูปโดยความเป็น</p><p>ตน  ย่อมพิจารณาเห็นรูปและตนเป็นสิ่งไม่ใช่สองว่า   "รูปอันใดฉันก็อัน</p><p>นั้น ฉันอันใด รูปก็อันนั้น". เปรียบเหมือนเมื่อตะเกียงน้ำมันกำลังลุกไหม้</p><p>อยู่  เปลวอันใดสีก็อันนั้น  สีอันใดเปลวก็อันนั้น  แม้ฉันใด,  ฉันนั้นนั่นแล  บุคคล</p><p>บางคนในโลกนี้ย่อมพิจารณาเห็นรูปโดยความเป็นตนแล  พิจารณาเห็น...ไม่</p><p>ใช่สองอย่าง"  ดังนี้ฉะนั้นจึงชื่อว่าย่อมเห็นด้วยวิปัสสนาในทิฏฐิว่า   "รูปเป็น</p><p>ตัวตน"  อย่างนี้. หรือย่อมพิจารณาเห็นว่าตัวตนมีรูป จึงถือเอารูปว่าเป็นตน</p><p>แล้วย่อมพิจารณาเห็นตนมีรูป เหมือเห็นต้นไม้มีร่ม หรือเห็นว่ารูปในตนจึง</p><p>ถือเอาอรูปนั่นแหละว่าเป็นตน  จึงชื่อว่าย่อมพิจารณาเห็นรูปในตนเหมือน</p><p>ดมกลิ่นในดอกไม้  หรือเห็นว่าตนในรูปจึงถือเอาอรูปนั่นแหละว่าเป็นตน</p><p>จึงชื่อว่าย่อมพิจารณาเห็นตนนั้นในรูปเหมือนเห็นแก้วมณีในขวด  แม้ในการ</p><p>พิจารณาว่าเวทนาโดยความเป็นตนเป็นอาทิ  ก็มีทำนองอย่างเดียวกันนั่น</p><p>เอง ในคำเหล่านั้น  คำว่า  "<strong>ย่อมพิจารณาเห็นรูปโดยความเป็นตน</strong>"   ท่านกล่าว </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 341</p><p>ถึงรูปล้วนๆ  เท่านั้นว่าเป็นตน.  ท่านกล่าวถึงอรูปว่าเป็นตนในที่เจ็ดแห่งเหล่านี้</p><p>คือ  ย่อมพิจารณาเห็นตนมีรูป, หรือรูปมีในตน,  หรือตนมีในรูป,  เวทนาโดย</p><p>ความเป็นตน,  สัญญา  สังขาร  วิญญาณโดยความเป็นตน  ท่านกล่าวถึงรูป</p><p>และอรูปที่ปนกันว่าเป็นตนในที่สิบสองแห่งด้วยอำนาจแห่งขันธ์ทั้งสามใน</p><p>จำนวนสี่ขันธ์อย่างนี้  คือ  ตนมีเวทนา  เวทนามีในตน  ตนมีในเวทนาดังนี้.</p><p>         ในคำว่า  ย่อมพิจารณาเห็นรูปโดยความเป็นตน  ย่อมพิจารณาเห็น</p><p>เวทนา  สัญญา   สังขาร วิญญาณโดยความเป็นตน"  นั้น  ท่านแสดงความเห็น</p><p>ว่าขาดสูญในที่ห้าแห่ง,  ในแห่งที่เหลือ  ท่านแสดงความเห็นว่าเที่ยง.  ด้วยประ</p><p>การฉะนี้ในที่นี้จึงมีภวทิฏฐิ (ความเห็นว่ามีว่าเป็น)  ๑๕  อย่าง. วิภวทิฏฐิ</p><p>(ความเห็นว่าไม่มีไม่เป็น)  ๕ อย่าง. ในบทว่า  "ไม่พิจารณาเห็นรูปโดยความ</p><p>เป็นตน"  นี้,  ได้แก่ย่อมไม่พิจารณาว่า  "ไม่เที่ยง  เป็นทุกข์  ไม่ใช่ตน"  ด้วยอาการ</p><p>ทุกอย่าง คือย่อมไม่พิจารณาเห็น ๕ อย่างเหล่านี้  ด้วยแบบอย่างใดอย่าง</p><p>หนึ่ง  อันได้แก่ไม่พิจารณาเห็นรูปว่าเป็นตน   แต่พิจารณาเห็นว่า   "ไม่</p><p>เที่ยง  เป็นทุกข์  ไม่ใช่ตน ไม่พิจารณาเห็นตนมีรูป ฯลฯ ไม่พิจารณาเห็นตนใน</p><p>วิญญาณ"  ดังนี้. เมื่อพระเถรีแก้ปัญหาข้อแรกอย่างนี้ว่า   "คุณวิสาข !  ความ</p><p>เห็นว่ากายของตน  ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้แล"  ดังนี้  ด้วยถ้อยคำมีประมาณ</p><p>เพียงเท่านี้อยู่,   คำว่า  "<strong>ด้วยเหตุเพียงเท่านี้  การไปก็มี  การมาก็มี การูปและ</strong></p><p><strong>การมาก็มี  วัฏฏะ (วงจรแห่งชีวิต)   ก็ย่อมหมุนไป</strong>" ก็เป็นอันว่านางได้ทำวัฏฏะ</p><p>ให้ถึงที่สุดแล้วแสดงไว้.  เมื่อแก้ปัญหาข้อหลังว่า  "<strong>คุณวิสาขะ ความเห็นว่ากาย</strong></p><p><strong>ตน   ย่อมไม่มีด้วยอาการอย่างนี้แล</strong>"  ดังนี้อยู่,  คำว่า  <strong>ด้วยเหตุเพียงเท่านี้</strong></p><p><strong>การไปก็ไม่มี    การมาก็ไม่มี  การไปและการมาก็ไม่มี  วัฏฏะก็หยุดหมุน</strong>"  ก็เป็น</p><p>อันว่านางได้ทำวิวัฏฏะให้ถึงที่สุดแสดงไว้แล้ว.  ปัญหาว่า  "<strong>แม่เจ้า  ก็แล</strong></p><p><strong>ทางประกอบด้วยองค์   ๘  อันประเสริฐเป็นไฉน</strong>"   พึงเป็นอันพระเถรีพึงถาม</p><p>กลับแล้วจึงตอบว่า   "อุบาสก!   คุณถามถึงทางเบื้องต่ำแล้ว ทำไมในที่นี้จึงมา </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 342</p><p>ถามถึงทางอยู่อีกล่ะ"   ก็พระเถรีนั้นกำหนดความประสงค์ของอุบาสกนั้น</p><p>ได้  ก็เพราะความที่ตนฉลาดเป็นบัณฑิต.  นางคิดว่า  "อุบาสกนี้ คงจะถามถึง</p><p>ทางขั้นต่ำด้วยอำนาจปฏิบัติแต่ในที่นี้    คงอยากจะถามถึงทางนั้นแห่ง</p><p>สังขตะ (ถูกปรุง) อสังขตะ (ไม่ถูกปรุง) โลกิยะ (แบบโลกๆ) โลกุตตระ  (อยู่</p><p>เหนือโลก,  ข้ามขึ้นจากโลก)  อันท่านจัดรวมเข้าไว้(สงเคราะห์) และไม่จัดรวม</p><p>เข้าไว้ (ไม่สงเคราะห์) ฉะนั้นอุบาสกถามข้อใด ๆ มาก  ก็แก้ข้อนั้นๆ โดยไม่</p><p>ถามกลับเลย.</p><p>         ในคำเหล่านั้น  คำว่า  "<strong>ถูกปรุง</strong>"  ความว่า  ถูกคิด  ถูกตรึก  ถูก</p><p>ตรอง ถูกรวบรวมไว้  ถูกให้เกิด   อันผู้เข้าถึง  พึงเข้าถึง. ในคำว่า  "<strong>ก็แล</strong></p><p><strong>คุณวิสาขะหนทางประกอบด้วยองค์  ๘  อันประเสริฐ  ท่านจัดรวมเข้าไว้ด้วย</strong></p><p><strong>ขันธ์  ๓</strong>"    นื้มีคำอธิบายว่า  เพราะทางมีประเทศ  ขันธ์ทั้ง  ๓  ไม่มีประ</p><p>เทศ  ฉะนั้นท่านจึงเอาทางนี้มารวมเข้าด้วยขันธ์ ๓  ที่ไม่มีประเทศ  เหมือน</p><p>เอากรุงมารวมเข้ากับราชย์  เพราะความที่ทางมีประเทศ. ในองค์มรรคเหล่า</p><p>นั้น  องค์มรรค  ๓ มีการพูดจาถูกต้องเป็นต้น  เป็นศีลแท้ฉะนั้นจึงยกเอาองค์</p><p>มรรคเหล่านั้นมารวมเข้ากับกองศีล  เพราะมีชาติเสมอกัน. ถึงแม้ในบาลี</p><p>ท่านยกเอามาแสดงทำเหมือนสัตตมีวิภัติว่า  " ในกองศีล"  ดังนี้ก็จริง ถึงดัง</p><p>นั้น ก็พึงทราบใจความด้วยอำนาจตติยาวิภัติ.   ส่วนสมาธิในองค์มรรคอีก  ๓  </p><p>มีความพยายามชอบเป็นต้น โดยธรรมดาของตนแล้ว ย่อมไม่สามารถจะแนบ</p><p>แน่นได้ เพราะเป็นภาวะที่เลิศเดี่ยวในอารมณ์ แต่เมื่อความเพียรกำลังทำหน้า</p><p>ที่ประคับประคองให้สำเร็จ  ความระลึกก็กำลังทำหน้าที่เคล้าคลึงให้สำเร็จ</p><p>อยู่,  สมาธิกลายเป็นธรรมชาติที่ได้อุปการะ  จึงจะสามารถให้แนบแน่นได้.</p><p>         ในเรื่ององค์มรรคนั้น  มีคำเปรียบเทียบดังต่อไปนี้ :-</p><p>         เหมือนอย่างว่า   ในสามเกลอที่ชวนกันเข้าไปสู่อุทยานด้วยตั้งใจ</p><p>ว่า  "พวกเราจะเล่นงานนักขัตฤกษ์   (งานประจำปี)   คนหนึ่งพบต้น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 343</p><p>จัมปาดอกบานนี้   ยกมือขึ้นไปก็ไม่อาจเก็บได้  ทีนั้น คนที่สองจึงก้มหลังให้</p><p>เขา  แม้เขาได้ยินบนหลังของคนที่สองนั้น  ก็ยังเด็ดไม่ได้,  ทีนั้น  อีกคน</p><p>หนึ่ง ก็ยื่นจงอยบ่าให้เขา. เมื่อเขาได้ยืนบนหลังของคนหนึ่งแล้วเหนี่ยวจงอย</p><p>บ่าของอีกคนหนึ่ง   จึงเก็บเอาดอกไม้มาประดับตามชอบใจแล้วเล่นงาน</p><p>นักขัตฤกษ์ฉันใด.   พึงเห็นคำที่นำมาเปรียบนี้  ฉันนั้น คือ ธรรมทั้งสาม</p><p>มีความ  พยายามชอบเป็นต้นซึ่งเกิดร่วมกัน เหมือนสามเกลอ ที่เข้าสวมด้วย</p><p>กัน,  อารมณ์เหมือนต้นจัมปาดอกบานสะพรั่ง  สมาธิ  ที่ไม่สามารถจะถึงฌาน</p><p>ได้เพราะเป็นภาวะที่เด่นเดี่ยวในอารมณ์โดยลำพังตนเอง  เหมือนคนที่ถึงแม้จะ</p><p>ได้ยกมือขึ้นแล้วก็ยังไม่อาจเก็บได้,  ความพยายามชอบเหมือนเกลอที่น้อมหลัง</p><p>ให้,  ความระลึกเหมือนเกลอที่ยืนให้จับจงอยบ่า. สมาธิที่เมื่อวิริยะ กำลังทำ</p><p>หน้าที่ประดับประคองให้สำเร็จ (และ) สติก็กำลังทำหน้าที่คลึงเคล้าให้สำเร็จ</p><p>อยู่อย่างนี้,   ได้อุปการะแล้ว  ก็ย่อมอาจบรรลุฌานได้เพราะความเป็นภาวะที่</p><p>โดดเด่นในอารมณ์เหมือนคนนอกนี้ที่ยืนบนหลังของคนหนึ่งในสามคนนั้นและ</p><p>จับจงอยบ่าของอีกคนหนึ่ง จึงสามารถเด็ดดอกไม้ได้ตามพอใจ ฉันใด ก็ฉัน</p><p>นั้น. เพราะฉะนั้น ท่านจึงเอาสมาธิมารวมเข้ากับกองสมาธิ ตามกำเนิดของ</p><p>ตน.  ส่วนความพยายามชอบและความระลึกชอบ   ท่านก็เอามารวมเข้ากับกิริยา.</p><p>         แม้ปัญญาในความเห็นชอบและความดำริชอบ  ก็ไม่สามารถตัดสิน</p><p>อารมณ์ว่า  "ไม่เที่ยง ไม่ทนทาน ไม่ใช่ตัวตน"  ตามลำพังตนเองได้.   แต่เมื่อ</p><p>วิตก  อาโกฏเฏตฺวา ค่อยๆ ทุบแล้วทะยอยส่งให้  ก็สามารถ อย่างไร ? เหมือน</p><p>อย่างว่า เจ้าหน้าที่การเงิน  เอาเหรียญกษาปณ์มาวางบนมือ  แม้อยากจะสำ</p><p>รวจดูทุกส่วน ก็ไม่สามารถจะพลิกด้วยสายตาได้เลย  ต่อเมื่อใช้ข้อนิ้วมือพลิก</p><p>แล้วจึงจะสามารถสำรวจดูได้ทุกด้าน ฉันใด,  ปัญญาก็ฉันนั้นเหมือนกันไม่</p><p>สามารถชี้ขาดอารมณ์ด้วยอำนาจแห่งความไม่เที่ยง  เป็นต้นตามลำพังของตน</p><p>เองได้ แต่จะสามารถชี้ขาดแต่อารมณ์ที่วิตกซึ่งมีความยกขึ้นเป็นลักษณะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 344</p><p>มีความจดจ่อและจอดจับเป็นหน้าที่  เหมือนกำลังจับทุบ  และกำลังจับพลิก</p><p>แล้วส่งมาให้เท่านั้น   เพราะฉะนั้นท่านจึงจัดเอาแต่สัมมาทิฏฐิเท่านี้มารวมไว้</p><p>กับกองปัญญาเพราะมีกำเนิดเท่ากัน  แม้ในที่นี้. ส่วนสัมมาสังกัปปะ ก็ถูกจับ</p><p>มารวมเข้าเพราะการกระทำ.  มรรคย่อมถึงซึ่งการรวมเข้ากับของทั้งสามนี้</p><p>ด้วยประการฉะนี้.  เพราะเหตุนั้น  นางธรรมทินนาจึงได้กล่าวว่า  "<strong>คุณ</strong></p><p><strong>วิสาขะ  ก็แล  ทางอันมีองค์แปดอันประเสริฐ  ท่านสงเคราะห์ด้วยขันธ์ทั้ง  ๓</strong>"</p><p>ดังนี้.</p><p>         บัดนี้  เมื่อจะถามถึงสมาธิในมรรคที่เป็นไปเพียงขณะจิตเดียว พร้อม</p><p>กับเครื่องหมายรวมทั้งเครื่องเครา  จึงกล่าวคำเป็นต้นว่า   "<strong>เป็นไฉนเล่า</strong></p><p><strong>แม่เจ้า ?</strong>"</p><p>         ในการแก้ปัญหานั้น ท่านว่า สติปัฏฐาน  ๔ คือสัมมาสติ  เกิดขึ้นแล้ว</p><p>ด้วยอำนาจยังหน้าที่สี่อย่างในมรรคขณะให้สำเร็จ. สัมมาสตินั้น กลายเป็น</p><p>เครื่องหมายเพราะอรรถว่าเป็นปัจจัยแห่งสัมมาสมาธิ.  สัมมัปปธาน  ๔</p><p>คือตัววิริยะ เกิดขึ้นแล้วด้วยอำนาจการทำหน้าที่สี่อย่างให้สำเร็จ,  วิริยะนั้น</p><p>กลายเป็นเครื่องเครา (ปริขาร) เพราะอรรถว่าแวดล้อม. คำว่า  "<strong>ของธรรม</strong></p><p><strong>เหล่านั้นแล</strong>"  คือของธรรมที่ประกอบพร้อมด้วยมรรคเหล่านั้นในคำเป็นต้น</p><p>ว่า  "<strong>การเสพคุ้น</strong>"   คือ  ท่านกล่าวความเสพคุ้นที่เป็นไปเพียงหนึ่งขณะ</p><p>จิต.  ส่วนผู้ชอบพูดเคาะเล่น ก็พูดว่า "ชื่อว่ามรรคที่เป็นไปเพียงหนึ่งขณะ</p><p>จิต  ไม่มี. ถ้าพึงเป็นอย่างนั้นจะมีการอบรมมรรคเสียตั้งเจ็ดปี  เพราะคำ</p><p>ว่า  "เจ็ดปี"  ฝ่ายพวกกิเลสเมื่อจะขาด ก็ย่อมขาดไปด้วยญาณทั้งเจ็ดโดยฉับ</p><p>พลัน". พึงพูดกะเขาว่า   "นำพระสูตรมาซิ"  แน่นอนเมื่อเขามองไม่เห็นทาง</p><p>อย่างอื่น  ก็จะนำข้อความว่า   "การเสพคุ้น  การอบรม การทำให้มาก ธรรม</p><p>เหล่านั้นแลอันได"  นี้แลมา  กล่าวว่า   "ย่อมเสพคุ้นด้วยจิตดวงอื่น อบรมด้วย</p><p>จิตดวงอื่น ทำให้มากก็ด้วยจิตดวงอื่น. ต่อจากนั้น เขาพึงถูกกล่าวว่า "ก็แล </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 345</p><p>สูตรนี้   มีใจความที่พึงรู้ (แนะนำ)  มีใจความที่นำไปอย่างไร?"  เขาก็จะกล่าว</p><p>ต่ออีกว่า  "สูตรมีใจความอย่างที่นำไปนั่นแหละ"  อย่างมากของเขาก็เท่า</p><p>นี้. เมื่อเป็นอย่างนี้  ก็จะมีแต่ความเสพคุ้นเท่านั้น แม้ทั้งวันอย่างนี้คือ จิตดวง</p><p>หนึ่งเกิดเสพคุ้นอยู่แล้ว  จิตอีกดวงหนึ่งเกิดเสพคุ้นอยู่แล้ว  แม้อีกดวง  ก็เกิดเสพ</p><p>คุ้นอยู่แล้ว, จะมีการอบรมแต่ที่ไหน?  จะมีการทำให้มาก แต่ที่ไหน? หรือ</p><p>เมื่อดวงหนึ่งก็เกิดอบรมอยู่แล้ว ดวงอื่นอีกก็เกิดอบรมอยู่แล้ว อีกดวงหนึ่งก็</p><p>เกิดอบรมอยู่แล้ว ดังนี้   แบบนี้ทั้งวันก็จะมีแต่การอบรมเท่านั้น.  ความเสพคุ้น</p><p>จะมีแต่ที่ไหน?  การทำให้มากจะมีแต่ที่ไหน?  หรือดวงหนึ่งก็เกิดทำให้มากอยู่</p><p>แล้ว  ดวงอื่นอีกก็เกิดทำให้มากอยู่แล้ว  อีกดวงหนึ่งก็เกิดทำให้มากขึ้นอยู่</p><p>แล้ว   ดังนี้  แบบนี้ทั้งวันก็จะมีแต่การทำให้มากเท่านั้น จะมีการเสพคุ้นแต่ที่</p><p>ไหน?  จะมีการอบรมแต่ที่ไหน?  อีกอย่างหนึ่ง  เขาอาจจะกล่าวอย่างนี้</p><p>ว่า   "ย่อมเสพคุ้นด้วยจิตดวงหนึ่ง ย่อมอบรมด้วยจิตสองดวง  ย่อมทำให้มาก</p><p>ด้วยจิตสามดวง หรือย่อมเสพคุ้นด้วยจิตสองดวง  ย่อมอบรมด้วยจิตสาม</p><p>ดวง   ย่อมทำให้มากด้วยจิตหนึ่งดวง   หรือย่อมเสพคุ้นด้วยจิตสามดวง</p><p>ย่อมอบรมด้วยจิตหนึ่งดวง  ย่อมทำให้มากด้วยจิตสองดวง".  เขาพึงถูกกล่าว</p><p>ว่า  "ท่านอย่ากล่าวเลอะเทอะว่า   "ผมก็ได้สูตรนะ"  ธรรมดาผู้จะแก้ปัญหา</p><p>ต้องอยู่ในสำนักอาจารย์เล่าเรียนพุทธพจน์ให้ทราบอรรถรสแล้ว  จึงค่อย</p><p>พูด  ก็การเสพคุ้นนี้  ประกอบด้วยขณะจิตเดียว  การอบรมก็ประกอบด้วย</p><p>ขณะจิตเดียว  และการทำให้มาก  ก็ประกอบด้วยขณะจิตเดียว   ธรรมดา</p><p>โลกุตรมรรคที่ให้ถึงความสิ้นไปที่มีหลายขณะจิตไม่มี   มีแต่ที่ประกอบด้วยขณะ</p><p>จิตเดียวเท่านั้น"  พึงทำให้เขายอมรับดังที่ว่ามานี้.  ถ้าเขายอมรับ  ก็ยอมรับ</p><p>ไป,  ถ้าไม่ยอมรับ  ก็พึงส่งไปว่า   "จงไปเข้าวัดแต่เช้าแล้วดื่มข้าวต้มเสีย".</p><p>         ในคำว่า  "<strong>สังขารมีกี่อย่างเล่า  แม่เจ้า?</strong>"  นี้  วิสาขะถามถึงอะไร</p><p>ถามว่าบุคคลดับสังขารเหล่าใดแล้ว  จึงเข้านิโรธ  ข้าพเจ้าขอถามสังขารเหล่า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 346</p><p>นั้น   เมื่อพระเถรีได้ทราบความประสงค์ของเขาด้วยประการนั้นนั่นแล</p><p>บอกกายสังขารเป็นต้น ในสังขารจำนวนมากมีปุญญาภิสังขารเป็นต้นที่มีอยู่</p><p>จึงกล่าวคำเป็นต้นว่า  "<strong>คุณ   สังขารเหล่านี้มีสามอย่าง</strong>".</p><p>         ในสังขารเหล่านั้น  ชื่อกายสังขารเพราะอันกายย่อมปรุง  คือย่อมให้</p><p>เกิด เพราะเป็นสภาพที่เกี่ยวข้องกับกาย, ชื่อวจีสังขาร เพราะถูกปรุงคือถูก</p><p>ให้เกิด  โดยวาจา  เพราะเป็นสิ่งที่เกี่ยวข้องกับวาจา,  ชื่อว่าจิตตสังขารเพราะ</p><p>ถูกปรุง  คือถูกให้เกิดโดยจิต  เพราะเป็นของที่เกี่ยวข้องกับจิต. วิสาขะย่อมถาม</p><p>ถึงอะไรในคำว่า  "<strong>เป็นไฉนเล่า  แม่เจ้า</strong>"  นี้   ย่อมถามว่า "สังขารเหล่านี้มัน</p><p>ปนกันและกัน  มัว ไม่แจ่ม แจ้งยาก".  จริงอย่างนั้นที่เรียกเจตนา  ๒๐ อย่างอัน</p><p>เป็นกุศลอกุศลอย่างนี้  คือ  เจตนาในกามาวจรกุศล   ๘  อย่าง  เจตนาใน</p><p>อกุศล  ๒ อย่าง ที่ยังบุคคล ให้ถึงการยึด การถือ การหลุด การปล่อย ใน</p><p>กายทวารบ้าง  ลมหายใจออกและลมหายใจเข้าบ้างว่า  เป็นกายสังขาร.</p><p>ท่านเรียกเจตนา  ๒๐  อย่าง มีประการที่ได้กล่าวแล้วซึ่งยังการไหวแห่งคาง</p><p>ให้ถึงวจีเภทในวจีทวารบ้าง  วิตกวิจารบ้างว่าเป็นวจีสังขาร,   ท่านเรียก</p><p>เจตนา  ๒๐  อย่างนั้น กุศลและอกุศลที่เกิดแก่ผู้ยังไม่ถึงการสั่นไหวในกาย</p><p>ทวารและวจีทวารแล้วนั่งคิดอยู่ในที่สงัดธรรมสองอย่างคือ สัญญา และเวทนา</p><p>บ้างว่าเป็นจิตตสังขารทีเดียว   ธรรมเหล่านี้  มันปนเปกัน   มัว   ยังไม่</p><p>แจ่ม  แจ้งยาก.  ข้าพเจ้าขอให้ทำธรรม  เหล่านั้นให้แจ่งแจ้งแล้วบอก".</p><p>         ในบทว่า   "ก็ทำไมเล่า  แม่เจ้า "  นี้ วิสาขะย่อมถามถึงใจความของบท</p><p>แห่งชื่อกายสังขารเป็นต้น. ในการแก้ปัญหานั้น   ผู้ศึกษาพึงทราบความหมาย</p><p>นี้ว่า  กายสังขารชื่อว่าอาศัยกาย  เพราะเกี่ยวข้องกับกาย  เมื่อมีกาย  ก็มีกาย</p><p>สังขาร  เมื่อกายไม่มี  กายสังขารก็มีไม่ได้  จิตตสังขารชื่อว่าอาศัยจิต  เพราะ</p><p>เกี่ยวข้องกับจิต  เมื่อมีจิต  ก็มีจิตตสังขาร   เมื่อจิตไม่มีจิตตสังขารก็มีไม่</p><p>ได้.  บัดนี้เมื่อวิสาขะจะถามเพื่อความรู้ว่า   "สมาบัตินี้  ย่อมใช้สัญญาเวทยิต- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 347</p><p>นิโรธหรือหนอ  หรือไม่ใช้  หรือเป็นผู้สะสมความชำนิชำนาญในสัญญาเวท-</p><p>ยิตนิโรธหรือหนอ  หรือไม่ใช่  หรือเป็นผู้สะสมความชำนิชำนาญในสัญญา-</p><p>เวทยิตนิโรธนั้น  หรือไม่ต้องเป็นผู้สะสมความชำนิชำนาญ?"  จึงกล่าวคำเป็น</p><p>ต้นว่า   "<strong>แม่เจ้า ทำอย่างไรเล่าจึงจะเป็นสัญญาเวทยิตนิโรธสมาบัติได้?</strong>"  ใน</p><p>การตอบปัญหานั้น  ข้อความมีว่า  ท่านได้กล่าวถึงเวลาแห่งเนวสัญญานา-</p><p>สัญญายตนสมาบัติด้วยบททั้ง  ๒  ว่า   "<strong>เราจักเข้า</strong>"  หรือ   "<strong>เรากำลังเข้า</strong>".</p><p>ท่านกล่าวนิโรธภายในด้วยบทว่า  "เข้าแล้ว".  เวลาที่มีจิต  ท่านก็กล่าวด้วยบท</p><p>ก่อนทั้งสองเหมือนกันนั้น เวลาที่ไม่มีจิต  ท่านกล่าวด้วยบทหลัง. คำว่า "<strong>จิตก็</strong></p><p><strong>เป็นอันอบรมไว้แล้วอย่างนั้นมาก่อนทีเดียว</strong>"  ได้แก่จิตที่มีกาลเวลาเป็นเครื่อง</p><p>กำหนดเป็นอันได้อบรมแล้วว่า  "ตลอดเวลาเท่านี้  เราจะเป็นไม่มีจิต  ในกาล</p><p>ที่มีระยะเวลาเป็นเครื่องกำหนดก่อนนิโรธสมาบัติ. คำว่า  "<strong>ย่อมน้อมบุคคลนั้น</strong></p><p><strong>ได้เข้าไปเพื่อความเป็นอย่างนั้น</strong>"  คือ ย่อมน้อมบุคคลที่อบรมจิตไว้แล้วอย่างนี้</p><p>นั้นเข้าไปเพื่อความเป็นอย่างนั้น   ได้แก่เพื่อความเป็นผู้ไม่มีจิต. คำว่า  "<strong>วจี-</strong></p><p><strong>สังขารย่อมดับไปก่อน</strong>"  คือวจีสังขารย่อมดับจากสังขารที่เหลือในฌานที่สอง</p><p>ก่อน. คำว่า  "<strong>ต่อจากนั้นกายสังขาร</strong>"  คือต่อจากนั้นกายสังขารก็ดับไปใน</p><p>ฌานที่สี่.   คำว่า   "<strong>ต่อจากนั้นจิตตสังขาร</strong>"  คือต่อจากนั้นจิตตสังขารจึงดับ</p><p>ไปภายในนิโรธ.     ท่านกล่าวเวลาภายในนิโรธด้วยสองบทว่า     "<strong>เรา</strong></p><p><strong>จักออก</strong>"  หรือ  "<strong>เรากำลังออก</strong>"   เวลาแห่งผลสมบัติท่านกล่าวด้วยบทว่า  "<strong>ออก</strong></p><p><strong>แล้ว</strong>"   เวลาเป็นผู้ไร้จิต   ท่านกล่าวด้วยสองบทก่อนเหมือนกันนั้น.  ด้วยบทหลัง</p><p>ท่านกล่าวเวลาที่มีจิต.  คำว่า  "<strong>จิตก็เป็นอันได้อบรมมาแล้วอย่างนั้นก่อน</strong></p><p><strong>ทีเดียว</strong>"   คือจิตที่มีเวลาเป็นเครื่องกำหนดเป็นอันได้อบรมแล้วว่า  ตลอดเวลาเท่า</p><p>นี้เราจะเป็นผู้ไร้จิต  ในกาลที่มีระยะเวลาเป็นเครื่องกำหนดไว้ก่อนเข้าถึงนิโรธ-</p><p>สมาบัติแล้ว  ต่อจากนั้นจึงจะเป็นผู้มีจิต.  คำว่า   "<strong>ย่อมน้อมบุคคลนั้นได้เข้าไป</strong></p><p><strong>เพื่อความเป็นอย่างนั้น</strong>"   คือย่อมน้อมบุคคลที่อบรมจิตไว้แล้วอย่างนี้นั้นเข้าไป </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 348</p><p>เพื่อความเป็นอย่างนั้น     คือเพื่อความเป็นผู้มีจิต.     เวลาแห่งการเข้า</p><p>นิโรธท่านกล่าวไว้ในหนหลัง   ในที่นี้   ท่านกล่าวเวลาแห่งการออกจากนิโรธด้วย</p><p>ประการฉะนี้.</p><p>         บัดนี้เป็นวาระเพื่อจะกล่าวนิโรธกถา  ฉะนั้น  นิโรธกถาจึงเป็นเรื่องที่</p><p>ต้องกล่าว</p><p>         ก็แหละนิโรธกถานั้น  ท่านได้ตั้งแม่บทกล่าวไว้ในวิสุทธิมรรคทุกแง่</p><p>ทุกมุมว่า     "ปัญญาที่ความชำนิชำนาญอบรมไว้ด้วยความรำงับสังขาร</p><p>สาม เพราะความเป็นผู้ประกอบด้วยกำลังสอง,  ด้วยความประพฤติในญาณ</p><p>สิบหก,  ด้วยความประพฤติในสมาธิเก้าปัญญาที่ความชำนิชำนาญอบรมแล้ว</p><p>และญาณในการเข้าถึงนิโรธ". เพราะฉะนั้น ผู้ต้องการทราบพึงถือเอาตาม</p><p>แบบที่กล่าวไว้ในวิสุทธิมรรคนั้นเถิด.  ที่ชื่อว่า  นิโรธนี้ได้แก่อะไรเล่า? </p><p>ได้แก่ความไม่เป็นไปแห่งการพิจารณาขันธ์ทั้งสี่.   ถ้าจะมีการถามว่า  "เมื่อ</p><p>เป็นเช่นนั้น  เข้าสมาบัติกันเพื่ออะไร?   ก็ตอบว่า เข้าสมาบัติกันเพื่อสิ่งนี้</p><p>คือ  "เรากลุ้มในความเป็นไปแล้วในสังขาร   จะเป็นผู้ไม่มีจิตสักเจ็ดวันอยู่</p><p>สบาย  นิโรธนี้นั้นชื่อว่าเป็นนิพพานในปัจจุบัน".    คำว่า  "จิตสังขารย่อมเกิด</p><p>ขึ้นก่อน"   คือจริงอยู่เมื่อจะออกจากนิโรธ   จิตในผลสมาบัตินั้นย่อมเกิดขึ้น</p><p>ก่อน.  ท่านหมายเอาสัญญาและเวทนาที่ประกอบด้วยผลสมาบัตินั้นจึงกล่าว</p><p>ว่า  "จิตตสังขารย่อมเกิดขึ้นก่อน"  คำว่า   "ต่อจากนั้น  กายสังขาร"  คือ</p><p>ต่อจากจิตตสังขารนั้นไป  กายสังขารย่อมเกิดขึ้นในสมัยแห่งภวังค์.  ถาม</p><p>ว่า   "ก็ผลสมาบัติไม่ยังลมหายใจออกและลมหายใจเข้าให้ตั้งขึ้นหรือ?   ตอบ</p><p>ว่าให้ตั้งขึ้น แต่ผลสมาบัติของผู้นี้ประกอบด้วยฌานที่สี่อยู่  ผลสมาบัตินั้นจึงทำ</p><p>ให้ลมหายใจออกและลมหายใจเข้าตั้งขึ้นไม่ได้.  หรือเพราะเหตุนี้หรือ?   ผลสมา-</p><p>บัติจะประกอบด้วยฌานที่หนึ่ง หรือประกอบด้วยฌานที่สอง  ที่สาม หรือที่สี่ก็ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 349</p><p>ตามทีเถิด     ลมหายใจออกและลมหายใจเข้าของภิกษุออกจากสมาบัติ</p><p>ที่สงบ  ย่อมเป็นสิ่งที่พูดไม่ได้  (คือมีเหมือนไม่มี) หรือ?  ความที่ลมหายใจออก</p><p>และลมหายใจเข้านั้นเป็นสิ่งที่พูดไม่ได้   พึงทราบด้วยเรื่องพระสัญชีวเถระ :-</p><p>         ความสังเขปมีว่า  เมื่อพระสัญชีวเถระออกจากสมาบัติแล้วก็เดินลุย</p><p>ไปบนถ่านที่เขากระจายไว้เหมือนดอกทองกวาว  แม้แต่เพียงแสงในจีวรก็ไม่</p><p>ลุกไหม้   แม้แต่เพียงอาการแห่งไออุ่น  ก็ไม่ได้มี. พวกคนก็กล่าวกันว่า   นี่แหละ</p><p>ผลของสมาบัติ.  ลมหายใจออกสละลมหายใจเข้าของภิกษุผู้ออกจากสมาบัติ </p><p>ที่สงบ  ย่อมเป็นสิ่งที่พูดไม่ได้  ดังที่ว่ามานี้แล  ฉะนั้นพึงทราบว่า  คำนี้</p><p>ท่านกล่าวด้วยสมัยแห่งภวังค์เท่านั้น.</p><p>         คำว่า  "<strong>จากนั้น  ก็วจีสังขาร</strong>"   คือ  ถัดจากกายสังขารนั้นมา  วจี-</p><p>สังขารก็ย่อมเกิดขึ้นในเวลาแห่งการใช้ที่สำเร็จมาจากกิริยาจิตเป็นไป ถาม</p><p>ว่า ภวังค์จะให้วิตกวิจารตั้งขึ้นไม่ได้หรือ?  ตอบว่าให้ตั้งขึ้นได้,  แต่วิตกและ</p><p>วิจารยังแต่ที่ประกอบด้วยภวังค์นั้น  ยังแต่งวาจาไม่ได้  เพราะฉะนั้น คำ</p><p>นั้น  ท่านกล่าวตามเวลาใช้ที่สำเร็จนาจากกิริยาจิตที่เป็นไปแล้วเท่านั้น.</p><p>สมาบัติเป็นต้นว่า   "ผัสสะเป็นของสูญ"  ก็พึงกล่าวโดยผัสสะที่มีคุณและโดย</p><p>อารมณ์. ผลสมาบัติชื่อว่าเป็นของสูญโดยผัสสะที่มีคุณก่อน เพราะท่านประ-</p><p>สงค์เอาผัสสะที่เกิดพร้อมกับสุญญตผลสมาบัตินั้นจึงกล่าวคำว่า   "ผัสสะเป็น</p><p>ของสูญ"  แม้ในอนิมิตตผลสมาบัติและอัปปณิหิตผลสมาบัติก็ทำนองอย่าง</p><p>เดียวกันนี้เหมือนกัน  ก็โดยอารมณ์พระนิพพานที่ชื่อว่าสูญ  ก็เพราะสูญ</p><p>จากราคะเป็นต้น.  ชื่อว่าไม่มีเครื่องหมายเพราะไม่มีเครื่องหมายแห่งราคะ</p><p>เป็นต้น เพราะไม่มีที่ตั้งแห่งราคะเป็นต้น  จึงชื่อว่าไม่มีที่ตั้ง. ผัสสะในผลสมา-</p><p>บัติที่ทำพระนิพพานซึ่งเป็นของสูญให้เกิดเป็นอารมณ์ชื่อว่าเป็นของ</p><p>สูญ.  แม้ในอนิมิตตผลสมาบัติและอัปปณิหิตผลสมาบัติก็ทำนองอย่างเดียวกันนี้</p><p>เหมือนกัน.  ยังมีถ้อยคำที่จะต้องเพิ่มเติมอย่างอื่นอีก  คือแม้วิปัสสนาท่านก็ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 350</p><p>เรียกว่า  สุญญตา  อนิมิตตา   อัปปณิหิตา  ในข้อเหล่านี้ภิกษุใดกำหนดสังขาร</p><p>โดยความไม่เที่ยงเห็นโดยความไม่เที่ยงแล้ว  ย่อมออกโดยความไม่เที่ยง.</p><p>วิปัสสนาที่พาไปถึงการออกของภิกษุนั้น  ย่อมชื่อว่าอนิมิตตาวิปัสสนา.</p><p>ภิกษุใดกำหนดสังขารโดยความเป็นทุกข์  เห็นโดยความเป็นทุกข์แล้วย่อมออก</p><p>โดยความเป็นทุกข์  วิปัสสนาที่พาไปถึงการออกของภิกษุนั้น  ย่อมชื่อว่า</p><p>อัปปณิหิตาวิปัสสนา. ภิกษุใด  กำหนดสังขารโดยความเป็นของไม่ใช่ตน เห็น</p><p>โดยความเป็นของไม่ใช่ตนแล้วย่อมออกโดยความเป็นของไม่ใช่ตน วิปัสสนา</p><p>ที่พาไปถึงการออกของภิกษุนั้น ย่อมชื่อว่า สุญญตาวิปัสสนา.  มรรคใน</p><p>อนิมิตตวิปัสสนาของภิกษุนั้น ชื่ออนิมิตตมรรค. ผลของอนิมิตตมรรค ชื่อ</p><p>อนิมิตตผล  เมื่อถูกต้องผัสสะที่เกิดพร้อมกับอนิมิตตผลสมาบัติก็เรียกว่า</p><p>อนิมิตต์  ย่อมถูกต้อง  แม้ในอัปปณิหิตะและสุญญตะ  ก็มีทำนองอย่างเดียวกันนี้</p><p>เหมือนกัน. ด้วยคำที่จะต้องเพิ่มเติมที่ได้กล่าวไว้แล้ว  ผัสสะก็พึงมาถึงการ</p><p>เลือกเอาอย่างใดอย่างหนึ่งว่า  "สุญญตผัสสะก็ได้   อนิมิตตผัสสะก็ได้  หรือ</p><p>อัปปณิหิตผัสสะก็ได้,  เพราะฉะนั้นจึงควรกล่าวสมาบัติเป็นต้นโดยผัสสะที่มีคุณ</p><p>และโดยอารมณ์. เพราะเมื่อกล่าวอย่างนี้คำก็จะเข้ากันได้ว่า  "ผัสสะสาม</p><p>อย่างย่อมถูกต้อง".  พระนิพพานชื่อวิเวกในคำเป็นต้นว่า    "โน้มไปใน</p><p>วิเวก"  ที่ว่าโน้มไปในวิเวกก็เพราะโน้มคือโอนไปในวิเวกนั้น.  ที่ชื่อว่าชะโงกไป</p><p>ในวิเวก.  ในคำว่า  "ชะโงกไปในวิเวก"  ก็เพราะมาจากทีอื่นแล้ว  ก็ตั้งอยู่เป็น</p><p>เหมือนกับเข้าไปหาวิเวกนั้น. ที่ชื่อว่ามีวิเวกเป็นเงื้อม ก็เพราะว่าตั้งอยู่เหมือน</p><p>กับจะตกไปหาวิเวกนั้น.</p><p>         บัดนี้เมื่อวิสาขะจะถามว่า   "ข้าพเจ้าจะขอถามเวทนาที่ภิกษุดับได้แล้ว</p><p>จึงเข้านิโรธสมาบัติได้"    จึงกล่าวคำเป็นต้นว่า  "<strong>แม่เจ้า  ก็เวทนามีเท่าไร?</strong>"  </p><p>         ความสุขที่เป็นไปในทวารห้าในคำเป็นต้นว่า   "<strong>หรือเป็นไปในทาง</strong></p><p><strong>กาย</strong>"  ชื่อกายิกสุข,  ที่เป็นไปในมโนทวาร  พึงทราบว่าชื่อเจตสิกสุข. ในเรื่อง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 351</p><p>ของเวทนานั้น คำว่า "<strong>สุข</strong>"   เป็นคำชี้แจงสภาพ. คำว่า "<strong>ความชื่นใจ</strong>"  เป็น</p><p>คำสำหรับใช้แทนกันแสดงถึงความเอร็ดอร่อยแห่งสุขนั้นนั่นเอง.  คำว่า</p><p>"<strong>ความเสวย</strong>"  เป็นคำทั่วไปแก่เวทนาทุกอย่างที่แสดงความเป็นคือความ</p><p>เสวย  แม้ในบทที่เหลือก็เป็นทำนองเดียวกันนี้แหละ. ในคำเป็นต้นว่า  "<strong>ความ</strong></p><p><strong>คงอยู่เป็นสุข  ความแปรปรวนเป็นทุกข์</strong>"   มีความหมายว่า ความมีแห่งสุขเวทนา</p><p>ชื่อว่าสุข,   ความไม่มีชื่อว่าทุกข์,    ความมีแห่งทุกขเวทนาชื่อว่าทุกข์,</p><p>ความไม่มีชื่อว่าสุข,  ความรู้อทุกขมสุขเวทนาชื่อว่าสุข,  ความไม่รู้ชื่อว่าทุกข์.</p><p>ในคำว่า  "<strong>อนุสัยอะไร  ย่อมนอนเนื่อง</strong>"  นี้  วิสาขะย่อมถามถึงอนุสัยว่า</p><p>อนุสัยเป็นไฉน  ย่อมนอนเนื่องคือเป็นเหมือนกะว่าผู้นอนเพราะอรรถว่ายังละ</p><p>ไม่ได้. คำว่า "<strong>คุณวิสาข  กามราคานุสัย ไม่ใช่จะนอนเนื่องในสุขเวทนาทั้ง</strong></p><p><strong>หมดดอก</strong>"   ความว่า ราคานุสัยไม่ใช่นอนเนื่องในสุขเวทนาทั้งหมดราคา</p><p>นุสัยนั้นที่ยังละไม่ได้ในสุขเวทนาทุกอย่าง ก็ย่อมไม่ปรารภสุขเวทนาทุกชนิด</p><p>แล้วเกิดขึ้น.  ในที่ทุกแห่ง  ก็มีทำนองอย่างเดียวกันนี้. คำว่า "พึงละอะไร?"</p><p>นี้เป็นคำถามถึงการละ  นางธรรมทินนา  แก้คำถามสองข้อด้วยคำตอบนี้</p><p>แหละ ในบทว่า  "<strong>ย่อมละราคะด้วยฌานที่หนึ่งนั้น</strong>"  นี้.ภิกษุในพระธรรม-</p><p>วินัยนี้ข่มกามราคานุสัยได้แล้วย่อมเข้าถึงฌานที่หนึ่ง  ทำราคานุสัยที่ฌานข่ม</p><p>ไว้แล้ว ให้เป็นอันข่มไว้แล้วอย่างนั่นแหละแล้วเจริญวิปัสสนา จึงถอนได้เด็ด</p><p>ขาดด้วยอนาคามิมรรค. ราคานุสัยนั้นแม้จะถูกละได้ด้วยอนาคามิมรรค</p><p>แล้ว  ก็ยังชื่อว่าย่อมนอนเนื่องกับฌานที่หนึ่ง  เพราะความที่มันถูกฌานที่หนึ่ง</p><p>นั้นข่มไว้อย่างนั้น. เพราะฉะนั้น นางธรรมทินนาจึงกล่าวว่า "<strong>ราคานุสัยย่อม</strong></p><p><strong>ไม่นอนเนื่องในสุขเวทนานั้น</strong>".</p><p>         บทว่า  <strong>ตทายตน</strong>   ตัดเป็น  <strong>ต อายตน</strong> ความว่า พระอรหัตตผลอันชื่อว่า</p><p>เป็นที่พึ่ง  เพราะเป็นที่โล่งใจอย่างยิ่ง.  คำว่า  "<strong>อันยอดเยี่ยมด้วยประการฉะ</strong></p><p><strong>นี้</strong>"  คือผู้ตั้งความปรารถนาในพระอรหัตตผลที่ได้ชื่อว่า  "วิโมกข์อันยอดเยี่ยม </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 352</p><p>ด้วยประการฉะนี้".  คำว่า "<strong>โทมนัสย่อมเกิดขึ้นเพราะความกระหยิ่มเป็น</strong></p><p><strong>ปัจจัย</strong>"  คือ ย่อมเกิดโทมนัส  อันเป็นมูลให้ความปรารถนาตั้งขึ้น  แต่โทมนัสอัน</p><p>เป็นมูลให้ความปรารถนาตั้งขึ้นนั้นจะไม่เกิดขึ้นเลย,  แต่ท่านกล่าวว่า  โทมนัสที่ </p><p>มีความไม่ได้เป็นมูล เมื่อจะเกิดแก่ผู้ปรารถนาแล้วไม่ได้   ก็ย่อมเกิดขึ้น เพราะ</p><p>ความกระหยิ่มเป็นปัจจัย. บางท่านกล่าวว่า   "ถึงแม้ว่าชื่อว่าโทมนัสในความ</p><p>ปรารถนาแล้วไม่ได้นั้นเป็นอกุศลโดยส่วนเดียวก็จริง  ถึงอย่างนั้นก็พึงเสพ</p><p>โทมนัสนี้ไว้. โทมนัส(นี้) ควร"  จริงอยู่พวกโยคี  (พระนักปฏิบัติ ) ย่อมรับเอา</p><p>ข้อปฏิบัติ  ระยะ ๓ เดือนบ้าง ระยะ ๖  เดือนบ้าง ระยะ  ๙  เดือนบ้าง. ในโยคี</p><p>เหล่านั้น ผู้ที่รับเอาข้อปฏิบัตินั้นๆ ไปแล้ว ก็สืบต่อพยายามอยู่ด้วยคิดว่า</p><p>"ภายในเวลาที่กะไว้นี่แหละเราคงจะบรรลุพระอรหัตตผล   (แต่)  ก็ไม่สามารถ</p><p>บรรลุตามเวลาที่กะไว้  จึงเกิดความเสียใจอย่างรุนแรงขึ้นมา  สายน้ำตาหลั่ง</p><p>ไหลเหมือนของพระมหาปุสสเถระชาวบ้านระเบียง.</p><p>         มีเรื่องเล่ากันมาว่า  พระเถระบำเพ็ญวัตรเดินไปเดินมาตั้ง ๑๙ ปี  </p><p>เมื่อท่านผูกใจว่า  "คราวนี้เราจะยึดพระอรหัตตผลให้ได้"  ว่า  "คราวนี้เราจะ</p><p>ปวารณาชนิดวิสุทธิปวารณา"   แล้วกระทำสมณธรรมอยู่นั่นแหละ   ๑๙</p><p>ปีผ่านไป  ครั้นมาถึงวันปวารณา   ก็ไม่มีวันของผู้หลุดพ้น เพราะหยาดน้ำ</p><p>ตาของพระเถระ  แต่ในปีที่  ๒๐  จึงได้บรรลุพระอรหัตตผล.</p><p>         ในคำว่า  "<strong>ย่อมละปฏิฆะด้วยโทมนัสนั้น</strong>"    นี้มีความว่า  จะเอาโทมนัส</p><p>ไปละปฏิฆะไม่ได้  จะเอาปฏิฆะนั่นเองไปละปฏิฆะก็ไม่ได้  หรือการเอา</p><p>โทมนัสไปละโทมนัส  ก็ย่อมไม่ได้. แต่ภิกษุนี้  รับเอาข้อปฏิบัติอย่างใดอย่าง</p><p>หนึ่งในข้อปฏิบัติมีระยะ  ๓  เดือนเป็นต้น แล้วพิจารณาอย่างนี้ว่า    "ภิกษุ </p><p>ดูซิเธอมีฐานะเลวด้วยศีล    ด้วยวิริยะ หรือด้วยปัญญา?  ศีลของเธอหมดจดดี</p><p>แล้วมิใช่หรือ?"  เธอประคองวิริยะดีแล้วมิใช่หรือ?  หรือปัญญาเป็นธรรมชาติ</p><p>ที่กล้าย่อมนำไป?" เมื่อท่านพิจารณาอย่างนี้ก็เห็นว่า   " บัดนี้  เราจะไม่ยอมให้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 353</p><p>โทมนัสนี้เกิดขึ้นอีก  จึงทำความเพียรให้หนักหน่วง   ภายใน ๓  เดือน ภาย</p><p>ใน ๖  เดือน หรือไม่ก็ภายใน  ๙  เดือน ก็ย่อมถอนปฏิฆะด้วยอนาคามิมรรคได้</p><p>เด็ดขาด  ตามแบบนี้  ชื่อว่าท่านย่อมใช้ปฏิฆะนั่นเองละปฏิฆะ (และ)  ใช้โทมนัส</p><p>นั่นเองละโทมนัส.  ในคำว่า  "<strong>ปฏิฆานุสัย  ย่อมไม่นอนเนื่องในโทมนัส</strong></p><p><strong>นั้น</strong>"     นั้น  มีความว่า  ในโทมนัสแบบนั้น  ปฏิฆานุสัย  ย่อมไม่นอน</p><p>เนื่อง ปฏิฆานุสัยก็ไม่ปรารภโทมนัสนั้นเกิดขึ้น,  ปฏิฆานุสัยเป็นอันถูกละได้</p><p>ในโทมนัสนั้น. คำว่า   "<strong>ย่อมละอวิชชาได้ด้วยอรหัตตมรรคนั้น</strong>"  คือ ภิกษุใน</p><p>พระธรรมวินัยนี้   ข่มอวิชชานุสัยได้แล้ว  ก็เข้าสู่ฌานที่สี่  ทำอวิชชานุสัยที่ถูก</p><p>ฌานข่มไว้แล้วให้เป็นอันถูกข่มไว้อย่างนั้นนั่นแหละแล้วจึงเจริญ </p><p>วิปัสสนา แล้วจึงจะถอนได้เด็ดขาดด้วยอรหัตตมรรค. ถึงแม้อวิชชานุสัยนั้น</p><p>ถูกอรหัตตมรรคละได้แล้วก็ตาม  ก็ยังชื่อว่านอนเนื่องด้วยฌานที่สี่เพราะ</p><p>ความที่ถูกฌานที่สี่นั้นข่มได้แล้ว  เพราะเหตุนั้น  นางธรรมทินนาจึงกล่าว</p><p>ว่า  "<strong>อวิชชานุสัยย่อมไม่นอนเนื่องในอรหัตตมรรคนั้น</strong>"  ดังนี้.</p><p>         บัดนี้เมื่อจะถามคำถามที่เป็นปฏิภาค, (ส่วนปรับกัน)  วิสาขะจึงกล่าว</p><p>คำเป็นต้นว่า  "<strong>แม่เจ้า !  ก็แห่งสุขเวทนา</strong>"   ในการแก้ปัญหานั้น  (พึงทราบข้อ</p><p>ความดังต่อไปนี้) เพราะทุกข์เป็นข้าศึกของสุข  และสุขเป็นข้าศึกของทุกข์,</p><p>ฉะนั้น  ท่านจึงกล่าววิสภาคปฏิภาคไว้ในเวทนาทั้งสอง ส่วนอุเบกขาเป็น</p><p>ธรรมชาติที่ถูกความมืดครอบงำ  ยากที่จะชี้แจง  เพราะฉะนั้นท่านจึงกล่าวทั้ง</p><p>สภาคและปฏิภาคในที่นี้ว่า   แม้อวิชชา ก็เช่นนั้นแท้. ก็แหละ  บุคคลย่อมกระ</p><p>ทำความมืดคืออวิชชา ในที่มีประมาณเท่าใด   ก็ย่อมบรรเทาความมืดคืออวิชชา</p><p>ในที่มีประมาณเท่านั้น    ฉะนั้นจึงกล่าวทั้งวิสภาคและปฏิภาคไว้ในที่</p><p>นี้.   ในคำว่า  "<strong>แห่งอวิชชาและคุณ</strong>"   นี้  คือและท่านกล่าวทั้งสภาคและ</p><p>ปฏิภาคว่า  "<strong>ธรรมทั้งสองแม้นี้ไม่มีอาสวะ  เป็นโลกุตตระ</strong>"  ท่านกล่าวทั้งสภาค</p><p>และปฏิภาค เพราะอรรถว่าไม่มีอาสวะ  เพราะอรรถว่าเป็นโลกุตตระและ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 354</p><p>เพราะอรรถเป็นอัพยากฤตในบทนี้ว่า  "<strong>คุณ  แห่งวิมุตติแล</strong>"  ในคำว่า  "<strong>คุณ</strong></p><p><strong>ข้ามไป</strong>"   นี้มีความว่า คุณเป็นผู้ข้ามปัญหาไป  คำว่า  "คุณไม่สามารถถือเอา</p><p>ที่สุดแห่งปัญหาได้"  ความว่า คุณไม่สามารถถือเอาประมาณแห่งการ</p><p>กำหนดปัญหาได้  จึงถามปฏิภาคของอัปปฏิภาคธรรม  พระนิพพานนี้เป็นอัป-</p><p>ปฏิภาคธรรม ที่ไม่มีใครสามารถเพื่อจะกระทำปฏิภาคพร้อมกับธรรมบาง</p><p>อย่างคือ สีเขียว สีเหลือง หรือสีแดง  แล้วแสดงได้  และคุณก็ย่อมถามพระ</p><p>นิพพานนั้นด้วยความประสงค์นี้เสียด้วย  ก็ด้วยถ้อยคำเพียงเท่านี้  อุบาสกผู้จะ</p><p>ถามปฏิภาคแห่งอัปปฏิภาคธรรมนี้  จึงเป็นอันบุคคลพึงทราบว่า  ย่อมเป็นผู้</p><p>เริ่มผิดในคำถามที่มีส่วนปรับแม้ทุกข้อ   เหมือภิกษุที่ได้สลากภัตในเรือนที่</p><p>เจ็ด   แล้วเดินเลยไปตั้งเจ็ดหลังคาเรือนมายืนที่ประตูเรือนที่แปด   เริ่มผิดไปตั้ง</p><p>เจ็ดหลังคาเรือน ไม่รู้  (อะไรเลย) ฉันใด  ก็ฉันนั้นเหมือนกัน. คำว่า  "<strong>หยั่งลง</strong></p><p><strong>สู่พระนิพพาน</strong>"    คือเข้าไปภายในพระนิพพาน    คือเข้าไปตามพระ</p><p>นิพพาน. คำว่า  "<strong>มีพระนิพพานเป็นเบื้องหน้า</strong>"  คือพระนิพพานเป็นที่มาข้าง</p><p>หน้า  คือเป็นที่ไปข้างหน้าของเขา  อธิบายว่า  เขาไม่ไปที่อื่นจากพระนิพพาน</p><p>นั้น. ชื่อว่า <strong>มีพระนิพพานเป็นที่สุด</strong> เพราะพระนิพพานเป็นที่สุดของเขา.</p><p>ผู้ที่ถึงพร้อมด้วยความเป็นบัณฑิต  ชื่อที่  "<strong>บัณฑิต</strong>" หมายความว่า  ผู้ฉลาด </p><p>ในธาตุฉลาดในอายตนะ  ฉลาดในปฏิจจสมุปบาท  ฉลาดในฐานะและอฐานะ</p><p>คำว่า  "<strong>ผู้มีปัญญายิ่งใหญ่</strong>"   ได้แก่ผู้ถึงพร้อมด้วยปัญญาที่สามารถกำ-</p><p>หนดถือเอาอรรถอันยิ่งใหญ่  ธรรมอันยิ่งใหญ่  นิรุตติอันยิ่งใหญ่  ปฏิภาณอัน</p><p>ยิ่งใหญ่. คำว่า   "<strong>อย่างที่ธรรมทินนานั้น</strong>"  คือ  แม้ฉันเองก็จะพึงพยากรณ์อย่าง</p><p>ที่ภิกษุณีธรรมทินนาพยากรณ์แล้วเหมือนกันนั่นเอง.</p><p>         ก็แล  เพราะพระดำรัสเพียงเท่านี้  พระสูตรนี้ก็กลายเป็นภาษิตของ</p><p>พระชินเจ้าไป. ไม่ใช่ภาษิตของสาวกเหมือนอย่างว่า  หนังสือที่ราชเลขานุการ</p><p>เขียนแล้ว ยังไม่จัดเป็นพระราชสาส์น  ตลอดเวลาที่ยังไม่ได้ประทับพระราช </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 355</p><p>ลัญชกร พอประทับพระราชลัญชกรของในหลวงแล้ว  หนังสือย่อมชื่อว่าเป็น</p><p>พระราชสาส์น  ฉันใด,  พระสูตรนี้ได้กลายเป็นภาษิตของพระชินเจ้า ด้วย</p><p>การจรดแล้วตรัส  เพราะความที่พระความคือพระดำรัสของพระชินเจ้าดวงนี้</p><p>ได้ประทับแล้วว่า  "ฉันเองก็จะพึงพยากรณ์อย่างนั้นเหมือนกัน แม้ฉะนั้น</p><p>เหมือนกัน. คำที่เหลือทุกแห่ง  ตื้นแล้วแล  ด้วยประการฉะนี้.</p><p>                                <em>จบอรรถกถาจุลลเวทัลลสูตรที่  ๔ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 356</p><p>                     <strong>๕.   จูฬธัมมสมาทานสูตร</strong></p><p>         [๕๑๔]  ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้ว  อย่างนี้.</p><p>         สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้า ประทับที่พระเขตวัน อารามของ</p><p>อนาถบิณฑิกะ ใกล้กรุงสาวัตถี. ครั้งนี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้า  ตรัสเรียกภิกษุ</p><p>ทั้งหลายมาว่า   "ภิกษุทั้งหลาย  ภิกษุเหล่านั้น    รับสนองพระดำรัสของ</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าว่า   "พระพุทธเจ้าข้า".</p><p>         [๕๑๕]  พระผู้มีพระภาคเจ้า  จึงได้ตรัสคำนี้ว่า. -</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ธรรมสมาทาน มี  ๔  อย่างเหล่านี้   ๔  อย่าง อะไรบ้าง</p><p>คือ.-</p><p>                         <strong>๑.  ภิกษุทั้งหลาย  ธรรมสมานานที่เป็นสุข</strong></p><p><strong>                     ในปัจจุบัน (แต่)  แต่ไปให้ผลเป็นทุกข์  ก็มี.</strong></p><p><strong>                         ๒. ภิกษุทั้งหลาย   ธรรมสมาทานที่ปัจจุบัน</strong></p><p><strong>                     เป็นทุกข์  และต่อไปก็ให้ผลเป็นทุกข์  ก็มี</strong></p><p><strong>                         ๓.  ภิกษุทั้งหลาย  ธรรมสมาทานที่ปัจจุบัน</strong></p><p><strong>                     เป็นทุกข์  (แต่)  ต่อไปให้ผลเป็นสุข  ก็มี.</strong></p><p><strong>                         ๔.  ภิกษุทั้งหลาย  ธรรมสมาทานที่ปัจจุบัน</strong></p><p><strong>                     ก็เป็นสุข  และต่อไปก็ให้ผลเป็นสุขก็มี. </strong></p><p>         [๕๑๖]  ภิกษุทั้งหลาย      ธรรมสมาทานที่เป็นสุขในปัจจุบัน  (แต่)</p><p>ต่อไปให้ผลเป็นทุกข์  เป็นไฉน  คือ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 357</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย   มีสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง  มีวาทะอย่างนี้  มีความเห็น</p><p>อย่างนี้ว่า   "โทษในกามทั้งหลาย หามีอยู่ไม่"  พวกเขาจึงพากันถึงความเป็นผู้</p><p>ดื่มด่ำในกามทั้งหลาย. พวกเขาแลย่อมใช้ให้พวกปริพพาชิกาที่ขมวดมวยผม</p><p>บำรุงบำเรอ  (ตน), พวกเขากล่าวอย่างนี้ว่า  " อะไรกันนะ  ที่พวกสมณ-</p><p>พราหมณ์ผู้เจริญเหล่านั้น  มองเห็นภัยในอนาคต   ในกามทั้งหลายอยู่  มาพา</p><p>กันกล่าวถึงการละกามทั้งหลาย"  แล้วก็ย่อมบัญญัติความกำหนดรู้กามทั้ง</p><p>หลายไว้  สัมผัสแขนที่มีขนนุ่มของปริพพาชิการุ่นๆ  นี้  ช่างเป็นสุขเสียนี่กระ</p><p>ไร  พวกเขาย่อมถึงความดื่มด่ำในกามทั้งหลาย  เมื่อพวกเขาถึงความดื่มด่ำ</p><p>ในกามทั้งหลายแล้ว    เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก     ก็ย่อมเข้าถึง</p><p>อบาย ทุคติ  วินิบาต   นรก. พวกเขาย่อมเสวยเวทนาที่เป็นทุกข์ แข็งกล้า เผ็ด </p><p>ร้อนในที่นั้น,  พวกเขาจึงพากันกล่าวอย่างนี้ว่า   "นี้แล  ที่พวกสมณพราหมณ์ผู้</p><p>เจริญ   เหล่านั้น  มองเห็นภัยในอนาคตในกามทั้งหลายอยู่  พากันกล่าวถึงการ</p><p>ละกามทั้งหลายแล้ว  ย่อมบัญญัติการกำหนดรู้กามทั้งหลายไว้.  ก็พวกเรา</p><p>เหล่านี้    ย่อมเสวยเวทนาที่เป็นทุกข์แข็งกล้า   เผ็ดร้อนก็เพราะกามเป็น</p><p>เหตุ  เพราะกามเป็นเค้ามูล.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  เหมือนอย่างว่า  ผลสุกของย่างทราย (ย่านไทร)</p><p>พึงแตกในเดือนท้ายฤดูร้อน.  ภิกษุทั้งหลาย   ครั้งนั้นแล  พืชย่างทราย</p><p>นั้น  ก็จะพึงตกไปที่โคนสาละ (รังแบบอินเดีย)  ต้นใดต้นหนึ่ง.  ครั้งนั้นแล</p><p>ภิกษุทั้งหลาย  เทวดาผู้สิงอยู่ที่ต้นสาละนั้น  ก็เกิดกลัว  ตกใจ พึงถึงความ</p><p>สะดุ้ง. ภิกษุทั้งหลาย  ครั้งนั้นแล  พวกเพื่อนฝูง  ญาติพี่น้อง   ของเทวดาผู้สิงอยู่ที่</p><p>ต้นสาละนั้น  พวกเทวดาที่สิงอยูในสวน  เทวดาที่อยู่ในป่า  เทวดาที่อยู่ตามต้น</p><p>ไม้  เทวดาที่สิงอยู่ที่ต้นไม้   (ที่ตายเมื่อมีผลแก่)   ที่ต้นหญ้าและที่ต้นไม้</p><p>ใหญ่ๆ   ต่างก็มาประชุมพร้อมกันแล้วก็ปลอบโยนย่างนี้ว่า  "ผู้เจริญ  อย่ากลัว</p><p>ไปเลย อย่ากลัวไปเลย ผู้เจริญ. อย่างไรเสีย  พืชย่างทรายนี้  นกยูงก็จะพึง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 358</p><p>กลืน,  เนื้อก็จะพึงเคี้ยวกิน,  ไฟป่าก็จะพึงไหม้,  พวกคนงานในป่า  ก็จะพึง</p><p>ถอน, พวกปลวกก็จะพึงขึ้น,  หรือก็จะพึงเป็นพืชที่ไม่งอกอีกแล้ว.  ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย  ครั้งนั้นแล  นกยูงก็ไม่กลืนพืชย่างทรายนั้นเลย  เนื้อก็ไม่เคี้ยวกิน</p><p>ไฟป่าก็ไม่ไหม้  พวกคนงานในป่าก็ไม่ถอน  พวกปลวกก็ไม่ขึ้น, และพืชก็ยัง</p><p>จะงอกได้. พืชนั้นถูกฝนที่เมฆหลั่งลงรด  ก็งอกได้งอกดี เถาย่างทรายนั้นก็</p><p>เป็นต้นอ่อนๆ  มีขนอ่อนนุ่ม  เลื้อยทอดยอดไปเรื่อย  แล้วมันก็เข้าไปเกาะต้น</p><p>สาละนั้น</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย   ครั้งนี้แล  เทวดาผู้สิ่งอยู่ที่ต้นสาละนั้น  ก็พึงมีความ</p><p>คิดอย่างนี้ว่า   "อะไรกันนะ ที่พวกเพื่อนฝูง  ญาติพี่น้อง เทวดาที่อยู่ตาม</p><p>สวน  เทวดาที่อยู่ในป่า  เทวดาที่อยู่ตามต้นไม้  เทวดาที่อยู่ที่ต้นไม้  (ที่ตายเมื่อ</p><p>ผลแก่)  ที่ต้นหญ้าและที่ต้นไม้ใหญ่ๆ  ผู้เจริญเหล่านั้น  มองเห็นภัยในอนาคตใน</p><p>พืชย่างทรายอยู่  ต่างก็มาประชุมพร้อมกัน แล้วก็ปลอบโยนอย่างนี้ว่า  "ผู้</p><p>เจริญ!  อย่ากลัวไปเลย อย่ากลัวไปเลย  ผู้เจริญ, อย่างไรเสีย พืชย่างทราย</p><p>นี้  นกยูงก็จะพึงกลืน, เนื้อก็พึงเคี้ยวกิน,  ไฟป่าก็จะพึงไหม้, พวกคนงานใน</p><p>ป่าก็จะพึงถอน  พวกปลวกก็จะพึงขึ้น  หรือก็มันจะต้องหมดสภาพเป็น</p><p>พืช.  สัมผัสของเถาย่างทราย  ที่อ่อนๆ มีขนนุ่มๆ เลื้อยทอดยอดไปเรื่อยนี้</p><p>ช่างเป็นสุขเสียนี่กระไร.  เถาย่างทรายนั้น  ก็ล้อมรัดต้นสาละนั้น.  เมื่อมันล้อม</p><p>รัดต้นสาละนั้น  สูงจนถึงค่าคบแล้ว  ก็ทำให้เกิดความทึบลง  ซึ่งจะพึงทำลาย</p><p>ลำต้นใหญ่ๆ  ของต้นสาละนั้นได้.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ครั้งนั้นแล  เทวดาผู้สิงอยู่ที่ต้นสาละนั้น  ก็จะพึงมีความ</p><p>คิดอย่างนี้ว่า   นี้เองที่พวกเพื่อฝูง  ญาติพี่น้อง  เทวดาที่อยู่ตามสวน  เทวดาที่อยู่</p><p>ในป่า  เทวดาที่อยู่ตามต้นไม้ เทวดาที่อยู่ต้นไม้  (ที่ตายเมื่อลูกแก่)  ที่ต้น</p><p>หญ้า  และที่ต้นไม้ใหญ่ๆ  ผู้เจริญเหล่านั้น มองเห็นภัยในอนาคตในพืชย่าง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 359</p><p>ทรายอยู่   ต่างก็มาประชุมพร้อมกันแล้วปลอบโยนอย่างนี้ว่า    " ผู้เจริญ</p><p>อย่ากลัวไปเลย อย่ากลัวไปเลย  ผู้เจริญ, อย่างไรเสีย   นกยูงก็จะพึงกลืนกิน</p><p>พืชย่างทรายนี้  ฯลฯ หรือมันก็จะต้องหมดสภาพเป็นพืช. เรานั้น ย่อมเสวย</p><p>เวทนาที่เป็นทุกข์ กล้าแข็ง เผ็ดร้อน  ก็เพราะพืชย่างทรายเป็นเหตุ โดย</p><p>แท้   แม้ฉันใด</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ฉันนั้นนั่นแล.   มีสมณพราหมณ์พวกหนึ่งมีวาทะอย่าง</p><p>นี้   มีความเห็นอย่างนี้ว่า  โทษในกามทั้งหลายหามีอยู่ไม่  พวกเขาจึงพากันถึง</p><p>ความดื่มด่ำในกามทั้งหลาย   พวกเขาแล   ย่อมใช้ให้พวกปริพพาชิกาที่</p><p>เกล้ามวยผมบำรุงบำเรอ (ตน) พวกเขากล่าวอย่างนี้ว่า  "อะไรกันนะ  ที่พวก</p><p>สมณพราหมณ์ผู้เจริญเหล่านั้น  มองเห็นภัยในอนาคตในกามทั้งหลายอยู่</p><p>มาพากันกล่าวถึงการละกามทั้งหลายแล้ว  ก็บัญญัติความกำหนดรู้กามทั้ง</p><p>หลายไว้. สัมผัสแขนที่มีขนอ่อนนุ่มของปริพพาชิการุ่น ๆ นี้ ช่างเป็นสุขเสีย</p><p>นี่กระไร แล้วพวกเขาก็ย่อมถึงความดื่มด่ำในกามทั้งหลาย. เมื่อพวกเขาถึง</p><p>ความดื่มด่ำในกามทั้งหลายแล้ว เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก  ก็ย่อมเข้า</p><p>ถึงอบาย  ทุคติ  วินิบาต  นรก. พวกเขาย่อมเสวยเวทนาที่เป็นทุกข์  กล้า</p><p>แข็ง  เผ็ดร้อนในที่นั้น.  พวกเขาจึงพากันกล่าวในที่นั้นอย่างนี้ว่า   "นี้เอง</p><p>ที่พวกสมณพราหมณ์ผู้เจริญเหล่านั้น  มองเห็นภัยในอนาคตในกามทั้งหลาย</p><p>อยู่  พากันกล่าวถึงการละกามทั้งหลาย  แล้วย่อมบัญญัติความกำหนดรู้กาม</p><p>ทั้งหลายไว้.  ก็พวกเราเหล่านี้   ย่อมเสวยเวทนาที่เป็นทุกข์ แข็งกล้า  เผ็ด</p><p>ร้อน  ก็เพราะกามเป็นเหตุ  เพราะกามเป็นเค้ามูล.</p><p>         <strong>ภิกษุทั้งหลาย  นี้เรียกว่า  การยึดมั่นสิ่งที่เป็นสุขในปัจจุบัน</strong></p><p><strong>       (แต่)   ต่อไปให้ผลเป็นทุกข์. </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 360</p><p>         [๕๑๗]   ภิกษุทั้งหลาย   ก็การถือมั่นสิ่งที่ปัจจุบันก็เป็นทุกข์และ</p><p>ต่อไปก็ให้ผลเป็นทุกข์  เป็นไฉน   คือ:-</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ในโลกนี้  มีชีเปลือยบางคน  ปล่อยมรรยาททิ้งเสีย</p><p>แล้ว ใช้มือเช็ดอุจจาระไม่รับอาหารที่เขาร้องเชิญว่า   "ผู้เจริญมา,  ไม่รับ</p><p>อาหารที่เขาร้องเชิญว่า  "ผู้เจริญจงหยุดก่อน ไม่ยินดีอาหารที่เขานำมา</p><p>จำเพาะ  ไม่ยินดีอาหารที่เขาเจาะจง ไม่ยินดีอาหารที่เขานิมนต์, ไม่รับอาหาร</p><p>จากปากหม้อ ไม่รับอาหารจากปากภาชนะ ไม่รับอาหารคร่อมธรณีประตู</p><p>ไม่รับอาหารคร่อมสาก ไม่รับอาหารคร่อมท่อนไม้ ไม่รับอาหารของสอง</p><p>คนที่กำลังกินอยู่   ไม่รับอาหารของหญิงมีครรภ์  ไม่รับอาหารของหญิงที่</p><p>กำลังให้ลูกดื่มนมอยู่  ไม่รับอาหารของหญิงที่อยู่ระหว่างชาย  ไม่รับอาหารของสอง</p><p>อาหารที่คนชักชวนร่วมกันทำ  ไม่รับอาหารในที่ที่สุนัขเข้าไปยืนเฝ้าอยู่  ไม่รับ</p><p>อาหารในที่ที่เห็นแมลงวันบินไปเป็นหมู่ๆ  ไม่รับปลา  ไม่รับเนื้อ  ไม่รับ</p><p>สุรา  ไม่รับเมรัย  ไม่ดื่มน้ำดองด้วยแกลบ  รับเรือนเดียว  ก็กินคำเดียวบ้าง</p><p>รับสองเรือน ก็กินสองคำบ้าง ฯลฯ รับเจ็ดเรือน ก็กินเจ็ดคำบ้าง,  เลี้ยงร่าง</p><p>กายด้วยอาหารในภาชนะน้อยๆ  ภาชนะเดียวบ้าง  เลี้ยงร่างกายด้วยอาหารใน</p><p>ภาชนะน้อยๆ สองภาชนะบ้าง ฯลฯ เลี้ยงร่างกายด้วยอาหารในภาชนะ</p><p>น้อยๆ เจ็ดภาชนะบ้าง,  กินอาหารที่เก็บไว้วันเดียวบ้าง  กินอาหารที่เก็บ</p><p>ไว้สองวันบ้าง ฯลฯ  กินอาหารที่เก็บไว้เจ็ดวันบ้าง, ประกอบความเพียรใน</p><p>ภัตรและโภชนะในแบบอย่างนี้  จนถึงกึ่งเดือน ด้วยอาการอย่างนี้. กินผัก</p><p>บ้าง  กินหญ้ากับแกบ้าง  กินลูกเดือยบ้าง  กินเปลือกไม้บ้าง กินสาหร่าย</p><p>บ้าง กินรำข้าวบ้าง  กินข้าวตังบ้าง กินข้าวสารหักบ้าง กินหญ้าบ้าง กิน</p><p>ขี้วัวบ้าง,  กินรากไม้และผลไม้ในป่าบ้าง  กินผลไม้ที่หล่นเองบ้าง  นุ่งห่มผ้าป่าน</p><p>บ้าง  นุ่งห่มผ้าที่เจือกันบ้าง  นุ่งห่มผ้าที่เขาทิ้งไว้ที่ซากศพบ้าง  นุ่งห่มผ้าคลุก </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 361</p><p>ดานกรองบ้าง   นุ่งห่มผ้ากำพลผมคนบ้าง   นุ่งห่มผ้ากำพลทำด้วยขนหางสัตว์</p><p>บ้าง   นุ่งห่มปีกนกเค้าบ้าง   ตัดผมและหนวด  ตามประกอบความเพียรในการ</p><p>ตัดผมและหนวด   ยืนกระหย่งห้ามเสียซึ่งการนั่ง,  เดินกระหย่ง  ตามประกอบ</p><p>ความเพียรในการเดินกระหย่งบ้าง, ประกอบความเพียรในการยืน  การ</p><p>เดินบนหนาม  สำเร็จการนอนบนที่นอนที่เอาหนามมาทำ   ตามประกอบความ</p><p>เพียรในการลงน้ำ เวลาเย็นเป็นครั้งที่สามบ้าง  เป็นผู้ตามประกอบความเพียร</p><p>ในการทำกายให้เหือดแห้งเร่าร้อนด้วยวิธีต่างๆ   เช่นนี้ด้วยอาการอย่าง</p><p>นี้. เขาเบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก  ก็เข้าถึงอบาย ทุคติ  วินิบาต  นรก.</p><p>                <strong>ภิกษุทั้งหลาย  นี้เรียกว่า  การถือมั่นธรรมที่ปัจจุบันก็เป็น</strong></p><p><strong>             ทุกข์  และต่อไปก็ให้ผลเป็นทุกข์</strong></p><p>         [๕๑๘]    ภิกษุทั้งหลาย   ก็การถือมั่นสิ่งที่ปัจจุบันเป็นทุกข์  (แต่)</p><p>แต่ไปให้ผลเป็นสุข  เป็นไฉน  คือ:-</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย   บุคคลบางพวกในโลกนี้โดยปกติ  เป็นผู้มีราคะค่อน</p><p>ข้างจะรุนแรง  เขาเสวยทุกข์โทมนัสที่เกิดจากราคะเนืองๆ,  โดยปกติ   เป็นผู้มี </p><p>โทสะค่อนข้างจะรุนแรง  เขาเสวยทุกข์โทมนัสที่เกิดจากโทสะเนืองๆ,  โดยปกติ</p><p>เป็นผู้มีโมหะค่อนข้างจะรุนแรง  เขาเสวยทุกข์โทมนัสที่เกิดจากโมหะเนือง ๆ,</p><p>เขาถูกกระทบพร้อมทั้งทุกข์บ้าง  พร้อมทั้งโทมนัสบ้าง  ถึงจะร้องไห้มีน้ำ</p><p>ตานองหน้าอยู่  ก็ยังสู้ประพฤติพรหมจรรย์ให้บริสุทธิ์บริบูรณ์ได้. เบื้องหน้า</p><p>แต่ตายเพราะกายแตก  เขาก็เข้าถึงสุคติโลกสวรรค์.</p><p>                <strong>"ภิกษุทั้งหลาย      นี้เรียกว่าการถือมั่นสิ่งที่ปัจจุบันเป็น </strong></p><p><strong>             ทุกข์(แต่)  ต่อไปให้ผลเป็นสุข'' </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 362</p><p>         [๕๑๙]  ภิกษุทั้งหลาย      ก็การถือมั่นสิ่งที่ปัจจุบันก็เป็นสุขและ</p><p>ต่อไปก็ยังให้ผลเป็นสุข  เป็นไฉน  คือ.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  บุคคลบางพวกในโลกนี้โดยปกติก็ไม่ใช่เป็นคนมีราคะ</p><p>ค่อนข้างจะรุนแรง   เขาก็ไม่ใช่เสวยทุกข์โทมนัสที่เกิดจากราคะเนืองๆ,</p><p>โดยปกติ   ก็ไม่ใช่เป็นคนมีโทสะค่อนข้างจะรุนแรง  เขาเสวยทุกข์โทมนัสที่</p><p>เกิดจากโทสะเนืองๆ,  ก็หามิได้. โดยปกติไม่ใช่เป็นคนมีโมหะค่อนข้างจะรุน</p><p>แรง. เขาเสวยทุกข์โทมนัสที่เกิดจากโมหะเนืองๆ ก็หามิได้. เขาสงัดจากกาม</p><p>ทั้งหลายได้จริงๆ   สงัดจากเรื่องอกุศลทั้งหลายได้แล้ว   ก็เข้าถึงฌานที่ </p><p>หนึ่ง ซึ่งยังมีตรึก  ยังมีตรอง  มีความเอิบอิ่มใจและความสบายที่เกิดจากความ</p><p>สงัดแล้วแลอยู่.  เพราะเข้าไประงับความตรึก  และความตรองได้ ก็เข้าถึงฌาน</p><p>ที่สองซึ่งไม่มีความแจ่มใสในภายใจโดดเด่น  ไม่มีความตรึก  ไม่มีความ</p><p>ตรอง   มีความอิ่มเอิบใจและความสบายที่เกิดจากใจตั้งมั่นแล้วแลอยู่.......</p><p>เข้าถึงฌานที่สาม......เข้าถึงฌานที่สี่แล้วแลอยู่.  เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกาย</p><p>แตกไปเขาย่อมเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์.</p><p>                <strong>ภิกษุทั้งหลาย  นี้เรียกว่า  การถือมั่นสิ่งที่ปัจจุบันก็เป็นสุข</strong></p><p><strong>             และยังมีสุขเป็นผลต่อไป.</strong></p><p><strong>             ภิกษุทั้งหลาย  การถือมั่นสิ่งทั่งหลาย  ๔  อย่างเหล่านี้แล.</strong></p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ตรัสธรรมบรรยายนี้จบแล้ว. ภิกษุเหล่า</p><p>นั้น มีความยินดี ชื่นชมภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้าอย่างยิ่ง ด้วยประการ</p><p>ฉะนี้.</p><p>                             <em>จบ  จูฬธัมมสมาทานสูตร  ที่  ๕. </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 363</p><p>                         <strong>อรรถกถาจูฬธัมมสมาทานาสูตร</strong></p><p>         จูฬธัมมสมาทานสูตร  มีคำเริ่มต้นว่า ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้.</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า  "<strong>สมาทานธรรม</strong>"  ได้แก่การถือที่ท่านถือ</p><p>เอาด้วยบทว่า  ธรรมดังนี้.</p><p>         บทว่า "<strong>ความสุขที่เกิดในปัจจุบัน</strong>"   ได้แก่    "ความสุขในปัจจุบัน".</p><p>ความสุขในการประมวลมาทำได้ง่าย  คือ  อาจให้เต็มได้โดยง่าย.</p><p>         บทว่า   "<strong>ผลที่เป็นทุกข์ข้างหน้า</strong>"  ได้แก่   ผลที่เป็นทุกข์ ในกาลให้ผล</p><p>ในอนาคต". พึงทราบอธิบายในบททั้งปวงโดยอุบายนี้.</p><p>         บทว่า  "<strong>ไม่มีโทษในกามทั้งหลาย</strong>"  ความว่า   "ไม่มีโทษในวัตถุกาม</p><p>บ้าง  กิเลสกามบ้าง".</p><p>         บทว่า   "<strong>ถึงความเป็นเป็นผู้ดื่มด่ำ</strong>"   ความว่า  สมณพราหมณ์เหล่า</p><p>นั้น ถึงความดื่มด่ำ  คือความเป็นสิ่งที่ตนพึงดื่ม  ได้แก่ ความเป็นสิ่งที่ตนพึง</p><p>บริโภคตามชอบใจ  ด้วยกิเลสกามในวัตถุกาม.</p><p>         บทว่า  "<strong>ผูกให้เป็นจุก</strong>"   ได้แก่ "พวกดาบสและปริพาชกผู้เกล้าผมทำ</p><p>ให้เป็นจุก.</p><p>         บทว่า  "<strong>กล่าวอย่างนี้</strong>"  คือ   "ย่อมกล่าวอย่างนี้."</p><p>         บทว่า   "<strong>ย่อมบัญญัติการกำหนดรู้</strong>"  ได้แก่   ย่อมบัญญัติการละคือ</p><p>การก้าวล่วง."</p><p>         บทว่า  "<strong>ฝักเถายางทราย</strong>" ได้แก่   "ฝักเถาที่สุกแล้ว  จะมี</p><p>สัณฐานยาว."</p><p>         บทว่า  "<strong>พึงแตก</strong>"   ความว่า    แห้งด้วยแดดแล้วแตก." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 364</p><p>         บทว่า  "<strong>โคนต้นรัง</strong>"  ได้แก่  ใกล้ต้นรัง.</p><p>         บทว่า  "<strong>พึงถึงความสะดุ้ง</strong>"  ความว่า  "ย่อมถึง (ความสะดุ้ง) เพราะ</p><p>เหตุไร?  เพราะกลัวความพินาศไปแห่งที่อยู่  เพราะว่า  เถาย่างทรายที่ตกไปที่</p><p>ต้นไม้  เกิดขึ้นแล้วจากพืช  ย่อมเลื้อยขึ้นต้นไม้. เถายางทรายนั้น  มีใบใหญ่</p><p>และหนา  ประกอบด้วยใบเช่นกับใบทองหลาง  ลำดับนั้นถาย่างทราย เมื่อกำ</p><p>จัดต้นไม้นั้น ตั้งแต่โคนไปทะลุค่าคบทั้งปวง ให้เกิดน้ำหนักอย่างมากตั้งอยู่เถา</p><p>ย่างทรายนั้น เมื่อลมพัดมา หรือเมื่อฝนตก สร้างความทึบ หักกิ่งน้อยใหญ่ทั้ง</p><p>ปวงของต้นไม้นั้นให้ตกไปบนพื้นดิน แต่นั้น เมื่อต้นไม้นั้นล้มไป วิมานย่อม</p><p>แตกพินาศไป เทวดานั้น ย่อมถึงความสะดุ้ง เพราะกลัวความพินาศไปแห่ง</p><p>วิมาน ด้วยประการฉะนี้. "</p><p>         บทว่า   "<strong>เทวดาผู้สิงอยู่ในสวน</strong>" ความว่า   "เทวดาผู้สิงอยู่ตามสวน</p><p>ดอกไม้และสวนผลไม้นั้น ๆ."</p><p>         บทว่า   "<strong>เทวดาผู้สิงอยู่ในป่า</strong>"  ได้แก่เทวดาผู้สิงอยู่ในป่าอันธวันและ</p><p>สุภควันเป็นต้น.</p><p>         บทว่า  "<strong>รุกขเทวดา</strong>"  ได้แก่   เทวดาผู้สิงอยู่ที่ต้นสะเดาเป็นต้น ที่หวง</p><p>แหนไว้."</p><p>         บทว่า   "<strong>ต้นสมุนไพร หญ้าและไม้เจ้าป่าเป็นต้น</strong>" ความว่า เทวดาได้</p><p>สิง แล้วที่ต้นสมุนไพรมีต้นสมอและมะขามป้อมเป็นต้น ที่ต้นหญ้ามีตาลและ</p><p>มะพร้าวเป็นต้น และไม้เจ้าป่าอันเป็นไม้ที่ใหญ่ที่สุดในป่า.</p><p>         บทว่า  "<strong>คนทำงานในป่า</strong>"  ความว่า   "พวกมนุษย์ที่เที่ยวทำงานอย่าง</p><p>ใดอย่างหนึ่ง  บรรดาคนงานมีการไถ  เกี่ยว ขนไม้และเฝ้าโคเป็นต้นในป่า. "</p><p>         บทว่า  "<strong>พึงลุกขึ้น</strong>"   ได้แก่   "พึงเคี้ยวกิน."</p><p>         บทว่า  "<strong>เป็นระย้า</strong>"    ได้แก่   "ห้อยย้อย  ดุจล้อเล่นในที่ที่ถูกลมพัด." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 365</p><p>         บทว่า "<strong>เถายางทรายนี้มีสัมผัสเป็นสุข</strong>"  ความว่า   เถาย่างทราย</p><p>อย่างนี้  แม้ถูกต้องก็เป็นสุข ถึงมองดูก็ให้เกิดความสุข ย่อมให้เกิดความพอ</p><p>ใจ แม้ในเพราะการดูและการถูกต้องเถาว่า พวกเด็กๆ ของเราจักมีโรง</p><p>ดื่ม จักมีที่เล่น เราได้วิมานที่สองแล้ว" พระผู้มีพระภาคเจ้า ตรัสแล้วอย่างนี้.</p><p>         บทว่า "<strong>ทำให้เป็นคบ</strong>"  ความว่า  "พึงตั้งอยู่ด้วยอาการคล้ายฉัตร</p><p>ข้างบนกิ่งทั้งหลาย."</p><p>         บทว่า "<strong>สร้างความทึบ</strong>"  ความว่า  "ให้เกิดความทึบข้างล่าง." เถา</p><p>ย่างทรายนั้น  เมื่อเลื้อยขึ้นข้างบน  ก็ม้วนต้นไม้ทั้งสิ้นไว้ข้างล่างอีก.</p><p>         บทว่า "<strong>ทำลาย</strong>"  ความว่า "เพราะทำให้ทึบอย่างนี้  แต่นั้น เถาย่าง</p><p>ทรายนี้ก็จะเลื้อยไต่ขึ้นไปตั้งแต่โคนตามกิ่งที่งอกขึ้นไปแล้ว  ม้วนกิ่งทุกกิ่ง</p><p>ไว้ ครั้นถึงยอดแล้ว ก็จะห้อยลงโดยทำนองนั้นนั่นแหละอีก และเลื้อยขึ้น</p><p>ไปรวบต้นไม้ทั้งหมดไว้ให้กิ่งทั้งหมดอยู่ข้างล่าง  ตนเองอยู่ข้างบน  ครั้น</p><p>เมื่อลมพัด หรือฝนตก ก็จะทำลายกระจัดกระจายไป วิมานนั้นพึงตั้งอยู่เพียง</p><p>เข่าเท่านั้น  ที่โคนต้นไม้นั้น  ย่อมมีวิมานซึ่งอยู่บนกิ่งไม้ ครั้นเมื่อกิ่งหักอยู่ได้</p><p>ทำลายที่กิ่งนั้นๆ  เมื่อทุกกิ่งหักหมด   วิมานทั้งปวงก็ย่อมพังพินาศ  ก็วิมานที่</p><p>ตั้งอยู่บนต้นไม้  ก็จะตั้งอยู่เพียงโคนต้นไม้   ตราบเท่าที่ยังไม่พินาศนี้เป็นวิมาน</p><p>ที่อยู่บนกิ่งไม้. เพราะฉะนั้น เมื่อทุกกิ่งหักหมดแล้ว เทวดาได้อุ้มลูกน้อยยืน</p><p>ที่ตอไม้แล้วเริ่มคร่ำครวญ.</p><p>         บทว่า  "<strong>ผู้มีชาติราคะกล้า</strong>" ได้แก่    "ผู้มีราคะหนาเป็นสภาวะ."</p><p>         บทว่า  "<strong>เสวยทุกข์และโทมนัสที่เกิดจากราคะ</strong>" ความว่า    "เพราะ</p><p>ความเป็นผู้มีชาติราคะกล้า ย่อมถือเอานิมิตรในอารมณ์ที่เห็นแล้วๆ."</p><p>         ครั้งนั้น พวกอาจารย์และอุปัชฌาย์ของเธอ สั่งลงทัณฑกรรม  ภิกษุ</p><p>นั้น เมื่อทำทัณฑกรรมอยู่เนืองๆ  ย่อมเสวยทุกขโสมนัส จึงไม่ทำการก้าวล่วง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 366</p><p>อีกนั่นเทียว.  สำหรับผู้มีชาติโทสะกล้าย่อมกำเริบ  ก็ด้วยเหตุเพียงเล็กน้อยเท่า</p><p>นั้น และเขาเมื่อจับมือเป็นต้น  คุยกับภิกษุหนุ่มและสามเณรทั้งหลาย ก็ย่อม</p><p>เสวยทุกขโสมนัส เพราะทัณฑกรรมเป็นปัจจัย.</p><p>         ส่วนบุคคลผู้มีชาติโมหะ ไม่กำหนดกิจที่ทำแล้ว โดยที่ทำแล้ว หรือกิจ</p><p>ที่ยังไม่ได้ทำโดยกิจที่ยังไม่ได้ทำ     ในศาสนานี้     ย่อมให้หน้าที่คลาด</p><p>เคลื่อน ถึงเขาก็ย่อมเสวยทุกขโทมนัส เพราะทัณฑกรรมเป็นปัจจัย.</p><p>         คำว่า  "<strong>ผู้มีชาติราคะไม่กล้าเป็นต้น</strong>"  พึงทราบตามนัยตรงกันข้ามกับ</p><p>ที่กล่าวแล้ว.</p><p>         ถามว่า ก็เพราะเหตุไร ในโลกนี้ บางคนจึงเป็นผู้มีราคะเป็นต้นค่อน</p><p>ข้างกล้า บางคนจึงไม่ใช่เป็นผู้มีราคะเป็นต้นค่อนข้างกล้า?  ตอบว่า เพราะ</p><p>ว่า ในขณะสั่งสมกรรม ตามกฏของกรรม  ความโลภของผู้ใดมีกำลัง  ความ</p><p>ไม่โลภอ่อนกำลัง  ความไม่ประทุษร้ายและความไม่หลงมีกำลัง ความประ</p><p>ทุษร้ายและความหลงอ่อนกำลัง   ความไม่โลภของผู้นั้นอ่อนกำลัง   ไม่</p><p>สามารถจะครอบงำความโลภได้. ส่วนความไม่ประทุษร้ายและความไม่หลงมี</p><p>กำลัง สามารถครอบงำความประทุษร้ายและความหลงได้.  เพราะฉะนั้น เขา</p><p>เกิดแล้วด้วยอำนาจปฏิสนธิที่กรรมนั้นให้ผลแล้วย่อมเป็นคนโลภ มีปกติเป็น</p><p>สุข ไม่โกรธ  มีปัญญา มีความรู้เปรียบด้วยเพชร ก็ในขณะสั่งสมกรรมความ</p><p>โลภและความประทุษร้ายของผู้ใดมีกำลัง  ความไม่โลภและความไม่ประทุษ</p><p>ร้ายอ่อนกำลัง  ความไม่หลงมีกำลัง  ความหลงอ่อนกำลัง  เขาย่อมเป็นคน</p><p>โลภ และเป็นผู้ประทุษร้าย  ตามนัยก่อนนั่นแหละ  เป็นผู้มีปัญญา มีความรู้ดุจ</p><p>เพชร ดุจพระทันตาภยเถระ. ส่วนขณะสั่งสมกรรม ความโลภความหลงของ</p><p>ผู้ใดมีกำลัง นอกนี้อ่อนกำลัง เขาย่อมเป็นคนโลภ และโง่เขลาตามนัยก่อนนั่น</p><p>เอง เป็นผู้มีปกติเป็นสุข ไม่โกรธ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 367</p><p>         ก็อย่างนั้น ในขณะสั่งสมกรรม ความโลภ ความโกรธและความหลง</p><p>ทั้ง ๓ ของผู้ใดมีกำลัง ความไม่โลภเป็นต้นอ่อนกำลัง เขาย่อมไม่โลภ ไม่ประ</p><p>ทุษร้าย และไม่หลงตามนัยก่อนนั่นเทียว แต่ว่า ในขณะสั่งสมกรรม ความไม่</p><p>โลภ ความไม่ประทุษร้ายและความไม่หลง  ของผู้ใดมีกำลัง นอกนี้อ่อนกำ</p><p>ลัง เขาย่อมเป็นผู้มีกิเลสน้อย ครั้นเห็นอารมณ์อย่างทิพย์ ก็ไม่หวั่นไหวตาม</p><p>นัยก่อนนั่นแหละ แต่เป็นผู้ประทุษร้าย และมีปัญญาโง่เขลา. ในขณะสั่งสม</p><p>กรรม ความไม่โลภ ไม่ประทุษร้าย และไม่หลงของผู้ใดมีกำลังนอกนี้อ่อนกำ</p><p>ลัง เขาย่อมเป็นคนไม่โลภ มีปกติเป็นสุข ไม่โกรธ  แต่เป็นคนโง่เขลา ตามนัย</p><p>ก่อนนั่นเทียว.  อย่างนั้น ในขณะสั่งสมกรรม  ความไม่โลภ ไม่ประทุษ</p><p>ร้าย   และไม่หลงของผู้ใดมีกำลัง   นอกนี้อ่อนกำลัง   เขาย่อมเป็นคนไม่</p><p>โลภ มีปัญญา แต่เป็นผู้ประทุษร้าย และมักโกรธ  ตามนัยก่อนนั่นแหละ.</p><p>แต่ว่า ในขณะสั่งสมกรรม  กิเลสทั้ง ๓ มีความไม่โลภ เป็นต้นของผู้ใดมีกำ</p><p>ลัง ความโลภเป็นต้น  อ่อนกำลัง เขาย่อมเป็นผู้ไม่โลภ ไม่ประทุษร้าย และมี</p><p>ปัญญา ดุจพระมหาสังฆรักขิตเถระ เนื้อความในทุกบทแห่งบททั้งปวงตื้นนั่น</p><p>เทียวแล.</p><p>                             <em>จบอรรถกถาจูฬธัมมสมาทานสูตรที่  ๕</em>. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 368</p><p>               <strong>๖.  มหาธรรมสมาทานสูตร</strong></p><p>         [๕๒๐]   ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้ :-</p><p>         "สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้า ประทับที่พระเชตวันอารามของ</p><p>อนาถบิณฑิกะ  กรุงสาวัตถุ  ครั้งนั้นแลพระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสเรียก</p><p>ภิกษุทั้งหลายมาตรัสว่า  "ภิกษุทั้งหลาย"</p><p>         "พระพุทธเจ้าข้า"    ภิกษุเหล่านั้นสนองพระดำรัสของพระผู้มี </p><p>พระภาคเจ้า.</p><p>         [๕๒๑]   พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงได้ตรัสพระพุทธพจน์นี้ว่า:-</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  สัตว์ส่วนมาก  มีความใคร่อย่างนี้  มีความพอใจอย่าง</p><p>นี้ มีความประสงค์อย่างนี้ว่า   "ไฉนหนอ ขอให้สิ่งที่ไม่น่าปรารถนา ไม่น่า</p><p>ใคร่ ไม่น่าพอใจ พึงเสื่อมไป,  ขอให้สิ่งที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ</p><p>พึงเจริญแทนที่เถิด"   แต่ทั้งๆ ที่สัตว์เหล่านั้น มีความใคร่อย่างนั้น  มีความพอ</p><p>ใจอย่างนั้น มีความประสงค์อย่างนั้น,  สิ่งที่ไม่น่าปรารถนา ไม่น่าใคร่ ไม่</p><p>น่าพอใจ ก็ยังเจริญขึ้นมาจนได้,  สิ่งที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ กลับ</p><p>เสื่อมไป. ในข้อนั้นพวกเธอเข้าใจว่าเพราะเหตุไร"</p><p>         ภิ.  "พระพุทธเจ้าข้า ธรรมทั้งหลายของพวกข้าพระองค์มีพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าเป็นเค้ามูล มีพระผู้มีพระภาคเจ้าเป็นผู้นำ มีพระผู้มีพระภาคเจ้าเป็นที่</p><p>พึงอาศัย, พระพุทธเจ้าข้า  ขอให้เนื้อความแห่งภาษิตนั้น จงแจ่มแจ้งแต่กับ</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าเท่านั้นเถิด,  เมื่อพวกภิกษุได้ฟังพระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>แล้ว  จะทรงจำไว้"</p><p>         พ.    ภิกษุทั้งหลาย   ถ้าอย่างนั้น ขอให้พวกเธอจงตั้งใจฟังให้ดี ๆ</p><p>เราตถาคตจะว่าให้ฟัง" </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 369</p><p>         ภิ.   อย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า  " ภิกษุเหล่านั้นสนองพระดำรัสของ</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>         [๕๒๒]  พระผู้มีพระภาคเจ้า จึงได้ตรัสอย่างนี้ว่า :-</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย   ปุถุชนผู้ไม่ได้รับการศึกษา ไม่เห็นพวกพระอริย</p><p>เจ้า ไม่ฉลาดต่อคุณธรรมของพระอริยเจ้า ไม่ได้รับการแนะนำในคุณธรรม</p><p>ของพระอริยเจ้า. ไม่เห็นพวกคนดี ไม่ฉลาดต่อคุณธรรมของคนดี ไม่ได้รับ</p><p>การแนะนำในคุณธรรมของคนดี, ไม่รู้จักสิ่งที่ควรเสพ, ไม่รู้จักสิ่งที่ไม่ควร</p><p>เสพ, ไม่รู้จักสิ่งที่ควรคบ, ไม่รู้จักสิ่งที่ไม่ควรคบ. เมื่อเขาไม่รู้จักสิ่งที่ควร</p><p>เสพ,...ไม่ควรเสพ,..ควรคบ,...ไม่ควรคบ,  ก็เสพสิ่งที่ไม่ควรเสพ ไม่เสพสิ่ง</p><p>ที่ควรเสพ; คบสิ่งที่ไม่ควรคบ. ไม่คบสิ่งที่ควรคบ,  เมื่อเขาเสพสิ่งที่ไม่ควร</p><p>เสพ ไม่เสพสิ่งที่ควรเสพ, คบสิ่งที่ไม่ควรคบ ไม่คบสิ่งที่ควรคบเข้า, สิ่งที่ไม่</p><p>น่าปรารถนา ไม่น่าใคร่ ไม่น่าพอใจ  ก็เจริญยิ่งขึ้น,  สิ่งที่น่าปรารถนา</p><p>น่าใคร่ น่าพอใจ ก็เสื่อมหายไป. ภิกษุทั้งหลาย  ข้อนั้นเพราะเหตุไร    เพราะ</p><p>เหตุ  เขาไม่รู้ตามที่เป็นจริงเช่นนั้น.</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  ส่วนอริยสาวก  ผู้ได้รับการศึกษา ได้เห็นพวกพระ</p><p>อริยเจ้ามา ฉลาดต่อคุณธรรมของพระอริยเจ้า ได้รับการแนะนำในคุณธรรม</p><p>ของพระอริยเจ้าเป็นอย่างดีมาแล้ว, ได้เห็นพวกคนดีมา  ฉลาดต่อคุณธรรม</p><p>ของคนดี  ได้รับการแนะนำในคุณธรรมของคนดีเป็นอย่างดีมาแล้ว, ย่อมรู้จัก</p><p>สิ่งที่ควรเสพ...สิ่งที่ไม่ควรเสพ...สิ่งที่ควรคบ...สิ่งที่ไม่ควรคบ.  เมื่อเขารู้จัก</p><p>สิ่งที่ควรเสพ...สิ่งที่ไม่ควรเสพ...สิ่งที่ควรคบ...สิ่งที่ไม่ควรคบ;  ก็ไม่เสพสิ่งที่</p><p>ไม่ควรเสพ  เสพแต่สิ่งที่ควรเสพ;  ไม่คบสิ่งที่ไม่ควรคบ  คบแต่กับสิ่งที่ควร</p><p>คบ.  เมื่อเขาไม่เสพสิ่งที่ไม่ควรเสพ เสพแต่สิ่งที่ควรเสพ; ไม่คบสิ่งที่ไม่ควร</p><p>คบ คบแต่สิ่งที่ควรคบ,  สิ่งที่ไม่น่าปรารถนา ไม่น่าใคร่ ไม่น่าพอใจ ก็ย่อม </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 370</p><p>เสื่อมหายไป;  สิ่งที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ ก็ย่อมเจริญขึ้นมา  ข้อ</p><p>นั้น เพราะเหตุไร   ภิกษุทั้งหลาย  เพราะเขารู้ตามที่เป็นจริงเช่นนั้น"</p><p>         [๕๒๓]   "ภิกษุทั้งหลาย  การถือมั่นสิ่งทั้งหลายเหล่านี้มี ๔ อย่าง.</p><p>๔ อย่างอะไรบ้าง   คือ:-</p><p>         ๑. ภิกษุทั้งหลาย  การถือมั่นสิ่งที่ปัจจุบันก็เป็นทุกข์ และต่อไปก็ให้ผล</p><p>เป็นทุกข์อีก ก็มี,</p><p>         ๒. ภิกษุทั้งหลาย  การถือมั่นสิ่งที่ปัจจุบันเป็นสุข แต่ต่อไปให้ผลเป็น</p><p>ทุกข์ ก็มี,</p><p>         ๓. ภิกษุทั้งหลาย  การถือมั่นสิ่งที่ปัจจุบันเป็นทุกข์ แต่ต่อไปมีผลเป็น</p><p>สุข ก็มี,</p><p>         ๔. ภิกษุทั้งหลาย  การถือมั่นสิ่งที่ปัจจุบันก็เป็นสุข และต่อไปก็ให้ผล</p><p>เป็นสุขอีก  ก็มี. </p><p>         [๕๒๔]   "ภิกษุทั้งหลาย  ในจำพวกการถือมั่นสิ่งเหล่านั้น การถือ</p><p>มั่นสิ่งที่ผู้ไม่รู้  อยู่ในอำนาจความโง่ ไม่เข้าใจชัดเจนตามที่เป็นจริงว่า  ''การ</p><p>ถือมั่นสิ่งแบบนี้แล ที่ปัจจุบันก็เป็นทุกข์และต่อไปก็เป็นทุกข์อีก"  นี้เป็นการ</p><p>ถือมันสิ่งชนิดที่ปัจจุบันก็เป็นทุกข์  และต่อไปก็ยังเป็นทุกข์อีก  เมื่อไม่รู้</p><p>มัน อยู่ในอำนาจความโง่ ไม่เข้าใจชัดเจนตามที่เป็นจริง ก็เสพมัน ไม่งดเว้น</p><p>มัน  เมื่อเขาเสพมันไม่งดเว้นมันอยู่.  สิ่งที่ไม่น่าปรารถนา ไม่น่าใคร่ ไม่</p><p>น่าพอ ก็เจริญขึ้นมา; สิ่งที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ ก็เสื่อมลงไป </p><p>ข้อนั้น เพราะเหตุไร   ภิกษุทั้งหลาย  เพราะเหตุที่เขาไม่รู้ตามที่เป็นจริงเช่นนั้น.</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย ในจำพวกการถือมั่นสิ่งเหล่านั้น การถือมั่นสิ่งที่ผู้ไม่</p><p>รู้  ตกอยู่ในอำนาจความโง่ ไม่เข้าใจชัดเจนตามที่เป็นจริงว่า   "นี้แล เป็นการ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 371</p><p>ถือมั่นสิ่งชนิดที่ปัจจุบันเป็นสุข แต่ต่อไปให้ผลเป็นทุกข์"  นี้เป็นการถือมั่นสิ่ง</p><p>ชนิดที่ปัจจุบันเป็นสุข แต่ต่อไปให้ผลเป็นทุกข์. เมื่อไม่รู้มัน ตกอยู่ในอำนาจ</p><p>ความโง่ ไม่เข้าใจชัดเจนตามที่เป็นจริง  ก็เสพมัน  ไม่งดเว้นมัน.  เมื่อเขา</p><p>เสพมันไม่งดเว้นมันอยู่,  สิ่งที่ไม่น่าปรารถนา ไม่น่าใคร่ ไม่น่าพอใจ ก็เจริญ</p><p>ขึ้นมา, สิ่งที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ ก็เสื่อมลงไป. ข้อนั้น เพราะเหตุ</p><p>ไร   ภิกษุทั้งหลาย  เพราะเหตุที่เขาไม่รู้ตามที่เป็นจริงเช่นนั้น.</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  ในจำพวกการถือมั่นสิ่งเหล่านั้น การถือมั่นสิ่งที่ผู้ไม่</p><p>รู้  ตกอยู่ในอำนาจความโง่  ไม่เข้าใจชัดเจนตามที่เป็นจริงว่า  "นี้แลเป็นการถือ</p><p>มั่นสิ่งชนิดที่ปัจจุบันเป็นทุกข์ แต่ต่อไปให้ผลเป็นสุข"   นี้เป็นการถือมั่นสิ่ง</p><p>ชนิดที่ปัจจุบันเป็นทุกข์ แต่ต่อไปให้ผลเป็นสุข. เมื่อไม่รู้มัน  ตกอยู่ในอำนาจ</p><p>ความโง่ ไม่เข้าใจชัดเจนตามที่เป็นจริง  ก็เสพมัน ไม่ยอมงดเว้นมัน. เมื่อเขา</p><p>เสพมัน ไม่ยอมงดเว้นมันอยู่. สิ่งที่ไม่น่าปรารถนา ไม่น่าใคร่ ไม่น่าพอ</p><p>ใจ  ก็เจริญขึ้นมา;         สิ่งที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ  ก็เสื่อมลง</p><p>ไป. ข้อนั้น เพราะเหตุไร  ภิกษุทั้งหลาย  เพราะเหตุที่เขาไม่รู้ตามที่เป็นจริง</p><p>เช่นนั้น.</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  ในจำพวกการถือมั่นสิ่งเหล่านั้น การถือมั่นสิ่งที่ผู้ไม่</p><p>รู้ตกอยู่ในอำนาจความโง่  ไม่เข้าใจชัดเจนตามที่เป็นจริงว่า  "นี้แล คือการถือ</p><p>มั่นสิ่งชนิดที่ปัจจุบันก็เป็นสุข และต่อไปก็ยังให้ผลเป็นสุขอีก."  นี้คือการถือ</p><p>มั่นสิ่งชนิดที่ปัจจุบันก็เป็นสุข  และต่อไปก็ยังให้ผลเป็นสุขอีก.  เมื่อไม่รู้</p><p>มัน ตกอยู่ในอำนาจความโง่ ไม่เข้าใจชัดเจนตามที่เป็นจริง ก็เสพมันไม่ยอมงด</p><p>เว้นมัน. เมื่อเขาเสพมันไม่ยอมงดเว้นมันอยู่, สิ่งที่ไม่น่าปรารถนา ไม่น่า</p><p>ใคร่ ไม่น่าพอใจ ก็เจริญขึ้นมา;  สิ่งที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ ก็พลอย</p><p>เสื่อมลงไป. ข้อนั้นเพราะเหตุไร   ภิกษุทั้งหลาย  เพราะเหตุที่เขาไม่รู้ตามที่</p><p>เป็นจริงเช่นนั้น. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 372</p><p>         [๕๒๕]  ภิกษุทั้งหลาย  ในจำพวกการถือมั่นสิ่งเหล่านั้น การถือมั่น</p><p>สิ่งที่ผู้รู้  อยู่ในอำนาจความรู้  เข้าใจชัดเจนตามที่เป็นจริงว่า  "นี้แล  คือ</p><p>การ     ถือมั่นสิ่งชนิดที่ปัจจุบันก็เป็นทุกข์และต่อไปก็ยังให้ผลเป็นทุกข์</p><p>อีก"  นี้คือการถือมั่นสิ่งชนิดที่ปัจจุบันก็เป็นทุกข์และต่อไปก็มีผลเป็นทุกข์</p><p>อีก.  เมื่อรู้มัน  อยู่ในอำนาจความรู้  เข้าใจชัดเจนตามที่เป็นจริง   ก็เลิก</p><p>เสพมัน  ย้อมงดเว้นมัน,  เมื่อเขาเลิกเสพมัน   ยอมงดเว้นมันอยู่,  สิ่งที่ไม่</p><p>น่าปรารถนา ไม่น่าใคร่ ไม่น่าพอใจ ก็เสื่อมลงไป. สิ่งที่น่าปรารถนา น่า</p><p>ใคร่  น่าพอใจ  ก็เจริญขึ้นมาแทนที่.  ข้อนั้น  เพราะเหตุไร    ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย  เพราะเหตุที่เขารู้ตามที่เป็นจริงเช่นนั้น.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ในจำพวกการถือมั่นสิ่งเหล่านั้น การถือมั่นสิ่งที่ผู้รู้</p><p>อยู่ในอำนาจความรู้ เข้าใจชัดเจนตามที่เป็นจริงว่า  "นี้แล คือการถือมั่นสิ่ง</p><p>ชนิดที่ปัจจุบันเป็นสุข แต่ต่อไปให้ผลเป็นทุกข์  นี้คือการถือมั่นสิ่ง ชนิดที่</p><p>ปัจจุบันเป็นสุข แต่ต่อไปให้ผลเป็นทุกข์. เมื่อรู้มันอยู่ในอำนาจความรู้...</p><p>ฯลฯ  เพราะเหตุที่เขารู้ตามที่เป็นจริงเช่นนั้น"</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  ในจำพวกการถือมั่นสิ่งเหล่านั้น การถือมั่นสิ่งที่ผู้</p><p>รู้  อยู่ในอำนาจความรู้  เข้าใจชัดเจนได้ตามที่เป็นจริงว่า  "นี้แล คือการถือมั่น</p><p>สิ่ง ชนิดที่ปัจจุบันเป็นทุกข์  แต่ต่อไปให้ผลเป็นสุข"  นี้คือการถือมั่นสิ่ง ชนิดที่</p><p>ปัจจุบันเป็นทุกข์แต่ต่อไปให้ผลเป็นสุข.  เมื่อรู้มันอยู่ในอำนาจความรู้...ฯลฯ</p><p>เพราะเหตุที่เขารู้ตามที่เป็นจริงเช่นนั้น.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ในจำพวกการถือมั่นสิ่งเหล่านั้น  การถือมั่นสิ่งที่ผู้รู้</p><p>อยู่ในอำนาจความรู้ เข้าใจชัดเจนได้ตามที่เป็นจริงว่า  "นี้แล คือการถือมั่น</p><p>สิ่ง  ชนิดที่ปัจจุบันก็เป็นสุข และต่อไปก็ยังให้ผลเป็นสุขอีก" นี้คือการถือมั่น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 373</p><p>สิ่งชนิดที่ปัจจุบันก็เป็นสุข   และต่อไปก็ยังมีผลเป็นสุขอีก  เมื่อรู้มันอยู่ใน</p><p>อำนาจความรู้เข้าใจได้ชัดเจนตามที่เป็นจริง  ก็เลิกเสพมัน ผอมงดเว้นมัน.</p><p>เมื่อเขาเลิกเสพมัน ยอมงดเว้นมันอยู่,  สิ่งที่ไม่น่าปรารถนา ไม่น่าใคร่ ไม่</p><p>น่าพอใจ ก็เสื่อมลงไป, สิ่งที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ ก็เจริญขึ้นมา</p><p>แทนที่  ข้อนั้น เพราะเหตุไร?  ภิกษุทั้งหลาย  เพราะเหตุที่เขารู้ตามที่เป็นจริง</p><p>เช่นนั้น.</p><p>         [๕๒๖]   "ภิกษุทั้งหลาย           ก็แลการถือมั่นสิ่งที่มีทุกข์ทั้งใน</p><p>ปัจจุบัน และต่อไปก็ยังให้ผลเป็นทุกข์อีก เป็นไฉน</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย   บุคคลบางคนในโลกนี้  :-</p><p>         ๑.  เป็นผู้ชอบฆ่าสัตว์ พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อมกับโทมนัสบ้าง,</p><p>และเพราะการฆ่าสัตว์เป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๒. เป็นผู้ชอบลักทรัพย์       พร้อมกับทุกข์บ้าง    พร้อมกับ</p><p>โทมนัสบ้าง, และเพราะการลักทรัพย์เป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส</p><p>         ๓. เป็นผู้ชอบประพฤติผิดในกามทั้งหลาย พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อม</p><p>กับโทมนัสบ้าง,  และเพราะความประพฤติผิดในกามเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวย</p><p>ทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๔. เป็นผู้ชอบพูดเท็จ พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อมกับโทมนัสบ้าง,</p><p>และเพราะการพูดเท็จเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๕.  เป็นผู้พูดส่อเสียด  พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อมกับโทมนัสบ้าง.</p><p>และเพราะการพูดส่อเสียดเป็นปัจจัย  เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส </p><p>         ๖.  เป็นผู้พูดคำหยาบ พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อมกับโทมนัสบ้าง</p><p>และเพราะการ  คำหยาบเป็นปัจจัย  เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 374</p><p>         ๗.  เป็นผู้พูดสำรากเพ้อเจ้อ พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อมกับโทมนัส</p><p>บ้าง,  และเพราะการพูดสำรากเพ้อเจ้อเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๘.  เป็นผู้มากด้วยความเพ่งเล็ง   พร้อมกับทุกข์บ้าง  พร้อมกับ</p><p>โทมนัสบ้าง,  และเพราะความเพ่งเล็งเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๙.  เป็นผู้มีจิตพยาบาท   พร้อมกับทุกข์บ้าง   พร้อมกับโทมนัส</p><p>บ้าง  และเพราะพยาบาทเป็นปัจจัย  เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๑๐.  เป็นผู้มีความเห็นผิด        พร้อมกับทุกข์บ้าง    พร้อมกับ</p><p>โทมนัสบ้าง,  และเพราะความเห็นผิดเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก      เขาย่อมเข้าถึงอบายทุคติ </p><p>วินิบาต นรก.  ภิกษุทั้งหลาย  นี้เรียกว่าการถือมั่นสิ่งที่ในปัจจุบันก็เป็น</p><p>ทุกข์ และต่อไปก็ยังมีผลเป็นทุกข์อีก.</p><p>         [๕๒๗ ]   "ภิกษุทั้งหลาย  อนึ่ง การถือมั่นสิ่งที่มีสุขในปัจจุบันแต่ต่อ</p><p>ไปมีผลเป็นทุกข์ เป็นไฉน</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย คือบุคคลบางคนในโลกนี้ :-</p><p>         ๑.  เป็นผู้ชอบฆ่าสัตว์  พร้อมกับสุขบ้าง พร้อมกับโสมนัสบ้าง,  และ</p><p>เพราะการฆ่าสัตว์เป็นปัจจัย  เขาย่อมเสวยสุขโสมนัส.</p><p>         ๒.  เป็นผู้ชอบลักทรัพย์พร้อมกับสุขบ้าง  พร้อมกับโสมนัสบ้าง,</p><p>และเพราะการลักทรัพย์เป็นปัจจัย  เขาย่อมเสวยสุขโสมนัส.</p><p>         ๓. เป็นผู้ชอบพระพฤติผิดในกามทั้งหลาย พร้อมกับสุขบ้าง พร้อม</p><p>กับโสมนัสบ้าง, และเพราะความประพฤติผิดในกามเป็นปัจจัย  เขาย่อมเสวย</p><p>สุขโสมนัส. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 375</p><p>         ๔.  เป็นผู้ชอบพูดเท็จ พร้อมกับสุขบ้าง พร้อมกับโสมนัสบ้าง, และ</p><p>เพราะการพูดเท็จเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยสุขโสมนัส.</p><p>         ๕.  เป็นพูดส่อเสียด พร้อมกับสุขบ้าง พร้อมกับโสมนัสบ้าง, และ</p><p>เพราะการพูดส่อเสียดเป็นปัจจัย  เขาย่อมเสวยสุขโสมนัส.</p><p>         ๖.  เป็นผู้พูดคำหยาบ พร้อมกับสุขบ้าง พร้อมกับโสมนัสบ้าง  และ</p><p>เพราะการพูดคำหยาบเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยสุขโสมนัส.</p><p>         ๗.  เป็นผู้ชอบพูดคำสำรากเพ้อเจ้อ พร้อมกับสุขบ้าง พร้อมกับโสมนัส</p><p>บ้าง,   และเพราะการพูดสำรากเพ้อเจ้อเป็นปัจจัย  เขาย่อมเสวยสุขโสมนัส.</p><p>         ๘.  เป็นผู้มากด้วยความเพ่งเล็ง   พร้อมกับสุขบ้าง   พร้อมกับ</p><p>โสมนัสบ้าง, และเพราะความเพ่งเล็งเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยสุขโสมนัส.</p><p>         ๙.  เป็นผู้มีจิตพยาบาท พร้อมกับสุขบ้าง พร้อมกับโสมนัสบ้าง,</p><p>และเพราะความพยาบาทเป็นปัจจัย  เขาย่อมเสวยสุขโสมนัส.</p><p>         ๑๐.  เป็นผู้มีความเห็นผิด  พร้อมกับสุขบ้าง  พร้อมกับโสมนัส</p><p>บ้าง,   และเพราะความเห็นผิดเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยสุขโสมนัส.</p><p>         (แต่)  เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก  เขาย่อมเข้าถึงอบายทุคติ</p><p>วินิบาต  นรก.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย   นี้เรียกว่าการยึดถือสิ่งที่มีสุขในปัจจุบัน  แต่ต่อ</p><p>ไปมีผลเป็นทุกข์.</p><p>         [๕๒๘]  "ภิกษุทั้งหลาย  ก็แลการถือมั่นสิ่งที่มีทุกข์ในปัจจุบัน แต่มี</p><p>สุขเป็นวิบากต่อไป  เป็นไฉน</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  บุคคลบางคนในโลกนี้ :- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 376</p><p>         ๑.  เป็นผู้เว้นจากการฆ่าสัตว์ได้เด็ดขาด พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อมกับ</p><p>โทมนัสบ้าง,  และเพราะการเว้นจากการฆ่าสัตว์เป็นปัจจัย  เขาย่อมเสวยทุกข์</p><p>โทมนัส.</p><p>         ๒.  เป็นผู้เว้นจากการลักทรัพย์ได้เด็ดขาด พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อม</p><p>กับโทมนัสบ้าง,  และเพราะการเว้นจากการลักทรัพย์เป็นปัจจัย เขาย่อม</p><p>เสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๓.  เป็นผู้เว้นจากความประพฤติผิดในกามทั้งหลาย พร้อมกับทุกข์</p><p>บ้าง พร้อมกับโทมนัสบ้าง,   และเพราะการเว้นจากความประพฤติผิดในกาม</p><p>เป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๔.  เป็นผู้เว้นจากการพูดเท็จได้เด็ดขาด พร้อมกับ ทุกข์บ้าง พร้อมกับ</p><p>โทมนัสบ้าง,  และเพราะการเว้นจากการพูดเท็จเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์</p><p>โทมนัส.</p><p>         ๕.  เป็นผู้เว้นจากการพูดส่อเสียดได้เด็ดขาด  พร้อมกับทุกข์บ้าง</p><p>พร้อมกับโทมนัสบ้าง,     และเพราะการเว้นจากการพูดส่อเสียดเป็น</p><p>ปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๖.  เป็นผู้เว้นจากการพูดคำหยาบได้เด็ดขาด  พร้อมกับทุกข์บ้าง</p><p>พร้อมกับโทมนัสบ้าง และเพราะการเว้นจากการพูดคำหยาบเป็นปัจจัย</p><p>เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๗.  เป็นผู้เว้นจากการพูดคำสำรากเพ้อเจ้อได้เด็ดขาด   พร้อมกับทุกข์</p><p>บ้าง พร้อมกับโทมนัสบ้าง,  และเพราะการเว้นจากการพูดคำสำรากเพ้อเจ้อ</p><p>เป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 377</p><p>         ๘.  เป็นผู้ไม่มากด้วยความเพ่งเล็ง พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อมกับโทมนัส</p><p>บ้าง, และเพราะความไม่เพ่งเล็งเป็นปัจจัย  เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๙.  เป็นผู้ไม่มีจิตคิดพยาบาท  พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อมกับโทมนัสบ้าง,</p><p>และเพราะความไม่พยาบาทเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         ๑๐.  เป็นผู้มีความเห็นถูกต้อง พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อมกับโทมนัส</p><p>บ้าง,   และเพราะความเห็นถูกต้องเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยทุกข์โทมนัส.</p><p>         (แต่)  เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก  เขาย่อมเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์.</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  นี้เรียกว่า การถือมั่นสิ่งที่มีทุกข์ในปัจจุบัน แต่ต่อ</p><p>ไปมีสุขเป็นผล.</p><p>         [๕๒๙]   "อนึ่ง,  ภิกษุทั้งหลาย   การถือมั่นสิ่งที่มีสุขทั้งในปัจจุบันและ</p><p>ต่อไปก็ยังมีผลเป็นสุขอีก  เป็นไฉน</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  บุคคลบางคนในโลกนี้ :-</p><p>         ๑.  เป็นผู้เว้นจากการฆ่าสัตว์ได้เด็ดขาด  พร้อมกับสุขบ้าง พร้อมกับ</p><p>โสมนัสบ้าง,  และเพราะการเว้นจากการฆ่าสัตว์เป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยสุข</p><p>โสมนัส ..ฯลฯ...</p><p>         ๑๐.  เป็นผู้มีความเห็นถูกต้อง พร้อมกับสุขบ้าง พร้อมกับโสมนัส</p><p>บ้าง, และเพราะความเห็นถูกต้องเป็นปัจจัย เขาย่อมเสวยสุขโสมนัส.</p><p>         (และ) เบื้องหน้าแต่ตาย  เพราะกายแตก, เขาย่อมเข้าถึงสุคติโลก</p><p>สวรรค์.</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  นี้เรียกว่าการถือมั่นสิ่งที่มีสุขทั้งในปัจจุบันและต่อ</p><p>ไปก็ยังมีสุขเป็นผลอีก. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 378</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  เหล่านี้แล  คือการถือมั่นสิ่งทั้งหลาย ๔ ประการ.</p><p>         [๕๓๐]   "ภิกษุทั้งหลาย  (สมมติว่า) มีน้ำเต้าขมเจือยาพิษ แล้วทีนั้น</p><p>มีคนอยากเป็น  ไม่อยากตาย  รักสุขเกลียดทุกข์มาถึง. พวกคนก็กล่าวกะเขา</p><p>อย่างนี้ว่า  "นี่แน่ะ  นาย  นี้เป็นน้ำเต้าขมเจือยาพิษนะ,  ถ้าคุณประสงค์ก็จงดื่ม</p><p>เถิด,  เพราะว่าขณะที่คุณกำลังดื่มมันอยู่นั้นแหละ  จะไม่อาเจียนเพราะสี</p><p>เพราะกลิ่น หรือเพราะรสเลย,  แต่ทว่า เมื่อคุณดื่มเสร็จแล้ว จะถึงความ</p><p>ตาย หรือไม่อย่างนั้นก็จะถึงทุกข์ปางตาย"  เขาก็ดื่มมันโดยที่ยังไม่พิจารณา</p><p>และก็ไม่บ้วนทิ้งด้วย.     และขณะที่เขากำลังดื่มมันอยู่นั้นแหละ     ไม่ว่า</p><p>สี   ไม่ว่ากลิ่น หรือรส  ไม่ทำให้เขาอาเจียนเลย แต่ทว่าเมื่อดื่มเสร็จ เขาจะพึง</p><p>ถึงความตายหรือถึงทุกข์เจียนตาย แม้ฉันใด,  ภิกษุทั้งหลาย  เราตถาคต</p><p>กล่าวถึงการถือมั่นสิ่งนี้ คือการถือมั่นสิ่งที่มีทุกข์ทั้งในปัจจุบันและต่อไปก็ยัง</p><p>มีผลเป็นทุกข์อีกนี้ว่ามีการเปรียบเป็นฉันนั้น.</p><p>         [๕๓๑]  "ภิกษุทั้งหลาย  (สมมติว่า) มีหม้อน้ำสัมฤทธิ์สีก็งาม  กลิ่น</p><p>ก็หอม รสก็อร่อย. แต่ทว่า หม้อน้ำสัมฤทธิ์นั้นแลเจือยาพิษ. คราวนี้ก็มีคนที่</p><p>อยากเป็นไม่อยากตาย  รักสุขเกลียดทุกข์มาถึง  พวกคนก็พูดกะเขาอย่างนี้</p><p>ว่า  "นี่แน่ะ  นาย   มีหม้อน้ำสัมฤทธิ์สีก็งาม  กลิ่นก็หอม  รสก็อร่อย.  แต่</p><p>ทว่า หม้อน้ำสัมฤทธิ์นั้นแลมันเจือยาพิษ ถ้าคุณต้องการก็ดื่มเถิด. เพราะ</p><p>ว่าขณะที่คุณกำลังดื่มมันอยู่นั้นแหละ ไม่ว่าสี ไม่ว่ากลิ่น หรือรส จะทำให้</p><p>อาเจียนออก, แต่ทว่า เมื่อดื่มเสร็จแล้วคุณจะถึงความตาย หรือได้รับทุกข์เจียน</p><p>ตาย  เขาก็ดื่มมันโดยที่ยังไม่ทันได้พิจารณา และก็ไม่ยอมบ้วนทิ้ง  และเมื่อ</p><p>เขากำลังดื่มมันอยู่นั้นแหละ เกิดอาเจียนออกมา เพราะสี  เพราะกลิ่น หรือ</p><p>เพราะรส แต่ทว่า  เมื่อดื่มเสร็จแล้ว เขาก็ถึงความตาย หรือได้รับทุกข์ปาง</p><p>ตาย แม้ฉันใด,  ภิกษุทั้งหลาย  เราตถาคตกล่าวถึงการถือมั่นสิ่งนี้คือถือมั่นสิ่ง</p><p>ที่มีสุขในปัจจุบัน แต่ต่อไปมีผลเป็นทุกข์ว่ามีการเปรียบเป็นฉันนั้น. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 379</p><p>         [๕๓๒]  "ภิกษุทั้งหลาย  (สมมติว่า)  มีน้ำมูตรเน่าที่ระคนด้วยตัวยา</p><p>ต่างๆ  ทีนั้น ก็มีคนเป็นโรคผอมเหลืองมาถึง,  พวกคนก็พูดกะเขาอย่างนี้</p><p>ว่า   "นี่แน่ะ  นาย  นี้น้ำมูตรเน่าที่เอาตัวยาต่างๆ มาระคน ถ้าคุณต้องการก็ดื่ม</p><p>เถิด,  และขณะที่คุณกำลังดื่มมันอยู่นั้นแหละ จะไม่อาเจียน เพราะสี เพราะ</p><p>กลิ่น หรือเพราะรสเลย อีกทั้งเมื่อดื่มเสร็จแล้ว คุณก็จะมีความสุขด้วย"</p><p>เขาก็ดื่มมันโดยที่ได้พิจารณาแล้ว  และก็ไม่บ้วนทิ้งด้วย.  และตอนที่เขากำลัง</p><p>ดื่มมันอยู่นั้นแหละ ไม่ว่าสีไม่ว่ากลิ่น หรือรส ก็ไม่ทำให้อาเจียน แต่ทว่าเมื่อ</p><p>ดื่มเสร็จแล้ว เขาก็มีความสุขแม้ฉันใด;  ภิกษุทั้งหลาย  เราตถาคตกล่าวถึง</p><p>การถือมั่นสิ่งนี้ คือถือมั่นสิ่งที่มีทุกข์ในปัจจุบัน แต่ต่อไปมีสุขเป็นผลว่ามีการ</p><p>เปรียบเป็นฉันนั้น.</p><p>         [๕๓๓]  "ภิกษุทั้งหลาย  (สมมติว่า) มีนมส้ม น้ำผึ้ง เนยใส และน้ำ</p><p>อ้อย ที่เอามาระคนข้าด้วยกัน. ตอนนั้น มีคนที่เป็นโรคลงแดงมาถึง พวกคน</p><p>ก็พูดกะเขาอย่างนี้ว่า   "นี่แน่ะ นาย!นี้เป็นนมส้ม น้ำผึ้ง เนยใส และน้ำอ้อยที่</p><p>เอามาระคนเข้าด้วยกัน. ถ้าคุณต้องการ ก็ดื่มเถิด และทั้งตอนที่คุณกำลังดื่ม</p><p>ของเหล่านั้นอยู่นั้นแหละ ไม่ว่าสีไม่ว่ากลิ่น  หรือรส  ก็ไม่ทำให้อาเจียน,</p><p>แต่ทว่าเมื่อดื่มเสร็จแล้ว คุณจะมีความสุข"  เขาก็ดื่มมันโดยที่ได้พิจารณา</p><p>แล้ว และไม่บ้วนทิ้งเสียด้วย อีกทั้งเมื่อเขากำลังดื่มมันอยู่นั้น แหละ เพราะ</p><p>สี เพราะกลิ่น หรือเพราะรสก็ไม่ทำให้อาเจียนออกมาเลย,  แต่ทว่า เมื่อดื่ม</p><p>เสร็จแล้ว เขาก็มีความสุข แม้ฉันใด,  ภิกษุทั้งหลาย  เราตถาคตกล่าวถึงการ</p><p>ถือมั่นสิ่งนี้ คือการถือมั่นสิ่งที่มีสุขทั้งในปัจจุบัน และต่อไปก็ยังมีความสุขเป็น</p><p>ผลอีกว่ามีการเปรียบเป็นฉันนั้น.</p><p>         [๕๓๔]  ''ภิกษุทั้งหลาย   ในฤดูสารท  เดือนท้ายฤดูฝน  เมื่อฝน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 380</p><p>ซาลง เมฆก็ปราศไปแล้ว พระอาทิตย์สู่ท้องฟ้า   กำจัดความมืดในอากาศย่อม</p><p>ส่องแสงแผดแสง และแจ้งจ้า แม้ฉันใด;  ฉันนั้นนั่นแล ภิกษุทั้งหลาย  การถือ</p><p>มั่นสิ่งที่มีสุขทั้งในปัจจุบันและต่อไปก็ยังมีผลเป็นสุขอีก ขจัดคำติเตียนของ</p><p>สมณพราหมณ์เป็นอันมากเหล่าอื่นได้  แล้วย่อมสว่างแจ่มแจ้ง และรุ่งเรือง."</p><p>          พระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ตรัสพระสูตรนี้จบแล้ว ภิกษุเหล่านั้นต่าง</p><p>มีความพอใจ  ชื่นชมภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้าเป็นอย่างยิ่ง  ด้วยประการ</p><p>ฉะนี้</p><p>                                  <em>จบมหาธัมมสมาทานสูตรที่  ๖ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 381</p><p>                <strong>อรรถกถามหาธรรมสมาทานสูตร</strong></p><p>         มหาธรรมสมาทานสูตร ขึ้นต้นว่า  " ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้."</p><p>         ในบทเหล่านั้น บทว่า "<strong>มีความอยากอย่างนี้</strong>"  คือมีความต้องการ</p><p>อย่างนี้. บทว่า  "<strong>มีความพอใจอย่างนี้</strong>"  คือมีความโน้มเอียงไปอย่างนี้. บท</p><p>ว่า  " มีความประสงค์อย่างนี้"   คือมีลัทธิอย่างนี้.  บทว่า  "<strong>ใน...นั้น</strong>"   คือ</p><p>ในความเจริญแห่งอารมณ์ที่ไม่น่าพอใจ  และในความเสื่อมไปแห่งอารมณ์ที่</p><p>น่าพอใจนั้น. คำว่า  "มีพระผู้มีพระภาคเจ้าเป็นเค้ามูล"  คือ ชื่อว่ามีพระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าเป็นรากเง่า  เพราะพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเป็นเค้ามูลแห่งสิ่ง</p><p>เหล่านี้. มีคำที่กล่าวไว้ว่า   " พระพุทธเจ้าข้า! สิ่งทั้งหลายเหล่านี้ ของพวก</p><p>ข้าพระพุทธเจ้าครั้งแรก  พระกัสสปสัมมาสัมพุทธเจ้าได้ทรงให้เกิดขึ้น</p><p>เมื่อพระองค์ท่านปรินิพพานแล้ว  ไม่ได้มีสมณะหรือพราหมณ์ที่ขึ้นชื่อว่าผู้</p><p>สามารถให้ธรรมเหล่านี้เกิดขึ้นอีกเลย สิ้นพุทธันดรหนึ่ง แต่พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ได้ทรงให้ธรรมเหล่านี้ของพวกข้าพระพุทธเจ้าเกิดขึ้นแล้ว พวกข้าพระพุทธเจ้า</p><p>ได้อาศัยพระผู้มีพระภาคเจ้าโดยแท้ จึงเข้าใจทั่วถึง  คือรู้เฉพาะธรรมเหล่า</p><p>นี้ได้  พระพุทธเจ้าข้า! เพราะเหตุนี้ ธรรมของพวกข้าพระพุทธเจ้าจึงชื่อว่า</p><p>มีพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเป็นเค้ามูล ด้วยประการฉะนี้. คำว่า "<strong>มีพระผู้</strong></p><p><strong>มีพระภาคเจ้าทรงเป็นผู้นำ</strong>"  คือ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเป็นผู้แนะ ผู้นำ</p><p>ผู้คอยชักจูงเกี่ยวกับเรื่องของธรรมโดยแท้.   ธรรมทั้งหลายที่พระองค์ทรงตั้ง</p><p>ชื่อเป็นหมวดๆ ตามที่เป็นจริง  จึงย่อมชื่อว่ามีพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเป็นผู้</p><p>ชักนำ. คำว่า  "<strong>มีพระผู้มีพระภาคเจ้าเป็นที่พึ่งอาศัย</strong>"  ได้แก่ ธรรมทั้ง ๔</p><p>ชั้น มาสู่คลองพระสัพพัญญุตญาณ ย่อมจับกลุ่มรวมประชุมลงอย่างพร้อม</p><p>เพรียงในพระผู้มีพระภาคเจ้า  อีกอย่างหนึ่ง  เมื่อตอนที่พระผู้มีพระภาค </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 382</p><p>เจ้าประทับนั่งที่ควงมหาโพธิ์   เมื่อจะทรงถือเอาชื่อเป็นหมวดๆ  ตามความเป็น</p><p>จริงของธรรมทั้ง ๔ ชั้นอย่างนี้ คือ ผัสสะมาด้วยอำนาจปฏิเวธ  (ก็ทรงคิด</p><p>ว่า)    "ฉันเป็นผู้จำแนกธรรม  แกชื่อไร "  (แล้วทรงตั้งชื่อว่า)   " แกชื่อ</p><p>ผัสสะ เพราะอรรถว่าถูกต้อง."   เวทนา (สัญญา) สังขาร วิญญาณมา (ก็ทรง</p><p>คิดว่า)  "ฉันเป็นผู้จำแนกธรรม  แกล่ะ ชื่อไร "   (แล้วก็ทรงตั้งชื่อว่า)   "แกชื่อ</p><p>เวทนา (สัญญา) สังขาร (เพราะอรรถว่า   รู้สึกอารมณ์...(รู้จำอารมณ์)...  </p><p>ปรุงแต่งอารมณ์)   แกชื่อวิญญาณ เพราะอรรถว่ารู้แจ้ง"  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าทรงเอาธรรมมาจัดรวมเป็นกลุ่ม เพราะฉะนั้น  ธรรมเหล่านั้น จึงชื่อ</p><p>ว่า มีพระผู้มีพระภาคเจ้าเป็นที่พึ่งอาศัย (คือรวมเป็นหมวดเป็นหมู่ได้   เพราะ</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้า).  คำว่า  "จงแจ่มแจ้งกะพระผู้มีพระภาคเจ้าเท่านั้น</p><p>เถิด"  ได้แก่  ขอให้ใจความของภาษิตบทนี้ จงปรากฏแด่พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>เท่านั้นเถิด คือ ขอให้พระองค์นั่นแหละ โปรดทรงแสดงประทานให้แก่พวก</p><p>ข้าพระองค์ด้วยเถิด.  คำว่า "ิ" คือพึงอาศัย คำว่า  "<strong>พึงคบ</strong>"  คือ</p><p>พึงเข้าใกล้ คำว่า "<strong>เหมือนผู้ไม่รู้แจ้ง</strong>"  คือเหมือนปุถุชนที่บอดโง่.   คำว่า</p><p>"<strong>เหมือนผู้รู้แจ้ง</strong>"   คือเหมือนบัณฑิตที่รู้.  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงวางแม่บท</p><p>ตามแบบที่ค่อยขยับสูงขึ้นตามลำดับในสูตรก่อนว่า  "ภิกษุทั้งหลาย  มีการยึด</p><p>ถือธรรม"   แต่ในพระสูตรนี้ พระศาสดาทรงตั้งแม่บทตามรสแห่งธรรมเท่า</p><p>นั้น.</p><p>         ในคำเหล่านั้น คำว่า  "<strong>การยึดถือธรรม</strong>"  ได้แก่ การถือธรรมมีการ</p><p>ฆ่าสัตว์เป็นต้น คำว่า  "<strong>ผู้อยู่ในความไม่รู้</strong>"  ได้แก่ผู้ประกอบพร้อมด้วยความ</p><p>ไม่รู้.  คำว่า "<strong>ผู้อยู่ในความรู้</strong>"  ได้แก่ผู้ประกอบพร้อมด้วยควานรู้คือ  ผู้มี</p><p>ปัญญา. สิ่งทั้งสามนี้ก่อนคือมิจฉาจาร อภิชฌา มิจฉาทิฏฐิ ในคำเหล่านี้คือ</p><p>"พร้อมด้วยทุกข์บ้าง"  เป็นทุกขเวทนาด้วยอำนาจเจตนาทั้งสองคือ  บุพเจตนา </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 383</p><p>และอปรเจตนา.  ส่วนเจตนาที่ให้สำเร็จเรียบร้อย  เป็นเจตนาที่ประกอบด้วย</p><p>สุข หรือประกอบด้วยอุเบกขา.  ส่วนเจตนาที่เหลือมีการฆ่าสัตว์เป็นต้น</p><p>อีก ๗ ข้อ เป็นทุกขเวทนาด้วยอำนาจเวทนาครบทั้งสาม พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าทรงหมายเอาความข้อนี้  จึงตรัสว่า "พร้อมกับทุกข์บ้าง พร้อมกับโทมนัส</p><p>บ้าง"  ดังนี้.  ก็แหละโทมนัสในพระพุทธดำรัสนี้  พึงเข้าใจว่าเป็นทุกข์ </p><p>เมื่อคนมาถึงการแสวงหา  แม้ทุกข์ในทางกาย ก็ย่อมถูกทั้งในส่วนเบื้องต้น</p><p>และเบื้องปลายโดยแท้.  สิ่งสามอย่างนี้ก่อนคือ  การฆ่าสัตว์  การพูดคำ</p><p>หยาบ พยาบาท  ในบทนี้คือ   "พร้อมกับแม้สุขบ้าง"  เป็นสุขเวทนา  ด้วยอำนาจ</p><p>เจตนาสองอย่างคือ    บุพเจตนาและอปรเจตนา    ส่วนเจตนาที่ให้สำเร็จ</p><p>เรียบร้อย เป็นเจตนาที่ประกอบด้วยทุกข์ ที่เหลืออีก ๗  อย่าง ย่อมเป็นสุขเวทนา</p><p>ด้วยอำนาจเจตนาครบทั้ง  ๓.  ก็แล  โสมนัสนั่นแล  ก็พึงเข้าใจว่าสุขในที่</p><p>นี้. หรือสำหรับผู้ที่พรั่งพร้อมด้วยโผฏฐัพพารมณ์ที่น่าพอใจ แม้สุขในทาง</p><p>กาย  ก็ย่อมถูกในส่วนเบื้องต้น และส่วนเบื้องปลายโดยแท้. ในการยึดถือ</p><p>ธรรมข้อที่สามนี่แหละ บางคนในโลกนี้เป็นคนตกปลา (ชาวประมง) หรือ</p><p>เป็นคนล่าเนื้อ อาศัยการฆ่าสัตว์เท่านั้นเลี้ยงชีวิต ภิกษุผู้อยู่ในตำแหน่งเป็นที่</p><p>เคารพของเขาแสดงโทษการฆ่าสัตว์  และอานิสงส์การงดเว้นจากการฆ่า</p><p>สัตว์แล้วให้สิกขาบทแก่เขาผู้ไม่ต้องการเลย  เมื่อเขาจะรับก็ย่อมรับทั้งๆ</p><p>ที่เป็นทุกข์โทมนัสทีเดียว. ภายหลังเมื่อล่วงมาสองสามวัน  เมื่อเขาไม่สามารถ</p><p>รักษาได้ก็เกิดเป็นทุกข์อีก  บุพเจตนาและอปรเจตนาของเขาย่อมควบคู่กัน</p><p>ไปกับทุกข์ทีเดียว.     ส่วนเจตนาที่ให้สำเร็จเรียบร้อย    ไปด้วยกันกับ</p><p>สุขบ้าง  ไปด้วยกันกับอุเบกขาบ้าง.  ในที่ทุกแห่งพึงเข้าใจใจความอย่าง</p><p>นี้.  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงหมายเอาเจตนาทั้งที่เป็นส่วนเบื้องต้นและส่วน</p><p>เบื้องปลายนี่แหละ   ด้วยประการฉะนี้แล้ว   จึงตรัสว่า  "พร้อมกับทุกข์</p><p>บ้าง พร้อมกับโทมนัสบ้าง,  ดังนี้.  แหละก็พึงทราบว่าโทมนัสนั่นเองเป็นทุกข์.  </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 384</p><p>ในการยึดถือธรรมข้อที่สี่  เจตนาที่เป็นส่วนเบื้องต้น ส่วนเบื้องปลายและ</p><p>เจตนาที่ให้สำเร็จเรียบร้อยครบทั้งสาม  ในบทครบทั้งสิบ ย่อมประกอบด้วย</p><p>สุขโดยแท้, พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงหมายเอาความข้อนั้น จึงได้ตรัสว่า</p><p>พร้อมด้วยสุขบ้าง  พร้อมด้วยโสมนัสบ้าง แหละก็โสมนัสนั่นเอง ก็พึงทราบ</p><p>ว่าสุขในที่นี้."</p><p>         คำว่า  "<strong>ติตฺตกาลาพุ</strong>"  แปลว่า น้ำเต้าขม. คำว่า  "<strong>เจือด้วยยาพิษ</strong>"</p><p>ได้แก่ระคน  ปน  เคล้ากับยาพิษชนิดร้ายแรง. คำว่า  "<strong>ไม่ ชอบใจ</strong>"  คือจะ</p><p>ไม่ชอบใจ จะไม่ทำความยินดี.  คำว่า "<strong>จะถึง</strong>"  คือจะบรรลุ. คำว่า "<strong>ไม่พิจารณา</strong></p><p><strong>แล้วพึงดื่ม</strong>"  คือพึงดื่มอย่างไม่พิจารณา. คำว่า "<strong>ภาชนะน้ำดื่ม</strong>"  คือภาชนะ</p><p>เต็มปริ่มไปด้วยเครื่องดื่มอร่อยน่าดื่ม.  คำว่า  "<strong>สมบูรณ์ด้วยสี</strong>"   คือเป็น</p><p>ภาชนะประกอบด้วยสีแห่งเครื่องดื่มเป็นต้น ที่คนพูดอย่างนี้ว่า  "ภาชนะที่</p><p>สมบูรณ์ด้วยเครื่องประสมที่ใส่ไว้แล้ว. คำว่า  "<strong>จะชอบใจ</strong>"  ได้แก่ ก็แลยาพิษ</p><p>ร้ายแรงนั้น  ย่อมเป็นอันใส่ไว้แล้วในเครื่องดื่มใดๆ  ย่อมให้รสของเครื่องดื่ม</p><p>นั้นๆ แล เพราะเหตุนั้นจึงกล่าวว่าจะชอบใจ. คำว่า "<strong>น้ำมูตรเน่า</strong>"  ก็คือน้ำมูตร</p><p>นั่นแหละ. เหมือนอย่างว่า ร่างกายของตนเราต่อให้เป็นสีทอง  ก็ยังถูกเรียกว่า</p><p>ตายเน่าอยู่นั่นแหละ     และเถาอ่อนที่แม้แต่เพิ่งเกิดในวันนั้น     ก็ย่อมถูก</p><p>เรียกว่า เถาอ่อนอยู่นั่นแหละ ฉันใด; น้ำมูตรอ่อนๆ ที่รองเอาไว้ในทันทีทัน</p><p>ใด   ก็เป็นน้ำมูตรเน่าอยู่นั่นเองฉันนั้น. คำว่า   "ด้วยตัวยาต่างๆ"  คือ ด้วยตัวยา</p><p>นานาชนิดมีสมอและมะขามป้อมเป็นต้น.  คำว่า "<strong>จงเป็นสุข</strong>"  คือจงเป็นผู้มีสุขไร้</p><p>โรค มีสีเหมือนทอง.คำว่า "<strong>นมส้ม น้ำผึ้ง</strong>"  คือ นมส้มที่แสนบริสุทธิ์  และน้ำ</p><p>ผึ้งที่อร่อยหวาน. คำว่า "<strong>เจือเคล้าเข้าด้วยกัน</strong>"   ได้แก่ ปนระคนเข้าเป็นอัน</p><p>เดียวกัน. คำว่า "<strong>นั้นแก่เขา</strong>"  คือ พึงชอบใจแก่เขา ผู้ดื่มเภสัชที่มีรสหวานสี่</p><p>อย่าง ก็แล อันใดที่เจือด้วยโรคบาทโรค อันนี้ พึง (ทำให้)  ลงแดง ยาของเขา</p><p>ทำให้อาหารแข็งกระด้าง    ถ่ายไม่ออก.    (ฤทธิ์ยาทำให้ท้องผูก    ถ่าย </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 385</p><p>ไม่ออก) ส่วนเลือดที่ประสมกับดี  ยาของเขานี้นั้น  ลงท้ายก็ทำให้ร่างกายเย็น</p><p>ยะเยือก.  คำว่า  "<strong>ลอยไป</strong>"    คือลอยลงขึ้น คือไม่มีเมฆ หมายความว่า เมฆอยู่</p><p>ไกล. คำว่า  "<strong>ปราศจากวลาหก</strong>"   คือ  เมฆหลีกไปแล้ว. คำว่า  "<strong>เมื่อเทพ</strong>"</p><p>ได้แก่   เมื่ออากาศ.   คำว่า   "<strong>ความมืดอยู่ในอากาศ</strong>"   คือ   ความมืดใน</p><p>อากาศ. คำว่า "<strong>ปรับปวาทของสมณพราหมณ์ส่วนมาก</strong>"  ได้แก่ วาทะของตน</p><p>เหล่าอื่น อันได้แก่สมณพราหมณ์ส่วนใหญ่. คำว่า  "<strong>เบียดเบียนยิ่ง</strong>"  ได้</p><p>แก่ เข่นฆ่า.คำว่า "ส่อง ส่งแสง และรุ่งเรื่อง"  ได้แก่  ตอนกลางวันในฤดู</p><p>สารท  พระอาทิตย์ย่อมเปล่งแสง  คือส่งแสงร้อนจ้า  สว่างไสว.  ก็แล สูตร</p><p>นี้  พวกเทวดารักใคร่ชอบใจเหลือเกิน. ดังมีเรื่องต่อไปนี้:-</p><p>         เขาเล่ากันมาว่า ทางทิศใต้  ในจังหวัดหัสดิโภค  มีวัดบังกูรอยู่ ที่ประตู</p><p>โรงอาหารของวัดนั้น  มีเทวดาสิงอยู่ที่ต้นบังกูร  ตอนกลางคืนได้ฟังภิกษุหนุ่ม</p><p>รูปหนึ่งกำลังสรุปพระสูตรนี้ด้วย ทำนองสวดบท จึงให้สาธุการ</p><p>         ภิกษุหนุ่ม  :   "นั่นใคร"</p><p>         เทวดา  :  "ข้าพเจ้า  เป็นเทพสิงอยู่ที่ต้นไม้นี้ครับท่าน"</p><p>         ภิกษุหนุ่ม  :  "เทพ  ท่านเลื่อมใสในอะไร  คือในเสียงหรือในสูตร ?"</p><p>         เทวดา  :   "ท่านผู้เจริญ ใครๆ ก็มีเสียงทั้งนั้นแหละ ข้าพเจ้าเลื่อมใส</p><p>ในสูตร,  ในวันที่พระศาสดาทรงนั่งกลางในพระเชตวัน และในวันนี้ไม่มีความ</p><p>แตกต่างแม้แต่พยัญชนะตัวเดียว"</p><p>         ภิกษุหนุ่ม  : "เทพ  ในวันที่พระศาสดาตรัสท่านได้ยินหรือ"</p><p>         เทวดา  :  " ครับท่าน"</p><p>         ภิกษุหนุ่ม  :  "ท่านยืนฟังที่ไหน"</p><p>         เทวดา  :  "ท่านครับ  ข้าพเจ้าไปพระเชตวัน แต่เมื่อเหล่าเทพผู้บุญ</p><p>หนักศักดิ์ใหญ่พากันมา,  ข้าพเจ้าเลยหมดโอกาสจึงยืนฟังในที่นี้แหละ" </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 386</p><p>         ภิกษุหนุ่ม  :  "ยืนอยู่ที่นี้  แล้วจะได้ยินเสียงพระศาสดาหรือ"</p><p>         เทวดา  :    "แล้วท่านล่ะ  ยินเสียงข้าพเจ้าไหม"</p><p>         ภิกษุหนุ่ม  :   "ยินจ้ะ เทพ"</p><p>         เทวดา  :  "เป็นเหมือนกับเวลานั่งพูดข้างหูขวา ครับท่าน" </p><p>         ภิกษุหนุ่ม  :  "เทพ!  แล้วท่านเห็นพระรูปพระศาสดาไหม"</p><p>         เทวดา   :  " ข้าพเจ้าเข้าใจว่า  พระศาสดาทอดพระเนตรดูแต่ข้าพเจ้า</p><p>เท่านั้นแหละ เลยตั้งตัวไม่ติด  ครับท่าน "</p><p>         ภิกษุหนุ่ม  :  "แล้วท่านมีคุณพิเศษเกิดขึ้นบ้างไหม เทวดา" </p><p>         เทวดาหายไปในที่นั้นนั่นแหละ ว่ากันว่า วันนั้น  เทพองค์นี้  ดำรงอยู่ใน</p><p>โสดาปัตติผล.</p><p>         เทวดาทั้งหลาย ต่างรักใคร่ชอบใจ พระสูตรนี้ดังที่ว่ามานี้. คำที่เหลือ</p><p>ในที่ทั้งหมด ง่ายทั้งนั้นแล.</p><p>                        <em>จบอรรถกถามหาธัมมสมาทานสูตร  ที่  ๖ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 387</p><p>                                 <strong>๗.  วีมังสกสูตร</strong></p><p>                        <strong>เรื่องสอบสวนพระธรรม</strong></p><p>         [๕๓๕]  ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้.</p><p>         สมัยหนึ่งพระผู้มีพระภาคเจ้า ประทับอยู่ในพระเชตวันวิหาร  อาราม</p><p>ของท่านอนาถบิณฑิกะใกล้กรุงสาวัตถี. ครั้งนั้นแล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส</p><p>เรียกภิกษุทั้งหลายมาว่า   "ภิกษุทั้งหลาย  ดังนี้. ภิกษุเหล่านั้นรับสนองพระ</p><p>ดำรัสพระผู้มีพระภาคเจ้า ว่า  "พระพุทธเจ้าข้า"</p><p>         [๕๓๖]  พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสคำอย่างนี้ว่า     "ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย!  ภิกษุผู้ใคร่ครวญ   เมื่อไม่รู้กระบวนจิตของผู้อื่น จะพึงทำความสอบ</p><p>สวนในพระตถาคตเจ้าว่า "พระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงเป็นพระสัมมาสัมพุทธะ</p><p>ด้วยความรู้แจ่มแจ้ง  ด้วยประการฉะนี้ หรือไม่.  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ</p><p>สิ่งทั้งหลายของพวกข้าพระองค์มีพระผู้มีพระภาคเจ้าเป็นมูล  มีพระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าเป็นผู้นำ มีพระผู้มีพระภาคเจ้าเป็นที่พึ่ง พระพุทธเจ้าข้า  ดีหนอ</p><p>ขอเนื้อความภาษิตนั่นจงเเจ่มแจ้งกับพระผู้มีพระภาคเจ้าเถิด"   พวกภิกษุ</p><p>ฟัง   (เนื้อความภาษิตนั้น) ของพระผู้มีพระภาคเจ้าจักจำไว้. </p><p>         พ.   "ภิกษุทั้งหลาย !  ถ้าเช่นนั้น  พวกเธอจงฟัง  ตั้งใจให้ดี   เรา</p><p>จักกล่าว"  ภิกษุเหล่านั้นรับสนองพระดำรัสของพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า</p><p>"อย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า"</p><p>         [๕๓๗]  พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสอย่างนี้ว่า   "ภิกษุทั้งหลาย</p><p>ภิกษุผู้จะสอบสวน  เมื่อไม่รู้กระบวนจิตผู้อื่น  พึงสอบสวนพระตถาคต </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 388</p><p>เจ้า ในสิ่งทั้ง ๒ คือ ในสิ่งที่จะพึงรู้แจ้งด้วยตาและฟังด้วยหูว่า   "สิ่งเหล่าใด</p><p>เศร้าหมองที่จะพึงรู้ด้วยตาและฟังด้วยหู  สิ่งเหล่านั้นของพรตถาคตเจ้ามีหรือไม่ ?"</p><p>         "ภิกษุ  เมื่อสอบสวนพระตถาคตเจ้า นั่นจะรู้อย่างนี้ว่า "สิ่งเหล่าใด</p><p>เศร้าหมอง พร้อมพึงรู้แจ้งด้วยตาและฟังด้วยหู สิ่งเหล่านั้นของพระตถาคตเจ้าไม่</p><p>มี"  เพราะเมื่อภิกษุสอบสวนพระตถาคตเจ้านั้น จะรู้อย่างนี้ว่า   "สิ่งเหล่าใด </p><p>เศร้าหมองที่จะพึงรู้แจ้งด้วยตาและด้วยหู   สิ่งเหล่านั้นของพระตถาคตเจ้าย่อมไม่</p><p>มี."   ภิกษุจะสอบสวนให้ยิ่งขึ้นไปกว่านั้นว่า   สิ่งเหล่าใดที่ยังเป็นความ</p><p>มืด ที่จะพึงรู้แจ้งด้วยตาและด้วยหู  สิ่งเหล่านั้น ของพระตถาคตเจ้ามีอยู่หรือ</p><p>         ภิกษุเมื่อจะสอบสวนพระตถาคตเจ้านั้น  ย่อมรู้อย่างนี้ว่า   "สิ่งเหล่าใด</p><p>ยังเป็นความมืด ที่จะพึงรู้แจ้งด้วยตาและด้วยหู สิ่งเหล่านั้นของพระตถาคต </p><p>เจ้า ไม่มี"  เพราะภิกษุ  เมื่อจะสอบสวนพระตถาคตเจ้านั้น  ย่อมรู้อย่างนี้</p><p>ว่า สิ่งเหล่าใดเป็นความมืด ที่จะพึงรู้แจ้งด้วยตาและด้วยหู สิ่งเหล่านั้นของ</p><p>พระตถาคตเจ้าไม่มี."   ภิกษุเมื่อจะสอบสวนพระตถาคตเจ้านั้นใหญ่ยิ่งขึ้น</p><p>ไปกว่านั้นว่า  "สิ่งเหล่าใดแจ่มแจ้งที่จะพึงรู้แจ้งด้วยตาและด้วยหู สิ่งเหล่านั้น</p><p>ของพระตถาคตเจ้ามีอยู่หรือไม่"</p><p>         ภิกษุเมื่อจะสอบสวนพระตถาคตเจ้านั้น  ย่อมรู้อย่างนี้ว่า  "สิ่งเหล่า</p><p>ใด  ที่แจ่มแจ้งพึงรู้แจ้งด้วยตาและด้วยหู  สิ่งเหล่านั้นของพระตถาคตเจ้า</p><p>มีอยู่พร้อม." เพราะภิกษุเมื่อจะสอบสวนพระตถาคตเจ้านั้น  ย่อมรู้อย่างนี้</p><p>ว่า   สิ่งเหล่าใดแจ่มแจ้งที่จะพึงรู้แจ้งด้วยตาและด้วยหู สิ่งเหล่านั้นของพระ</p><p>ตถาคตเจ้ามีอยู่พร้อม."  ภิกษุจะสอบสวนคนอื่นนั้น ให้ยิ่งขึ้นไปกว่านั้น</p><p>ว่า   "ท่านผู้นี้ถึงพร้อมด้วยกุศลธรรมนี้ตลอดกาลนานหรือว่าเข้าถึงอกุศล</p><p>ธรรมนอกนี้. " </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 389</p><p>         ภิกษุนั้น เมื่อสอบสวนผู้นั้น ย่อมรู้อย่างนี้ว่า  "ท่านผู้นี้เข้าถึงกุศล</p><p>ธรรมนี้สิ้นกาลนานแล้ว,  ท่านผู้นี้ไม่ใช่เข้าถึงกุศลธรรมนอกนี้."  เพราะภิกษุ </p><p>นั้น เมื่อสอบสวนผู้นั้นจะรู้อย่างนี้ว่า   "ท่านผู้นี้เข้าถึงกุศลธรรมนี้สิ้นกาลนาน</p><p>แล้ว, ท่านผู้นี้ไม่ได้เข้าถึงอกุศลธรรมนอกนี้."  เมื่อจะสอบสวนให้ยิ่งขึ้น</p><p>ไปกว่านั้นว่า  "ภิกษุผู้มีอายุนี้ปรากฏชื่อเสียง  มียศ โทษบางอย่างของเธอยัง</p><p>มีอยู่ในเรื่องนี้."</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย! โทษบางอย่างไม่มีแก่ภิกษุในเรื่องนี้ ตราบเท่าที่</p><p>เธอยังไม่เป็นผู้มีชื่อเสียงปรากฏ(และ) ภิกษุทั้งหลายเมื่อใดแล ภิกษุเป็นผู้มีชื่อ</p><p>เสียงปรากฏ(และ) มียศ เมื่อนั้นโทษบางอย่าง ของเธอในเรื่องนี้จึงมี."</p><p>ภิกษุนั้นเมื่อจะสอบสวนผู้นั้นนั่นแหละย่อมรู้อย่างนี้ว่า ภิกษุผู้มีอายุนี้ เป็น</p><p>ปรากฏชื่อเสียงเป็นผู้ได้ยศ, โทษบางอย่างของเธอไม่มีในเรื่องนี้."  เพราะ</p><p>ภิกษุนั้นเมื่อสอบสวนนั้นย่อมรู้อย่างนี้ว่า    "ภิกษุผู้มีอายุนี้เป็นผู้ปรากฏ</p><p>ชื่อเสียง เป็นผู้ได้ยศ โทษบางอย่างไม่มีแก่เธอในกรณีนี้.</p><p>         เพราะเมื่อภิกษุนั้น. เมื่อจะสอบสวนผู้นั้น  ให้ยิ่งขึ้นไปกว่านั้นว่า</p><p>ท่านผู้นี้เข้าถึงความยินดีในสิ่งไม่น่ากลัว,  ท่านผู้นี้เป็นผู้ไม่เข้าถึงความยินดีใน</p><p>สิ่งที่น่ากลัว, เธอย่อมไม่เสพกามเพราะปราศจากความกำหนัด เพราะความ</p><p>กำหนัดสิ้นไป."  เพราะฉะนั้น เมื่อจะสอบสวนผู้นั้นย่อมรู้อย่างนี้ว่า   "ท่านนี้</p><p>เข้าถึงความยินดีในสิ่งที่ไม่น่ากลัว,      ไม่เป็นผู้เข้าถึงความยินดีในสิ่งที่ </p><p>น่ากลัว, ไม่เสพกามเพราะปราศจากความกำหนัด เพราะสิ้นความกำหนัด."</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย   ถ้าหากคนพวกอื่นจะพึงถามภิกษุนั้นอย่างนี้ว่า</p><p>อะไรเป็นอาการของท่าน,  อะไรเป็นที่คล้อยตามท่าน   ซึ่งเป็นเหตุที่ให้ท่าน</p><p>กลัวอย่างนี้ว่า.  "ท่านเข้าถึงความยินดีในสิ่งที่ไม่น่ากลัว  ท่านผู้นี้ไม่เข้าถึง</p><p>ความยินดีในสิ่งที่น่ากลัว,  เธอย่อมไม่เสพกามเพราะปราศจากความกำ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 390</p><p>หนัด  เพราะสิ้นความกำหนัด."  ภิกษุทั้งหลาย   เมื่อพยากรณ์โดยชอบ</p><p>พึงพยากรณ์อย่างนี้ว่า ท่านผู้นี้อยู่ในหมู่ หรือเป็นผู้เที่ยวอยู่,  พวกใดไปดีแล้ว</p><p>ในที่นั้น,  พวกใดไปไม่ดีแล้วในที่นั้น,  พวกใดตามสั่งสอนคณะในที่นั้น,</p><p>บางเหล่าบางพวกปรากฏในอามิส  และบางเหล่าบางพวกถูกอามิสแปด</p><p>เปื้อน ท่านผู้นี้ย่อมไม่ดูหมิ่นผู้นั้นเพราะเหตุนั้น.  ก็คำนี้เราได้ฟังได้รับเฉพาะ</p><p>พระพักตร์พระผู้มีพระภาคเจ้าว่า    " เราเป็นผู้เข้าไปยินดีในสิ่งที่ไม่</p><p>น่ากลัว ไม่เข้าไปยินดีในสิ่งที่น่ากลัว  เราไม่เสพกามเพราะปราศจากกำ</p><p>หนัด เพราะสิ้นความกำหนัด."</p><p>                               <strong>เรื่องทวนถาม</strong></p><p>         [๕๓๘]  ภิกษุทั้งหลาย    ครั้นพระตถาคตเจ้าถูกถามกลับยิ่งขึ้น</p><p>ไปอีกว่า   "สิ่งเหล่าใดเศร้าหมองพร้อมที่จะพึงรู้แจ้งด้วยตาและด้วยหู  สิ่งเหล่า</p><p>นั้นอยู่หรือว่าไม่มีแก่พระตถาคตเจ้า."    ภิกษุทั้งหลาย   พระตถาคตเจ้า</p><p>เมื่อพยากรณ์จะพึงพยากรณ์อย่างนี้ว่า    สิ่งเหล่าใดเศร้าหมองพร้อมที่จะพึงรู้</p><p>แจ้งด้วยตาและด้วยหู    สิ่งเหล่านั้นไม่มีแก่พระตถาคตเจ้า."     (ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย. พระตถาคตเจ้าจะพึงกลับถูกถามยิ่งขึ้นไปอีกว่า)   "สิ่งเหล่าใดมืดที่จะ</p><p>พึงรู้แจ้งด้วยตาและด้วยหู   สิ่งเหล่านั้นมีอยู่หรือว่าไม่มีแก่พระตถาคต-"</p><p>ภิกษุทั้งหลาย     เมื่อพระตถาคตเจ้าพยากรณ์จะพึงพยากรณ์อย่างนี้ว่า</p><p>"สิ่งเหล่าใดมืดที่จะพึงรู้แจึงได้ด้วยตาและด้วยหูเหล่านั้นไม่มีแก่พระตถาคต </p><p>เจ้า."</p><p>         (ภิกษุทั้งหลาย  พระตถาคตเจ้ากลับถูกถามให้ยิ่งขึ้นอีกว่า) " สิ่งเหล่า</p><p>ใดแจ่มแจ้ง พึงรู้แจ้งด้วยตาและด้วยหู  เหล่านี้มีอยู่หรือว่าไม่มีแก่พระตถาคต</p><p>เจ้า"  ภิกษุทั้งหลาย  เมื่อพระตถาคตจะพยากรณ์ก็จะพึงพยากรณ์อย่างนี้</p><p>ว่า   สิ่งเหล่าใดแจ่มแจ้ง  พึงรู้แจ้งด้วยตาและด้วยหู, เหล่านั้นมีอยู่แก่ตถาคต." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 391</p><p>ภิกษุทั้งหลาย  สาวกควรเข้าไป  พระศาสดาผู้มีวาทะอย่างนี้ว่า  เราเป็นผู้</p><p>มีศีลนั่นเป็นทาง มีศีลนั่นเป็นอารมณ์  และไม่มีตัณหาเพราะศีลอันบริสุทธิ์นั้น</p><p>ดังนี้ เพื่อฟังธรรม, พระศาสดาย่อมแสดงธรรมสูงยิ่งขึ้นไปอันประณีตและ</p><p>ประณีต  เปรียบเทียบให้เห็นทั้งดำทั้งขาวแก่ภิกษุนั้น ภิกษุทั้งหลายพระ</p><p>ศาสดาย่อมแสดงธรรมแก่ภิกษุยิ่งๆ ขึ้นไป ประณีตขึ้นไป พร้อมกับส่วน</p><p>เปรียบให้เห็นทั้งดำทั้งขาว โดยประการใดๆ   ภิกษุนั้น เพราะรู้ยิ่งธรรมบาง</p><p>ชนิดในธรรมนั้น ถึงความตั้งลงในธรรมในพระศาสนานี้  ย่อมเลื่อมใสในพระ</p><p>ศาสดาว่า   "พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงตรัสรู้เองโดยชอบ. พระธรรมอันพระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ดีแล้ว  พระสงฆ์ปฏิบัติดีแล้ว โดยประการนั้นๆ."</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย  ถ้าคนทั้งหลายพึงถามภิกษุนั้นอย่างนี้อีกว่า อะไร</p><p>เป็นอาการของท่าน  อะไรเป็นเครื่องคล้อยตามท่าน ซึ่งเป็นเหตุให้ท่านกล่าว</p><p>ไว้อย่างนี้ว่า  " พระผู้มีพระภาคเจ้า  ตรัสรู้เองโดยชอบ  พระธรรมอันพระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ดีแล้ว พระสงฆ์ปฏิบัติแล้ว."   ภิกษุทั้งหลาย  เมื่อภิกษุ</p><p>จะพยากรณ์ก็ควรพยากรณ์อย่างนี้ว่า  " คุณ  เราเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าถึงที่ประทับ เพื่อฟังธรรมในศาสนานี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดง</p><p>ธรรมแก่เรายิ่งๆ ขึ้นไป ประณีตยิ่งขึ้นไป พร้อมทั้งเปรียบเทียบให้เห็นทั้ง</p><p>ขาวและดำ  คุณ  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงธรรมแก่เราให้ยิ่งขึ้นไป</p><p>ให้ประณีตยิ่งขึ้น ให้เป็นส่วนเปรียบเทียบพร้อมให้เห็นทั้งดำและขาว โดย</p><p>ประการใดๆ เรารู้ยิ่งในบางสิ่งบางอย่าง ในสิ่งนั้น  ที่ให้ถึงความตัดสินใจได้เด็ด</p><p>ขาดในธรรมในศาสนา จึงเลื่อมใสพระศาสดาว่า   "พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสรู้</p><p>เองโดยชอบ พระธรรมพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ดีแล้ว พระสงฆ์ปฏิบัติดี</p><p>แล้ว ฉันนั้นๆ"  ดังนี้.</p><p>         [๕๓๙]  พระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ตรัสคำนี้ว่า   "ภิกษุทั้งหลาย  ผู้ใดผู้</p><p>หนึ่งมีศรัทธาตั้งมั่นในพระตถาคตเจ้าด้วยอาการเหล่านี้ บทเหล่านี้ พยัญชนะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 392</p><p>เหล่านี้   เป็นรากเหง้า  เป็นที่พึ่ง  ภิกษุทั้งหลายศรัทธาที่มีอาการอย่างนี้</p><p>ที่ใครๆ เป็นสมณะก็ตาม, พราหมณ์ก็ตาม เทวดา พรหม หรือว่ามารก็</p><p>ตาม ในโลกกล่าวว่า มีความเห็นเป็นรากเหง้า  มั่นคง ไม่ง่อนแง่น ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย  การปรึกษาธรรมในพระตถาคตเจ้าย่อมมีอย่างนี้แล.  ก็แลพระตถาคต</p><p>เจ้าย่อมเป็นผู้อันบุคคลสอบสวนแล้วโดยชอบธรรมอย่างนี้."</p><p>         ภิกษุเหล่านั้นต่างพอใจชื่นชมภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้าแล.</p><p>                                   <em>จบวีมังสกสูตร  ที่  ๗ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 393</p><p>                       <strong>อรรถกถาวีมังสกสูตร</strong></p><p>         วีมังสกสูตรมีคำเริ่มต้นว่า ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้.</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า "<strong>ผู้สอบสวนอยู่</strong>"  ความว่า "ผู้จะสอบสวน</p><p>มี ๓ คือ ผู้สอบสวนในอรรถ ผู้สอบสวนในสังขาร ผู้สอบสวนในพระศาสดา." </p><p>ในผู้สอบสวนเหล่านั้น ผู้สอบสวนเนื้อความมาแล้วในบทนี้ว่า    "ท่านผู้มีอายุ</p><p>มนุษย์ทั้งหลาย  ผู้ฉลาดย่อมเป็นผู้สอบสวน.  ผู้สอบสวนในสังขารมาแล้ว</p><p>ในบทนี้ว่า "พอละด้วยคำว่า   "อานนท์"  เมื่อใดแล ภิกษุเป็นผู้ฉลาดในธาตุ</p><p>ฉลาดในอายตนะ ฉลาดในปฏิจจสมุปบาท และเป็นผู้ฉลาดในฐานะและมิ</p><p>ใช่ฐานะ อานนท์  ด้วยเหตุเท่านี้แล   ภิกษุผู้ฉลาดย่อมเป็นผู้สอบสวน. ส่วน</p><p>ผู้ฉลาดในพระศาสดาท่านประสงค์เอาในพระสูตรนี้.</p><p>         บทว่า  "<strong>กระบวนจิต</strong>"  ความว่า  "วาระแห่งจิต   คือ การกำหนดจิต"</p><p>         บทว่า   "<strong>ตามแสวงหาพร้อม</strong>"  ความว่า  "แสวงหา คือ เสาะหา ได้แก่</p><p>ใคร่ครวญหา."</p><p>         บทว่า  "<strong>เพื่อรู้แจ้ง ด้วยประการฉะนี้</strong>"   ความว่า  "เพื่อประโยชน์รู้แจ้ง</p><p>อย่างนี้."</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงการเข้าไปอาศัยกัลยาณมิตรในคำนี้</p><p>ว่า   "ภิกษุ พึงแสวงหาพระตถาคตเจ้าในเหตุทั้ง  ๒ เพราะว่า พระตถาคตเจ้านี้</p><p>ชื่อว่าเป็นที่พึ่ง คือกัลยาณมิตรผู้ใหญ่  พึงทราบความที่พระตถาคตเจ้านั้นเป็น</p><p>กัลยาณมิตรอย่างใหญ่หลวงนี้."</p><p>         สมัยหนึ่ง ท่านอานนท์คิดว่า   "พรหมจรรย์ครึ่งหนึ่ง  มีเพราะอานุ</p><p>ภาพตน  ครึ่งหนึ่งมีได้เพราะอานุภาพกัลยาณมิตร แล้ว ไม่อาจจะวินิจฉัยตาม </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 394</p><p>ธรรมดาของตนได้  จึงเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้าทูลถามว่า  " พระพุทธเจ้า</p><p>ข้า  กึ่งหนึ่งของพรหมจรรย์นี้ คือความเป็นผู้มีมิตรงาม ๑ ความเป็นผู้มีสหาย</p><p>งาม ๑ ความเป็นผู้โน้มเข้าไปในมิตรที่งาม   ๑" พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส</p><p>ว่า  "อานนท์! เธออย่าได้กล่าวอย่างนี้เลยๆ อานนท์  พรหมจรรย์ทั้งสิ้นนี้</p><p>คือ ความเป็นผู้มีมิตรงาม ๑ ความเป็นผู้มีสหายงาม ๑ ความเป็นผู้โน้มไปใน</p><p>มิตรงาม ๑ อานนท์ เหตุนั้น อันภิกษุผู้มีมิตรอันงาม มีสหายงาม โน้มไปใน</p><p>มิตรที่งาม พึงหวังได้เฉพาะ เธอจักเจริญ  ทำให้มากซึ่งมรรคมีองค์ ๘ ที่เป็น</p><p>ของพระอริยะ อย่างไร   อานนท์  ก็ภิกษุผู้มีกัลยาณมิตร ฯลฯ  เจริญ ทำให้</p><p>มากซึ่งมรรคมีองค์ ๘ อันเป็นของพระอริยะ. อานนท์  ภิกษุในธรรมวินัย</p><p>นี้ เจริญสัมมาทิฏฐิ ฯลฯ เจริญสัมมาสมาธิที่อาศัยวิเวก. อานนท์  อย่างนี้</p><p>แล  ภิกษุผู้มีกัลยาณมิตร ฯลฯ ทำให้มาก อานนท์ เหตุนี้นั้นพึงทราบโดยทำ</p><p>นองนี้ เหมือนอย่างพรหมจรรย์นี้ทั้งสิ้น คือ ความเป็นผู้มีมิตรที่งาม ๑ ความ</p><p>เป็นผู้มีสหายงาม  ๑  ความเป็นผู้โน้มไปในมิตรทั้งงาม ๑  อานนท์  ก็สัตว์ทั้ง</p><p>หลาย  ผู้มีการเกิดเป็นธรรมดาอาศัยเราผู้เป็นกัลยาณมิตร  ย่อมพ้นจากชาติ.</p><p>สัตว์ทั้งหลายผู้มีความแก่เป็นธรรมดา   ฯลฯ   มีความโศก   ความร่ำไร</p><p>ทุกข์ ความโทมนัส และความคับแค้นใจเป็นธรรมดา ย่อมพ้นจากความ</p><p>โศก  ความร่ำไร  ความทุกข์ ความโทมนัส และความคับแค้นใจ.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้า      แม้เมื่อจะตรัสความถึงพร้อมด้วยองค์ใน</p><p>ภายนอก  แก่ภิกษุทั้งหลาย  จึงตรัสว่า "ภิกษุทั้งหลาย   เมื่อทำสิ่งใน</p><p>ภายนอกว่าเป็นองค์แล้ว เราไม่พิจารณาเห็นองค์อื่น แม้สักองค์เดียวที่เป็นไป</p><p>เพื่อประโยชน์ยิ่งใหญ่อย่างนี้   เหมือนความเป็นผู้มีมิตรงามนี้   ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย  ความเป็นผู้มีมิตรงาม เป็นไปเพื่อประโยชน์อย่างใหญ่."</p><p>         แม้เมื่อจะตรัสข้อปฏิบัติเป็นเครื่องขัดเกลากิเลส  แก่พระมหาจุนทะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 395</p><p>จึงตรัสว่า "ภิกษุทั้งหลายควรทำความขัดเกลาว่า  " คนเหล่าอื่นจักมีคนชั่ว</p><p>เป็นมิตร พวกเราจักมีมิตรที่งาม."</p><p>         แม้เมื่อจะตรัสธรรมสำหรับบ่มวิมุตติ แก่พระเมฆิยะเถระ จึงตรัส</p><p>ธรรมเป็นเครื่องเข้าไปอาศัยกัลยาณมิตรให้วิเศษนั่นเทียวว่า   "เมฆิยะ</p><p>ธรรมทั้ง   ๕   ย่อมเป็นไปเพื่อความสุกหง่อม    แห่งเจโตวิมุตติที่ยังไม่</p><p>สุกหง่อม ๕  อย่าง เป็นไฉน   คือ เมฆิยะ.  ภิกษุในธรรมวินัยนี้  เป็นผู้มี</p><p>กัลยาณมิตร.</p><p>         แม้เมื่อจะประทานโอวาทเป็นเครื่องพิจารณาเนืองๆ  แก่พระราหุล</p><p>เถระปิยบุตร  จึงตรัสธรรมเป็นเครื่องเข้าไปอาศัยกัลยาณมิตรนั่นแหละ</p><p>ก่อนธรรมทั้งหมดว่า.</p><p>         "เธอจงคบกัลยาณมิตร ที่นอนที่นั่งอันสงัด ที่อันเงียบปราศจากเสียง</p><p>         กึกก้อง เธอจงเป็นผู้รู้ประมาณในการกิน. เธออย่าได้ทำความ</p><p>         อยากในปัจจัยเหล่านี้  คือ จีวรบิณฑบาต  ปัจจัยคือที่นอนและที่นั่ง</p><p>         เธอจงอย่ามาสู่โลกอีก."</p><p>ขึ้นชื่อว่าธรรมเป็นเครื่องเข้าไปอาศัยกัลยาณมิตรนี้  เป็นธรรมมีคุณมาก</p><p>อย่างนี้.</p><p>         เมื่อจะทรงแสดงธรรมแม้ในพระสูตรนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้า จึงทรง</p><p>ปรารภเทศนาว่า   ภิกษุทั้งหลายพึงแสวงหาพระตถาคตเจ้าในสิ่งทั้ง ๒."</p><p>อธิบายว่า  ภิกษุผู้ฉลาด   จงเสาะหาคือแสวงหาพระตถาคตเจ้าในสิ่งทั้ง</p><p>สอง ด้วยเหตุนั้นพระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงเปล่งสีหนาทว่า  "กิจด้วยการคิด</p><p>อย่างนี้ว่า" พระพุทธเจ้านี้มีชาติใหญ่  ถึงพร้อมด้วยลักษณะ  รูปงาม</p><p>น่าชม มีชื่อเสียง ที่เขาถือว่าสำคัญอย่างยิ่ง หรือเราอาศัยผู้นี้แล้วจะได้ปัจจัยมี</p><p>จีวรเป็นต้นแล้วอยู่อาศัยเราไม่มี"  ส่วนผู้ใดมากำหนดอย่างนี้ว่า   พระพุทธเจ้า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 396</p><p>นี้พอจะเป็นศาสดาที่ทำหน้าที่ศาสดาให้สำเร็จแก่เราได้   บุคคลนั้นจงคบกับ</p><p>เราเถิด."  ชื่อว่าการเปล่งอย่างสีหะของพระพุทธเจ้ากลายเป็นพระสูตร.</p><p>         บัดนี้เมื่อจะทรงแสดงสิ่งทั้งสองเหล่านั้น   พระผู้มีพระภาคเจ้าจึง</p><p>ตรัสว่า   ที่พึงรู้แจ้งด้วยตาและหูในธรรมนั้น มารยาทที่เป็นไปทางกายของ</p><p>พระศาสดา ชื่อว่าธรรมที่พึงรู้แจ้งด้วยตาของผู้จะสอบสวน มารยาทที่เป็น</p><p>ไปทางวาจา ชื่อว่าธรรมที่พึงรู้แจ้งด้วยหู. บัดนี้เมื่อจะทรงแสดงอาการที่จะ</p><p>พึงสอบสวนในธรรมเหล่านั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า   "สิ่งเหล่าใด </p><p>เศร้าหมองพร้อมแล้วเป็นต้น."</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า <strong>เศร้าหมองพร้อมแล้ว</strong> "ได้แก่ประกอบ</p><p>ด้วยกิเลส และสิ่งเหล่านั้น จะพึงรู้แจ้งด้วยตาและหูหามิได้."   เหมือนเมื่อน้ำ</p><p>ปั่นป่วน ฟองน้ำผุดขึ้น บุคคลย่อมรู้ว่า ภายในมีปลาฉันใด  บุคคลเห็นและได้</p><p>ยินกาย มารยาททางกาย และทางวาจา ของผู้ทำการฆ่าสัตว์หรือกล่าวเท็จ</p><p>เป็นต้น ก็ย่อมรู้ว่าจิตที่ให้อกุศลธรรมมีการฆ่าเป็นต้นตั้งขึ้นเศร้าหมองพร้อม</p><p>แล้ว. เพราะฉะนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงได้ตรัสอย่างนี้ว่า  "สำหรับผู้ที่มีจิต</p><p>เศร้าหมอง  แม้มารยาททางกายและทางวาจาก็ชื่อว่าพลอยเศร้าหมองไปด้วย."</p><p>         บทว่า  "<strong>สิ่งเหล่านั้นไม่มีแก่พระตถาคตเจ้า</strong>" ความว่า "เขาย่อมรู้อย่าง</p><p>นี้ว่า   "สิ่งเหล่านั้นของพระตถาคตเจ้าไม่มี  คือหาไม่ได้."   ก็เพราะความที่สิ่ง</p><p>เหล่านั้นไม่มีแน่เทียว  คือเพราะไม่ได้ปกปิดไว้  จึงหาสิ่งเหล่านั้นไม่ได้.</p><p>จริงอย่างนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า เมื่อจะทรงปวารณาหมู่ภิกษุในสิ่งเหล่า</p><p>นี้  ในวันหนึ่ง จึงตรัสว่า   ภิกษุทั้งหลาย เอาเถิด  บัดนี้ เราจะปวารณาต่อพวก</p><p>เธอว่า   "ก็พวกเธอย่อมไม่ติเตียนมารยาททางกาย และทางวาจาของเราบ้าง</p><p>หรือ"   เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสอย่างนี้แล้ว ท่านพระสารีบุตร ได้ลุกขึ้น</p><p>จากอาสนะ  ทำผ้าจีวรเฉวียงบ่าข้างหนึ่ง ประคองอัญชลีไปทางพระผู้มีพระ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 397</p><p>ภาคเจ้าประทับอยู่  ได้กราบทูลคำนี้กะพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า " ข้าแต่พระองค์</p><p>เจริญ  พวกข้าพระองค์จะไม่ติเตียนกรรมไรๆ ที่เป็นไปทางกายและทาง</p><p>วาจาของพระผู้มีพระภาคเจ้าแล  พระพุทธเจ้าข้า   พระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>ทรงให้มรรคที่ยังไม่เกิดขึ้นแล้วให้เกิดขึ้น ทรงให้รู้มรรคที่พวกใครๆ ไม่รู้</p><p>แล้ว ทรงบอกมรรคที่ใครๆ บอกไม่ได้แล้ว ทรงเป็นผู้รู้หนทาง ทรงเป็นผู้รู้</p><p>แจ้งซึ่งหนทาง ทรงเป็นผู้ฉลาดในหนทาง  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  ก็แลบัด</p><p>นี้พวกสาวก  เป็นผู้ดำเนินไปตามมรรคอยู่  ภายหลังมาตามพร้อมแล้ว.</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงมีมารยาททางกายและทางวาจาหมดจดอย่างนี้."</p><p>         ได้ยินว่า แม้อุตตรมาณพ  คิดว่า  "เราจักเห็นโทษไรๆ ที่ไม่น่ายินดีใน</p><p>กายทวาร และวจีทวารของพระตถาคตเจ้า." แล้วติดตามอยู่ ๗ เดือน ก็ไม่ได้</p><p>เห็นแม้เท่ากับเล็นหรือว่าอุตตรมาณพนี้เป็นมนุษย์ จักเห็นโทษอะไรที่ไม่น่า</p><p>ยินดี  ในกายทวารและวจีทวารของพระตถาคตเจ้าผู้เป็นพระพุทธเจ้า ถึงแม้</p><p>เทวปุตตมาร  ก็ติดตามตั้งแต่พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้เป็นพระโพธิสัตว์เสด็จออก</p><p>มหาภิเนษกรมณ์ แสวงหาอยู่ตลอด  ๖  ปี  ก็ไม่ได้เห็นโทษไรๆ ที่ไม่น่ายิน</p><p>ดี โดยที่สุดแม้เพียงความปริวิตกทางใจ.  มารคิดแล้วว่า    ถ้าว่าเราจักเห็น</p><p>อกุศลแม้เพียงเหตุที่พระโพธิสัตว์นั้นตรึกแล้ว  ในเพราะโทษนั้นนั่นแหละ</p><p>เราจักตีพระโพธิสัตว์นั้นที่ศีรษะแล้วหลีกไป."     มารนั้นไม่ได้เห็นแล้ว</p><p>ตลอด ๖ ปี  ติดตามพระโพธิสัตว์ผู้เป็นพระพุทธเจ้าอีก ๑ ปี  ก็ไม่ได้เห็นโทษ</p><p>ไรๆ  จึงไหว้แล้วในเวลาเป็นที่ไป จึงกล่าวคาถานี้ว่า</p><p>         ข้าแต่พระโคดมผู้เป็นมหาวีระ มีปัญญามาก ผู้รุ่งเรืองด้วยพระฤทธิ์</p><p>ด้วยยศ  ผู้ทรงก้าวล่วงเวรภัยทั้งปวง  ข้าพระองค์ขอถวายบังคมพระบาท"  ดังนี้</p><p>แล้วหลีกไป.</p><p>         บทว่า  "<strong>เจือกัน</strong>"  ความว่า   "ปนกันอย่างนี้ คือ บางเวลาก็ดำ บาง</p><p>เวลาก็ขาว." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 398</p><p>         บทว่า  "<strong>ขาว</strong>"   ได้แก่  "บริสุทธิ์ไม่มีกิเลส."</p><p>         บทว่า  "<strong>มีอยู่</strong>"   ความว่า  "ธรรมที่ผ่องแผ้วมีอยู่  คือ หาได้อยู่." จริง</p><p>อยู่พระตถาคตเจ้า  ย่อมมีมารยาททางกายเป็นต้นบริสุทธิ์.  เพราะเหตุ</p><p>นั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า   "ภิกษุทั้งหลาย  ๔ อย่างเหล่านี้  ที่ตถาคต</p><p>ไม่ต้องการระมัดระวัง ๔ อย่างอะไรบ้าง  คือ ภิกษุทั้งหลาย  พระตถาคตเจ้า</p><p>เป็นผู้มีมารยาททางกายบริสุทธิ์.  พระตถาคตเจ้าทรงไม่มีกายทุจริต ที่ตถาคต </p><p>เจ้าต้องระมัดระวังว่า ภิกษุทั้งหลาย  ตถาคตทรงมีมารยาททางวาจาบริสุทธิ์</p><p>มีมารยาททางใจบริสุทธิ์  มีอาชีวบริสุทธิ์  ตถาคตไม่มีมิจฉาชีพ  ที่ตถาคต</p><p>จะต้องระมัดระวังว่า    ขอให้ผู้อื่นอย่าได้รู้มิจฉาชีพของเราเลย."</p><p>         ข้อว่า   "<strong>ธรรมที่เป็นกุศลนี้</strong>"  ได้แก่  "ศีลมีอาชีวะเป็นที่ ๘."  อธิบาย</p><p>ว่า   "ท่านผู้มีอายุนี้จงแสวงหาอย่างนี้ว่า    " พระศาสดาทรงเข้าตลอด</p><p>เวลานาน  ทรงสมบูรณ์ด้วยศีลนี้  ตั้งแต่กาลที่นานยิ่ง หรือว่า  "ทรงเข้าเวลาเล็ก</p><p>น้อยจึงทรงเข้าเมื่อวันวาน พรุ่งนี้หรือมะรืนนี้." เพราะว่า คนบางพวกอยู่ในที่</p><p>หนึ่ง ได้ทำกรรมเป็นเครื่องเลี้ยงชีพที่ผิดอย่างมาก กรรมนั้นย่อมปรากฏใน</p><p>การล่วงเวลานั้น   ย่อมปรากฏแล้ว    เธอเมื่อไปหมู่บ้านชายแดน   หรือ</p><p>ฝั่งมหาสมุทรแห่งใดแห่งหนึ่ง แล้วให้ทำบรรณศาลาอยู่ดุจชาวป่า. พวกมนุษย์</p><p>เกิดความยกย่องแล้วถวายปัจจัยแก่เธอ. พวกภิกษุชาวบ้านนอกเห็นความ</p><p>เป็นอยู่ของเธอจึงกำหนดว่า ท่านผู้นี้รื่นเริงเหลือเกิน นี่ใครหนอ. ได้รู้แล้ว</p><p>ว่า พวกภิกษุผู้ทำมิจฉาชีพชื่อโน้น ในที่โน้นหลีกไป แล้วนั่งปรึกษากัน</p><p>ว่า  "พวกเราไม่อาจจะทำอุโบสถหรือปวารณาร่วมกับภิกษุนี้ได้"  จึงกระทำ</p><p>กรรมอย่างใดอย่างหนึ่งในกรรมมีอุกเขปนียกรรมเป็นต้น    โดยชอบ</p><p>ธรรม. พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสแล้วอย่างนี้ เพื่อทรงให้ภิกษุเหล่านั้นสอบ</p><p>สวนถึงข้อปฏิบัติที่ปกปิดเห็นปานนั้นว่ามีหรือไม่มี. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 399</p><p>         ข้อว่า "<strong>ย่อมรู้อย่างนี้</strong>"  ความว่า  "รู้ว่าทรงเข้าตลอดเวลานาน มิ</p><p>ใช่ทรงเข้าตลอดเวลาเล็กน้อย." ก็ข้อที่ศีลอันมีอาชีวะเป็นที่ ๘ ของพระ</p><p>ตถาคตเจ้า ผู้ทรงบรรลุพระสัพพัญญุตญาณในบัดนี้พึงบริสุทธิ์ตลอดกาล</p><p>นานนี้ไม่น่าอัศจรรย์ แม้ในเวลาเป็นพระโพธิสัตว์ศีลของพระองค์ก็ได้เป็น</p><p>อย่างนี้.</p><p>         ทราบว่าในอดีตพระราชา ๒ พระองค์ คือ พระราชาในแคว้นคันธาระ</p><p>และพระราชาในแคว้นวิเทหะ  ทรงเป็นสหายกัน ทรงเห็นโทษในกามทั้ง</p><p>หลาย    จึงมอบราชสมบัติแก่พระโอรส    ทรงผนวชเป็นฤาษีแล้วเที่ยว</p><p>บิณฑบาตในหมู่บ้านป่าหมู่หนึ่ง. ก็ชายแดนหาเกลือได้ยาก ฤาษีทั้งสองนั้น</p><p>ได้ข้าวต้มไม่ได้ใส่เกลือแล้วนั่งดื่มบนศาลาหลังหนึ่ง.   พวกมนุษย์ในระ</p><p>หว่าง ๆ ได้ทำเกลือป่นมาถวาย. วันหนึ่ง  คนหนึ่งใส่เกลือป่นบนใบไม้ให้แก่</p><p>เวเทหะฤาษี.   เวเทหะฤาษีรับแล้วแบ่งไว้ในสำนักของคันธาระฤาษี กึ่ง</p><p>หนึ่ง สำนักของตนกึ่งหนึ่ง. แต่นั้น  ฤาษีนั้นเห็นเกลือที่เหลือจากบริโภคหน่อย</p><p>หนึ่ง จึงกล่าวว่า  "เกลือนี้อย่าเสียเลย" แล้วเอาใบไม้ห่อไว้ในดงหญ้า ในเวลา</p><p>ดื่มข้าวต้มวันหนึ่ง  เวเทหฤาษี ระลึกได้ เมื่อดูไปก็เห็นเกลือนั้นจึงเข้าไปหา</p><p>คันธารฤาษี  กล่าวว่า ท่านอาจารย์! ขอท่านจงถือเอาหน่อยหนึ่ง จากส่วนนี้.</p><p>         ค.  "เวเทหฤาษี   ท่านได้เกลือนี้มาจากไหน" </p><p>         ว.  "เกลือที่เหลือจากการบริโภคในวันนั้น กระผมเก็บไว้ด้วยคิด</p><p>ว่า  อย่าเสียไปเลย."</p><p>         คันธารฤาษีไม่ปรารถนาที่จะรับ     ได้ดื่มข้าวต้มไม่มีเกลือนั้น</p><p>แหละ  แล้วกล่าวกับเวเทหฤาษีว่า</p><p>         ท่านละหมู่บ้าน  ๑๖,๐๐๐  ที่บริบูรณ์  ท้องพระคลังที่มั่งคั่ง แล้วบัดนี้</p><p>มาทำการสั่งสม  (เกลือ)." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 400</p><p>         เวเทหฤาษีได้กล่าวว่า "ท่านละราชสมบัติบวชแล้ว บัดนี้เพราะเหตุ</p><p>อะไร จึงไม่ทำกรรมที่สมควรแก่การบวช. เพราะเหตุสั่งสมเพียงเกลือป่น?"</p><p>         ค.  "ผมได้ทำอะไรไว้ล่ะ  ท่านเวเทหฤาษี"</p><p>         ลำดับนั้น เวเทหฤาษี  จึงกล่าวกับคันธารฤาษีว่า</p><p>         "ท่านละแคว้นคันธาระในกรุงที่มีทรัพย์มาก  ออกมาแล้วจากการ</p><p>ปกครอง  แล้วบัดนี้มาปกครองในที่นี้อีก."</p><p>         ค.  ท่านผู้เจริญ  ข้าพเจ้าจะกล่าวธรรม สิ่งที่ไม่ใช่ธรรม ข้าพเจ้า</p><p>ไม่ชอบใจ  เมื่อข้าพเจ้ากล่าวธรรมอยู่  บาปย่อมไม่เข้าไปพัวพัน."</p><p>         ว.  บุคคลอื่น ย่อมได้ความย่อยยับ เพราะการสรรเสริญ อย่างใด</p><p>อย่างหนึ่ง หากบัณฑิตไม่พึงกล่าวคำนั้น ที่มีประโยชน์ใหญ่".</p><p>         ค.  "ความใคร่จงย่อยยับไป หรืออย่าย่อยยับไป จงเรี่ยรายไปเหมือน</p><p>โปรยแกลบ  เมื่อเรากล่าวธรรมอยู่  บาปย่อมไม่เข้าไปติดพัน."</p><p>         ลำดับนั้น เวเทหฤาษี  คิดว่า   "ผู้ใดไม่มีความรู้แม้ของตน ไม่ศึกษา</p><p>ระเบียบแบบแผนในสำนักอาจารย์ เขาย่อมเที่ยวไป เหมือนกระบือบอดเที่ยวไป</p><p>ในป่า.  แล้วกล่าวว่า</p><p>         "ถ้าความรู้สำหรับตนไม่พึงมีไซร้  หรือไม่ได้ศึกษาวินัยไว้ให้ดี</p><p>คนเป็นอันมากจะพึงเที่ยวไป ดุจกระบือบอดเที่ยวไปในป่า. ก็เพราะบุคคล</p><p>บางพวก ศึกษาดีแล้วในสำนักอาจารย์ ฉะนั้น เป็นผู้มีวินัยที่บุคคลแนะนำได้</p><p>แล้ว  มีสติตั้งมั่นเที่ยวไปอยู่."</p><p>         ก็แลครั้นกล่าวแล้วอย่างนี้  เวเทหฤาษีจึงกล่าวว่า</p><p>         "เหตุนี้เราไม่รู้กระทำแล้ว.   "แล้วให้คันธารฤาษีอดโทษแล้ว. ฤาษี</p><p>แม้ทั้ง ๒ ประพฤติตบะแล้วไปสู่พรหมโลก. ถึงในกาลที่พระตถาคตเจ้าเป็น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 401</p><p>พระโพธิสัตว์ อาชีวัฏฐมกศีล ก็ได้บริสุทธิ์ตลอดกาลนานอย่างนี้. </p><p>         บทว่า "<strong>ภิกษุผู้มีอายุนี้ปรากฏชื่อเสียง มียศ</strong>"  ความว่า พระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าย่อมทรงแสดงว่า   "ภิกษุผู้มีอายุนี้เป็นครูของเรา ถึงความเป็นผู้อันเขา</p><p>รู้แล้ว คือมีชื่อเสียง ได้แก่ ปรากฏแล้ว และตนเองบรรลุบริวารสมบัติหรือ</p><p>ไม่หนอ    เพราะเหตุนั้น  เธอจงสอบสวนอย่างนี้ว่า  "โทษบางเหล่าจัก</p><p>ปรากฏ โดยความที่ตนปรากฏชื่อเสียง และโดยความที่ตนอาศัยยศ หรือ</p><p>ไม่ปรากฏ."</p><p>         บทว่า "<strong>ภิกษุทั้งหลาย เพียงนั้นหามิได้</strong>"  ความว่า ตลอดเวลาที่ภิกษุ</p><p>เป็นผู้ถึงความเป็นผู้มีชื่อเสียง ในพระราชาและอำมาตย์ของพระราชาเป็น</p><p>ต้น หรือซึ่งบริวารสมบัติ   โทษบางอย่างมีมานะและมานะจัดเป็นต้นย่อมไม่</p><p>มี เธอเป็นดุจว่า ผู้เข้าไปสงบระงับแล้ว ดุจพระโสดาบัน และดุจพระสกทาคามี</p><p>อยู่   เธอย่อมเป็นผู้อันใครๆ   ไม่อาจเพื่อจะชี้ชัดว่า   เธอเป็นพระอริยะ</p><p>หรือ เป็นปุถุชนหนอแล."</p><p>         บทว่า "<strong>ภิกษุทั้งหลาย ก็เมื่อใดแล</strong>"  ความว่า ก็เมื่อใดแลภิกษุบาง</p><p>พวกในศาสนานี้    เป็นผู้ปรากฏชื่อเสียงแล้ว    หรือเป็นผู้สมบูรณ์ด้วย</p><p>บริวาร เมื่อนั้น เธอเมื่อจะเบียดเบียนภิกษุเหล่าอื่น ในที่นั้นๆ ดุจโคตัวดุ ไล่เอา</p><p>เขาที่แหลมขวิดฝูงโค     และดุจเสือเหลืองย่ำยีฝูงเนื้อเป็นผู้ไม่มีความ</p><p>เคารพ มีความประพฤติไม่สมประกอบเที่ยวไป ดุจเอาปลายเท้าแตะแผ่นดิน."</p><p>         ก็กุลบุตรบางพวก  เป็นผู้ปรากฏชื่อเสียงมียศ  โดยประการใดๆ</p><p>โน้มลงด้วยดีดุจข้าวสาลีที่เต็มด้วยผลพวง  โดยประการนั้นๆ  เมื่อพระราชา</p><p>และมหาอำมาตย์ของพระราชาเป็นต้นเข้าไปหาอยู่  เธอยอมพิจารณาเห็น</p><p>ความไม่มีกิเลสชาติเครื่องกังวล  เข้าไปตั้งความสำคัญ  ในความเป็นสมณะ</p><p>ไว้  เป็นผู้สงบเสงี่ยม.  ไม่เบ่ง  มีจิตต่ำ  ดุจโคอุสภมีเขาขาด  และดุจเด็ก </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 402</p><p>จัณฑาล ปฏิบัติ แล้วเพื่อประโยชน์ และความสุขแก่ภิกษุสงฆ์ และแก่ชาว</p><p>โลกพร้อมทั้งเทวโลก พระผู้มีพระภาคเจ้า. ทรงหมายเอาการปฏิบัติเห็นปาน</p><p>นี้  จึงตรัสว่า "โทษบางอย่างในโลกนี้ ไม่มีแก่เธอ."</p><p>         ก็พระตถาคตเจ้า ทรงเป็นผู้คงที่ในโลกธรรม ๘ เพราะพระองค์เป็น</p><p>ผู้คงที่ในลาภบ้าง ในความไม่มีลาภบ้าง ในยศบ้าง ในความไม่มียศบ้าง</p><p>ในนินทาบ้าง ในสรรเสริญบ้าง ในสุขบ้าง ทุกข์บ้าง ฉะนั้น โทษทั้งหลาย</p><p>บางอย่างในโลกนี้จึงไม่มีแก่พระองค์โดยประการทั้งปวงทีเดียว.</p><p>         บทว่า "เป็นผู้ไม่มีภัยเข้าไปยินดีแล้ว"  ความว่า  เป็นผู้มีภัยหามิ</p><p>ได้ เข้าไปยินดีแล้ว อธิบายว่า "เป็นผู้เข้าไปยินดีแล้วโดยส่วนเดียว คือเป็นผู้</p><p>เข้าไปยินดีโดยติดต่อ."</p><p>         อีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่าเป็นผู้ไม่มีภัยเข้าไปยินดีแล้ว เพราะความเป็นผู้</p><p>เข้าไปยินดีโดยความเป็นภัยหามิได้ ดังนี้บ้าง. ก็ภัยมี ๔ อย่าง คือ ภัยเกิดจาก</p><p>กิเลส ๑ ภัยเกิดจากวัฏฏะ ๑ ภัยเกิดจากทุคติ ๑ ภัยเกิดจากการติเตียน</p><p>๑  แม้ปุถุชนย่อมกลัวภัย ๔ ประการ, เสขบุคคลทั้งหลาย ย่อมกลัวภัย ๓</p><p>ประการ เพราะว่า พระเสขบุคคลเหล่านั้น ละภัยที่เกิดจากทุคติได้ พระ</p><p>เสขบุคคล ๗ จำพวก เป็นผู้ยังไม่ปลอดภัย ดังนี้แล. พระขีณาสพชื่อว่า</p><p>เป็นผู้ปลอดภัย   ก็ภัยอย่างหนึ่งของท่าน   ย่อมไม่มี   ภัยที่เกิดจากการ</p><p>ติเตียนของผู้อื่นก็ไม่มีแล.    ก็เธอย่อมอาศัยความเอ็นดูผู้อื่น   แล้วรักษา</p><p>ความเข้าไปติเตียนผู้อื่นว่า     "สัตว์ทั้งหลาย อาศัยพระขีณาสพเช่นกับ</p><p>เรา  จงอย่าพินาศเลย  ดุจพระเถระผู้อยู่ในมุลุปปลวาปีวิหาร."</p><p>         ได้ยินว่า  พระเถระเข้าไปหมู่บ้านมุลุปปลวาปี  เพื่อบิณฑบาต.</p><p>ลำดับนั้น  คนทั้งหลายรับบาตรของท่านผู้ถึงประตูบ้านตระกูลอุปัฏฐาก</p><p>แล้วปูอาสนะอิงเก้าอี้นอน ฝ่ายธิดาของอำมาตย์ อาศัยเก้าอี้นั้นนั่นแล ให้ปู </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 403</p><p>อาสนะต่ำในส่วนข้างหนึ่งนั่งแล้ว ภิกษุเจ้าถิ่นรูปหนึ่ง เข้าไปบิณฑบาตภาย</p><p>หลัง ยืนแลดูที่ประตูบ้านนั่นเทียว กำหนดแล้วว่า "พระเถระนั่งบนเตียงเดียว</p><p>กับธิดาอำมาตย์" จึงคิดว่า " ภิกษุผู้ทรงผ้าบังสุกุลนี้ อยู่ในวิหาร เหมือนสงบ</p><p>เสงี่ยม    แต่นั่งบนเตียงเดียวกันกับธิดาอำมาตย์ผู้อุปัฏฐากภายในบ้าน"</p><p>แล้วตรวจดูซ้ำแล้วซ้ำเล่าว่า " อะไรหนอ เราเห็นระยำเสียแล้ว'' เป็นผู้สำคัญ</p><p>อย่างนั้นแล้วหลีกไป ฝ่ายพระเถระฉันเสร็จแล้ว ไปวัด เข้าที่อยู่ของตน</p><p>ปิดประตูนั่งแล้ว. ฝ่ายภิกษุเจ้าถิ่น ฉันเสร็จแล้วก็ไปวัด คิดว่า ''เราจักข่มขู่</p><p>เธอ แล้วขับภิกษุผู้ทรงผ้าบังสุกุลออกจากวัด"  แล้วไปที่อยู่ของพระเถระโดย</p><p>ทำนองการเที่ยวไปอย่างผู้ไม่สำรวมแล้ว  เอากระบวยตักน้ำจากหม้อน้ำสำ</p><p>หรับฉัน.  ทำเสียงดังแล้วล้างเท้า.  พระเถระรำพึงอยู่ว่า  ''ผู้นี้ใครหนอแล </p><p>เป็นผู้เที่ยวไปไม่สำรวมแล้ว"  รู้เรื่องทั้งหมดแล้วคิดว่า ''ผู้นี้อย่าได้เป็นผู้ให้ใจ </p><p>ประทุษร้ายในเราแล้วเข้าถึงอบายเลย."       แล้วเหาะขึ้นนั่งขัดสมาธิ</p><p>ใกล้มณฑลช่อฟ้า.    ภิกษุเจ้าถิ่นจึงยกหม้อโดยอาการที่จะประทุษร้าย</p><p>ได้เปิดประตูเข้าไปข้างในไม่พบพระเถระ    คิดว่า    ''พระเถระจักเข้าไปใต้</p><p>เตียง" จึงตรวจดูไม่พบพระเถระ แม้ในที่นั้นอีก เริ่มจะออกไป.  พระเถระจึง</p><p>กระแอมขึ้น ภิกษุเจ้าถิ่นนอกนี้ แลขึ้นไปข้างบนเห็นแล้ว ไม่อาจจะอดทนได้</p><p>จึงกล่าวอย่างนี้ว่า  "ท่านผู้ทรงผ้าบังสุกุล ผู้มีอายุ  การนั่งบนเตียงเดียวกันกับ</p><p>ธิดาอำมาตย์ผู้อุปัฏฐาก สมควรแก่ท่าน ผู้ถึงพร้อมแล้วด้วยอานุภาพอย่างนี้</p><p>หรือ   ท่านผู้เจริญ  ขึ้นชื่อว่า  บรรพชิตทั้งหลาย นั่งบนเตียงเดียวกันกับมาตุ</p><p>คามไม่ได้ ก็เหตุนี้ท่านเห็นว่าไม่ดีหรือ"   พระขีณาสพทั้งหลาย ย่อมรักการ</p><p>เข้าไปติเตียนผู้อื่นอย่างนี้."</p><p>         บทว่า "<strong>เพราะสิ้นราคะ</strong>" ความว่า  "เพราะความสิ้นไปแห่งราคะนั่น</p><p>เอง  ย่อมไม่เสพกามทั้งหลาย เพราะปราศจากราคะ อธิบายว่า "ห้ามแล้ว</p><p>เสพด้วยการพิจารณาหามิได้." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 404</p><p>         บทว่า "<strong>หากว่า ...ซึ่งภิกษุนั้น</strong>"  ความว่า "คนเหล่าอื่นพึงถามอย่างนี้</p><p>กะภิกษุผู้จะสอบสวนนั้น ผู้รู้การละกิเลสของพระตถาคตเจ้าอย่างนี้ แล้ว</p><p>นั่งบนธรรมาสน์ที่ตกแต่งแล้วท่ามกลางบริษัท  ๔ แม้ในเวลายืนและนั่งเป็น</p><p>ต้นนั้นๆ กล่าวสรรเสริญการละกิเลสของพระตถาคตเจ้าอย่างนี้ว่า "แม้</p><p>เพราะอย่างนี้ พระศาสดา ทรงเป็นผู้ปราศจากราคะ. โทสะ โมหะ คาย</p><p>กิเลศ ละมลทินได้ ทรงบริสุทธิ์อย่างดี เหมือนพระจันทร์เพ็ญพ้นจากหมอก</p><p>ฉะนั้น."</p><p>         บทว่า  "<strong>อาการ</strong>"  ได้แก่  "เหตุ."</p><p>         บทว่า  "<strong>ไปตาม</strong>"  ได้แก่  "รู้ตาม."  </p><p>         บทว่า "<strong>หรือว่า อยู่ในสงฆ์</strong>"  ความว่า  "บางคราวอยู่ท่ามกลางภิกษุ </p><p>ที่กำหนดนับไม่ได้."</p><p>         บทว่า "<strong>หรือว่า ผู้เดียวเสด็จประทับอยู่</strong>" ความว่า  "ผู้เดียว  ประทับ</p><p>อยู่ในที่หลีกเร้น   และในชัฏป่าปาริเลยยกะอย่างนี้ว่า     "ภิกษุทั้งหลาย!</p><p>เราปรารถนาเพื่อจะหลีกเร้นกึ่งเดือน (บ้าง)  ๓ เดือน (บ้าง)."</p><p>         บทว่า "<strong>ผู้ไปดีแล้ว</strong>" ความว่า  "ผู้ไปดีแล้ว คือเป็นผู้ปฏิบัติดี ได้แก่</p><p>เป็นผู้ที่ประกอบสมควรแก่เหตุ."  ก็ภิกษุบางพวกแม้  เห็นปานนี้ก็มีอยู่."</p><p>         บทว่า "<strong>ไปไม่ดีแล้ว</strong>" ความว่า     "ชื่อว่าเป็นผู้เกี่ยวข้องเพราะเกี่ยว</p><p>หนักมาก ละกรรมฐาน ภิกษุบางรูป แม้เห็นปานนี้ก็มีอยู่."</p><p>         บทว่า "<strong>ตามสอนคณะ</strong>" ความว่า   ชื่อว่าเป็นผู้เกี่ยวข้องเพราะเกี่ยว</p><p>ข้องด้วยคณะเป็นผู้ยินดีในคณะ มากในคณะ บริหารคณะอยู่." ภิกษุบาง</p><p>รูป แม้เห็นปานนี้ก็มีอยู่. ภิกษุเหล่านั้น เป็นปฏิปักษ์ต่อภิกษุพวกนั้น เป็นผู้</p><p>แล่นออก  สลัดออกจากคณะ ไม่ประกอบอยู่ก็มี. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 405</p><p>         บทว่า "<strong>ย่อมปรากฏในอามิส</strong>"   ความว่า   "พวกภิกษุผู้มุ่งในอามิสทั้ง</p><p>หลาย เป็นผู้โลภในอามิส มีจักษุเพ่งแต่อามิส เที่ยวไปเพื่ออามิส คือปัจจัย</p><p>๔ เท่านั้นก็มีอยู่ ภิกษุทั้งหลาย ถูกอามิสฉาบทาแล้ว มีใจผ่องใสจากปัจจัย</p><p>๔ เป็นเช่นกับดวงจันทร์ที่พ้นจากหมอกอยู่ก็มีอยู่.</p><p>         บทว่า "<strong>ท่านผู้นี้ย่อมดูหมิ่นผู้นั้น ด้วยอามิสหามิได้</strong>"   ความว่า</p><p>" ความยกขึ้นด้วยอำนาจอาศัยเรือนย่อมไม่มีแก่เธออย่างนี้ว่า  "ท่านผู้มีอายุ</p><p>นี้ เป็นครู ย่อมไม่ดูหมิ่นบุคคลนั้นๆ ด้วยข้อปฏิบัตินั้นๆ ผู้นี้เป็นผู้ปฏิบัติดี</p><p>เป็นนักปฏิบัติ  นี้ชื่อว่าเป็นผู้แล่นออก  สลัดออกจากคณะ ผู้นี้เป็นผู้ที่อามิสไม่</p><p>ฉาบทาแล้ว เป็นผู้มีจิตใจผ่องใสจากจากปัจจัยทั้งหลาย เหมือนดวงจันทร์ที่พ้น</p><p>จากหมอกฉะนั้น ดังนี้บ้าง."  ความข่มขู่ด้วยอำนาจอาศัยเรือนย่อมไม่มีแก่เธอ</p><p>อย่างนี้ว่า   "ผู้นี้เป็นผู้ปฏิบัติไม่ดี ไม่ใช่นักปฏิบัติ   เป็นผู้มีกายหนักแน่น สละ</p><p>กรรมฐาน ผู้นี้เป็นผู้เกี่ยวเนื่องด้วยหมู่ โลภในอามิส โลเล  มีจักษุจ้องแต่</p><p>อามิส  ดังนี้บ้าง."  ถามว่า  "คำอะไรเป็นอันภิกษุนี้กล่าวไว้"  ตอบว่า  "ท่านย่อม</p><p>เป็นผู้กล่าว  ความเป็นผู้คงที่ในสัตว์ทั้งหลายของพระตถาคตเจ้า."</p><p>         ก็พระผู้เป็นมุนีนี้  มีพระทัยเสมอต่อเหล่าสัตว์ทั้งปวง  คือ</p><p>         ต่อพระเทวทัต นายขมังธนู โจรองคุลิมาล ในช้างธนบาล</p><p>         และในพระราหุล.</p><p>         บทว่า    ภิกษุทั้งหลาย  ในภิกษุผู้จะสอบสวนเหล่านั้น"  ความว่า</p><p>"ก็ในบรรดาภิกษุผู้จะสอบสวนทั้งสองนั้น ภิกษุนี้ใดได้มาถึงแล้วในเพราะ</p><p>การถามว่า   "ก็อะไรเป็นอาการของท่าน   นี้ชื่อว่า ผู้สอบสวนข้อขอด."</p><p>อนึ่ง  ผู้ใดมาแล้วด้วยคิดว่าท่านผู้นี้เป็นผู้ไม่มีภัยเข้าไปยินดีแล้ว ชื่อว่า ผู้สอบ</p><p>สวนข้อมูล. ในบุคคลทั้ง ๓ ผู้สอบสวนเหล่านั้น ผู้สอบสวนข้อมูลจะพึงกลับ</p><p>ถามพระตถาคตเจ้าให้หนักขึ้นไปอีกเทียว. อธิบายว่า "ข้อแรก แม้เธอก็จะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 406</p><p>ถึงความตกลงใจด้วยถ้อยคำของผู้อื่น  ก็ขึ้นชื่อว่า  ผู้อื่นเมื่อรู้บ้าง  ไม่รู้</p><p>บ้าง ก็จะพึงกล่าว,  ถ้อยคำของเธอเป็นถ้อยคำจริงบ้าง ไม่จริงบ้างอย่าง</p><p>นี้ เพราะฉะนั้น เธอไม่ถึงความตกลงใจในถ้อยคำของผู้อื่นนั่นเอง จะพึงถาม</p><p>พระตถาคตเจ้าใหญ่ยิ่งขึ้นไปกว่านั้นอีกเทียว.</p><p>         ในคำว่า  "เมื่อพยากรณ์  นี้ เพราะขึ้นชื่อว่า  พระตถาคตเจ้าไม่</p><p>มีพยากรณ์ผิดฉะนั้น  พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงไม่ตรัสว่า  ถูก  ผิด  (แต่)</p><p>ตรัสว่า "ทรงพยากรณ์อยู่." </p><p>         บทว่า  "<strong>เราเป็นผู้มีอาชีวัฎฐมกศีลนั้นเป็นหนทาง  มีอาชีวัฎฐมกศีลนั้น </strong></p><p><strong>เป็นโคจร</strong>"  ความว่า  "เราเป็นผู้มีอาชีวัฎฐมกศีลบริสุทธิ์ว่า  "นี่เป็นทางของ</p><p>เรา  นี่เป็นโคจรของเรา  บาลีว่า  "<strong>เอตาปาโถ</strong>  ดังนี้บ้าง."</p><p>         บทว่า  "<strong>เอตาปาโถ</strong>"  นั้นมีอธิบายว่า   "เราเป็นผู้มีอาชีวัฎฐมกศีล</p><p>บริสุทธิ์  เรานั้นชื่อว่าเป็นผู้อาชีวัฎฐมกศีลเป็นทาง  ด้วยมุขคือญาณของภิกษุผู้</p><p>ชื่อว่าสอบสวนนั้น   เพราะความเป็นผู้บริสุทธิ์   มีคำอธิบายว่า   ''เรา</p><p>มาปรากฏตัวอย่างนี้."</p><p>         ด้วยบทว่า  "เราเป็นผู้สำเร็จแล้วด้วยอาชีวัฎฐมกศีลนั้น ด้วยศีลนั้นหา</p><p>มิได้"   พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงไว้ว่า  "ก็เราเป็นผู้สำเร็จแล้วด้วยอาชี</p><p>วัฎฐมกศีลนั้น ด้วยศีลที่บริสุทธิ์แม้นั้นหามิได้ เป็นผู้มีตัณหาหามิได้ ชื่อว่า</p><p>เป็นผู้หมดตัณหา เพราะความเป็นผู้มีศีลบริสุทธิ์นั่นเอง."</p><p>         บทว่า  "<strong>ยิ่งๆ  ขึ้นไป และประณีตยิ่งขึ้น</strong>"  ความว่า  "พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าทรงแสดงให้ยิ่งขึ้นไป  และให้ประณีตยิ่งขึ้นไป."</p><p>         บทว่า   "<strong>ที่มีส่วนเทียบทั้งฝ่ายดำและขาว</strong>"  ความว่า "ทั้งดำและขาว."</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงทำให้ทั้งฝ่ายดำและขาวนั้นมีส่วนเทียบกัน ให้มี</p><p>วิบากเท่ากันแล้วทรงห้ามส่วนที่ดำ ทรงแสดงทั้งฝ่ายดำและขาว ให้มีส่วน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 407</p><p>เปรียบเทียบอย่างนี้ว่า  ขาว และทรงห้ามส่วนที่ขาวแล้ว แสดงทั้งส่วนดำและ</p><p>ขาวให้มีส่วนเปรียบเทียบอย่างนี้ว่า ดำ ดังนี้."</p><p>           ก็แม้เมื่อทรงแสดงส่วนที่ดำ     ก็ทรงแสดงพร้อมทั้งอุตสาหะและ</p><p>วิบาก. เมื่อทรงแสดงส่วนที่ขาว  ก็ย่อมทรงแสดงพร้อมทั้งความอุตสาหะและ</p><p>วิบาก.</p><p>          บทว่า  <strong>"ถึงความตกลงใจในธรรมทั้งหลาย  ด้วยความรู้ยิ่งซึ่งธรรมบาง</strong></p><p><strong>อย่างในศาสนานี้"</strong>  ความว่า   ถึงความตกลงใจในพระธรรมเทศนา  ด้วย</p><p>ธรรมคือการแทงตลอดที่รู้ยิ่งแล้วนั้น ด้วยความรู้ยิ่งซึ่งธรรมบางอย่างใน</p><p>ธรรมที่ทรงแสดงแล้วนั้น."</p><p>           บทว่า <strong>"เลื่อมใสในพระศาสดา"</strong>  ความว่า "ถึงความตกลงใจในธรรม</p><p>อย่างนี้  แล้วเลื่อมใสในพระศาสดาโดยประมาณ โดยยิ่งว่า    "พระผู้มีพระ</p><p>ภาคเจ้าตรัสรู้เองโดยชอบ"  ย่อมเลื่อมใสในพระธรรม แม้ในพระสงฆ์ก็อย่าง</p><p>นี้ว่า   "ก็พระธรรมใดอันพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้แล้ว  พระธรรมแม้</p><p>นั้น  ชื่อว่า  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ดีแล้ว  เพราะเป็นเครื่องนำออก.</p><p>พระสงฆ์ใดปฏิบัติธรรมนั้น ของพระผู้มีพระภาคเจ้าพระองค์นั้น พระสงฆ์</p><p>แม้นั้นชื่อว่าปฏิบัติดีแล้ว  เพราะปฏิบัติข้อปฏิบัติที่เว้นจากโทษมีการคดเป็น</p><p>ต้น." </p><p>          บทว่า  "ถ้าว่า.....ซึ่งภิกษุนั้น"  ความว่า  "ซึ่งภิกษุนั้น ผู้เลื่อมใสแล้ว</p><p>อย่างนี้ กล่าวสรรเสริญคุณพระรัตนตรัยในที่นั้นๆ."</p><p>           บทว่า "อาการเหล่านี้"  ความว่า  "ด้วยเหตุเป็นเครื่องสอบสวนพระ</p><p>ศาสดาเหล่านี้."</p><p>           บทว่า   "ด้วยบทเหล่านี้"  ได้แก่   "บทเป็นเครื่องรวบรวมอักขระเหล่า</p><p>นี้." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 408</p><p>         บทว่า  "<strong>มีความเชื่อตั้งมั่น</strong>"  ได้แก่  "ความแนบแน่นตั้งมั่นแล้ว."</p><p>         บทว่า  "<strong>มีความเกิดเป็นมูล</strong>"  ได้แก่  "มีมูลเกิดพร้อมแล้วด้วยอำนาจ</p><p>โสดาปัตติมรรค."  ก็โสดาปัตติมรรค ชื่อว่า เป็นมูลแห่งศรัทธา.</p><p>         บทว่า "<strong>มีอาการ</strong>" ได้แก่ "ชื่อว่ามีเหตุ เพราะท่านแสวงหาเหตุแล้วจึง</p><p>ถือเอา."</p><p>         บทว่า  "<strong>มีความเห็นเป็นมูล</strong>"  ได้แก่ เป็นมูลแห่งโสดาปัตติมรรค.</p><p>ก็โสดาปัตติมรรค ท่านเรียกว่า  "ความเห็น."</p><p>         บทว่า  "<strong>มั่น</strong>"  ได้แก่   ยั่งยืน."</p><p>         บทว่า  "<strong>อันใครนำไปไม่ได้</strong>"  ได้แก่  "อันใครๆ ไม่อาจนำไปได้."</p><p>         บทว่า  "<strong>หรือสมณะ</strong>"  ได้แก่   หรือว่าสมณะผู้มีบาปอันสงบแล้ว.</p><p>         บทว่า  "<strong>หรือว่าพราหมณ์</strong>"  ได้แก่   "หรือว่าพราหมณ์ผู้ลอยบาปแล้ว."</p><p>         บทว่า "<strong>หรือว่า เทพ</strong>"  ได้แก่   "อุปบัติเทพ."</p><p>         บทว่า "<strong>หรือว่า มาร</strong>"   ได้แก่  "หรือว่าวสวัตตีมาร. ก็ความเชื่อของ </p><p>พระโสดาบันนั้นเป็นสภาพที่เทวดา  แม้วสวัตตีมารก็ลักไปไม่ได้  ดุจความเชื่อ</p><p>ของนายสูรผู้อยู่ป่ามะม่วง.</p><p>         ทราบว่า นายสูระนั้น ฟังธรรมของพระศาสดาแล้ว ได้เป็นพระ</p><p>โสดาบันแล้วไปเรือน.  ลำดับนั้นจึงเนรมิตเป็นรูปเปรียบด้วยพระพุทธเจ้า</p><p>ที่ประดับด้วยพระลักษณะอย่างเลิศ  ๓๒ ประการ แล้วยืนที่ประตูเรือน</p><p>ของสูรอุบาสก ส่งข่าวไปว่า  "พระศาสดาเสด็จมาแล้ว."  สูรอุบาสก คิดแล้ว</p><p>ว่า   "เราฟังธรรมจากสำนักของพระศาสดาแล้วเดี๋ยวนี้เอง จักมีเหตุอะไรหนอ</p><p>แล"    จึงเข้าไปเฝ้าแล้วได้ยืนถวายบังคมด้วยสำคัญว่าเป็นพระศาสดา.</p><p>มารกล่าวแล้วว่า  "สูรัมพัฏฐ  คำใดที่เรากล่าวแล้วกับท่านว่า   "รูปไม่</p><p>เที่ยง  ฯลฯ  วิญญาณไม่เที่ยง  เพราะคำนั้น  เรากล่าวแล้วไม่ถูก  เราไม่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 409</p><p>ใคร่ครวญกล่าวแล้วอย่างนี้  ฉะนั้น ท่านจงถือเอาว่า รูปเที่ยง ฯลฯ วิญญาณ</p><p>เที่ยง."   </p><p>         สูรอุบาสก จึงคิดว่า  "ข้อที่พระพุทธเจ้าทั้งหลาย ไม่ทรงใคร่ครวญ</p><p>แล้ว พึงตรัสคำไรๆ ไม่ให้แจ่มแจ้งแล้วนั้นเป็นไปไม่ได้. ผู้นี้จักเป็นมารมาเพื่อ</p><p>ให้เราเข้าใจผิดแน่แท้. ลำดับนั้น จึงกล่าวกะมารนั้นว่า  "ท่านเป็นมารหรือ"</p><p>มารนั้นไม่อาจจะกล่าวเท็จได้จึงรับว่า    "เออ...เราเป็นมาร."     ถูกสูร</p><p>อุบาสกกล่าวว่า   "มาเพราะเหตุไร  จึงกล่าวว่า  "เพื่อให้ศรัทธาของท่านคลอน</p><p>แคลน."</p><p>         สูรอุบาสกจึงดีดนิ้วให้รู้ว่า  เจ้ามารดำผู้มีบาป  เจ้าผู้เดียวจงหยุด</p><p>ก่อน มารเช่นเจ้าตั้งร้อย  ตั้งพัน ก็ไม่อาจให้ศรัทธาของเราหวั่นไหวได้</p><p>ขึ้นว่าศรัทธาที่มาแล้วโดยมรรคย่อมไม่หวั่นไหว  ดุจภูเขาสิเนรุที่ตั้งอยู่บน</p><p>แผ่นดินที่เป็นศิลา  เจ้าจะอยู่ในที่นี้ทำไม"   มารนั้นไม่อาจดำรงอยู่ในที่</p><p>นั้น  ได้อันตรธานไปในที่นั้นนั่นเทียว.</p><p>         บทว่า "<strong>หรือว่า พรหม</strong>"  ความว่า "หรือว่าบรรดาพรหมมีพรหม</p><p>กายิกะเป็นต้น พรหมเหล่าใดเหล่าหนึ่ง."</p><p>         บทว่า  "<strong>หรือว่าใครๆ  ในโลก</strong>"  ความว่า  "เว้นสมณะเป็นต้นเหล่า</p><p>นี้ หรือว่า ใครๆ แม้อื่นในโลกก็ไม่สามารถนำไปได้.</p><p>         การสอบสวนภาวะของตน ชื่อว่า การสอบสวนธรรม.</p><p>         บทว่า "<strong>ตั้งมั่นในการสอบสวนอย่างดี  ตามธรรมดา</strong>" ได้แก่ ดำรงอยู่</p><p>ในการสอบสวนอย่างดีโดยธรรมดา."  อธิบายว่า  " เป็นผู้ถูกสอบสวนแล้ว</p><p>อย่างดี ตามภาวะของตนทีเดียว.  คำทีเหลือในทุกบทตื้นทั้งนั้นแล.</p><p>                                <em>จบอรรถกถาวีมังสกสูตร  ที่  ๗ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 410</p><p>                                  <strong>๘.  โกสัมพิยสูตร</strong></p><p>                             <strong>เรื่องพระเถระวิวาทกัน</strong></p><p>         [๕๔๐]    ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้.-</p><p>         สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่ ณ พระวิหารโฆสิตาราม</p><p>เขตพระนครโกสัมพี.</p><p>         สมัยนั้น พวกภิกษุในเมืองโกสัมพี เกิดขัดใจทะเลาะวิวาททิ่มแทงกัน</p><p>และกันด้วยหอกคือปากอยู่  ไม่ปรับความเข้าใจกัน  ไม่ปรารถนาความเข้าใจ</p><p>กัน ไม่ทำให้ปรองดองกัน ไม่ปรารถนาความปรองดองกัน</p><p>         ครั้งนั้นแล ภิกษุรูปหนึ่งเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้า ถวายอภิวาท</p><p>แล้วนั่ง ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่งแล้วได้ทูลว่า   ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ! ขอประ</p><p>ทานพระวโรกาส  พวกภิกษุในเมืองโกสัมพี  เกิดขัดใจทะเลาะวิวาททิ่มแทงกัน</p><p>และกันด้วยหอกคือปากอยู่ ไม่ปรับความเข้าใจกัน ไม่ปรารถนาความเข้าใจ</p><p>กัน ไม่ทำให้ปรองดองกัน ไม่ปรารถนาความปรองดองกัน.</p><p>         ครั้งนั้นแล  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสเรียกภิกษุรูปหนึ่งมาแล้วรับ</p><p>สั่ง  ว่า  "ภิกษุ  เธอจงมา  เธอจงเรียกภิกษุเหล่านั้นมาตามคำของเราว่า</p><p>พระศาสดาของพวกเรารับสั่งให้หาพวกท่านผู้มีอายุ."</p><p>         ภิกษุรูปนั้นทูลรับพระดำรัสพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า "อย่างนั้น พระ-</p><p>พุทธเจ้าข้า"  ดังนี้แล้ว เข้าไปหาภิกษุเหล่านั้นแล้วบอกว่า   พระศาสดารับ</p><p>สั่งให้หาท่านผู้มีอายุทั้งหลาย."  </p><p>         ภิกษุเหล่านั้นรับคำภิกษุนั้นว่า "อย่างนั้น ท่านผู้มีอายุ"  ดังนี้ แล้ว</p><p>เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้าถึงที่ประทับ  ถวายอภิวาทแล้วนั่ง ณ ที่ควร</p><p>ส่วนข้างหนึ่ง. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 411</p><p>         [๕๔๑]   พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสถามภิกษุเหล่านั้นว่า   "ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย!  ได้ยินว่าพวกเธอเกิดขัดใจทะเลาะวิวาททิ่มแทงกันและกันด้วยหอกคือ</p><p>ปากอยู่  ไม่ปรับความเข้าใจกันไม่ปรารถนาความเข้าใจกัน ไม่ทำให้ปรอง</p><p>ดอง ไม่ปรารถนาความปรองดองกัน จริงหรือ."</p><p>         ภิกษุเหล่านั้นทูลว่า เป็นอย่างนั้น พระพุทธเจ้าข้า.</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า "ภิกษุทั้งหลาย  พวกเธอจะสำคัญความ</p><p>ข้อนั้นเป็นไฉน สมัยใด พวกเธอเกิดขัดใจทะเลาะวิวาททิ่มแทงกันและกันด้วย</p><p>หอกคือปากอยู่  สมัยนั้น  พวกเธอเข้าไปตั้งเมตตากายกรรม  เมตตาวจี</p><p>กรรม และเมตตามโนกรรมในเพื่อนสพรหมจารีทั้งหลาย ทั้งต่อหน้าและลับ</p><p>หลัง บ้างหรือหนอ."</p><p>         ภิกษุเหล่านั้นทูลว่า  "ข้อนั้นไม่มีเลย พระพุทธเจ้าข้า"</p><p>         พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  "ภิกษุทั้งหลาย  เช่นนี้ก็เป็นอันว่า  สมัย</p><p>ใดพวกเธอเกิดขัดใจทะเลาะวิวาททิ่มแทงกันและกันด้วยหอกคือปากอยู่</p><p>สมัยนั้นพวกเธอมิได้เข้าไปตั้งเมตตากายกรรม เมตตาวจีกรรม และเมตตา</p><p>มโนกรรม ในเพื่อนสพรหมจารีทั้งหลาย ทั้งต่อหน้าและลับหลัง โมฆบุรุษทั้ง</p><p>หลาย  เมื่อเป็นดังนั้น พวกเธอรู้อะไร เห็นอะไร จึงเกิดขัดใจทะเลาะวิวาททิ่ม</p><p>แทงกันและกันด้วยหอกคือปากอยู่  ไม่ปรับความเข้าใจกัน ไม่ปรารถนาความ</p><p>เข้าใจกัน ไม่ทำให้ปรองดองกัน ไม่ปรารถนาความปรองดองกัน โมฆบุรุษ</p><p>ทั้งหลาย  ข้อนั้นนั่นแหละ จักมีเพื่อไม่เป็นประโยชน์ เพื่อทุกข์ แก่เธอทั้ง</p><p>หลายตลอดกาลนาน".</p><p>          </p><p>           <strong>เรื่องสาราณิยธรรม  ๖ ประการ</strong></p><p>         [๕๔๒]  ครั้งนั้นแล  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสบอกภิกษุทั้งหลาย</p><p>ว่า "ภิกษุทั้งหลาย  ธรรม ๖ ประการนี้ เป็นเหตุให้ระลึกถึงกัน ทำความรัก </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 412</p><p>กัน ทำความเคารพกัน  เป็นไปเพื่อความสงเคราะห์กัน เพื่อความไม่วิวาท</p><p>กัน เพื่อความพร้อมเพรียงกัน เพื่อความเป็นพวกเดียวกัน ๖ ประการเป็น</p><p>ไฉน. ภิกษุทั้งหลาย! ภิกษุในธรรมวินัยนี้ เข้าไปตั้งกายกรรมอันประกอบ</p><p>ด้วยเมตตา ในเพื่อนสพรหมจารีทั้งหลาย ทั้งในที่แจ้งและที่ลับ ธรรมแม้นี้เป็น</p><p>เหตุให้ระลึกถึงกัน ทำความรักกันทำความเคารพกัน เป็นไปเพื่อความ</p><p>สงเคราะห์กัน เพื่อความไม่วิวาทกัน เพื่อความพร้อมเพรียงกัน เพื่อความเป็น</p><p>พวกเดียวกัน".</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  อีกข้อหนึ่ง  ภิกษุเข้าไปตั้งวจีกรรมอันประกอบด้วย</p><p>เมตตา ในเพื่อนสพรหมจารีทั้งหลาย ทั้งในที่แจ้งและในที่ลับ ธรรมแม้นี้เป็น</p><p>เหตุให้ระลึกถึงกัน ทำความรักกัน ทำความเคารพกัน เป็นไปเพื่อความ</p><p>สงเคราะห์กัน เพื่อความไม่วิวาทกัน เพื่อความพร้อมเพรียงกัน เพื่อความเป็น</p><p>พวกเดียวกัน".</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  อีกข้อหนึ่ง ภิกษุเข้าไปตั้งมโนกรรม อันประกอบ</p><p>ด้วยเมตตา ในเพื่อนสพรหมจารีทั้งหลาย ทั้งในที่แจ้งและในที่ลับ ธรรมแม้</p><p>นี้ เป็นเหตุให้ระลึกถึงกัน ทำความรักกัน ทำความเคารพกัน  เป็นไปเพื่อ</p><p>ความสงเคราะห์กัน  เพื่อความไม่วิวาทกัน เพื่อความพร้อมเพรียงกัน เพื่อ</p><p>ความเป็นพวกเดียวกัน".</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  อีกข้อหนึ่ง ภิกษุมีลาภเกิดขึ้นโดยธรรม ได้มาโดย</p><p>ธรรม ที่สุดเป็นลาภสักว่าอาหารที่เนื่องในบาตร ก็บริโภคโดยไม่เกียดกันไว้</p><p>เพื่อตน บริโภคเป็นสาธารณะกับเพื่อนสพรหมจารีผู้มีศีล  ธรรมแม้นี้เป็นเหตุ</p><p>ให้ระลึกถึงกัน  ทำความรักกันทำความเคารพกัน เป็นไปเพื่อความสงเคราะห์</p><p>กัน เพื่อความไม่วิวาทกัน เพื่อความพร้อมเพรียงกัน เพื่อความเป็นพวก</p><p>เดียวกัน". </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 413</p><p>         "ภิกษุทั้งหลาย  อีกข้อหนึ่ง ภิกษุมีศีลไม่ขาด ไม่เป็นช่อง ไม่ด่าง</p><p>ไม่พร้อย เป็นไทย อันท่านผู้รู้สรรเสริญ อันตัณหาเป็นต้นไม่ครอบงำ เป็นไป</p><p>เพื่อสมาธิ  ถึงความเป็นผู้มีศีลเสมอกันในศีลเช่นนั้นกับเพื่อนสพรหมจารีทั้ง</p><p>หลายทั้งในที่แจ้งและในที่ลับอยู่  ธรรมแม้นี้เป็นเหตุให้ระลึกถึงกัน ทำความ</p><p>รักกัน ทำความเคารพกัน เป็นไปเพื่อความสงเคราะห์กัน เพื่อความไม่วิวาท</p><p>กัน เพื่อความพร้อมเพรียงกัน เพื่อความเป็นพวกเดียวกัน".</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย อีกข้อหนึ่ง ภิกษุมีทิฏฐิอันไกลจากข้าศึก เป็นนิยยา-</p><p>นิกธรรม อันนำออกซึ่งบุคคลผู้ทำตามนั้น เพื่อความสิ้นทุกข์โดยชอบ ถึง</p><p>ความเป็นผู้เสมอด้วยทิฏฐิเช่นนั้นกับเพื่อนสพรหมจารีทั้งหลาย  ทั้งในที่แจ้งและ</p><p>ในที่ลับอยู่  ธรรมแม้นี้เป็นเหตุให้ระลึกถึงกัน  ทำความรักกัน  ทำความ</p><p>เคารพกัน เป็นไปเพื่อความสงเคราะห์กัน เพื่อความไม่วิวาทกัน เพื่อความ</p><p>พร้อมเพรียงกัน เพื่อความเป็นพวกเดียวกัน".</p><p>         ภิกษุทั้งหลาย   ธรรม  ๖  ประการนี้แล  เป็นเหตุให้ระลึกถึงกัน</p><p>ทำความรักกัน ทำความเคารพกัน เป็นไปเพื่อความสงเคราะห์กัน เพื่อความ</p><p>ไม่วิวาทกัน เพื่อความพร้อมเพรียงกัน เพื่อความเป็นพวกเดียวกัน ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย  ทิฏฐิอันไกลจากกิเลสเป็นข้าศึก เป็นนิยยานิกธรรม นำออกซึ่งบุคคลผู้</p><p>ทำตามนั้น เพื่อความสิ้นทุกข์โดยชอบนี้ เป็นยอดยึดคุมธรรม ๖ ประการ</p><p>นี้ ที่เป็นเหตุให้ระลึกถึงกันไว้ ดังว่าเป็นยอดยึดคุมกูฏาคารไว้ ฉะนั้น".</p><p>         [๕๔๓]  ภิกษุทั้งหลาย! ก็ทิฏฐิอันไกลจากกิเลสเป็นข้าศึก  เป็นนิยยา</p><p>นิกธรรม  นำออกซึ่งบุคคลทำตามนั้น  เพื่อความสิ้นทุกข์โดยชอบ  เป็น</p><p>ไฉน   ภิกษุทั้งหลาย  ภิกษุในธรรมวินัยนี้ ไปสู่ป่าก็ดี ไปสู่โคนต้นไม้ก็</p><p>ดี ไปสู่เรือนว่างเปล่าก็ดี ย่อมพิจารณาเห็นดังนี้ว่า เรามีจิตอันปริยุฏฐานกิเลส</p><p>ใดกลุ้มรุมแล้ว ไม่พึงรู้เห็นตามความเป็นจริง ปริยุฏฐานกิเลสในภายในนั้นที่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 414</p><p>เรายังละไม่ได้มีอยู่หรือหนอ.  ภิกษุทั้งหลาย  ถ้าภิกษุมีจิตอันกามราคะกลุ้ม</p><p>รุม ก็ชื่อว่ามีจิตอันปริยุฏฐานกิเลสกลุ้มรุมแล้วเทียว มีจิตอันพยาบาทกลุ้ม</p><p>รุม ก็ชื่อว่ามีจิตอันปริยุฏฐานกิเลสกลุ้มรุมแล้วเทียว มีจิตอันถีนมิทธะกลุ้ม</p><p>รุม  ก็ชื่อว่ามีจิตอันปริยุฏฐานกิเลสกลุ้มรุมแล้วเทียว มีจิตอันอุทธัจจกุกกุจจะ</p><p>กลุ้มรุม   ก็ชื่อว่ามีจิตอันปริยุฏฐานกิเลสกลุ้มรุมแล้วเทียว  มีจิตอันวิจิกิจฉา</p><p>กลุ้มรุม ก็ชื่อว่ามีจิตอันปริยุฏฐานกิเลสกลุ้มรุมแล้วเทียว เป็นผู้ขวนขวาย</p><p>ในการคิดเรื่องโลกหน้า      ก็ชื่อว่ามีจิตอันปริยุฏฐานกิเลสกลุ้มรุมแล้ว</p><p>เทียว    และเกิดขัดใจทะเลาะวิวาททิ่มแทงกันและกันด้วยหอกคือปากอยู่</p><p>ก็ชื่อว่ามีจิตอันปริยุฏฐานกิเลสกลุ้มรุมแล้วเทียว  ภิกษุนั้นย่อมรู้ชัดอย่างนี้</p><p>ว่า   เรามีจิตอันปริยุฏฐานกิเลสใดกลุ้มรุมแล้วไม่พึงรู้เห็นตามความเป็นจริง</p><p>ปริยุฏฐานกิเลสในภายในนั้นที่เรายังละไม่ได้แล้ว  มิได้มีเลย  จิตเราตั้งไว้ดีแล้ว</p><p>เพื่อตรัสรู้สัจจะทั้งหลาย นี้ญาณที่ ๑ เป็นอริยะ เป็นโลกุตตระ ไม่ทั่วไปกับ</p><p>พวกปุถุชน อันภิกษุนั้นบรรลุแล้ว".</p><p>         [๕๔๔]  "ภิกษุทั้งหลาย  อีกข้อหนึ่ง อิรยสาวกย่อมพิจารณาเห็นดังนี้</p><p>ว่า เมื่อเราเสพ  เจริญ ทำให้มากซึ่งทิฏฐินี้ ย่อมได้ความระงับเฉพาะตน</p><p>ย่อมได้ความดับกิเลสเฉพาะตนหรือหนอ    อริยสาวกนั้นย่อมรู้ชัดอย่างนี้</p><p>ว่า เมื่อเราเสพ  เจริญ ทำให้มากซึ่งทิฏฐินี้ ย่อมได้ความระงับเฉพาะตน ย่อม</p><p>ได้ความดับกิเลสเฉพาะตน นี้ญาณที่ ๒ เป็นอริยะ เป็นโลกุตตระ ไม่ทั่วไปกับ</p><p>ปุถุชน อันอริยสาวกนั้นบรรลุแล้ว."</p><p>         [๕๔๕]  "ภิกษุทั้งหลาย  อีกข้อหนึ่ง  อริยสาวกย่อมพิจารณาเห็นดัง</p><p>นี้ว่า  เราประกอบด้วยทิฏฐิเช่นใด   สมณะหรือพราหมณ์อื่นนอกธรรม</p><p>วินัยนี้ประกอบด้วยทิฏฐิเช่นนั้น มีอยู่หรือหนอ  อริยสาวกนั้นย่อมรู้ชัดอย่างนี้</p><p>ว่า  เราประกอบด้วยทิฏฐิเช่นใด  สมณะหรือพราหมณ์อื่นนอกธรรมวินัย </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 415</p><p>นี้ประกอบด้วยทิฏฐิเช่นนั้น มิได้มี นี้ญาณที่  ๓  เป็นอริยะ เป็นโลกุตตระ ไม่ทั่ว</p><p>ไปกับพวกปุถุชน อันอริยสาวกนั้นบรรลุแล้ว".</p><p>         [๕๔๖]  "ภิกษุทั้งหลาย  อีกข้อหนึ่ง อริยสาวกย่อมพิจารณาเห็นดัง</p><p>นี้ว่า บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ ประกอบด้วยธรรมดาเช่นใด ถึงเราก็ประกอบ</p><p>ด้วยธรรมดาเช่นนั้น ภิกษุทั้งหลาย  ก็บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ  ประกอบด้วย</p><p>ธรรมดาอย่างไร    ภิกษุทั้งหลาย   ธรรมดานี้ของบุคคลผู้ถึงพร้อมด้วย</p><p>ทิฏฐิ คือความออกจากอาบัติเช่นใด ย่อมปรากฏ อริยสาวกย่อมต้องอาบัติเช่น</p><p>นั้นบ้างโดยแท้ ถึงอย่างนั้น อริยสาวกนั้นรีบแสดง เปิดเผย ทำให้ตื้น ซึ่ง</p><p>อาบัตินั้นในสำนักพระศาสดาหรือเพื่อนสพรหมจารีที่เป็นวิญญูชนทั้ง</p><p>หลาย  ครั้นแสดงเปิดเผย ทำให้ตื้นแล้ว  ก็ถึงความสำรวมต่อไป  เปรียบ</p><p>เหมือนกุมารที่อ่อนนอนหงาย ถูกถ่านไฟ ด้วยมือหรือด้วยเท้าเข้าแล้ว ก็ชักหนี</p><p>เร็วพลัน ฉะนั้น  อริยสาวกนั้นย่อมรู้ชัดอย่างนี้ว่า  บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วย</p><p>ทิฏฐิ ประกอบด้วยธรรมดาเช่นใด ถึงเราก็ประกอบด้วยธรรมดาเช่นนั้น</p><p>นี้ญาณที่ ๔ เป็นอริยะ เป็นโลกุตตระ ไม่ทั่วไปกับพวกปุถุชน อันอริยสาวก</p><p>นั้นบรรลุแล้ว".</p><p>         [๕๔๗]  "ภิกษุทั้งหลาย  อีกข้อหนึ่ง อริยสาวกย่อมพิจารณาเห็นดัง</p><p>นี้ว่า  บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิประกอบด้วยธรรมดาเช่นใด ถึงเราก็ประกอบ</p><p>ด้วยธรรมดาเช่นนั้น ภิกษุทั้งหลาย! ธรรมดานี้ของบุคคลผู้ถึงพร้อมด้วย</p><p>ธรรมดาอย่างไร   ภิกษุทั้งหลาย!   ธรรมดานี้ของบุคคลผู้ถึงพร้อมด้วย</p><p>ทิฏฐิ  คืออริยสาวกถึงความขวนขวายในกิจใหญ่น้อยที่ควรทำอยู่ซึ่งไร  ของ</p><p>เพื่อนสพรหมจารีโดยแท้  ถึงอย่างนั้น  ความเพ่งเล็งกล้าในอธิศีลสิกขา</p><p>อธิจิตตสิกขา และอธิปัญญาสิกขา ของอริยสาวกนั้นก็มีอยู่ เปรียบเหมือนแม่</p><p>โคลูกอ่อน  ย่อมเล็มหญ้ากินด้วย  ชำเลืองดูลูกด้วย ฉะนั้น อริยสาวกนั้นย่อมรู้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 416</p><p>ชัดอยู่อย่างนี้ว่า  บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ  ประกอบด้วยธรรมดาเช่นใด</p><p>ถึงเราก็ประกอบด้วยธรรมดาเช่นนั้น   นี้ญาณที่   ๕  เป็นอริยะ   เป็น</p><p>โลกุตระ ไม่ทั่วไปกับพวกปุถุชนอันอริยสาวกนั้นบรรลุแล้ว".</p><p>         [๕๔๘]  "ภิกษุทั้งหลาย  อีกข้อหนึ่ง อริยสาวกย่อมพิจารณาเห็นดัง</p><p>นี้ว่า   บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ. ประกอบด้วยพละเช่นใด  ถึงเราก็ประกอบด้วย</p><p>พละเช่นนั้น ภิกษุทั้งหลาย  ก็บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ ประกอบด้วยพละ</p><p>อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย  พละนี้ของบุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ  คือ อริยสาวกนั้น</p><p>เมื่อธรรมวินัยที่ตถาคตประกาศแล้ว ฉันบัณฑิตแสดงอยู่ ทำให้มีประโยชน์</p><p>ทำไว้ในใจ กำหนดด้วยจิตทั้งปวง เงี่ยโสตฟังธรรม อริยสาวกนั้นรู้ชัดอย่างนี้</p><p>ว่า บุคคลผูถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ ประกอบด้วยพละเช่นใด ถึงเราก็ประกอบด้วย</p><p>พละเช่นนั้น  นี้ญาณที่  ๖  เป็นอริยะ  เป็นโลกุตตระ  ไม่ทั่วไปกับพวก</p><p>ปุถุชน อันอริยสาวกนั้นบรรลุแล้ว".</p><p>         [๕๔๙]  "ภิกษุทั้งหลาย  อีกข้อหนึ่ง อริยสาวกย่อมพิจารณาเห็นดัง</p><p>นี้ว่า บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ ประกอบด้วยพละเช่นใด ถึงเราก็ประกอบด้วย</p><p>พละเช่นนั้น  ภิกษุทั้งหลาย!  ก็บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ ประกอบด้วยพละ</p><p>อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย!  พละนี้ของบุคคลผูถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ คือ อริยสาวก</p><p>นั้น เมื่อธรรมวินัยที่ตถาคตประกาศแล้ว อันบัณฑิตแสดงอยู่  ย่อมได้ความรู้</p><p>อรรถ ย่อมได้ความรู้ธรรม ย่อมได้ปราโมทย์อันประกอบด้วยธรรม  อริย</p><p>สาวกนั้นรู้ชัดอย่างนี้ว่า บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยทิฏฐิ ประกอบด้วยพละเช่น</p><p>ใด   ถึงเราก็ประกอบด้วยพละเช่นนั้น  นี้ญาณที่   ๗   เป็นอริยะ   เป็น</p><p>โลกุตตระ ไม่ทั่วไปกับพวกปุถุชน อันอริยสาวกนั้นบรรลุแล้ว".</p><p>         [๕๕๐]  "ภิกษุทั้งหลาย  ธรรมดาอันอริยสาวกผู้ประกอบด้วยองค์</p><p>๗ ประการอย่างนี้ ตรวจดูดีแล้วด้วยการทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผล ภิกษุ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 417</p><p>ทั้งหลาย  อริยสาวกผู้ประกอบด้วยองค์ ๗ ประการนี้แล  ย่อมเป็นผู้เพรียบ</p><p>พร้อมด้วยโสดาปัตติผล ฉะนี้แล.</p><p>       พระผู้มีพระภาคเจ้า ได้ตรัสพระพุทธพจน์นี้แล้ว ภิกษุเหล่านั้นชื่นชม</p><p>ยินดีพระภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้า ฉะนี้แล.</p><p>                                      <em>จบ  โกสัมพิยสูตรที่  ๘ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 418</p><p>                     <strong>อรรถกถาโกสัมพิยสูตร</strong></p><p>         <strong>โกสัมพิกสูตร</strong>มีคำเริ่มต้นว่า <strong>ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้</strong>.-</p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า "<strong>ใกล้กรุงโกสัมพี</strong>"  ความว่า   ใกล้พระ</p><p>นครมีชื่ออย่างนี้.  ทราบว่า ได้มีต้นเล็บเหยี่ยวอย่างหนาแน่นในที่มีสวนและสระ</p><p>โบกขรณีเป็นต้นเหล่านั้นๆ แห่งพระนครนั้น เพราะฉะนั้น พระนครนั้นได้ถึง</p><p>การนับว่า โกสัมพี. อาจารย์พวกหนึ่งกล่าวว่า ชื่อว่า โกสัมพี เพราะฤาษี</p><p>ชื่อ กุสัมพะ ให้สร้างไว้ไม่ไกลจากอาศรม. บทว่า "<strong>โฆสิตาราม</strong>"  ได้แก่</p><p>อารามที่โฆสิตเศรษฐีให้สร้างไว้.</p><p>         ได้ยินว่า ในครั้งก่อนได้มีแว่นแคว้นชื่อว่า อทิละ ลำดับนั้น คนเข็ญ</p><p>ใจคนหนึ่งชื่อ <strong>โกตุหลิก</strong> ก็เพราะเกิดฉาตกภัยจึงพร้อมด้วยบุตรและภรรยาไป</p><p>แว่นแคว้นที่กำหนดตามคันนา  เมื่อไม่อาจจะพาบุตรไปได้  จึงทิ้งแล้วไป </p><p>มารดาได้กลับมาอุ้มบุตรนั้นไป.   ทั้งสองคนนั้นเข้าไปยังบ้านผู้เลี้ยงโคหลัง</p><p>หนึ่ง.  ก็ครั้งนั้น คนทั้งหลายได้จัดแจงข้าวปายาสอย่างมากไว้เพื่อผู้เลี้ยงโค</p><p>ทั้งหลาย   สามีภรรยาทั้งสองนั้นได้ข้าวปายาสจากบ้านนั้นบริโภคแล้ว </p><p>ขณะนั้น เมื่อบุรุษนั้นบริโภคข้างปายาสมาก ไม่อาจจะให้ย่อยได้ ตายลง</p><p>ตอนกลางคืน  ถือปฏิสนธิเกิดเป็นลูกสุนัขในท้องของสุนัขตัวเมียในบ้าน</p><p>นั้น.  ลูกสุนัขนั้นได้เป็นที่รัก  ที่โปรดปรานของผู้เลี้ยง. ก็ผู้เลี้ยงโคได้บำรุง</p><p>พระปัจเจกพุทธเจ้าอยู่.  ถึงพระปัจเจกพุทธเจ้า เมื่อฉันเสร็จแล้ว  ก็ให้ก้อน</p><p>ข้าวก้อนหนึ่งแก่ลูกสุนัขนั้น. มันทำความรักให้เกิดในพระปัจเจกพุทธเจ้า</p><p>ไปบรรณศาลากับผู้เลี้ยงโค. เมื่อผู้เลี้ยงโคไม่ได้ตระเตรียม ลูกสุนัขนั้นก็ไปใน</p><p>เวลาฉันด้วยตนเองแล้วเห่าที่ประตูบรรณศาลา  เพื่อจะบอกเวลา   แม้เมื่อเห็น</p><p>เนื้อร้ายระหว่างทางก็เห่าให้หนีไป.  ลูกสุนัขนั้น มีจิตอ่อนโยนในพระปัจเจก- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 419</p><p>พุทธเจ้า  ตายแล้วเกิดในเทวโลก.  ครั้งนั้นเทพบุตรนั้นได้มีชื่อว่า โฆสก-</p><p>เทพบุตร.  เมื่อเคลื่อนจากเทวโลกได้เกิดในเรือนตระกูลหลังหนึ่งในกรุงโกสัมพี</p><p>เศรษฐีเป็นผู้ไม่มีบุตร จึงให้ทรัพย์แก่บิดามารดาของเด็กนั้น  พามาเป็น</p><p>บุตร.</p><p>         ลำดับนั้น เมื่อบุตรของตนเกิด  เศรษฐีนั้นได้พยายามเพื่อจะฆ่าถึงเจ็ด</p><p>ครั้ง.  เด็กนั้น เพราะตนมีบุญไม่ถึงความตายในที่  ๗  แห่ง ครั้งสุดท้ายได้ชีวิต</p><p>เพราะความฉลาดของธิดาเศรษฐีคนหนึ่ง.  ต่อมา  เมื่อบิดาล่วงไปจึงได้</p><p>ตำแหน่งเศรษฐีชื่อว่า โฆสิตเศรษฐี. ในกรุงโกสัมพี  มีเศรษฐีอื่นอยู่แล้ว</p><p>๒ คน คือ กุกกุฏเศรษฐี  ๑  ปาวาริกเศรษฐี  ๑ รวมโฆสิตเศรษฐีนี้เข้าด้วยจึง</p><p>มี ๓ คน.</p><p>         ครั้งนั้น พวกเศรษฐีผู้เป็นสหายกันนั้นมีฤาษี  ๕๐๐ เป็นชีต้นอยู่เชิง</p><p>ภูเขา.  บางครั้ง บางคราว พวกฤาษีนั้นจะมาถิ่นของมนุษย์เพื่อต้องการเสพรส </p><p>เค็มและเปรี้ยว.  คราวหนึ่งในฤดูร้อน เมื่อไปถิ่นมนุษย์ได้ก้าวถลำที่กันดาร</p><p>อย่างมาก หาน้ำมิได้ เมื่อสุดที่กันดารแล้ว เห็นต้นไทรใหญ่ต้นหนึ่ง  คิดกัน</p><p>ว่า    "ในต้นไม้นี้น่าจะมีเทวดาผู้มีศักดิ์ใหญ่สิงอยู่แน่  จะเป็นความดีหนอ</p><p>ถ้าเทวดานั้นจะพึงให้น้ำดื่มและของควรบริโภคแก่พวกเรา".  เทวดารู้อัธยาศัย</p><p>ของพวกฤาษีนั้น จึงคิดว่า  "เราจะสงเคราะห์พวกฤาษีนี้"  ด้วยอานุภาพ</p><p>ตน  จึงบันดาลให้สายน้ำประมาณงอนไถ  ไหลจากระหว่างคบไม้   หมู่</p><p>ฤาษีเห็นเกลียวน้ำเหมือนลำแท่งเงิน  จึงเอาภาชนะของตนตักน้ำบริโภค</p><p>พากันคิดว่า    "พวกเราเทวดาให้น้ำดื่ม   ก็ป่าใหญ่นี้ไม่มีหมู่บ้าน  จะพึง</p><p>เป็นความดีหนอ  ถ้าเทวดาจะให้อาหารแม้แก่พวกเรา.   เทวดาจึงให้ข้าวต้ม</p><p>และของขบเคี้ยวที่เป็นทิพย์เป็นต้นให้อิ่มหนำแล้วด้วยอำนาจการเข้าไป</p><p>สำเร็จแก่พวกฤาษี.  พวกฤาษีต่างพากันคิดว่า   "พวกเราเทวดาให้ของทุกอย่าง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 420</p><p>ไม่ว่าเป็นน้ำดื่มและอาหาร  ถ้าเทวดาจะพึงแสดงตนแก่พวกเราก็จะดีหนอ.</p><p>พวกฤาษีนั้นจึงกล่าวว่า  ท่านเทวดา สมบัติของท่านมาก ทำกรรมอะไร</p><p>ไว้ จึงบรรลุสมบัตินี้"</p><p>         ท.  ท่านผู้เจริญ  ข้าพเจ้าทำกรรมนิดหน่อยไม่ใหญ่โตอะไร</p><p>         ก็เทวดาอาศัยอุโบสถกรรมกึ่งหนึ่งจึงได้สมบัตินั้น.</p><p>         ได้ยินว่า ครั้งนั้น เทพบุตรนี้ได้เป็นคนตนในเรือนของท่านอนาถบิณ-</p><p>ฑิกะ. เพราะว่าในเรือนของเศรษฐี  ทุกวันอุโบสถ คนทั้งหมดโดยที่สุดทาส</p><p>และคนงานก็เป็นผู้รักษาอุโบสถ. วันหนึ่ง คนงานนี้ผู้เดียวเท่านั้น ลุกขึ้นแต่</p><p>เช้าตรู่ไปทำงาน.  มหาเศรษฐีเมื่อได้กำหนดมนุษย์ผู้ที่ควรจะได้อาหารทั้งหลาย</p><p>ได้รู้ว่า  "เขาคนเดียวเท่านั้นไปป่าเสียแล้ว"   จึงได้ให้จัดอาหารไว้เพื่อเวลา</p><p>เย็น.  หญิงรับใช้ผู้เป็นแม่ครัวหุงข้าวเพื่อเขาคนเดียวเท่านั้น เมื่อเขากลับจาก</p><p>ป่าจึงได้คดข้าวไปให้. คนงานจึงกล่าวว่า  "เวลานี้วันอื่นๆ ทั้งเรือนได้มีเสียง</p><p>อย่างเดียว วันนี้เงียบสนิทเหลือเกิน นี่เหตุอะไรหนอแล".  แม่ครัวนั้น บอกแก่</p><p>เขาแล้วว่า   วันนี้ในเรือนนี้คนทั้งหมดเป็นผู้รักษาอุโบสถ  มหาเศรษฐีได้ให้</p><p>จัดอาหารเฉพาะท่านผู้เดียว"</p><p>         ก.  จริงหรือแม่.</p><p>         ท.  จริงจ๊ะ.</p><p>         ก.  ผู้สมาทานอุโบสถเวลานี้จะเป็นอุโบสถกรรมหรือไม่   แม่ ท่าน</p><p>จงถามมหาเศรษฐีอย่างนี้เถิด".</p><p>         มหาเศรษฐีถูกหญิงรับใช้ไปถามจึงกล่าวว่า    "ไม่เป็นอุโบสถทั้งหมด</p><p>หรอก  แต่จะเป็นอุโบสถกึ่งหนึ่ง เขาจงรักษาอุโบสถเถิด."  คนงานนั้นจึง</p><p>ไม่บริโภคอาหาร บ้วนปาก รักษาอุโบสถไปที่อยู่ของตน      แล้วนอน </p><p>เมื่อเขามีร่างกายสิ้นอาหาร   ลมได้กำเริบแล้วในกลางคืน  ตายเวลาเช้า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 421</p><p>มืด เกิดเป็นเทพบุตรที่ต้นไทรในดงไทรใหญ่ เพราะผลเป็นเครื่องไหลแห่ง</p><p>อุโบสถกรรมกึ่งหนึ่ง เทพบุตรนั้น บอกความเป็นไปนั้นแก่พวกฤาษี.</p><p>         ฤ.  ท่านประกาศบอกสิ่งที่เราไม่เคยได้ยิน  ว่าพระพุทธ  พระ</p><p>ธรรม และพระสงฆ์ให้ได้ยินว่า   "พระพุทธเจ้าทรงอุบัติขึ้นในโลกแล้วหรือ</p><p>หนอ.</p><p>         ท.  ทรงอุบัติขึ้นแล้วครับท่านผู้เจริญ.</p><p>         ฤ.  บัดนี้ ประทับอยู่ที่ไหน</p><p>         ท.  ทรงอาศัยกรุงสาวัตถีประทับอยู่ในพระเชตวัน ท่านผู้เจริญ.</p><p>         ฤ.  ท่านจงหยุดูก่อนเถิด พวกข้าพเจ้าจักเฝ้าพระศาสดา  ต่างร่าเริง</p><p>ยินดี  ออกไปถึงพระนครโกสัมพีโดยลำดับ.  พวกมหาเศรษฐีทราบว่า</p><p>ฤาษีทั้งหลายมาแล้ว จึงต้อนรับแล้วว่า ท่านขอรับ. พรุ่งนี้ ขอจงรับภิกษา</p><p>ของพวกข้าพเจ้า      ครั้งถึงวันรุ่งขึ้นก็ได้ถวายมหาทานแก่คณะฤาษี.</p><p>พวกฤาษีฉันแล้วจึงถามกันว่า   พวกเราจะไปกันนะ.</p><p>         ศ.  ท่านผู้เจริญ. พระคุณเจ้าเวลาอื่นละก็พักอยู่เดือน ๑  บ้าง ๒</p><p>เดือนบ้าง ๓ เดือนบ้าง ๔ เดือนบ้าง จึงจะไป แต่ครั้งนี้มาเมื่อวานนี้กล่าว</p><p>ว่า   พวกเราจะไปวันนี้จริงๆ  นี้เหตุอะไร.</p><p>         ฤ.  ใช่แล้ว ท่านคฤหบดี. พระพุทธเจ้าทรงอุบัติในโลกแล้ว  เราไม่</p><p>สามารถรู้อันตรายชีวิตได้ เพราะเหตุนั้น พวกเราจึงรีบไป.</p><p>         ศ.  ท่านครับ  ถ้าเช่นนั้น แม้พวกข้าพเจ้าก็จะไปด้วย ขอพวกท่านจง</p><p>ไปรวมกับพวกข้าพเจ้าเถิด.</p><p>         ฤ.  พวกท่านชื่อว่า เป็นมหาชนอยู่ครองเรือน จงหยุดก่อน พวก</p><p>ข้าพเจ้าจะไปก่อน  ดังนี้ พากันออกไป ไม้พักที่หนึ่งเกิน ๒ วัน ได้ไปอย่าง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 422</p><p>รีบร้อนนั่นเทียว  ถึงเมืองสาวัตถีแล้วจึงมาสำนักพระศาสดาในพระเชตวัน</p><p>วิหาร. ทั้งหมดนั่นเทียว ฟังธรรมกถาอย่างไพเราะในที่นั้น บวชแล้ว ได้</p><p>บรรลุพระอรหัต.</p><p>         ฝ่ายเศรษฐีทั้ง ๓ ขับเกวียนไปคนละ ๕๐๐ เล่มบรรทุกเนยใส น้ำ</p><p>ผึ้ง น้ำอ้อย และผ้าเปลือกไม้เป็นต้น ออกจากกรุงโกสัมพีถึงเมืองสาวัตถีโดย</p><p>ลำดับ ผูกค่ายใกล้พระเชตวัน พากันไปสำนักพระศาสดา ถวายบังคมทำ</p><p>ปฏิสันถารแล้วนั่ง ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง. พระศาสดาได้ตรัสธรรมกถาอย่าง</p><p>ไพเราะแก่สหายแม้ทั้ง  ๓.  พวกเศรษฐีเหล่านั้นเกิดโสมนัสอย่างแรง  ทูล</p><p>นิมนต์พระศาสดา   วันรุ่งขึ้นได้ถวายมหาทาน. พวกเขาถวายแล้วทุกวันรุ่ง</p><p>ขึ้นๆ  รวมความแล้วได้ถวายอย่างนี้ตลอดครึ่งเดือนทีเดียว  หมอบที่ใกล้พระ</p><p>บาทกราบทูลว่า   "ขอพระองค์จงประทานปฏิญาณเพื่อเสด็จมาชนบทของ</p><p>พวกข้าพระองค์." พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า   คฤหบดีทั้งหลาย พระ</p><p>ตถาคตเจ้าทั้งหลายย่อมยินดีอย่างยิ่งในเรือนอันว่างเปล่า". พวกคฤหบดีต่าง</p><p>กำหนดกันว่า   "เหตุเท่านี้   ก็เป็นอันพระผู้มีพระภาคเจ้าได้ประทานปฏิญาณ</p><p>แล้ว"   แล้วคิดว่า "พระผู้มีพระภาคเจ้า   ทรงประทานปฏิญาณแก่พวกเรา</p><p>แล้ว  ถวายบังคมพระทศพลออกไปให้สร้างวิหารทุกๆ หนึ่งโยชน์ระหว่าง</p><p>หนทางถึงกรุงโกสัมพีโดยลำดับ  ต่างพากันกล่าวว่า   พระพุทธเจ้าทรงอุบัติ </p><p>ในโลกแล้ว.   ฝ่ายเศรษฐีทั้ง ๓ บริจาคทรัพย์จำนวนมากในอารามของ</p><p>ตน  ให้สร้างวิหารสำหรับเป็นที่ประทับของพระผู้มีพระภาคเจ้า. เศรษฐี</p><p>ทั้ง ๓ นั้น กุกกุฏเศรษฐีให้สร้างกุกกุฏาราม.ปาวาริกเศรษฐีให้สร้างปาวาริ</p><p>กัมพวัน ในป่ามะม่วง. โฆสิตเศรษฐีให้สร้างโฆสิตาราม. พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้า ทรงหมายเอาโฆสิตารามนั้น จึงตรัสว่า   ในอารามที่โฆสิตเศรษฐี</p><p>ให้สร้างไว้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 423</p><p>         ในบทเป็นต้นว่า  "<strong>เกิดความบาดหมาง</strong>"   ควรทำวิเคราะห์ว่า   เบื้องต้น</p><p>แห่งความทะเลาะชื่อว่าความบาดหมาง  ความบาดหมางนั้นเกิดแก่ภิกษุเหล่า</p><p>นั้น เพราะเหตุนั้น ชื่อว่า มีความบาดหมางเกิด. การทะเลาะที่ถึงที่สุดด้วย</p><p>อำนาจการประมือเป็นต้น เกิดแก่ภิกษุเหล่านั้น เหตุนั้น ชื่อว่า ผู้มีความทะเลาะ</p><p>เกิดแล้ว.</p><p>         สองบทว่า  "<strong>วาทะที่ผิดกัน</strong>"   ความว่า  ภิกษุเหล่านั้น ถึงการวิวาท</p><p>นั้น เหตุนั้น ชื่อว่าถึงการกล่าวต่างกัน.   บทว่า "<strong>ด้วยหอกคือปาก</strong>"   ได้</p><p>แก่   ด้วยหอกคือวาจาทั้งหลาย.</p><p>         บทว่า  "<strong>เจาะอยู่</strong>"  คือ  แทงอยู่.</p><p>         หลายบทว่า  "<strong>ภิกษุเหล่านั้นไม่ยังกันและกันให้ยินยอม และไม่เข้าถึง</strong></p><p><strong>ความยินยอม</strong>"   ความว่า   ภิกษุเหล่านั้น แสดงเหตุผลแล้วไม่ยินยอมกันและ</p><p>กัน.  อธิบายว่า  ถ้าปรารถนาจะให้กันและกันยินยอมไซร้. พวกเธอก็จะไม่</p><p>เข้าถึงความยินยอมแม้อย่างนั้น (ทั้ง) ไม่ปรารถนาเพื่อจะยินยอม. แม้ในการ</p><p>เพ่งเล็งก็นัยนี้. คำว่า <strong>เห็น</strong>ในคำว่า  <strong>เพ่งเล็ง</strong>นั้น เป็นไวพจน์ของคำว่า "รู้พร้อม"</p><p>         ทราบว่า ภิกษุ  ๒ รูป คือ พระฝ่ายทรงวินัย และพระฝ่ายทรงพระ</p><p>สูตร  อยู่วัดเดียวกัน.  ทั้ง  ๒  รูปนั้นภิกษุฝ่ายทรงพระสูตร  วันหนึ่งเข้าเวจกุฎี</p><p>เหลือน้ำสำหรับล้างไว้ในภาชนะแล้วออกไป ภิกษุผู้ทรงวินัยเข้าไปภาย</p><p>หลัง เห็นน้ำนั้น ออกมาแล้วถามภิกษุนั้นว่า  คุณ  น้ำนี้คุณเหลือไว้หรือ.</p><p>                ส.  ใช่  คุณ.</p><p>                ว.  ท่านไม่รู้ว่าเป็นอาบัติในเพราะเหตุนั้นหรือ.</p><p>         ส.  ครับ  ไม่ทราบ.</p><p>         ว.  ช่างเถอะคุณ  เป็นอาบัติในข้อนี้.</p><p>         ส.  ถ้ามี ผมจะแสดง. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 424</p><p>         ว.  คุณ  ก็ถ้าคุณไม่จงใจทำลงไปเพราะขาดสติ   คุณก็ไม่เป็นอาบัติ.</p><p>         ภิกษุผู้ทรงพระสูตร  ได้เป็นผู้เห็นว่า   ไม่เป็นอาบัติในสิ่งที่เป็น</p><p>อาบัติ.  ภิกษุผู้ทรงวินัย  จึงบอกแก่พวกนิสิตของตนว่า  ท่านผู้ทรงพระสูตร</p><p>นี้   แม้ต้องอาบัติก็ยังไม่รู้".  พวกภิกษุนิสิตของภิกษุฝ่ายวินัย  เห็นพวกนิสิต </p><p>ของภิกษุผู้จำพระสูตรจึงกล่าวว่า   อุปัชฌาย์ของพวกท่าน แม้ต้องอาบัติ </p><p>แล้ว  ก็ไม่รู้ว่าเป็นอาบัติ.   ภิกษุผู้นิสิตของภิกษุผู้ทรงจำพระสูตรเหล่า</p><p>นั้น จึงไปบอกแก่อุปัชฌาย์ของตน. ภิกษุผู้ทรงจำพระสูตรจึงกล่าวอย่างนี้</p><p>ว่า    พระวินัยธรนี้  ครั้งก่อนกล่าวว่าไม่เป็นอาบัติ     บัดนี้กล่าวว่าเป็น</p><p>อาบัติ เขาเป็นคนกล่าวเท็จ". พวกนิสิตของภิกษุผู้ทรงพระสูตร จึงไปกล่าว</p><p>ว่า   อุปัชฌาย์ของพวกท่านกล่าวเท็จ   ดังนี้ แพร่ความทะเลาะไปสู่กันและ</p><p>กัน. พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงหมายเอาความทะเลาะนั้น จึงตรัสคำนี้ไว้.</p><p>         บทว่า   "<strong>ได้กราบทูลอย่างนี้กะพระผู้มีพระภาคเจ้า</strong>"    ความว่า</p><p>ได้กราบทูลคำเบื้องต้นนั้นว่า    พระพุทธเจ้า   ข้าพระองค์ขอประทาน</p><p>โอกาส พวกภิกษุในกรุงโกสัมพีเกิดความบาดหมางกันแล้ว.   ก็ภิกษุนั้นไม่</p><p>ได้กล่าวคำนั้น  เพราะประสงค์เป็นที่รัก ทั้งไม่ได้กล่าวเพราะต้องการการ</p><p>แตกแยก  แต่ที่แท้เพราะต้องการประโยชน์  (และ)  ความเกื้อกูล.</p><p>         นัยว่า ภิกษุนี้เป็นผู้ทำให้เกิดสามัคคีกัน  ฉะนั้น จึงได้มีความคิดอย่าง</p><p>นี้ว่า  ภิกษุเหล่านี้ปรารภการบาดหมางและวิวาท อย่างที่เราและภิกษุอื่นก็</p><p>ไม่อาจทำให้พร้อมเพรียงกันได้ แม้ไฉนพระผู้มีพระภาคเจ้า ผู้ทรงไม่มีผู้</p><p>เปรียบในโลกพร้อมทั้งเทวโลกเสด็จไปเอง หรือว่ารับสั่งให้เรียกมาสำนัก</p><p>ของพระองค์ตรัสธรรมเทศนาเป็นเหตุให้ระลึกถึงกัน ประกอบด้วยขันธ์และ</p><p>เมตตาแก่ภิกษุเหล่านั้น  ก็จะพึงทำให้สมัครสมานกันได้ จึงได้ไปกราบ</p><p>ทูล  เพราะใคร่ประโยชน์ (และ) ความเกื้อกูล. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 425</p><p>         บทว่า  "<strong>ภิกษุทั้งหลาย. ธรรมที่เป็นที่ตั้งแห่งความระลึกถึง  ๖  เหล่า</strong></p><p><strong>นี้</strong>"  ความว่าปรารภเทศนาด้วยอำนาจความทะเลาะและความบาดหมาง</p><p>ในหนหลัง.</p><p>         หลายบทว่า  "<strong>ธรรมเป็นที่ตั้งแห่งความระลึกถึง ๖ มาแล้วในฐานะ</strong></p><p><strong>นี้</strong>" ความว่า โกสัมพิกสูตรนี้เป็นอันมาแล้ว ตามความสืบต่ออย่างนี้. </p><p>         ในบทนี้ บทว่า  "<strong>เป็นที่ตั้งแห่งความระลึกถึง</strong>"  ความว่า   เมื่อกาลล่วง</p><p>ไปนาน ไม่ควรลืมเพราะประกอบด้วยธรรมที่ควรระลึกถึง ผู้ใดบำเพ็ญธรรม</p><p>เหล่านั้น  ธรรมเหล่านั้น ย่อมทำผู้นั้นให้เป็นที่รักของเพื่อผู้ประพฤติพรหม-</p><p>จรรย์ร่วมกัน เหตุนั้น ชื่อว่าเป็นเครื่องทำให้เป็นที่รัก. ชื่อว่าเป็นเครื่อง</p><p>กระทำความเคารพ เพราะทำความเคารพ.</p><p>         บทว่า   "<strong>เพื่อสงเคราะห์</strong>"   ความว่า   เพื่อประโยชน์แก่การสงเคราะห์ </p><p>         บทว่า   "<strong>เพื่อไม่วิวาท</strong>"  ได้แก่   เพื่อประโยชน์แก่ความไม่วิวาท. </p><p>         บทว่า   "<strong>เพื่อความพร้อมเพรียง</strong>   ได้แก่   เพื่อประโยชน์สมัครสมาน</p><p>กัน.</p><p>         บทว่า   "<strong>เพื่อความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน</strong>"   ความว่า   เพื่อประโยชน์</p><p>แห่งความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน คือ เพื่อไม่ทำให้ต่างกัน.</p><p>         บทว่า   "<strong>เป็นไปพร้อม</strong>"  ได้แก่   มีอยู่.</p><p>         บทว่า    "<strong>เมตตากายกรรม</strong>"   ได้แก่   กายกรรมที่พึงทำด้วยจิตประ</p><p>กอบด้วยเมตตา.   แม้ในวจีกรรม และมโนกรรมก็นัยนี้นั่นเทียว  เมตตาจิต</p><p>เหล่านี้มาแล้วด้วยอำนาจภิกษุทั้งหลาย ย่อมหาได้แม้ในพวกคฤหัสถ์.  เมตตา</p><p>เป็นเครื่องบำเพ็ญอภิสมาจาริกธรรมด้วยจิตประกอบด้วยเมตตาของภิกษุ</p><p>ทั้งหลาย ชื่อว่า กายกรรม. กรรมเป็นอย่างนี้คือ การไปเพื่อประโยชน์ไหว้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 426</p><p>เจดีย์  ๑  ไหว้ต้นโพธิ์ ๑  นิมนต์พระสงฆ์ ๑  การเห็นภิกษุทั้งหลายผู้เข้าไปโคจร</p><p>คามเพื่อบิณฑบาตแล้วต้อนรับ  ๑  การรับบาตร   ๑  การปูอาสนะ   ๑ การตาม</p><p>ส่ง  ๑  ของพวกคฤหัสถ์ ชื่อว่า เมตตากายกรรม. ชื่อว่าเมตตาวจีกรรม</p><p>คือ การบอกสิกขาบท คือบัญญัติเกี่ยวกับมารยาท  การบอกกัมมัฏฐาน</p><p>การแสดงธรรม การบอกพุทธพจน์คือพระไตรปิฎก   ด้วยจิตเมตตาของภิกษุ </p><p>ทั้งหลาย.  อนึ่ง  กรรมในกาลเป็นที่กล่าวเป็นต้นว่า  เราจะไปไหว้พระ</p><p>เจดีย์  ๑  ไหว้ต้นโพธิ์  ๑   จักให้ทำการฟังธรรม  ๑  จักบูชาด้วยประทีปมาลัยดอก</p><p>ไม้  ๑ จักประพฤติสมาทานสุจริตสาม  ๑  ถวายสลากภัตรเป็นต้น ๑  ถวายผ้า</p><p>จำนำพรรษา  ๑  ถวายปัจจัย  ๔ แก่สงฆ์ในวันนี้  ๑ พวกท่านจงนิมนต์พระสงฆ์</p><p>แล้วจัดแจงของเคี้ยวของฉันเป็นต้น  ๑  จงปูอาสนะ ๑  จงตั้งน้ำดื่ม  ๑  จงต้อน</p><p>รับแล้วนำพระสงฆ์นั้นมาด้วยตนเอง  ๑  จงนิมนต์พระสงฆ์ให้นั่งบนอาสนะ</p><p>ที่ปูไว้   เกิดความพอใจ    ขมักเขม้นแล้วจงทำความขวนขวายดังนี้ของ</p><p>พวกคฤหัสถ์ ชื่อว่า เมตตาวจีกรรม. การลุกขึ้นแต่เข้าแล้วปฏิบัติร่างกาย</p><p>ทำวัตรเจดีย์และคณะเป็นต้น นั่งบน อาสนะ อันสงัด คำว่า   "ขอพวกภิกษุ</p><p>ในวิหารนี้ จงมีสุขไม่มีเวร ไม่พยาบาทกันเถิด" ชื่อว่า เมตตามโนกรรม.</p><p>         บทว่า  "<strong>ที่แจ้ง  และที่ลับ</strong>"  ความว่า   ต่อหน้าด้วย  ลับหลังด้วย.</p><p>บรรดากรรมนั้น การถึงความเป็นเพื่อนในจีวรกรรมเป็นต้น    ของภิกษุ </p><p>ทั้งหลายผู้ใหม่ ชื่อว่า เมตตากายกรรมต่อหน้า.</p><p>         อนึ่ง สามีจิกรรมทั้งหมด  ต่างด้วยกรรม    มีการล้างเท้าและพัดให้</p><p>เป็นต้น ของพระเถระชื่อว่าเมตตากายกรรมต่อหน้า.</p><p>         การไม่ทำความดูดายในเครื่องไม้เป็นต้น  ที่ทั้งสองฝ่ายเก็บไว้ไม่ดีแล้ว</p><p>เก็บ  ดุจเก็บของที่ตนเก็บไว้ไม่ดี ชื่อว่า  เมตตากายกรรมลับหลัง. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 427</p><p>         การกล่าวยกย่องอย่างนี้ว่า   "พระเทวเถระ พระติสสะเถระ" ชื่อ</p><p>ว่า  เมตตาวจีกรรมต่อหน้า.</p><p>         ก็การที่บุคคลถามเฉพาะภิกษุที่ไม่อยู่ในวิหารเทียว  กล่าวอ้างว่าเป็น</p><p>ของตนอย่างนี้ว่า   "พระเทวเถระของพวกเราไปไหน จะมาเวลาใดหนอ</p><p>พระติสสะเถระของพวกเราไปไหน จะมาเวลาใดหนอ"  ดังนี้ ชื่อว่า เมตตา</p><p>วจีกรรม  ลับหลัง.</p><p>         อนึ่ง  การลืมนัยตาซึ่งสนิทด้วยความรักประกอบด้วยเมตตาแล้ว</p><p>ดูด้วยใบหน้าที่ผ่องใสดี ชื่อว่า เมตตามโนกรรมต่อหน้า.</p><p>         การประมวล มาว่า   "ขอพระเทวเถระ  พระติสสะเถระ  จงไม่มี</p><p>โรค มีอาพาธน้อย"  ชื่อว่า เมตตามโนกรรมลับหลัง.</p><p>         บทว่า  "<strong>ลาภ</strong>"  ได้แก่     ปัจจัยที่ได้มีจีวรเป็นต้น.</p><p>         บทว่า  "<strong>เป็นธรรม</strong>"  ความว่า    ปัจจัยที่เกิดขึ้นด้วยวัตรคือการเว้น</p><p>เลี้ยงชีพผิดต่างด้วยการโกหกเป็นต้น แล้วเที่ยวไปเพื่ออาหารโดยธรรม</p><p>โดยเสมอ.</p><p>         บทว่า  "<strong>โดยที่สุด  แม้เป็นเพียงอาหารที่รวมลงในบาตร</strong>"  ความ</p><p>ว่า   แม้เป็นเพียงอาหาร  ๒-๓ ทัพพี  ที่รวมลงในบาตร คืออยู่ในภายใน</p><p>บาตร โดยส่วนสุดข้างหลัง.</p><p>         ในบทว่า  "<strong>ผู้บริโภค (อาหาร) ที่ยังมิได้แบ่งไว้นี้</strong>"  ชื่อว่า ผู้มีอาหารที่</p><p>แจกจ่ายแล้วมี  ๒  คือ  แจกจ่ายอามิส  ๑   แจกบุคคล  ๑.</p><p>         ในการแบ่งแจก ทั้ง ๒ นั้น การแบ่งด้วยจิตอย่างนี้ว่า   เราจะให้เท่า</p><p>นี้ จะไม่ให้เท่านี้.   ชื่อว่า  แบ่งแจกอามิส. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 428</p><p>         การแบ่งด้วยจิตอย่างนี้ว่า    "เราจะให้แก่คนโน้น    ไม่ให้แก่คน</p><p>โน้น"  ชื่อว่า  แบ่งแจกบุคคล.</p><p>         ข้อที่บุคคลไม่ทำแม้ทั้ง  ๒ อย่างนั้นและบริโภคอาหารที่มิได้แบ่งไว้</p><p>นี้ ชื่อว่า ผู้มีปกติบริโภคอาหารที่ยังมิได้แบ่งไว้.</p><p>         ในคำว่า "<strong>ผู้มีปกติบริโภคทั่วไป กับเพื่อนผู้ประพฤติพรหมจรรย์ร่วม</strong></p><p><strong>กัน ผู้มีศีล</strong>"  มีอธิบายว่า  "ภิกษุผู้มีปกติบริโภคทั่วไปมีลักษณะดังนี้ เธอได้สิ่ง</p><p>ใดๆ ประณีต   ก็ไม่ให้สิ่งนั้นๆ  ด้วยลาภ เธอจะให้ลาภแก่คฤหัสถ์ทั้งหลายก็</p><p>ด้วยการมุ่งหน้าแสวงหา   ทั้งตนก็ไม่บริโภค   เมื่อจะรับก็รับเอาด้วยคิด </p><p>ว่า  "จงเป็นของทั่วไปแก่สงฆ์"  เคาะระฆังแล้ว  แลดูดุจของสงฆ์ที่ควรบริโภค.</p><p>         ถามว่า   ก็ใครบำเพ็ญธรรมเป็นเครื่องให้ระลึกถึงกัน (และ) ใครไม่</p><p>บำเพ็ญ" ตอบว่า  ผู้ทุศีลไม่บำเพ็ญก่อน  เพราะว่า ผู้มีศีลทั้งหลาย ย่อมไม่</p><p>ถือเอาสิ่งของที่เป็นของผู้นั้น. ส่วนว่า ผู้มีศีล บริสุทธิ์ ไม่ทำวัตรให้ขาด</p><p>ให้เต็มอยู่.  ในข้อนั้น มีธรรมเนียมนี้ (เป็นอุทาหรณ์)</p><p>         ก็ผู้ที่ทำเจาะจงแล้วจึงให้แก่มารดาบิดาหรือว่าอาจารย์และอุปัชฌาย์</p><p>เป็นต้นนั้น   ให้สิ่งที่ควรให้.   ผู้นั้นย่อมไม่มีธรรมเป็นเครื่องให้ระลึกถึง</p><p>กัน.  มีแต่การรักษาความกังวล  เพราะว่า  ผู้พ้นจากความกังวลเท่านั้น</p><p>จึงจะสมควรกับธรรมเป็นที่ตั้งแห่งความระลึกถึงกัน. ผู้นั้น เมื่อจะให้เจาะจง</p><p>ควรให้แก่ภิกษุผู้เป็นไข้  ผู้พยาบาลภิกษุไข้  ผู้จรมา  ผู้เตรียมจะไปบ้าง</p><p>แก่ผู้บวชใหม่ที่ไม่รู้วัตรสำหรับรับสังฆาฏิและบาตร  เมื่อจะถวายแก่ภิกษุ</p><p>เหล่านั้น     ตั้งแต่อาสนะสำหรับพระเถระลงมาไม่ควรถวายให้เหลือนิด</p><p>หน่อย ถวายเท่าที่ท่านถือเอานั้น. เมื่อไม่เหลือ ไม่มี ก็ควรเที่ยวไปบิณฑบาต </p><p>แล้วถวายของที่ประณีตนั้นๆ ตั้งแต่อาสนะพระเถระลงมา แล้วฉันของที่เหลือ. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 429</p><p>         เพราะกล่าวอย่างนี้ว่า "ผู้มีศีล"  ดังนี้  ถึงการไม่ให้แก่ผู้ไม่มีศีล</p><p>ก็ควร. ด้วยว่า  ธรรมที่เป็นที่ตั้งแห่งความระลึกถึงกันนี้เป็นอันบริษัทที่มิได้</p><p>ศึกษาไม่บำเพ็ญแล้ว  เพราะว่า  เมื่อบริษัทได้ศึกษาแล้ว  ผู้ที่ได้แต่ผู้อื่น</p><p>นั้น ย่อมไม่ถือเอา แม้เมื่อไม่ได้จากผู้อื่น ก็ถือเอาพอประมาณเท่านั้น ไม่ถือ</p><p>เอาเกิน. ก็แล  ธรรมเป็นที่ตั้งแห่งความระลึกถึงกันนี้ ภิกษุผู้เมื่อจะให้วัตถุที่ตน</p><p>เที่ยวไปบิณฑบาตซ้ำซากได้แล้วๆ. ประพฤติให้เต็มตั้ง ๑๒ ปี ไม่หย่อนกว่า</p><p>นั้น. ก็ถ้าว่า ภิกษุผู้บำเพ็ญธรรมเป็นที่ตั้งแห่งความระลึกถึงกันวางบาตรที่</p><p>เต็มด้วยบิณฑบาต  ที่โรงฉันแล้วไปอาบน้ำ. พระสังฆเถระ ถามว่า  "นี้บาตร</p><p>ใคร"   เมื่อเขากล่าวว่า   "ของภิกษุผู้บำเพ็ญธรรมเป็นที่ตั้งแห่งความระลึกถึง</p><p>กัน" จึงกล่าวว่า   "พวกท่านจงนำบาตรนั้นมา"  แล้วจัดแจงบิณฑบาตทุก</p><p>อย่าง  ฉันแล้ววางบาตรเปล่าไว้.</p><p>         ภิกษุนั้น เกิดความเสียใจว่า  "ภิกษุทั้งหลายฉัน (อาหาร) ของเรา</p><p>แล้ว ให้เหลือแต่บาตรเปล่าไว้."  สาราณิยธรรมย่อมแตก เป็นอันเธอต้อง</p><p>บำเพ็ญอีก ๑๒ ปี. ก็สาราณิยธรรมนี้ เช่นกับ ติตถิยปริวาส  เมื่อขาดคราวเดียว</p><p>ก็พึงประพฤติอีก.  ภิกษุใดเกิดความดีใจว่า  "ข้อที่ภิกษุผู้ประพฤติพรหม-</p><p>จรรย์ร่วมกับเราไม่ถามโดยเอื้อเฟื้อถึงอาหารที่อยู่ในบาตรแล้วฉัน  นั้นเป็น</p><p>ลาภของเราหนอ เราได้ดีแล้วหนอ." ภิกษุนั้นชื่อว่า มีสาราณิยธรรมเต็ม</p><p>แล้ว. ส่วนความริษยา และความตระหนี่ จะไม่มีแก่ภิกษุผู้บำเพ็ญสาราณิย-</p><p>ธรรมอย่างนี้แน่นอน.  เธอเป็นที่รักของพวกมนุษย์ ทั้งปัจจัยก็หาได้ง่ายกว่า</p><p>นัก ถึงสิ่งของที่อยู่ในบาตรที่เขาถวายแก่เธอก็ไม่สิ้นไป. ย่อมได้สิ่งของดี</p><p>เลิศ  ในส่วนสิ่งของที่พึงแบ่ง  ครั้นถึงความหวาดกลัว  หรือความหิวโหย</p><p>พวกเทพย่อมขวนขวาย. ในข้อนั้น มีเรื่องเหล่านี้  เป็นอุทาหรณ์.</p><p>         ฟังมาว่า พระติสสะเถระผู้อยู่ที่เสลาคิรีวิหาร อาศัยบ้านมหาคิรี.</p><p>อยู่  เมื่อพระมหาเถระ  ๕๐  รูป กำลังไปเกาะนาคเพื่อไหว้เจดีย์ เที่ยวบิณฑ- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 430</p><p>บาตในบ้านคิรีไม่ได้อะไรออกไปแล้ว.  เมื่อพระเถระเข้าไปเห็นพระมหา</p><p>เถระเหล่านั้น ถามว่า   ท่านได้อะไรบ้างครับ.</p><p>         ม.  คุณ  พวกเราได้เที่ยวไปแล้ว.</p><p>         พระเถระนั้น รู้ว่า   พระมหาเถระเหล่านั้น ไม่ได้อะไร   จึงกล่าว</p><p>ว่า   ท่านครับ  ขอท่านทั้งหลาย จงอยู่ที่นี้จนกว่ากระผมจะมา.</p><p>         ม.  คุณ  พวกเราตั้ง  ๕๐  คน ก็ยังไม่ได้พอให้เปียกบาตร.</p><p>         ถ.  ท่านครับ  ธรรมดาผู้อยู่ประจำเป็นผู้สามารถ แม้เมื่อไม่ได้  ก็ยัง</p><p>รู้สภาพประมาณ ภิกษาจาร  พวกพระเถระมาแล้ว. พระเถระจึงเข้าไปหมู่</p><p>บ้าน มหาอุบาสิกาในเรือนที่ห่างไกลได้จัดแจงน้ำนมและข้าวสวย  ยืนคอย</p><p>ดูพระเถระ  เมื่อพระเถระถึงประตูเท่านั้น  ก็ได้บรรจุบาตรให้เต็มถวาย</p><p>แล้ว. พระเถระถือบาตรนั้นไปสำนักพระเถระทั้งหลาย กล่าวกับพระสังฆ-</p><p>เถระว่า   ท่านครับ  ขอท่านจงรับเถิด.   พระเถระมองดูหน้าพระเถระที่</p><p>เหลือพลางคิดว่า   พวกเราตั้งเท่านี้ไม่ได้อะไรเลย  ภิกษุนี้ถือเอามาแล้ว</p><p>เร็วทีเดียว นี่อะไรกันหนอ.</p><p>         พระเถระทราบด้วยอาการแลดูเทียว   จึงกล่าวว่า   "บิณฑบาต </p><p>กระผมได้มาโดยชอบธรรม  ขอพวกท่านจงหมดรังเกียจรับเอาเถิด"  แล้ว</p><p>ได้ให้แก่พระเถระทั้งหมดตามต้องการตั้งแต่ต้น  ถึงตนก็ฉันตามต้องการ.</p><p>ลำดับนั้น เมื่อฉันเสร็จ  พวกพระเถระจึงถามว่า "คุณแทงตลอดโลกุตตร-</p><p>ธรรมเมื่อไร  คุณ".</p><p>         ถ.  ท่านครับ  กระผมยังไม่มีโลกุตตรธรรมหรอกครับ.</p><p>         ม.  คุณ  ได้ฌานหรือ</p><p>         ถ.  แม้นั่นก็ไม่มี ครับ". </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 431</p><p>         ม.  คุณ  ได้ปาฏิหาริย์มิใช่หรือ.</p><p>         ถ.  ท่านครับ กระผมบำเพ็ญสาราณิยธรรม ตั้งแต่กระผมบำเพ็ญ</p><p>สาราณิยธรรมมา  ถึงมีภิกษุตั้ง  ๑,๐๐๐  รูป  อาหารในบาตร  ก็ยังไม่หมดไป.</p><p>         ม.  ดีแล้ว ๆ ท่านสัตบุรุษ   นี้สมควรแก่ท่าน.  ในคำว่า  อาหารใน</p><p>บาตรของท่านก็ยังไม่หมดไปก่อน มีเรื่องดังต่อไปนี้. </p><p>         พระเถระองค์นี้อีกนั่นแหละ ได้ไปที่ถวายทาน ในที่บูชาใหญ่แห่ง</p><p>คิรีภัณฑ์วิหารที่เจดีย์บรรพต   ถามว่า    "ทานนี้มีอะไรเป็นของอย่างดี'' </p><p>"ผ้า ๒ ผืนครับท่าน.    "ผ้าทั้งสองผืนนั้นถึงแก่เรานะ." อำมาตย์ฟังคำ</p><p>นั้น จึงกราบทูลพระราชาว่า   "พระพุทธเจ้าข้า  ภิกษุหนุ่มกล่าวอย่างนี้ ''</p><p>         ร.  "ความคิดของภิกษุหนุ่มสมควรทีเดียว แต่ว่า  พระมหาเถระ</p><p>ทั้งหลายก็เหมาะแก่ผ้าเนื้อดี   แล้วทรงวางได้ด้วยทรงดำริว่า  "เราจะถวาย</p><p>พระมหาเถระทั้งหลาย. เมื่อพระภิกษุยืนตามลำดับ ผ้า ๒ ผืนที่ทูนได้บน</p><p>พระเศียรของพระองค์ผู้กำลังถวาย ไม่ลงมาสู่พระหัตถ์สักผืนหนึ่ง (ส่วน)</p><p>ผ้าผืนอื่น  ๆ  เท่านั้น  ที่ลงมา  แต่ว่าเวลาถวายพระหนุ่ม  ผ้าทั้ง  ๒ ผืนนั้นก็ลงมาสู่</p><p>พระหัตถ์.  ท้าวเธอทรงวางมือภิกษุหนุ่มนั้น   มองหน้าอำมาตย์ทรงให้ภิกษุ</p><p>หนุ่มนั่งแล้วถวายทาน  ทรงละพระสงฆ์มาประทับใกล้ภิกษุหนุ่ม  ตรัส</p><p>ว่า    ท่านครับ    ธรรมนี้  ท่านแทงตลอดเมื่อไร      เมื่อไม่กล่าวแบบไม่</p><p>อ้อมๆ จึงถวายพระพรว่า  "มหาบพิตร  อาตมาภาพไม่มีโลกุตตรธรรม".</p><p>         ร.  พระคุณเจ้าได้กล่าวไว้ก่อนมิใช่หรือ ขอรับ.</p><p>         ถ.  ถวายพระพร  มหาบพิตร   อาตมาภาพบำเพ็ญสาราณิย-</p><p>ธรรม  ตั้งแต่เวลาอาตมาภาพบำเพ็ญธรรมนั้นมา  ก็ได้สิ่งของอย่างดีเลิศในที่</p><p>ที่พึงแบ่ง. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 432</p><p>         ร.  "ดีแล้ว  ดีแล้ว  ท่านครับ  นี้ควรแก่ท่าน"  ทรงไหว้แล้วหลีกไป</p><p>ในคำว่า   "ได้ของดีเลิศในที่ที่พึงแบ่ง"  นี้   มีเรื่องนี้เป็นอุทาหรณ์.</p><p>         ก็ภิกษุทั้งหลาย  มีปกติอยู่ในบ้านภาตระในจัณฑาลติสสภยะวิหาร</p><p>ไม่บอกพระเถรีชื่อว่านาคาหลีกไปแล้ว.  พระเถรีกล่าวกับพวกภิกษุณีสาว</p><p>เวลาเช้ามืดว่า  "หมู่บ้านสงัดเสียงเหลือเกิน พวกท่านจงสอบสวนดูก่อนซิ."</p><p>ภิกษุณีสาวเหล่านั้น   ไปรู้ว่าภิกษุทั้งหมดไปแล้ว   จึงกลับมาบอกพระ</p><p>เถรี. พระเถรีนั้น ได้ฟังแล้ว กล่าวว่า   "พวกท่านอย่าคิดว่าภิกษุเหล่านั้นไป</p><p>แล้ว จงทำความเพียรในการเล่าเรียนบาลี  สอบถามและการใส่ใจโดยแยบคาย</p><p>เถอะ" เมื่อถึงเวลาเที่ยวภิกษาจึงห่มผ้า ได้เป็นรูปที่  ๑๒ ยืนที่โคนต้นไทรใกล้</p><p>ปากดง.  เทวดาผู้สิ่งอยู่ที่ต้นไม้ก็ได้ถวายบิณฑบาตแก่ภิกษุณี  ๑๒  รูป</p><p>จึงกล่าวว่า  "พระแม่เจ้า  ขออย่าไปที่อื่นเลย  มาประจำที่นี้เท่านั้นเถิด".</p><p>ก็พระเถรีมีน้องชายคนเล็กชื่อว่า   นาคเถระ.   พระนาคเถระนั้นคิดว่า</p><p>"เราไม่อาจให้ภัยอย่างใหญ่เป็นไปในที่นี้  พวกเราจะไปยังฝั่งอื่น"  เป็น</p><p>รูปที่  ๑๒  เทียว  ออกจากที่อยู่ของตน  แล้วมาหมู่บ้านภาตระด้วยคิดว่า  "เราจะ</p><p>เยี่ยมพระเถรีแล้วก็จะไป."</p><p>         พระเถรีได้ฟังว่า  พวกพระเถระมา  จึงไปสำนักพระเถระเหล่า</p><p>นั้น  ถามว่า  " อะไรกัน พระผู้เป็นเจ้า"    ท่านจึงบอกความเป็นไปนั้น.</p><p>พระเถรีนั้นจึงกล่าวว่า   "ตลอดวันหนึ่ง  วันนี้พวกท่านจักพักในวิหาร ต่อพรุ่งนี้</p><p>จึงค่อยไป." พวกพระเถระมาวิหาร.   รุ่งขึ้นพระเถรีเที่ยวบิณฑบาตที่โคน</p><p>ต้นไม้แล้วเข้าไปหาพระเถระกล่าวว่า   "ขอพระคุณเจ้าทั้งหลายจงฉันบิณฑ-</p><p>บาตนี้เถิด."  พระเถระกล่าวว่า  "เถรี  สมควรหรือ"    จึงได้ยินนิ่งเสีย.</p><p>         เถรี.   "พ่อ   บิณฑบาตนี้ชอบธรรม  พระคุณเจ้าทั้งหลาย  อย่า</p><p>รังเกียจ ฉันเถิด." </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 433</p><p>         เถระ.   "เถรี   สมควรหรือ"</p><p>         นางจับบาตรแล้วโยนไปบนอากาศ บาตรได้ลอยอยู่ในอากาศ พระ</p><p>เถระกล่าวว่า "อาหารของภิกษุณีลอยอยู่ประมาณเจ็ดชั่วลำตาล" เมื่อกล่าว</p><p>ว่า "ขึ้นชื่อว่า ภัยมิใช่มีอยู่ทุกเวลา ภัยสงบ" เมื่อจะกล่าวอริยวงศ์ก็จะกล่าว</p><p>ว่า  " ท่านครับ   ท่านฉันอาหารของนางภิกษุณีที่ได้จากบิณฑบาตแล้ว</p><p>ปล่อยเวลาให้ล่วงไป"  ดังนี้ เมื่อจะประพฤติตามความคิดก็ไม่อาจจะสนับสนุน</p><p>ได้  เถรี ขอพวกท่านจงไม่ประมาทเถิด."  แล้วเดินขึ้นหนทาง.  ฝ่ายรุกขเทวดา</p><p>ยืนคิดอยู่ว่า   "หากพระเถระจะบริโภคบิณฑบาตจากมือพระเถรี  เราก็จะไม่</p><p>ให้เธอกลับ"   เห็นพระเถระเดินไป  จึงลงจากต้นไม้กล่าวว่า  ''ท่านเจ้า</p><p>ข้า  ขอจงให้บาตร"  แล้วรับบาตรนำพระเถระมาโคนต้นไม้นั่นแหละ  ปู</p><p>อาสนะถวายบิณฑบาต  ให้พระเถระซึ่งฉันแล้วทำปฏิญญา แล้วบำรุงภิกษุณี</p><p>๑๒  รูป  ภิกษุ  ๑๒  รูป  ตลอด  ๗  ปี.  ในคำว่า  "<strong>เทวดาขวนขวาย</strong>"  นี้มีเรื่องนี้</p><p>เป็นอุทาหรณ์. ก็ในเรื่องนี้ พระเถรีได้เป็นผู้บำเพ็ญสาราณิยธรรม.</p><p>         ในบทว่า  "<strong>ไม่ขาด</strong>"  เป็นต้น มีอธิบายว่า ภิกษุใด มีสิกขาบททำลาย</p><p>ในเบื้องต้นและที่สุดในกองอาบัติทั้ง ๗ ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีศีลขาด  ดุจผ้า</p><p>ขาดรอบๆ ริม. อนึ่ง ภิกษุใดมีสิกขาบททำลายท่ามกลาง ภิกษุนั้นชื่อว่า</p><p>มีศีลทะลุ  ดุจผ้าทะลุตรงกลาง. ภิกษุใดทำลาย ๒, ๓  สิกขาบท  ตามลำดับภิกษุ</p><p>นั้นชื่อว่า   มีศีลด่าง  ดุจแม่โคที่มีสีดำหรือแดงเป็นต้นอย่างใดอย่างหนึ่ง</p><p>ด้วยสีที่ตัดกันตั้งขึ้นบนหลังหรือท้อง.  ภิกษุใดมีสิกขาบททำลายระหว่างๆ</p><p>ภิกษุนั้น ชื่อว่า  ศีลพร้อย   ดุจแม่โคที่มีจุดลายไปทั้งตัว.</p><p>         ส่วนภิกษุใด มีสิกขาบทไม่ทำลายหมด ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีศีลเหล่านั้น</p><p>ไม่ขาด ไม่ทะลุ ไม่ด่าง ไม่พร้อย. ก็สิกขาบทเหล่านี้นั้น ชื่อว่าเป็นไท  เพราะ</p><p>พ้นจากความเป็นทาสแห่งตัณหาแล้วทำให้เป็นอิสระ  ชื่อว่าวิญญูชนสรร- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 434</p><p>เสริญ  เพราะวิญญูชนทั้งหลายมีพระพุทธเจ้าเป็นต้น  สรรเสริญแล้วชื่อ</p><p>ว่า อะไรๆ  ลูบคลำไม่ได้  เพราะตัณหาเป็นต้น  ลูบคลำไม่ได้  และเพราะ</p><p>กิเลสอะไรๆ ไม่อาจเพื่อจะลูบคลำว่า  "ท่านเคยต้องสิกขาบทชื่อนี้"  ย่อมเป็นไป</p><p>เพื่อสมาธิอย่างเฉียดๆ  หรือสมาธิอย่างแนบแน่น ฉะนั้น ท่านจึงเรียกว่า</p><p>เป็นไปเพื่อความตั้งมั่น.</p><p>         บทว่า "<strong>ถึงความเป็นผู้มีศีลเสมอกันอยู่</strong>"  ความว่า   ผู้มีศีลเข้าถึงความ</p><p>เสมอกัน กับภิกษุทั้งหลายผู้อยู่ในส่วนทิศเหล่านั้นๆ อยู่. เพราะว่า ศีลของ</p><p>พระโสดาบันเป็นต้น  สม่ำเสมอกันด้วยศีลของพระโสดาบันเป็นต้นเหล่า</p><p>อื่น. ที่อยู่ระหว่างทะเลบ้าง เทวโลกบ้างแน่แท้ (แต่) ไม่มีความแตกต่างกัน</p><p>โดยมรรคและศีล  พระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงหมายเอาศีลนั้น จึงได้ตรัสคำนี้.</p><p>         บทว่า  "<strong>ทิฏฐินี้ใด</strong>"  ความว่า  สัมมาทิฏฐิที่ประกอบพร้อมด้วยมรรค.</p><p>         บทว่า  "<strong>อริยะ</strong>"  ได้แก่   ไม่มีโทษ.</p><p>         บทว่า  "<strong>นำออก</strong>"  คือ   นำออกไป.</p><p>         บทว่า  "<strong>ผู้ทำกรรมนั้น</strong>"  ได้แก่   ผู้ใดเป็นผู้ทำอย่างนั้น.</p><p>         บทว่า   "<strong>เพื่อสิ้นทุกข์</strong>"  ได้แก่   เพื่อความสิ้นทุกข์ทั้งหมด.</p><p>         บทว่า  "<strong>ถึงความเสมอกันด้วยความเห็น</strong>"  ความว่า   เป็นผู้เข้าถึงความ</p><p>เป็นผู้มีความเห็นเสมอกันอยู่.</p><p>         บทว่า  "<strong>เลิศ</strong>"  ได้แก่    เจริญที่สุด.</p><p>         บทว่า  "<strong>รวมไม้กลอนทั้งปวงไว้</strong>"  ได้แก่   ยึดไว้ดี   อธิบายว่า  "ทำ</p><p>กลอนทุกอันให้จดกัน  เหตุนั้น ชื่อว่า  ให้ต่อๆ กัน." </p><p>         บทว่า  "<strong>ยอดนี้ใด</strong>"  ความว่า   ที่ต่อเรือนยอดกับช่อฟ้า  เหตุนั้น ชื่อ</p><p>ว่า ยอด. ก็ปราสาท ๕  ชั้นเป็นต้นที่ยอดนั้นตรึงไว้เทียวจึงตั้งอยู่ได้ เมื่อ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 435</p><p>ยอด   นั้นตกไป   ปราสาททั้งหมดตั้งต้นแต่ดินเหนียวก็ตกไป.   เพราะ</p><p>ฉะนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสอย่างนี้.</p><p>         บทว่า "<strong>ฉันนั้นนั่นเทียวแล</strong>"  ความว่า   ความเห็นอย่างประเสริฐและ</p><p>เลิศแห่งสาราณิยธรรมเหล่านี้นั้น พึงเห็นว่า   เป็นตัวรวบรวม และตัวเชื่อม</p><p>ดุจยอดของเรือนยอดฉะนั้น.</p><p>         ในบทว่า  "<strong>ภิกษุทั้งหลาย   ก็ความเห็นนี้ใด  อย่างไร</strong>"  อธิบายว่า</p><p>ภิกษุทั้งหลาย ทิฏฐิในโสดาปัตติมรรค ท่านกล่าวว่า   ไกลจากข้าศึก คือเป็น</p><p>สภาพนำออก ย่อมนำออกไป เพื่อความสิ้นทุกข์โดยชอบ ของนักปฏิบัติ."</p><p>ทิฏฐินั้นนำออกอย่างไร   นำออกเพราะเหตุอะไร"</p><p>         บทว่า  "<strong>หรือว่า  เป็นผู้มีจิตถูกรุมแล้ว</strong>"   ความว่า  ชื่อว่า  เป็นผู้มี</p><p>จิตถูกรุมแล้ว  แม้ด้วยเหตุเท่านี้."  ในบททั้งปวงก็นัยนี้.</p><p>         บทว่า  "<strong>ใจของเราตั้งมั่นดีแล้ว</strong>"  ความว่า    จิตเราตั้งไว้ดีแล้ว.</p><p>         บทว่า   "<strong>เพื่อรู้สัจจะทั้งหลาย</strong>"  ได้แก่   เพื่อประโยชน์รู้สัจจะ ๔.</p><p>         ในบทเป็นต้นว่า "<strong>ประเสริฐ</strong>"  มีอธิบายว่า  เพราะญาณนั้นย่อมมีแก่</p><p>ผู้ประเสริฐ หามีแก่ปุถุชนไม่ ฉะนั้น ท่านจึงเรียกว่า "ประเสริฐ."  ส่วน</p><p>ว่า  แม้โลกุตตรธรรมของคนพวกใดมีอยู่ก็เป็นของคนพวกนั้นเท่านั้น หามี</p><p>แก่พวกอื่นไม่ ฉะนั้น ท่านจึงกล่าวว่า    ยอดเยี่ยมในโลก.   มีคำอธิบาย</p><p>ว่า  "ชื่อว่า ไม่ทั่วไปกับปุถุชนทั้งหลาย เพราะไม่มีแก่ปุถุชน.  ในวาระทั้ง</p><p>หมดก็นัยนี้.</p><p>         บทว่า "<strong>เราได้ความสงบเฉพาะตน</strong>"  ความว่า   เราได้ความสงบในจิต</p><p>ของตน.  แม้ในความดับก็นัยนี้.  ในบทว่า  "<strong>ดับแม้นี้</strong>"  ย่อมได้ทั้งความ</p><p>สงบ ทั้งความเป็นผู้มีอารมณ์เลิศเป็นหนึ่ง.</p><p>         บทว่า    "<strong>ดับ</strong>"  ได้แก่    เข้าไปสงบกิเลส. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 436</p><p>         บทว่า  "<strong>ทิฏฐิเห็นปานนั้น</strong>" ได้แก่   โสดาปัตติมรรคทิฏฐิเห็นปานนั้น.</p><p>         บทว่า  "<strong>โดยธรรมดา</strong>"   คือ    โดยสภาพ.</p><p>         สภาพนี้ ชื่อว่า ธรรมดานี้.</p><p>         บทว่า  "<strong>ย่อมปรากฏการตั้งขึ้น</strong>"  ความว่า   การตั้งขึ้นด้วยอำนาจสังฆ-</p><p>กรรม หรือเทศนาย่อมปรากฏ. จริงอยู่ อริยสาวก เมื่อต้องอาบัติ  ก็ต้องอาบัติ </p><p>ด้วยไม่จงใจ  เหมือนการสร้างกุฏีในครุกาบัติ   (และ) เหมือนต้องอาบัติใน</p><p>เพราะการนอนร่วมในที่มุงที่บังเดียวกันเป็นต้นในลหุกาบัติ แน่นอน พระอริย-</p><p>สาวกนั้น ไม่แกล้ง คือ   ไม่จงใจต้องอาบัตินั้น ต้องแล้วก็ไม่ปกปิด เพราะเหตุ</p><p>นั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสคำเป็นต้นว่า  "ครั้งนั้นแล........นั้นพลันทีเดียว."</p><p>         บทว่า  "<strong>หนุ่ม</strong>"   ได้แก่    ยังอ่อน.</p><p>         บทว่า   "<strong>กุมาร</strong>"   ได้แก่    มิใช่คนแก่.</p><p>         บทว่า   "<strong>เขลา</strong>"   คือชื่อว่า    เขลา  เพราะตาและหูยังไร้เดียงสา. </p><p>         บทว่า  "<strong>นอนหงาย</strong>"  ความว่า   ชื่อว่า  เป็นผู้นอนหงาย เพราะยังอ่อน</p><p>นัก ไม่อาจจะนอนข้างขวาหรือข้างซ้ายได้.</p><p>         บทว่า "<strong>ได้เหยียบถ่าน</strong>"   ความว่า   เอามือหรือเท้าที่เหยียดไปทางนี้</p><p>บ้าง ทางโน้นบ้าง ถูกแล้ว ก็เมื่อพวกมนุษย์ถูกอยู่อย่างนี้ มือจะชักออก</p><p>เร็ว ทำช้าไม่ได้แม้ครั้งนั้น  คนทั้งหลายเอามือข้างหนึ่งข้างใด จับถ่านเปลี่ยน</p><p>ไปเปลี่ยนมาย่อมไปได้ไกล.   แต่ว่า   มือและเท้าของเด็กอ่อนยังละเอียด</p><p>อ่อน.  เด็กนั้น  เพียงถูกไฟลวกเอาเท่านั้น  ก็จะร้องกรี๊ด  ทิ้งไปโดยเร็ว </p><p>ฉะนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงแสดงเด็กอ่อนไว้ในที่นี้เทียว. คนแก่เมื่อ</p><p>ถูกไหม้ย่อมทนได้. แต่ว่าเด็กอ่อนนี้ทนไม่ได้. เพราะฉะนั้น จึงทรงแสดง</p><p>เด็กอ่อนเทียว. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 437</p><p>         บทว่า   "<strong>แสดง</strong>"  ความว่า  เมื่อบุคคลที่พอๆ กันเป็นผู้รับอาบัติ  ก็</p><p>ไม่รอว่ากลางวันหรือกลางคืนไปที่อยู่ของภิกษุที่พอๆ กันนั้น  แม้ในกลางคืน</p><p>ประกอบด้วยองค์ ๔  แสดงทีเดียว </p><p>         บทว่า  "<strong>สูง  ต่ำ</strong>"  ได้แก่  สูงๆ  ต่ำๆ.</p><p>         กิจที่ควรกล่าวอย่างนี้ว่า   "เราจะทำอย่างไร แล้วทำชื่อว่า กิจที่ควร</p><p>จะทำอย่างไร ".</p><p>         ในกิจเหล่านั้น  กิจเป็นต้นอย่างนี้  คือ การทำหรือย้อมจีวร  ๑ การงาน</p><p>ที่พระเจดีย์ ๑  การงานที่ควรทำที่โรงอุโบสถ ๑ เรือนพระเจดีย์  ๑ เรือน</p><p>โพธิ์  ๑  ชื่อว่าการงานอย่างสูง.  การงานเล็กน้อยมีการล้างและทาเท้าเป็น</p><p>ต้น ชื่อว่า การงานอย่างต่ำ. อีกอย่างหนึ่ง การงานมีการฉาบทาปูนขาวเป็น</p><p>ต้นที่เจดีย์  ชื่อว่า การงานอย่างสูง. ในการงานเหล่านั้น การสุผ้ากาสาวะ</p><p>๑  การชักน้ำมา  ๑ การทำเกรียง ๑ การพาดบันได  ๑ ชื่อว่า การงาน</p><p>อย่างต่ำ.</p><p>         บทว่า "<strong>ถึงความขวนขวาย</strong>"   ความว่า  เป็นผู้ปฏิบัติความขวนขวาย</p><p>ที่ควรทำ.</p><p>         บทว่า "<strong>เป็นผู้เพ่งอย่างกล้า</strong>"   ความว่า  เป็นผู้มีความปรารถนาอย่าง</p><p>หนาแน่น.</p><p>         บทว่า   "<strong>และถอนหญ้า</strong>"  ได้แก่   เล็มหญ้าเคี้ยวกินอยู่.</p><p>         บทว่า  "<strong>ใส่ใจถึงลูกโค</strong>"  ความว่า   คอยแลดูลูกโคอยู่ด้วย.   เหมือน</p><p>อย่างว่า โคแม่ลูกอ่อน จะไม่ทิ้งลูกโคที่รวมกันมาป่า  แล้วนอนในที่หนึ่งไป</p><p>ไกล  แม่โคนั้นจะเที่ยวไปในที่ใกล้ๆ  ลูกโคและเล็มหญ้าแล้ว  ก็ชูคอขึ้นชำเลือง</p><p>ดูลูกโคไปด้วยทีเดียว.  พระโสดาบันก็ฉันนั้นเหมือนกัน ทำกิจที่ควรทำ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 438</p><p>ทั้งสูงต่ำ   น้อมไปในกิจนั้น เป็นผู้บำเพ็ญไม่ย่อหย่อน มีความพอใจอย่าง</p><p>แรงกล้า เป็นผู้มีความปรารถนาอย่างหนาแน่นกระทำ.  ในข้อนั้น มีเรื่องนี้</p><p>เป็นอุทาหรณ์.</p><p>         เล่ากันว่า  เมื่อกำลังฉาบทาปูนที่มหาเจดีย์  พระอริยสาวกรูปหนึ่ง</p><p>มือข้างหนึ่งถือภาชนะใส่ปูน  ข้างหนึ่ง  ถือเกรียง คิดว่า  "ฉาบปูนแล้วขึ้น</p><p>ฐานพระเจดีย์"  ภิกษุรูปหนึ่ง กายมีน้ำหนักมาก ได้ไปยืนใกล้พระเถระ</p><p>พระเถระในที่อื่นเป็นผู้ล่าช้าอย่างยิ่ง  เพราะเหตุนั้นจึงจากที่นั้นไปที่อื่น.</p><p>ถึงภิกษุนั้น  ก็ได้ไปที่นั้นนั่นเทียว. พระเถระได้ไปที่อื่นอีกดังนี้แล. พระเถระ</p><p>ได้กล่าวกะภิกษุผู้มาในที่  ๒-๓  แห่งอย่างนี้ว่า  ท่านสัตบุรุษ  เนินพระเจดีย์</p><p>ใหญ่ ท่านไม่ได้โอกาสที่อื่นหรือ. พระเถระนอกนี้ก็ไม่ยอมหลีกไป.</p><p>         บทว่า  "<strong>ประกอบด้วยความเป็นผู้มีกำลัง</strong>"  ได้แก่   ประกอบด้วย</p><p>กำลัง.</p><p>         บทว่า "<strong>ทำให้มี</strong>"   ความว่า   ทำความเป็นผู้มีประโยชน์คือ เป็นผู้</p><p>มีประโยชน์.</p><p>         บทว่า  "<strong>ทำให้มี</strong>"  ความว่า   ทำไว้ในใจ  คือรวบรวมสิ่งทั้งหมดมาด้วย</p><p>ใจ  ชื่อว่า  ไม่ทำความฟุ้งซ่านแม้เพียงเล็กน้อย รวบรวมมาด้วยจิตทั้งสิ้น.</p><p>         บทว่า  "<strong>เงี่ยโสต</strong>"  ความว่า    มีโสตอันตั้งไว้แล้ว.</p><p>         ก็พระอริยสาวกทั้งหลาย   เป็นผู้รักการฟังธรรม   เมื่อจะไปฟัง</p><p>ธรรม ก็ไม่นั่งหลับ สนทนากับใครๆ หรือมีจิตฟุ้งซ่าน. โดยที่เเท้ท่านเป็นผู้</p><p>ไม่อิ่มในการฟังธรรม เหมือนบริโภคน้ำอมฤต จนถึงอรุณขึ้นไปในการฟัง</p><p>ธรรม เพราะฉะนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสไว้อย่างนี้.</p><p>         บทว่า   "<strong>ธรรมดา  เป็นอันตั้งไว้ดีแล้ว</strong>"  ความว่า   สภาวะเป็นอันท่าน</p><p>แสวงหาไว้ดีแล้ว. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 439</p><p>         คำว่า   "<strong>เพราะกระทำให้แจ้งในโสดาปัตติผล</strong>"  นี้เป็นคำกล่าวถึง</p><p>เหตุ  อธิบายว่า   เพราะญาณที่ทำให้แจ้งแล้วด้วยโสดาปัตติผล.</p><p>         บทว่า "<strong>มาตามพร้อมแล้วด้วยองค์  ๗  อย่างนี้</strong>" ความว่า   ประกอบ</p><p>ด้วยญาณเป็นเครื่องพิจารณาอย่างใหญ่เหล่านี้ อย่างนี้.  อาจารย์ทั้งหลายมี</p><p>ถ้อยคำที่เสมอกันนี้ก่อน. ส่วนโลกุตตรมรรคที่ชื่อว่า มีขณะจิตมาก ไม่มี.</p><p>         ส่วนอาจารย์ผู้ชอบกล่าวเคาะเล่น ย่อมกล่าวว่า มรรคที่ชื่อว่า มีขณะ</p><p>จิตหนึ่งไม่มี การเจริญมรรคมีได้ตลอด ๗ ปี ส่วนกิเลสทั้งหลาย เมื่อจะขาด</p><p>สูญโดยเร็ว  ก็ย่อมขาดสูญด้วยญาณทั้ง  ๗  เพราะคำว่า   "พึงให้เจริญ</p><p>ตลอด ๗ ปี." อาจารย์นั้นจะถูกเขากล่าวว่า   จงนำพระสูตรมา. เมื่อไม่เห็น</p><p>สูตรอื่นเขาก็จะนำพระสูตรนี้มาแสดงอย่างแน่นอนว่า  "ญาณที่เราบรรลุนี้</p><p>เป็นที่หนึ่งแห่งพระสูตรนั้น ญาณที่เราบรรลุแล้วนี้ เป็นที่สองแห่งพระสูตร</p><p>นั้น  ฯลฯ  ญาณที่เราบรรลุแล้วนี้เป็นที่เจ็ดแห่งพระสูตรนั้น."  ลำดับนั้น</p><p>อาจารย์นั้นก็จะถูกกล่าวว่า  ก็พระสูตรนี้ มีเนื้อความที่พึงนำไป มีเนื้อความที่</p><p>นำไปแล้วหรือ.   แต่นั้นก็จะกล่าวว่า   มีเนื้อความที่นำไปแล้ว.   พระสูตรฉัน</p><p>ใด เนื้อความก็ฉันนั้น.</p><p>         อาจารย์นั้นก็จะพึงถูกกล่าวว่า   ความเป็นธรรม  ก็จะตั้งมั่นด้วย</p><p>ดี ประโยชน์มีประมาณเท่านี้ เพื่อทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผล. อาจารย์นั้น</p><p>ย่อมกล่าวว่า  "ประโยชน์แห่งการทำให้แจ้งโสดาปัตติผลมีแน่นอน.   แต่นั้นก็</p><p>จะถูกถามว่า   ผู้พรั่งพร้อมด้วยมรรคย่อมทำผลให้แจ้ง แล้วกลายเป็นผู้พรั่ง</p><p>พร้อมด้วยผลหรือ.   เมื่อรู้ก็ตอบว่า  ผู้พรั่งพร้อมด้วยมรรค ย่อมทำให้แจ้ง</p><p>ผล  กลายเป็นพรั่งพร้อมด้วยผล.    แต่นั้นถูกซักอีกว่า    "เพราะท่านยัง</p><p>ไม่อบรมมรรค"  ในพระพุทธดำรัสนี้ว่า   "ภิกษุทั้งหลาย  อริยสาวกผู้</p><p>ประกอบด้วยองค์ ๗ อย่างนี้ เป็นผู้ประกอบด้วยโสดาปัตติผล". จึงกระโดด </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 440</p><p>ไปกล่าวสะเปะสะปะเหมือนกับว่า ผมยังไม่ได้พระสูตรว่า   อริยสาวกจะยึด</p><p>เอาผลให้ได้  ธรรมดาภิกษุผู้จะแก้ปัญหาควรอยู่ในสำนักอาจารย์ เรียน</p><p>เอาพระพุทธพจน์ทราบอรรถรสแล้วกล่าวถ้อยคำ.</p><p>         ญาณ  ๗ เหล่านี้  จัดเป็นญาณเครื่องพิจารณาของพระอริยสาวก</p><p>ทีเดียว. โลกุตตรมรรค ที่ชื่อว่า มีขณะจิตมากย่อมไม่มี พึงให้ยอมรับว่า</p><p>" มีขณะจิตเตียวเท่านั้น"   ถ้าเขาจะรู้ก็จงรู้หาก ไม่รู้  ก็จงส่งไปว่า "ท่านจงไป</p><p>เข้าวิหารแต่เช้าตรู่แล้วดื่มข้าวต้มเสีย."  คำที่เหลือในบททั้งปวงตื้นนั่นเทียว</p><p>แล.</p><p>                                 <em>จบอรรถกถาโกสัมพิกสูตร</em>. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 441</p><p>                   <strong>๙.  พรหมนิมันตนิกสูตร</strong></p><p>         [๕๕๑ ]  ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้ :-</p><p>         สมัยหนึ่ง  พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่  ณ  พระวิหารเชตวัน</p><p>อารามของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี  กรุงสาวัตถี  ณ  ที่นั้นแล  พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าตรัสเรียกภิกษุทั้งหลายว่า ภิกษุทั้งหลาย.  ภิกษุเหล่านั้นทูลรับ</p><p>พระดำรัสของพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า พระเจ้าข้า. </p><p>        [๕๕๒]  พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสพระพุทธพจน์นี้ว่า  ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย.  สมัยหนึ่ง  เราอยู่ที่โคนต้นรังใหญ่ในสุภควัน       เมืองอุกกัฏฐา</p><p>ก็สมัยนั้นแล  พกพรหมมีทิฏฐิอันลามกเห็นปานฉะนี้ เกิดขึ้นว่า พรหมสถานนี้</p><p>เที่ยง ยั่งยืน มั่นคง แข็งแรง มีความไม่เคลื่อนเป็นธรรมดา พรหมสถานนี้</p><p>แล ไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ  ไม่อุบัติ  ก็แหละสถานที่ออกไปจากทุกข์</p><p>อย่างอื่นที่ดียิ่งกว่าพรหมสถานนี้ไม่มี ดังนี้ ภิกษุทั้งหลาย. ครั้งนั้น เรา</p><p>รู้ความปริวิตกแห่งใจพกพรหมด้วยใจแล้ว จึงหายไปที่โคนต้นรังใหญ่  ใน</p><p>สุภควันใกล้เมืองอุกกัฏฐา ไปปรากฏในพรหมโลกนั้น เปรียบเหมือนบุรุษที่มี</p><p>กำลังเหยียดแขนที่คู้ หรือพึงคู้แขนที่เหยียด  ฉะนั้น ภิกษุทั้งหลาย  พกพรหม</p><p>ได้เห็นเราผู้มาแต่ไกล  แล้วได้พูดกะเราว่า ท่านผู้นิรทุกข์.  เชิญมาเถิด</p><p>ท่านมาดีแล้ว นานทีเดียวที่ท่านเพิ่งทำทางจะมาในที่นี้       ท่านผู้นิรทุกข์.</p><p>พรหมสถานนี้เที่ยง ยั่งยืน มั่นคง แข็งแรง มีความไม่เคลื่อนเป็นธรรมดา</p><p>พรหมสถานนี้แลไม่เกิด  ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ  ไม่อุบัติ  ก็แหละเหตุเป็น</p><p>ที่ออกไปจากทุกข์อย่างอื่นที่ดียิ่งกว่าพรหมสถานนี้ไม่มี  ภิกษุทั้งหลาย.</p><p>เมื่อพกพรหมกล่าวอย่างนี้แล้ว     เราได้กล่าวกะพกพรหมว่า    ท่านผู้</p><p>เจริญ. พกพรหมตกอยู่ในวิชชาแล้วหนอ  พกพรหมตกอยู่ในอวิชชาแล้วหนอ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 442</p><p>เพราะว่าพกพรหมกล่าวสิ่งที่ไม่เที่ยงนั่นแลว่า  เที่ยง  กล่าวสิ่งที่ไม่ยั่งยืนนั่นแล</p><p>ว่า ยั่งยืน กล่าวสิ่งที่ไม่มั่นคงนั้นแลว่า มั่นคง  กล่าวสิ่งที่ไม่แข็งแรงนั้นแล</p><p>ว่า แข็งแรง  กล่าวสิ่งที่มีความเคลื่อนเป็นธรรมดานั่นแลว่า มีความไม่เคลื่อน</p><p>เป็นธรรมดา ก็แหละสัตว์ทั้งเกิด ทั้งแก่ ทั้งตาย ทั้งจุติ ทั้งอุบัติอยู่ในพรหม</p><p>สถานใด พกพรหมก็กล่าวพรหมสถานนั้นอย่างนี้ว่า  พรหมสถานนี้แล</p><p>ไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัติ  และกล่าวเหตุเป็นที่ออกไปจากทุกข์</p><p>อย่างอื่นที่ยิ่งขึ้นไปอันมีอยู่ว่า เหตุเป็นที่ออกไปจากทุกข์อย่างอื่นที่ยิ่งขึ้น</p><p>ไป ไม่มี.</p><p>         [๕๕๓]  ภิกษุทั้งหลาย  ครั้งนั้น มารผู้ลามกเข้าสิงร่างของพรหม</p><p>ปาริสัชะองค์หนึ่งแล้ว  กล่าวกะเราว่า ภิกษุๆ .  อย่ารุกรานพกพรหมนี้</p><p>เลย อย่ารุกรานพกพรหมนี้เลย ภิกษุ  เพราะว่าพรหมผู้นี้เป็นมหาพรหมเป็น</p><p>ใหญ่ (ปกครองคณะพรหม) หาใช่ผู้อื่นปกครองไม่ เป็นผู้ดูโดยแท้    ทำ</p><p>สรรพสัตว์ให้อยู่ในอำนาจ เป็นอิสระ เป็นผู้สร้างโลก นิรมิตโลก เป็นผู้ประ</p><p>เสริฐ  เป็นผู้แต่งสัตว์ เป็นผู้ใช้อำนาจ เป็นบิดาของเหล่าสัตว์ที่เกิดแล้วและกำลัง</p><p>จะเกิด ภิกษุ. สมณะและพราหมณ์พวกก่อนท่าน เป็นผู้ติดิน เกลียดดิน</p><p>เป็นผู้ติน้ำ เกลียดน้ำ เป็นผู้ติไฟ เกลียดไฟ เป็นผู้ติลม เกลียดลม เป็นผู้ติ </p><p>สัตว์เกลียดสัตว์   เป็นผู้ติเทวดา เกลียดเทวดา เป็นผู้ติปชาบดี  เกลียดปชาบดี</p><p>เป็นผู้ติพรหม  เกลียดพรหมในโลก  (ว่าไม่เที่ยง  เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา)</p><p>สมณะและพราหมณ์เหล่านั้น เมื่อกายแตกขาดลมปราณ   ต้องไปเกิดในหมู่</p><p>สัตว์ที่เลว (จตุราบาย) ภิกษุ. ส่วนสมณะพราหมณ์พวกก่อนท่าน เป็นผู้ชม</p><p>ดิน เพลินดิน เป็นผู้ชมน้ำ เพลินน้ำ เป็นผู้ชมไฟ เพลินไฟ เป็นผู้ชมลม</p><p>เพลินลม เป็นผู้ชมสัตว์ เพลินสัตว์  เป็นผู้ชมเทวดา  เพลินเทวดา เป็นผู้ชม</p><p>ปชาบดี   เพลินปชาบดี เป็นผู้ชมพรหม เพลินพรหม สมณพราหมณ์เหล่า</p><p>นั้น  เมื่อกายแตกขาดลมปราณ   ก็ไปเกิดในกายประณีต  หมู่สัตว์ชั้นดี (พรหม </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 443</p><p>โลก) ภิกษุ. เพราะเหตุนั้น  เราจึงขอบอกกะท่านอย่างนี้ว่า ท่านผู้นิรทุกข์ </p><p>เชิญเถิด ท่านจงทำตามคำที่พรหมบอกแก่ท่านเท่านั้น อย่างฝ่าฝืนคำของ</p><p>พรหมเลย ภิกษุ. ถ้าท่านจักฝ่าฝืนคำของพรหม โทษจักมีแก่ท่าน เปรียบ</p><p>เหมือนบุรุษเอาท่อนไม้ตีไล่สิริที่มาหา   หรือเปรียบเหมือนบุรุษผู้จะตก</p><p>เหวนรก  ชักมือและเท้าให้ห่างแผ่นดินเสีย  ฉะนั้น ท่านผู้นิรทุกข์.  เชิญ</p><p>เถิด ท่านจงทำอย่างที่พรหมบอกแก่ท่านเท่านั้น อย่าฝ่าฝืนคำของพรหมเลย</p><p>ภิกษุ.  ท่านเห็นพรหมบริษัทประชุมกันแล้วมิใช่หรือ. ภิกษุทั้งหลาย. มารผู้</p><p>ลามกย่อมเปรียบเทียบเรากะพรหมบริษัทดังนี้แล  ภิกษุทั้งหลาย.  เมื่อ</p><p>มารกล่าวอย่างนี้แล้ว เราได้กล่าวกะมารผู้ลามกนั้นว่า แน่ะมาร  เราย่อมรู้</p><p>จักท่าน  ท่านอย่าเข้าใจว่า  พระสมณะไม่รู้จักเรา  แน่ะมาร.  ท่านเป็น</p><p>มาร พรหมก็ดี พวกพรหมบริษัทก็ดี  พวกพรหมปาริสัชชะก็ดี ทั้งหมดนั่น</p><p>และอยู่ในมือของท่าน ตกอยู่ในอำนาจของท่าน และท่านมีความดำริว่า</p><p>แม้สมณะนี้ก็ต้องอยู่ในมือของเรา  ต้องตกอยู่ในอำนาจของเรา  ก็แต่ว่าเราไม่</p><p>ได้อยู่ในมือของท่าน ไม่ได้ตกอยู่ในอำนาจของท่าน.</p><p>         [๕๕๔]  ภิกษุทั้งหลาย  เมื่อเรากล่าวอย่างนี้แล้ว พกพรหมได้กล่าว</p><p>ว่า  ท่านผู้นิรทุกข์. ก็เรากล่าวสิ่งที่เที่ยงนั่นแลว่า เที่ยง  กล่าวสิ่งที่มั่นคงนั่นแล</p><p>ว่า มั่นคง กล่าวสิ่งที่ยั่งยืนนั่นแลว่า  ยั่งยืน กล่าวสิ่งที่แข็งแรงนั่นแลว่า แข็ง</p><p>แรง กล่าวสิ่งที่ไม่มีความเคลื่อนเป็นธรรมดานั่นแลว่า  ไม่มีความเคลื่อนเป็น</p><p>ธรรมดา ก็แหละสัตว์ย่อมไม่เกิด ไม่แก่ ไม่ตาย ไม่จุติ ไม่อุบัติ  ในพรหม</p><p>สถานใด เรากล่าวพรหมสถานนั้นแหละว่า พรหมสถานนี้แลไม่เกิด ไม่</p><p>แก่  ไม่ตาย ไม่จุติ  ไม่อุบัติ  และกล่าวเหตุที่ออกไปจากทุกข์อย่างอื่นอันยิ่งขึ้น</p><p>ไปไม่มีว่า  เหตุที่ออกไปจากทุกข์อย่างอื่นยิ่งขึ้นไปไม่มี  ภิกษุ.  สมณะ</p><p>พราหมณ์พวกที่มีก่อนท่านได้มีแล้วในโลก อายุทั้งสิ้นของท่านเท่าไร กรรม </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 444</p><p>ที่ทำด้วยตบะของท่านเท่านั้น สมณะและพราหมณ์เหล่านั้นแล พึงรู้เหตุเป็น</p><p>ที่ออกไปจากทุกข์อย่างอื่นอันยิ่งขึ้นไปมีอยู่ว่า  เหตุที่ออกไปจากทุกข์อย่างยิ่ง</p><p>อื่นมีอยู่  หรือพึงรู้เหตุเป็นที่ออกไปจากทุกข์อย่างอื่นอันยิ่งขึ้นไปไม่มีอยู่</p><p>ภิกษุ   เพราะเหตุไรเราจึงกล่าวกะท่านอย่างนี้  เพราะว่าท่านจักไม่เห็นเหตุ</p><p>ที่ออกไปจากทุกข์อย่างอื่นอันยิ่งขึ้นไปเลย  และท่านจักเป็นผู้รับส่วนแห่ง</p><p>ความลำบาก แห่งความคับแค้นอย่างเดียวเท่านั้น ภิกษุ.  ถ้าแลท่านจักกลืนกิน</p><p>แผ่นดินได้ไซร้   ท่านก็จักชื่อว่าเป็นผู้นอนใกล้เรา นอนในที่อยู่ของเรา เราพึง</p><p>ทำได้ตามประสงค์  เราพึงห้ามได้  ถ้าและท่านจักกลืนกินน้ำ  ไฟ ลม เหล่าสัตว์</p><p>เทวดา ปชาบดี พรหมได้ไซร้ ท่านก็จักชื่อว่าเป็นผู้นอนใกล้เรา นอนในที่</p><p>อยู่ของเรา  เราพึงทำได้ตามประสงค์ เราพึงห้ามได้  ดังนี้ เรากล่าวว่า</p><p>พรหม แม้เราย่อมรู้เหตุนี้  ถ้าเราจักกลืนกินแผ่นดินได้ไซร้  เราก็จักชื่อว่าเป็น</p><p>ผู้นอนใกล้ท่าน  นอนในที่อยู่ของท่าน ท่านพึงทำได้ตามประสงค์  ท่านพึงห้าม</p><p>ได้  ถ้าและเราจักกลืนกินน้ำ ไฟ ลม เหล่าสัตว์ เทวดา ปชาบดี พรหมได้</p><p>ไซร้ เราก็จักชื่อว่าเป็นผู้นอนใกล้ท่าน นอนในที่อยู่ของท่าน ท่านพึงทำได้</p><p>ตามประสงค์ ท่านพึงห้ามได้พรหม  ใช่แต่เท่านั้น เราย่อมรู้ความสำเร็จและ</p><p>ย่อมรู้อานุภาพของท่านว่า  พกพรหมมีฤทธิ์มากอย่างนี้ พกพรหมมีอานุ-</p><p>ภาพมากอย่างนี้  พกพรหมมีศักดิ์มากอย่างนี้พกพรหมถามเราว่า  ท่านผู้นิร-</p><p>ทุกข์  ก็ท่านรู้ความสำเร็จ  และรู้อานุภาพของเราว่า  พกพรหมมีฤทธิ์มาก</p><p>อย่างนี้ พกพรหมมีอานุภาพมากอย่างนี้  พกพรหมมีศักดิ์มากอย่างนี้ได้อย่าง</p><p>ไร  เรากล่าวว่า</p><p>              <strong>ดวงจันทร์และดวงอาทิตย์ย่อมโคจรส่องทิศให้สว่างอยู่เท่าใด</strong></p><p><strong>           อำนาจของท่านย่อมเป็นไปในพันจักรวาลเท่านั้น ท่านย่อมรู้จัก</strong></p><p><strong>           สัตว์ที่เลวและสัตว์ที่ประณีต  รู้จักสัตว์ที่มีราคะและสัตว์ที่ไม่มี </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 445</p><p>             <strong>ราคะ  รู้จักจักรวาลนี้และจักรวาลอื่น  และรู้จักความมาและ</strong></p><p><strong>         ความไปของสัตว์ทั้งหลาย ดังนี้</strong></p><p>         พรหม  เราย่อมรู้ความสำเร็จ  และย่อมรู้อานุภาพของท่านอย่างนี้</p><p>ว่า พกพรหมมีฤทธิ์มากอย่างนี้ พกพรหมมีอานุภาพมากอย่างนี้ พกพรหมมี</p><p>ศักดิ์มากอย่างนี้พรหม  กาย หมู่สัตว์ ๓ อย่างอื่นมีอยู่  ท่านไม่รู้ไม่เห็นในกาย</p><p>๓  อย่างนั้น เรารู้เห็นกายเหล่านั้น  พรหม   กายหมู่สัตว์ชื่ออาภัสสระมี</p><p>อยู่  ท่านเคลื่อนแล้วจากที่ใด มาอุบัติแล้วในที่นี้  ท่านมีสติหลงลืมไปเพราะ</p><p>ความอยู่อาศัยนานเกินไป เพราะเหตุนั้น ท่านจึงไม่รู้ไม่เห็นกายนั้น เรารู้</p><p>เห็นกายนั้น พรหม  เราเป็นผู้อันท่านเทียบเทียมไม่ได้ด้วยความรู้ยิ่งแม้อย่างนี้</p><p>ที่ไหนเราจะเป็นผู้ต่ำกว่าท่าน ที่แท้  เรานี่แหละเป็นผู้สูงยิ่งกว่าท่าน พรหม</p><p>กายชื่อสุภกิณหะ กายชื่อเวหัปผละมีอยู่แล ท่านย่อมไม่รู้  ย่อมไม่เห็นกายนั้น</p><p>เรารู้เห็นกายนั้น พรหม  เราเป็นผู้อันท่านเทียบเทียมไม่ได้ด้วยความรู้ยิ่งแม้</p><p>อย่างนี้ ที่แท้ เรานี่แหละเป็นผู้สูงยิ่งกว่าท่าน พรหม  เรารู้ยิ่งดินแลโดยความ</p><p>เป็นดิน  รู้นิพพานอันสัตว์ถึงไม่ได้โดยความที่ดินเป็นดิน  แล้วไม่เป็นดิน</p><p>ไม่ได้มีความยึดถือแล้วในดิน  ไม่ได้มีความยืดถือแล้วแต่ดิน ไม่ได้มีความยึด</p><p>ถือแล้วว่าดินของเรา ไม่ได้ชมดิน พรหม  เราเป็นผู้อันท่านเทียบเทียมไม่ได้</p><p>ด้วยความรู้ยิ่งแม้อย่างนี้  ที่ไหนเราจะต่ำกว่าท่าน ที่แท้ เรานี่แหละเป็นผู้</p><p>สูงกว่าท่าน พรหม  เรารู้จักน้ำ... รู้จักไฟ...รู้จักลม...รู้จักเหล่าสัตว์...รู้จัก</p><p>เทวดา...รู้จักปชาบดี...รู้จักพรหม ...รู้จักพวกอาภัสสรพรหม...รู้จักพวก</p><p>สุภกิณหพรหม...รู้จักพวกเวหัปผลพรหม...รู้จักอภิภูพรหม...พรหม   เรารู้</p><p>จักสิ่งทั้งปวงโดยความเป็นสิ่งทั้งปวง  รู้จักนิพพานอันสัตว์ถึงไม่ได้โดยความ</p><p>ที่สิ่งทั้งปวงเป็นสิ่งทั้งปวง แล้วไม่เป็นสิ่งทั้งปวง ไม่ได้มีความยึดถือแล้วในสิ่ง</p><p>ทั้งปวง  ไม่ได้มีความยึดถือแล้วแต่สิ่งทั้งปวง  ไม่ได้มีความยึดถือแล้วว่า </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 446</p><p>สิ่งทั้งปวงของเรา ไม่ได้ชมสิ่งทั้งปวง พรหม  เราเป็นผู้อันท่านเทียบเทียมไม่</p><p>ได้ด้วยความรู้ยิ่งแม้อย่างนี้  ที่ไหนเราจะต่ำกว่าท่าน ที่แท้  เรานี่แหละเป็นผู้</p><p>สูงกว่าท่าน พกพรหมกล่าวกะเราว่า ท่านผู้นิรทุกข์  ถ้าและเพราะท่านรู้</p><p>นิพพานที่สัตว์ถึงไม่ได้โดยความที่สิ่งทั้งปวง เป็นสิ่งทั้งปวง  ถ้อยคำของท่าน</p><p>อย่าได้ว่างเสียเลย อย่าได้เปล่าเสียเลย นิพพานอันผู้บรรลุพึงรู้แจ้งได้  เป็น</p><p>อนิทัสสนะ(เห็นไม่ได้ด้วยจักษุวิญญาณ) เป็นอนันตะ (ไม่มีที่สุดหรือ หาย</p><p>ไปจากความเกิดขึ้นและความเสื่อม) มีรัศมีในที่ทั้งปวง   อันสัตว์ถึงไม่ได้</p><p>โดยความที่ดินเป็นดิน โดยความที่น้ำเป็นน้ำ โดยความที่ไฟเป็นไฟ  โดยความ</p><p>ที่ลมเป็นลม  โดยความที่เหล่าสัตว์เป็นเหล่าสัตว์  โดยความที่เทวดาเป็นเทวดา</p><p>โดยความที่ปชาบดีเป็นปชาบดี โดยความที่พรหมเป็นพรหม โดยความที่</p><p>อาภัสสรพรหมเป็นอาภัสสรพรหม โดยความที่สุภกิณหพรหมเป็นสุภกิณห-</p><p>พรหม โดยความที่เวหัปผลพรหมเป็นเวหัปผลพรหม โดยความที่อภิภูพรหม</p><p>เป็นอภิภูพรหม โดยความที่สิ่งทั้งปวงเป็นสิ่งทั้งปวง พกพรหมกล่าวกะเรา</p><p>ว่า ท่านผู้นิรทุกข์ ผิฉะนั้น บัดนี้ เราจะหายไปจากท่าน เรากล่าวว่า พรหม.</p><p>ผิฉะนั้น บัดนี้ ถ้าท่านอาจจะหายไปได้ก็จงหายไปเถิด ภิกษุทั้งหลาย  ครั้งนั้น</p><p>แล พกพรหมกล่าวว่า เราจักหายไปจากพระสมณโคดม เราจักหายไปจาก</p><p>พระสมณโคดม  แต่ก็ไม่อาจหายไปจากเราได้โดยแท้     ภิกษุทั้งหลาย</p><p>เมื่อพกพรหมกล่าวอย่างนี้แล้ว  เราได้กล่าวกะพกพรหมว่า  พรหม  ผิฉะ-</p><p>นั้น บัดนี้ เราจะหายไปจากท่าน พกพรหมกล่าวว่า ท่านผู้นฤทุกข์ผิฉะ-</p><p>นั้น  บัดนี้ ถ้าท่านอาจหายไปได้  ก็จงหายไปเถิด ภิกษุทั้งหลาย  ลำดับ</p><p>นั้น เราบันดาลอิทธาภิสังขารให้เป็นเหมือนอย่างนั้น  ด้วยเหตุเพียงเท่านี้</p><p>พรหมก็ดี  พวกพรหมบริษัทก็ดี พวกพรหมปาริสัชชะก็ดี  ย่อมได้ยินเสียง</p><p>เรา  แต่มิได้เห็นตัวเรา  ดังนี้  เราหายไปแล้ว  ได้กล่าวคาถานี้ว่า-</p><p>           <strong>เราเห็นภัยในภพ  และเห็นภพของสัตว์ผู้แสวง </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 447</p><p>           <strong>หาวิภพแล้ว  ไม่ชมภพ  อะไรเลย</strong></p><p><strong>         ทั้งไม่ยืดมั่นนันทิความเพลิดเพลินด้วย ดังนี้.</strong></p><p>         [๕๕๕]  ภิกษุทั้งหลาย  ครั้งนั้น พรหมก็ดี  พวกพรหมบริษัทก็ดี</p><p>พวกพรหมปาริสัชชะก็ดี  ได้มีความแปลกปลาดอัศจรรย์จิตว่า   ท่านผู้</p><p>เจริญ  น่าอัศจรรย์ น่าแปลกประหลาดหนอ พระสมณโคดม มีฤทธิ์มากมี</p><p>อานุภาพมาก ก่อนแต่นี้พวกเราไม่ได้เห็นไม่ได้ยินสมณะหรือพราหมณ์อื่นที่</p><p>มีฤทธิ์มาก มีอานุภาพมาก เหมือนพระสมณโคดมนี้ ผู้ออกผนวชแต่ศากย-</p><p>สกุล  ถอนภพพร้อมทั้งรากแห่งหมู่สัตว์ผู้รื่นรมย์ยินดีในภพ เพลิดเพลินในภพ. </p><p>         [๕๕๖]  ภิกษุทั้งหลาย ครั้งนั้น มารผู้ลามก เข้าสิง  พรหมปาริสัชชะ</p><p>องค์หนึ่งแล้วกล่าวกะเราว่า  ท่านผู้นิรทุกข์  ถ้าท่านรู้จักอย่างนี้  ตรัสรู้</p><p>อย่างนี้ ก็อย่าแนะนำ   อย่าแสดงธรรม อย่าทำความยินดีกะพวกสาวกและ</p><p>พวกบรรพชิตเลย  ภิกษุ  สมณะและพราหมณ์พวกก่อนท่าน ผู้ปฏิญญาว่า</p><p>เป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าในโลก   สมณะและพราหมณ์พวกนั้น</p><p>แนะนำแสดงธรรม  ทำความยินดีกะพวกสาวกและพวกบรรพชิต ครั้นกาย</p><p>แตกขาดลมปราณ   ก็ไปเกิดในหีนกายหมู่สัตว์ชั้นเลว ส่วนสมณะและพราหมณ์</p><p>พวกก่อนท่าน ผู้ปฏิญญาว่าเป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า  สมณะและ</p><p>พราหมณ์พวกนั้น ไม่แนะนำไม่แสดงธรรม ไม่ทำความยินดีกะพวกสาวก</p><p>บรรพชิต  ครั้นกายแตกขาดลมปราณก็ไปเกิดในปณีตกายหมู่สัตว์ชั้นดีภิกษุ.</p><p>เพราะฉะนั้น เราจึงบอกกะท่านอย่างนี้ ท่านผู้นิรทุกข์ เชิญท่านเป็นผู้มัก</p><p>น้อย ตามประกอบความอยู่สบายในชาตินี้ อยู่เถิด เพราะการไม่บอกเป็น</p><p>ความดี ท่านอย่าสั่งสอนสัตว์อื่นๆ เลย ภิกษุทั้งหลาย  เมื่อมารกล่าวอย่างนี้</p><p>แล้ว เราจึงกล่าวว่า  มารผู้ลามก  เรารู้จักท่าน  ท่านอย่าเข้าใจว่าพระสมณะไม่</p><p>รู้จักเรา ท่านเป็นมาร ท่านหามีความอณุเคราะห์ด้วยจิตเกื้อกูลไม่ จึงกล่าวกะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 448</p><p>เราอย่างนี้  ท่านไม่มีความอนุเคราะห์ด้วยจิตเกื้อกูล  จึงกล่าวกะเราอย่าง</p><p>นี้ ท่านมีความดำริว่า พระสมณโคดมจักแสดงธรรมแก่ชนเหล่าใด ชนเหล่า</p><p>นั้นจักล่วงวิสัยของเราไป  ก็พวกสมณะและพราหมณ์นั้นมิได้เป็นพระสัมมา</p><p>สัมพุทธเจ้า  ปฏิญญาว่า  เราทั้งหลายเป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า  มารผู้</p><p>ลามก     เราเป็นสัมมาสัมพุทธะ ย่อมปฏิญญาว่า เราเป็นสัมมาสัมพุทธะ</p><p>มารผู้ลามก!     ตถาคตแม้เมื่อแสดงธรรมแก่พวกสาวก     ก็เป็นเช่นนั้น</p><p>แม้เมื่อไม่แสดงธรรมแก่พวกสาวก ก็เป็นเช่นนั้น ตถาคต แม้เมื่อแนะนำพวก</p><p>สาวก ก็เป็นเช่นนั้น แม้เมื่อไม่แนะนำพวกสาวกก็เป็นเช่นนั้น นั่นเป็นเพราะ</p><p>เหตุอะไร เพราะอาสวะเหล่าใด อันให้เศร้าหมอง  ให้เกิดในภพใหม่ มีความ</p><p>กระวนกระวาย มีวิบากเป็นทุกข์ มีชาติ ชรา  มรณะ ต่อไป อาสวะเหล่า</p><p>นั้น ตถาคตละเสียแล้ว มีรากเหง้าอันถอนขึ้นแล้ว ทำไม่ให้มีที่ตั้งดังว่าต้นตาล</p><p>แล้ว ทำไม่ให้มีต่อไปแล้ว มีความไม่เกิดขึ้นต่อไปเป็นธรรมดา เหมือนต้นตาล</p><p>มียอดถูกตัดเสียแล้ว  ไม่ควรงอกอีกได้  ฉะนั้น.</p><p>         ไวยากรณภาษิตนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสแล้ว   โดยมารมิได้</p><p>เรียกร้องและโดยพรหมเชื้อเชิญดังนี้  เพราะฉะนั้น  ไวยากรณภาษิตนี้</p><p>จึงมีชื่อว่าพรหมนิมันตนิกสูตร ฉะนี้แล.</p><p>                                  <em>จบ  พรหมนิมันตนิกสูตรที่  ๙ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 449</p><p>               <strong>อรรถกถาพรหมนิมันตนิกสูตร</strong></p><p>         พรหมนิมันตนิกสูตร  ขึ้นต้นว่า  ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้  :-  </p><p>         บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า "<strong>ทิฏฐิอันชั่ว</strong>"   ได้แก่ ความเห็นว่าเที่ยงอัน</p><p>ลามก คำว่า   "<strong>นี้เป็นของเที่ยง</strong>"  คือพูดว่า  ฐานะของพรหมพร้อมกับโอกาสอัน</p><p>เป็นของไม่เที่ยงนี้ว่า เที่ยง. คำว่า  "<strong>แน่นอน</strong>"  เป็นต้น ก็เป็นคำใช้แทนคำ</p><p>ว่า  "เที่ยง"  นั้นนั่นเอง.  ในคำเหล่านั้น  คำว่า  "<strong>แน่นอน</strong>"  คือมั่นคง.  คำ</p><p>ว่า   "เที่ยงแท้"  คือมีอยู่ทุกเมื่อ. คำว่า  "<strong>ล้วน</strong>"  คือทั้งหมดไม่มีขาด. คำว่า</p><p>"<strong>มีความไม่เคลื่อนเป็นธรรมดา" </strong>  คือมีสภาพไม่เคลื่อนไป. ถึงฐานะในคำเป็นต้น</p><p>ว่า   "<strong>นี้แล ย่อมไม่เกิด</strong>"   นี้คือพูดหมายเอาว่า ผู้เกิด ผู้แก่ ผู้ตาย ผู้เคลื่อน</p><p>ผู้บังเกิดขึ้น  ย่อมไม่มี. คำว่า  "<strong>และก็อื่นจากนี้</strong>"  คือความเห็นว่าเที่ยงแท้อย่าง</p><p>แรง  ย่อมเป็นของที่เกิดขึ้นแล้ว แก่เขาอย่างนี้ว่า ชื่อว่าเหตุแห่งการออกไป</p><p>อย่างอื่นที่นอกเหนือจากฐานะของพรหม    พร้อมทั้งโอกาสนี้ไม่มี.    ก็</p><p>แหละ ผู้พูดเช่นนี้นั้นย่อมป้องกันทุกอย่างคือ ชั้นของฌานข้างบน ๓ มรรค</p><p>๔ ผล ๔  นิพพาน ๑. คำว่า  "<strong>ผู้ไปในความไม่รู้</strong>"  ความว่า ผู้ไปคือประกอบ</p><p>ในความไม่รู้  ชื่อว่าเป็นผู้ไม่รู้คือ เป็นผู้บอด. คำว่า "<strong>ก็ชื่อใน...ใด</strong>"  คือ</p><p>ชื่อใด. มารในบททั้งหลายว่า   ภิกษุทั้งหลาย! ครั้งนั้น มารผู้มีบาป ได้เห็น</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าอย่างไร ?</p><p>         เล่ามาว่า  มารนั้นนั่งคำนึงถึงพระศาสดาในบ้านตัวเองตลอดเวลา</p><p>ว่า  "วันนี้พระโคดมผู้สมณะอยู่ที่ตำบล หรืออำเภออะไร ? และตอนที่กำลัง</p><p>คำนึงอยู่นี้ รู้ว่า  "กำลังอาศัยเมืองอุกกัฏฐะอยู่ที่ป่าสุภคะ จึงสำรวจดู แล้วจะไป</p><p>ไหนอีกหนอ?  ก็เห็นว่ากำลังไปพรหมโลก จึงคิดว่า พระโคดมผู้สมณะกำลัง</p><p>ไปพรหมโลก เราจะไปทำให้พอใจในธรรมเทศนาอย่างผิดๆ ตลอดเวลาที่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 450</p><p>มารกล่าวธรรมกถาในที่นั้นแล้ว ยังไม่ทำให้คณะพรหมก้าวพ้นวิสัยของเรา"</p><p>จึงเดินสะกดรอยพระศาสดาแล้วมายืนกำบังตัวในระหว่างหมู่พรหม. แกรู้</p><p>ว่า  "พวกพรหมถูกพระศาสดารุกราน, จึงได้ยืนทำตัวเป็นผู้ค้ำชูพรหม</p><p>เหตุนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า  "ภิกษุทั้งหลาย ครั้งนั้นแล มารผู้มี</p><p>บาป"  ดังนี้ คำว่า "<strong>เข้าสิงพรหมปาริสัชชะแล้ว</strong>"  คือ   "มารเข้าสู่ร่างของพรหม</p><p>ปริสัชชะองค์หนึ่ง ก็ยังไม่สามารถเข้าสอดแทรกมหาพรหม หรือพวกพรหม</p><p>ปุโรหิตได้. คำว่า   "<strong>อย่ารุกรานผู้นี้</strong>"   คืออย่าได้รุกรานพกพรหมนี้. คำว่า</p><p>"<strong>ครอบงำ</strong> (เป็นผู้ยิ่งใหญ่)" คือเป็นผู้ครอบงำตั้งอยู่ คือเจริญที่สุด (ใหญ่ที่</p><p>สุด  หัวหน้า). คำว่า "<strong>ไม่ถูกครอบงำ</strong>"  คือพวกอื่นครอบงำไม่ได้. คำว่า</p><p>"<strong>โดยแท้</strong>"  เป็นนิบาตลงในคำที่ระบุว่าส่วนเดียว  ทรงแสดงว่า ผู้เห็นด้วย</p><p>อำนาจการเห็น ย่อมเห็นทุกสิ่งทุกอย่าง. คำว่า  "<strong>ผู้หมุนอำนาจ</strong>"   คือ "ย่อมยังชน</p><p>ทั้งหมดให้เป็นไปในอำนาจ.  คำว่า "<strong>เป็นอิศวร</strong>"  คือเป็นใหญ่ในโลก. คำ</p><p>ว่า <strong>ผู้สร้าง ผู้นิรมิต</strong> คือเป็นผู้สร้าง และผู้นิรมิตโลกไว้ ท่านแสดงว่าแผ่นดิน</p><p>หิมพานต์  เขาสิเนรุ  จักรวาล  มหาสมุทร  พระจันทร์ และพระอาทิตย์</p><p>มหาพรหมองค์นี้นิรมิตไว้.  คำว่า  "<strong>ผู้ประเสริฐสุด  ผู้จัดแจง</strong>"  คือ  มหา</p><p>พรหมองค์นี้  เป็นผู้ประเสริฐสุด และเป็นผู้จัดแจง  ท่านแสดงว่า มหาพรหมองค์</p><p>นี้  ได้จัดหมู่สัตว์ไว้อย่างนี้ว่า  เธอเป็นกษัตริย์  เธอเป็นพราหมณ์  เป็น</p><p>แพศย์ เป็นศูทร เป็นชาวบ้าน เป็นนักบวช กระทั่งเป็นอูฐ เป็นโค ท่านกล่าว</p><p>ว่า  มหาพรหมองค์นี้ ชื่อว่าเป็นผู้มีอำนาจ  เพราะสะสมอำนาจไว้ มหา</p><p>พรหมองค์นี้ เป็นพระบิดาของพวกภูต และพวกภัพย์ ด้วยบทว่า <strong>เป็นผู้มี</strong></p><p><strong>อำนาจ เป็นพระบิดาของพวกภูตและภัพย์</strong>. ในคำว่าพวกภูตและภัพย์นั้น พวก</p><p>สัตว์ที่เกิดในไข่และในมดลูก ชื่อว่าภัพย์ ตอนอยู่ภายในกะเปาะไข่ และภาย</p><p>ในลำไส้ (มดลูก) ตั้งแต่เวลาที่ออกมาข้างนอกแล้ว ชื่อว่า ภูต พวกที่เกิดตาม</p><p>เหงื่อไคล (เช่นในน้ำครำ เป็นต้น) ในขณะจิตแรก เป็นภัพย์ ตั้งแต่ขณะ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 451</p><p>จิตที่สองไปเป็นภูต. พวกผู้ผุดเกิด  เป็นภัพย์ในอิริยาบถแรก  ตั้งแต่อิริยาบถ</p><p>ที่สองไป พึงทราบว่า เป็นภูต. พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า  เป็นพระบิดา</p><p>ของพวกภูตและภัพย์ ด้วยทรงสำคัญว่า  พวกสัตว์แม้ทั้งหมดนั้น เป็นลูก</p><p>ของมหาพรหมองค์นี้. ด้วยบทว่า  "ผู้ตำหนิแผ่นดินนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรง</p><p>แสดงว่า พวกเขาได้เป็นผู้ตำหนิแผ่นดินมาแล้ว เหมือนที่เธอกำลังตำหนิ</p><p>เกลียดแผ่นดินว่า ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ ไม่เป็นตัวตน  ในบัดนี้ และไม่ใช่แต่เธอ</p><p>เท่า  นั้นหรอก.  แม้ในคำเป็นต้นว่า  <strong>ผู้ตำหนิน้ำ</strong>  ก็ทำนองเดียวกันนี้แหละ.</p><p>คำว่า  "<strong>ตั้งอยู่ในกายอันทราม</strong>"   ได้แก่เกิด ในอบายทั้งสี่. ด้วยบทว่า  "<strong>ผู้ชม</strong></p><p><strong>แผ่นดิน</strong>"  นี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่าพวกเขาได้เป็นผู้ชมแผ่นดิน คือเป็นผู้</p><p>พูดสรรเสริญคุณแผ่นดินมาแล้วอย่างนี้  คือพวกเขาไม่ตำหนิ (แต่ชมว่า)</p><p>แผ่นดินเที่ยงแท้ แน่นอน ถาวร ไม่ขาด ไม่สิ้น เหมือนที่เธอกำลังตำหนิ.<sup>๑</sup></p><p>คำว่า  "<strong>ผู้มีความเพลิดเพลินในแผ่นดิน</strong>"  ได้แก่  เป็นผู้มีความเพลิดเพลินใน</p><p>แผ่นดินด้วยอำนาจตัณหาและทิฏฐิ  แม้ในบทที่เหลือทั้งหลาย ก็ทำนองเดียว</p><p>กันนี้แหละ.  คำว่า "<strong>ดำรงอยู่ในกายที่ประณีต</strong>"   ได้แก่  "เกิดในพรหม-</p><p>โลก.  คำว่า   "<strong>ฉะนั้น ฉัน...กะเธอ</strong>"   คือ เพราะเหตุนั้น ฉัน.. กะเธอ  คำ</p><p>ว่า  "<strong>เอาเถอะ</strong>"  เป็นนิบาตลงในอรรถว่าเตือน. คำว่า  "เข้าไปเป็นไปล่วง"</p><p>คือก้าวล่วง ปาฐะว่า  <strong>อุปาติวตฺติโต</strong>  เข้าไปประพฤติล่วง บ้างก็มี.  ใจความ</p><p>ก็อย่างเดียวกันนี้แหละ คำว่า   "<strong>ให้โดดหนีไปด้วยกระบอง</strong>"  คือเอาดุ้นกระ</p><p>บองยาวสี่ศอกตีให้หนีไป. คำว่า   "<strong>ในเหวนรก</strong>"   คือ ในบึงใหญ่ ลึกร้อยชั่ว</p><p>คน.  คำว่า  "<strong>พึงพลาด</strong>"   ได้แก่ ไม่พึงอาจเพื่อจะทำเป็นที่ยึดที่เหยียบในที่ซึ่งพอ</p><p>จะเอามือจับ หรือพอจะวางเท้าได้. ด้วยคำว่า   "<strong>ภิกษุ  เธอเห็นมิใช่หรือ?</strong>"</p><p>นี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงอิทธานุภาพของผู้ที่ดำรงอยู่ในโอวาทของ</p><p>พรหมว่า  "ภิกษุ"  เธอก็ย่อมเห็นพรหมปริษัท ที่ประชุมกัน กระจ่างสว่าง</p><p>๑.  กำลังชมกระมัง? </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 452</p><p>ไสว รุ่งเรือง  โชติช่วงนี้  มิใช่หรือ.  คำว่า  "<strong>ภิกษุทั้งหลาย  มารผู้มีบาป  ได้น้อม</strong></p><p><strong>เอาพรหมบริษัทมาสู่เรา  อย่างนี้แล</strong>"   ความว่า   "ภิกษุทั้งหลาย  มารผู้มี</p><p>บาป  กล่าวอยู่อย่างนี้ว่า "ภิกษุ   เธอก็ย่อมเห็นพรหมบริษัทที่สว่างไสว</p><p>ด้วยยศ และด้วยสิริมิใช่หรือ?   ถึงเธอก็เถอะ ถ้าไม่ก้าวล่วง  คำมหาพรหม</p><p>ทำตามที่พรหมกล่าวกับเธอแล้ว  เธอเองก็จะต้องรุ่งเรื่องด้วยยศ และสิริ</p><p>แบบนี้เหมือนกัน" ก็น้อม คือนำเอาพรหมบริษัทมาสู่เรา. คำว่า  "<strong>แกอย่าสำคัญ</strong></p><p><strong>ไป</strong>"   คือมารผู้มีบาป  แกอย่าสำคัญไปเลย.  คำว่า  "<strong>แกเป็นมารผู้ลามก</strong>"</p><p>คือมาร  ฉันรู้จักแกว่าแกชื่อว่ามาร เพราะฆ่ามหาชน แกชื่อว่าผู้สกปรก</p><p>เพราะกระทำพร้อมด้วยเหล็กอย่างสกปรก คือลามก แก่มหาชน. คำ  </p><p>"<strong>อายุ ทั้งหมด</strong>"  คือ อายุทั้งสิ้น. คำว่า   "<strong>เขาเหล่านั้นแลพึงทราบอย่างนี้</strong>"</p><p>คือพรหมมากล่าวสืบไปว่า  พวกเขาถึงพร้อมด้วยการทำตบะใหญ่อย่างนี้</p><p>เธอ ก็ยังมีกลิ่นน้ำนมพัดมา (ปากยังไม่สิ้นกลิ่นน้ำนม). คำว่า  "<strong>จะกลืนกิน</strong></p><p><strong>แผ่นดิน</strong>"  คือจักกลืนกินแผ่นดินจนหมดเกลี้ยงแล้วถือเอาด้วยตัณหา มานะ</p><p>และทิฏฐิ. คำว่า  "<strong>แกจะเป็นผู้ติดสอยห้อยตามฉัน</strong>." คือแกจะเป็นผู้ติดฉัน</p><p>แจ  หมายความว่า  เมื่อฉันเดินแกก็เดินตาม  ฉันยืนแกก็ยืนข้าง,  ฉันนั่ง  แกก็นั่ง</p><p>ข้าง,  ฉันนอนแกก็นอนข้าง. คำว่า  "<strong>เป็นผู้นอนเฝ้าโยง</strong>"  คือเป็นผู้นอนใน</p><p>เรือนฉัน. คำว่า  "<strong>เป็นผู้พึงกระทำตามความใคร่  เป็นผู้พึงแบกขน</strong>"   ความว่า</p><p>แกเป็นผู้ต้องทำสิ่งที่ฉันต้องการตามความพอใจของตัวฉันเอง  และเมื่อจะ</p><p>แบกขนมา แกก็จะเป็นผู้ต้องทำให้ต่ำกว่า เตี้ยกว่า แม้แต่พุ่มผักไห่เสีย</p><p>อีก. พรหมย่อมพูดรวน  ย่อมระราน พระผู้มีพระภาคเจ้าอย่างนี้ ด้วยคำนี้</p><p>ชื่อว่า  ย่อมพูดรวน  คือพรหมชื่อว่าย่อมพูดรวนก่อนอย่างนี้ว่า    "ภิกษุ</p><p>ถ้าเธอจะกลืนกินแผ่นดินนั้นด้วยตัณหา  เป็นต้น  เธอก็จะเป็นผู้นอนใกล้</p><p>ฉัน  เมื่อฉันเดิน เธอก็จะเดิน ฉันยืน  เธอก็จะยืนฉันนั่ง เธอก็จะนั่ง ฉันนอนเธอ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 453</p><p>ก็จะนอน   ฉันจะปกป้องเธอ แล้วทำเธอให้เป็นคนสนิท  เป็นคนภายใน. ส่วน</p><p>ด้วยบทที่เหลือ ชื่อว่าย่อมระราน. ในบทเหล่านี้แล มีอธิบายดังต่อไปนี้</p><p>พรหมชื่อว่ายอมระรานอย่างนี้ว่า   "ถ้าเธอจะกลืนกินแผ่นดิน เธอก็จะกลาย</p><p>เป็นผู้นอนในเรือนฉัน  คอยฉันเดินเป็นต้นแล้ว  จึงจะเดิน  จะยืน  จะนั่ง  หรือจะ</p><p>นอน  จะถืออารักขาฉันในเรือนฉัน  ฉันจะทำเธอตามความใคร่  และจะทำเธอ</p><p>ให้แบกขนอะไรไปต่ำเสียยิ่งกว่ากอผักไห่".   แต่พรหมนี้อาศัยความถือ</p><p>ตัว  ฉะนั้นในที่นี้จึงหมายเอาเพียงการระรานเท่านั้น  ในเรื่องน้ำเป็นต้น</p><p>ก็ทำนองนี้เหมือนกัน.</p><p>         บัดนี้   พระผู้มีพระภาคเจ้าครั้นตรัสคำเป็นต้นว่า อีกอย่างหนึ่ง ของ</p><p>เธอ ฉัน พรหม แล้วมาทรงคิดว่า   พรหมนี้อาศัยความถือตัว จึงสำคัญ</p><p>ว่า  "ข้า ย่อมรู้"  เป็นผู้ถูกสมมติโดยยศของตัวเอง  จึงไม่เห็นอะไรสักนิด</p><p>ที่สามารถจะถูกต้องร่างกายได้  ควรข่มอีกหน่อย แล้วจึงทรงเริ่มเทศนานี้.</p><p>         ในคำเหล่านั้น คำว่า "<strong>ย่อมรู้ชัดคติด้วย</strong>"  ความว่า  ฉัน ย่อมรู้ชัดซึ่ง</p><p>ความสำเร็จด้วย.   คำว่า   "<strong>และความรุ่งเรือง</strong>"  คือฉันย่อมรู้ชัดซึ่งอานุ-</p><p>ภาพด้วย. คำว่า <strong>เป็นผู้ยิ่งใหญ่ ขนาดนี้</strong>   "คือเป็นผู้มียศใหญ่  มีบริวารมาก."</p><p>คำว่า   "<strong>พระจันทร์และพระอาทิตย์   ย่อมบริหาร   มีประมาณเพียงไร</strong>"</p><p>คือ   พระจันทร์และพระอาทิตย์   ย่อมท่องเที่ยวไปในที่มีประมาณเพียง</p><p>ใด.  คำว่า  "<strong>ทิศทั้งหลาย  สว่างรุ่งเรือง</strong>"  คือ ส่องแสงสว่างรุ่งเรืองในทิศทั้ง</p><p>หลาย หรือว่า ทิศทั้งหลาย ย่อมส่องแสงสว่างรุ่งเรือง เพราะพระจันทร์และ</p><p>พระอาทิตย์เหล่านั้น.  คำว่า "<strong>เพียงนั้น พันโลก</strong>"  คือโลก (ธาตุ) หนึ่งพันโดย</p><p>ประมาณเพียงนั้น อธิบายว่า พันจักรวาล รวมทั้งจักรวาลนี้ด้วย. คำว่า</p><p>"<strong>อำนาจของเธอย่อมเป็นไปในพันจักรวาล</strong>"   คืออำนาจของเธอย่อมเป็นไปใน</p><p>พันจักรวาลนี้. คำว่า  "<strong>เธอย่อมรู้ ซึ่งสัตว์อื่นที่ยิ่งกว่าสัตว์อื่น</strong>"  (คือต่างชั้น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 454</p><p>กับ, แตกต่างกัน) คือ เธอย่อมรู้จักสัตว์ที่มีระดับต่างกันคือ สูง ต่ำ เลว</p><p>ประณีต ในพันจักรวาลนี้. คำว่า  "<strong>และผู้มีราคะและผู้ไม่มีราคะ</strong>"  คือไม่ใช่แต่</p><p>รู้จักสัตว์ที่มีระดับแตกต่างกันว่า คนนี้เป็นผู้ยิ่งใหญ่ คนนี้เป็นคนปกติ (คน</p><p>ธรรมดาสามัญ) ดังนี้เท่านั้น หากแต่ยังรู้จักคนที่ยังมีราคะ และปราศจากราคะ</p><p>อย่างนี้ว่า   "คนนี้ยังมีราคะ คนนี้ปราศจากราคะแล้ว". คำว่า  "<strong>ความเป็น</strong></p><p><strong>อย่างนี้ และความเป็นอย่างอื่น</strong>"   คือ  จักรวาลนี้เรียกว่า  ความเป็นอย่าง</p><p>นี้  จักรวาล  ๙๙๙ ที่เหลือจากนี้เรียก ความเป็นอย่างอื่น. คำว่า "<strong>การมา</strong></p><p><strong>การไป ของเหล่าสัตว์นี้</strong>"  คือเธอยังรู้ชัดการมาของพวกสัตว์ด้วยอำนาจ</p><p>ปฏิสนธิ  และคติ ด้วยอำนาจจุติ ในพันจักรวาลนี้  พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงข่ม</p><p>ว่า  "ความสำคัญ ก็แลฉันย่อมเป็นผู้ยิ่งใหญ่กว่าเธอ เธอแต่เป็นพรหมในพัน</p><p>จักรวาล ส่วนพรหมเหล่าอื่นจะหาขนาดที่เกินเธอ  ๒๐๐๐,๓๐๐๐,๔๐๐๐,</p><p>๕๐๐๐,๑๐,๐๐๐ และ  ๑๐๐,๐๐๐  ก็ไม่มี, ยังมาทำความสำคัญว่า ข้าใหญ่</p><p>เหมือนพยายามเอาผ้าขี้ริ้ว ๔  ศอกมาทำเป็นขนาดผ้า. คำว่า "<strong>เข้าถึงใน</strong></p><p><strong>ที่นี้</strong>" คือ เข้าถึงชั้นของฌานที่หนึ่งนี้. คำว่า "<strong>เพราะเหตุนั้นเธอจึงไม่รู้จักอัน</strong></p><p><strong>นั้น</strong>"  คือ เพราะเหตุนั้น เธอจึงไม่รู้จักกายนั้น. คำว่า "<strong>ผู้ที่พอๆ  กับเธอก็ไม่</strong></p><p><strong>เลย</strong>."   คือผู้ที่แม้ถึงฐานะที่พึงรู้เท่ากับเธอ  ก็ไม่ใช่เป็นฉัน. คำว่า "รู้ยิ่ง"</p><p>คือรู้อย่างทั่วถึง.  คำว่า  "<strong>พึงต่ำ  แต่ที่ไหน</strong>"  คือ  ก็แหละความเป็นผู้ต่ำ</p><p>กว่า  เธอจะมีแก่ฉัน แต่ที่ไหน?  ได้ยินว่า  พรหมองค์นี้  เป็นผู้เกิดในหน</p><p>หลัง เมื่อยังไม่เกิดการเกิดขึ้นแห่งพระพุทธเจ้าได้บวชเป็นฤาษี ทำการ</p><p>บริกรรมกสิณ ทำให้เกิดสมาบัติ  ไม่เสื่อมจากฌาน  ตายแล้วก็เกิดถือเอา</p><p>อายุ  ๕๐๐  กัปในพรหมโลกชั้นเวหัปผลา ในชั้นฌานที่สี่ ครั้นดำรงอยู่ในที่</p><p>นั้น จนตลอดอายุแล้ว ก็ทำในกำเนิดหนหลัง อบรมฌานที่สามอย่างประณีต </p><p>แล้ว จึงเกิดถือเอาอายุ ๖๔ กัป   ในพรหมโลก ชั้นสุภกิณหา. อบรมฌาน</p><p>ที่สองในชั้นนั้น เกิดถือเอาอายุ  ๘  กัปในชั้นอาภัสสร. ในชั้นนั้น ได้อบรม </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 455</p><p>ฌานที่หนึ่งแล้วก็เกิดเป็นผู้มีอายุกัปหนึ่งในชั้นฌานที่หนึ่ง.      ในตอน</p><p>แรกๆ เขารู้ได้อย่างทั่วถึงทั้งกรรมที่ได้สร้าง ทั้งสถานที่เกิด. แต่เมื่อเวลาล่วง</p><p>ไป เขาลืมหมดทั้งสองอย่าง จึงบังเกิดความเห็นว่าเที่ยงขึ้นมา. เพราะเหตุนั้น</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสกะเขาว่า   "เพราะเหตุนั้น  เธอจึงไม่รู้ถึงอัน</p><p>นั้น ฯลฯ  ฉันพึงต่ำแต่ไหน ?.</p><p>         ทีนั้น พรหมคิดว่า  "พระโคดม ผู้สมณะ มารู้ทั้งอายุ ที่เกิดและกรรม</p><p>ที่สร้างไว้เมื่อก่อนของฉัน, เอาละ ฉันจะถามถึงกรรมที่สร้างไว้เมื่อก่อนกะ</p><p>แก"  ดังนี้แล้ว จึงทูลถามบุพกรรมของตนกะพระศาสดา. พระศาสดาจึง</p><p>ตรัสว่า :-</p><p>         ได้ยินว่า เมื่อก่อน พรหมนี้ได้เกิดในเรือนแห่งตระกูล เห็นโทษใน</p><p>กามทั้งหลายแล้ว จึงคิดว่า  "ฉันจะทำที่สุดของความเกิด ความแก่ และความ</p><p>ตาย" แล้วออกไปบวชเป็นฤาษี  ยังสมาบัติให้เกิดขึ้นแล้ว เป็นผู้ได้ฌาน</p><p>ที่มีอภิญญารองรับ ให้สร้างโรงมุงใบไม้ริมฝั่งแม่น้ำคงคา ฆ่าเวลาด้วยความ</p><p>ยินดีในฌาน.</p><p>         ก็แล ในครั้งนั้น บางครั้งบางคราว ก็มีพวกพ่อค้า ขับเกวียน  ๕๐๐</p><p>เล่มผ่านทะเลทรายมา. ก็แหละในทะเลทราย (นั้น) กลางวันจะไปไม่ได้</p><p>ไปได้แต่กลางคืน. ครั้งนั้น โคที่เทียมคู่แอกของเกวียนเล่มแรกเดินไปแล้ว</p><p>ก็กลับหันหน้ามาตามทางที่มาอีก เกวียนเล่มถัด ๆ มา ก็กลับไปตามๆ กันต่อ</p><p>เมื่อสว่างจึงได้รู้ว่ากลับ. และครั้งนั้น เป็นวันข้ามพ้นทะเลทรายของพวกเขา</p><p>เสียด้วย จึงคิดกั้นว่า    "ฟืน และน้ำหมดเกลี้ยงทั้งนั้น เพราะฉะนั้น คราวนี้พวก</p><p>เราตายแน่"    แล้วก็เอาโคผูกไว้ที่ล้อ พวกคนต่างก็เข้าไปนอนที่ร่มเกวียน.</p><p>         ฝ่ายดาบส เช้าขึ้นมาก็ออกจากบรรณศาลา นั่งมองดูแม่น้ำคงคา</p><p>ที่ประตูบรรณศาลานั่นเอง ได้เห็น (พวกพ่อค้า) แล้ว  ครั้นได้เห็นแม่น้ำคงคา </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 456</p><p>มีห้วงน้ำใหญ่เต็มไหลมาเหมือนลำแก้วมณี จึงคิดว่า  "ในโลกนี้ มีบ้างไหม</p><p>หนอ  พวกสัตว์ที่กำลังลำบาก เพราะไม่ได้น้ำอร่อยเห็นปานนี้.?  เมื่อท่าน</p><p>พิจารณาอยู่อย่างนี้   ก็ได้เห็นกองเกวียนนั้นในทะเลทราย จึงคิดว่า "ขอสัตว์</p><p>เหล่านี้จงอย่าฉิบหาย"   แล้วก็อธิษฐานด้วยอภิญญาจิตว่า ขอให้ลำน้ำใหญ่จง</p><p>ตัดขาดจากนี้หันหน้าไปหากองเกวียนในทะเลทรายเถิด.  พร้อมกับเกิดความ</p><p>คิดขึ้น น้ำก็ไหลไปทะเลทรายนั้น ราวกะว่าขึ้นมาตามคลอง. พวกคนต่างลุก</p><p>ขึ้นเพราะเสียงน้ำได้พบน้ำต่างร่าเริงยินดี  ได้อาบดื่มกันแล้วให้พวกโค</p><p>ดื่มน้ำ เสร็จแล้วก็พากันไปสู่ที่ซึ่งตนต้องการ โดยความปลอดภัย.</p><p>         เมื่อพระศาสดาจะทรงแสดงบุพกรรมนั้น ของพรหมจึงตรัสคาถานี้</p><p>ว่า  :-</p><p>           <strong>"เธอได้ให้พวกคนที่กระหาย ไปเผชิญหน้าเอา</strong></p><p><strong>         ในทะเลทรายร้อนจำนวนมากดื่มน้ำได้</strong></p><p><strong>         นั่นเป็นพรตและศีลวัตรเก่าของเธอ.</strong></p><p><strong>         ฉันตามระลึกได้  คล้ายกะคนหลับแล้วตื่น."</strong></p><p>         ในสมัยอื่นอีก   ดาบสให้สร้างโรงมุงใบไม้  อยู่อาศัยหมู่บ้านชาว</p><p>ป่า. ก็แหละสมัยนั้นพวกโจรโจมตีหมู่บ้านนั้น ถือเอาของมีค่าติดมือ (ต้อน</p><p>ช้างสาร  ) แล้วต้อนวัวและเชลยไปทั้งวัวทั้งหมา ทั้งคนก็ร้องดังลั่น. ดาบสได้</p><p>ยินเสียงนั้น  ก็ใคร่ครวญว่า มันอะไรกันหนอ   ก็รู้ว่า  "ภัยเกิดขึ้นแก่พวก</p><p>คน"  จึงคิดว่า  "เมื่อเราเห็นอยู่ ขอสัตว์เหล่านี้ จงอย่าฉิบหาย"  แล้วก็เข้าฌาน</p><p>ซึ่งมีอภิญญารองรับ  ออกแล้วก็นิรมิตกองทัพสี่เหล่าที่เตรียมพร้อมกำลังเดิน</p><p>มาสวนทางมากับพวกโจรด้วยอภิญญาจิต.  พวกโจรได้เห็นก็พากันเข้าใจ</p><p>ว่า  "พระราชา"  จึงทิ้งการปล้นหลีกไป ดาบสอธิษฐานว่า  "อันใดเป็นของ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 457</p><p>ผู้ใด  อันนั้น ก็จงเป็นของของผู้นั้นนั่นแล. ของนั้นก็ได้เป็นอย่างนั้นนั่นแล.</p><p>มหาชนก็ถึงความปลอดภัย.  พระศาสดาเมื่อจะทรงชี้บุพกรรมแม้นี้ของ</p><p>พรหมนั้น จึงตรัสพระคาถานี้ว่า :-</p><p>           <strong>"เธอได้ปล่อย</strong><sup>๑</sup><strong>คนที่ถูกต้อน  ของที่พึงเอา</strong></p><p><strong>         ซึ่งกำลังถูกนำไปที่ตระกูลเนื้อทรายใด,</strong></p><p><strong>         นั้นเป็นพรต  และศีลวัตรเก่าของเธอ,</strong></p><p><strong>         ฉันตามระลึกได้คล้ายกะคนหลับแล้วตื่น".</strong></p><p>คำที่ว่าตระกูลเนื้อทรายในที่นี้  หมายถึงที่ริมฝั่งแม่น้ำคงคา.</p><p>         สมัยอื่นอีก   ตระกูลที่อยู่ตามแม่น้ำคงคาตอนบน การทำสันถวไมตรี</p><p>กับตระกูลที่อยู่ทางแม่น้ำคงคาตอนล่าง  พากันผูกแพ  เรือ  ให้ติดกัน แล้วช่วย</p><p>กันขนเอาของเคี้ยวของกิน และระเบียบของหอมเป็นอันมากมาใส่ แล้วก็มา</p><p>ตามกระแสแม่คงคา. พวกคนก็พากันเคี้ยวกิน ฟ้อนรำ ทำเพลง สนุกสนาน</p><p>กันเต็มที่ เหมือนกะขี่เทพวิมานไป. นาคที่เกิดในแม่น้ำคงคาเห็นเข้าก็เดือด</p><p>ดาลว่า  "คนเหล่านี้   ไม่ทำแม้แต่สัญญาในเรา  คราวนี้  เราจะให้พวกมันถึง</p><p>ทะเลให้ได้."  แล้วก็นิรมิตร่างกายใหญ่โต  แยกน้ำออกเป็นสองส่วน  โผล่มาแผ่</p><p>พังพาน พ่นเสียงฟู่ ๆ อยู่. มหาชนได้เห็นก็กลัว ส่งเสียงหลง.  ดาบสนั่งที่</p><p>บรรณศาลาได้ยินเข้า ใคร่ครวญว่า   "คนพวกนี้ร้องเพลง  ฟ้อนรำ เกิดความ</p><p>สนุกสนานมา  แต่บัดนี้  ร้อง ชนิดเสียงร้องกลัวตาย, อะไรกันหนอ? ได้เห็น</p><p>พญานาคจึงคิดว่า "เมื่อเราเห็นอยู่  ขอสัตว์ทั้งหลาย จงอย่าฉิบหาย"   แล้วก็</p><p>เข้าฌานที่มีอภิญญารองรับ ละร่างแล้วแปลงเป็นเพศครุฑ  แล้วแสดงต่อพญา</p><p>นาค,  พญานาคกลัวหุบพังพานดำนั้นไป (เข้าสู่น้ำ).  มหาชนก็ถึงความ</p><p>๑.  บาลี  อโมจยึ  เข้าใจเป็น  อโมจยิ    จึงแปลตามนี้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 458</p><p>สวัสดี. เมื่อพระศาสดาจะทรงชี้บุพกรรมนี้ของพรหมนั้น จึงตรัสคาถานี้ว่า  :-</p><p>           <strong>"เธอได้ใช้กำลังครอบงำเข้าแก้เรือนที่ถูกนาคโหดร้าย</strong></p><p><strong>         ยึดไว้ในกระแสคงคา  เพราะงานของคน</strong></p><p><strong>         นั้นเป็นพรต  และศีลวัตรเก่าของเธอ.</strong></p><p><strong>         ฉันตามระลึกได้คล้ายกะคนที่หลับแล้วตื่น."</strong></p><p>         ในสมัยอื่นอีก พรหมองค์นี้ บวชเป็นฤาษี  เป็นดาบสชื่อ เกสวะ. โดย</p><p>สมัยนั้น พระโพธิสัตว์ของเรา เป็นมาณพ ชื่อ กัปป์ เป็นลูกศิษย์ติดสอยห้อย</p><p>ตามท่านเกสวะ รับสนองกิจการงาน ประพฤติถูกอกถูกใจ ถึงพร้อมด้วย</p><p>ความรอบรู้  เป็นผู้ประพฤติประโยชน์.  เว้นนายกัปป์แล้วเกสวะ  ก็ไม่</p><p>สามารถจะเป็นไปได้. เพราะได้อาศัยนายกัปป์นั้นแหละ เกสวะจึงเลี้ยงชีพ</p><p> ได้. พระศาสดาเมื่อจะทรงแสดงบุพกรรมแม้นี้ ของพรหมนั้น จึงตรัสพระ</p><p>คาถานี้ว่า:-</p><p>           <strong>"ก็ฉันเป็นนายกัปป์  ติดสอยห้อยตามเธอ,</strong></p><p><strong>         เธอก็ได้เข้าใจว่าฉันมีความรอบรู้  มีพรต,</strong></p><p><strong>         นั้นเป็นพรต  เป็นศีลวัตรเก่าของเธอ,</strong></p><p><strong>         ฉันตามระลึกได้  คล้ายกะหลับแล้วตื่น"</strong></p><p>         พระศาสดาได้ทรงประกาศกรรมที่ทำแล้วในอัตภาพต่างๆ  ของ</p><p>พรหมดังที่ว่ามานี้. ขณะที่พระศาสดากำลังตรัสอยู่นั่นเอง พรหมก็กำหนด </p><p>แล้ว. กรรมทุกอย่างของพรหมนั้น ปรากฏเหมือนรูปที่ปรากฏเมื่อประทีป</p><p>พันดวงลุกโพลงขึ้นฉะนั้น. พรหมนั้น มีจิตเลื่อมใสกล่าวคาถานี้ว่า  :- </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 459</p><p>                  <strong>"เธอรู้ชัดอายุของฉันนี้แน่นอนเธอรู้แม้สิ่งอื่น ๆ</strong></p><p><strong>         เหมือนอย่างพระพุทธเจ้า</strong></p><p><strong>         อานุภาพอันเธอให้ลุกโพลงแล้วนี้</strong></p><p><strong>         ก็อย่างนั้นแล  ย่อมยังพรหมโลกให้สว่าง  ตั้งอยู่."</strong></p><p>         ที่นั้น  เมื่อจะทรงประกาศความเป็นผู้เท่าเทียมกับผู้หาใครเท่าเทียมไม่</p><p>ได้   แม้ยิ่งขึ้นไปแก่พรหมองค์นั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า จึงตรัสคำเป็นต้น</p><p>ว่า ซึ่งแผ่นดินแล  ฉัน พรหม. ในคำเหล่านั้น คำว่า  "<strong>ไม่เป็นไปตาม เพราะอรรถ</strong></p><p><strong>ว่าเป็นแผ่นดินแห่งแผ่นดิน</strong>" ความว่า ไม่เป็นไปตามได้แก่  ไม่ถึงเพราะ</p><p>ความเป็นแผ่นดินแห่งแผ่นดิน. ถามว่า นั้น ได้แก่อะไรเล่า?  ตอบว่า ได้</p><p>แก่พระนิพพาน. ก็แลพระนิพพานนั้น ชื่อว่าไม่ถึงโดยความเป็นแผ่นดิน</p><p>เพราะความที่พระนิพพานนั้น  พ้นจากสภาวะที่ถูกปัจจัยทุกอย่างปรุง</p><p>แต่ง. คำว่า "<strong>รู้ยิ่งซึ่งพระนิพพานนั้น</strong>"  ความว่า  "รู้คือทำพระนิพพานนั้นให้</p><p>แจ่มแจ้งแล้ว.  คำว่า  "<strong>ไม่เพียงพอกะแผ่นดิน</strong>"   ความว่า "เราไม่ถือเอาแผ่นดิน</p><p>ด้วยการถือเอาด้วยอำนาจตัณหา ทิฏฐิ และมานะ. แม้ในน้ำเป็นต้น ก็ทำนอง</p><p>เดียวกันนี้แหละ.   ส่วนความพิสดารพึงทราบตามแบบที่กล่าวแล้วในมูล</p><p>ปริยายสูตรนั่นแล. พรหมนี้ แสดงอักขระว่า "ทั้งหมด เพราะความที่ตนเป็น</p><p>ผู้กล่าวคำนี้ว่า "<strong>ถ้า แล ของเธอ ผู้นิรทุกข์ แห่งทั้งหมด</strong>" เพราะอรรถว่าทั้ง</p><p>หมด     แล้วเอาความผิดในอักขระมากล่าว.    แต่พระศาสดาทรงเป็นผู้</p><p>สามารถจึงทรงหมายเอาสิ่งใดมาตรัสว่า  "ทั้งหมด. พรหมจึงกล่าวว่า เธอหมาย</p><p>เอาหมดทั้งหมดมากล่าวว่า ทั้งหมด เธอพูดว่า ไม่เป็นไปตาม เพราะอรรถ</p><p>ว่า ทั้งหมด  ถ้าสิ่งที่ไม่เป็นไปตามทั้งหมดไม่มี สิ่งที่ไม่เป็นไปตามของสิ่ง</p><p>นั้นก็มี  ขอให้คำของเธอจงอย่าเป็นคำที่เปล่าๆ  เท่านั้นเลย  อย่าเป็นคำที่ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 460</p><p>ว่างๆ  เท่านั้นเลย  แล้วก็ข่มพระศาสดาด้วยมุสาวาท  (คือหาว่าทรงพูด</p><p>เท็จ) ว่า   ขอให้คำของท่านจงอย่าเป็นคำที่เปล่าๆ จงอย่าเป็นคำที่ว่างๆ</p><p>ดังนี้</p><p>         ส่วนพระศาสดาทรงเป็นนักพูดเสียยิ่งกว่าพรหมนี้   ตั้งร้อยเท่าพัน</p><p>เท่า ฉะนั้น เมื่อจะทรงนำเอาเหตุมาเพื่อย่ำยีคำพูดของพรหมนั้นว่า ฉันจะ</p><p>กล่าวถึงสภาวะทั้งหมดฉันจะกล่าวสภาวะที่ไม่มีอะไรเป็นไปตาม จงฟัง</p><p>ฉัน จึงตรัสคำเป็นต้นว่า  วิญญาณ ในคำเหล่านั้น คำว่า "วิญญาณ"  ความ</p><p>ว่า พึงเข้าใจแจ่มแจ้ง. คำว่า "เห็นไม่ได้"  ความว่า ชื่อว่าเห็นไม่ได้ เพราะไม่</p><p>เข้าสู่คลองแห่งจักขุวิญญาณ.  แม้ด้วยบททั้งสอง  (นี้)  พระผู้มีพระภาค</p><p>เจ้าตรัสถึงพระนิพพานนั่นเอง. คำว่า  "ไม่มีที่สุด"  ความว่า  "ชื่อว่าหาที่สุด</p><p>ไม่ได้   เพราะพระนิพพานนี้นั้น   เว้นจากระหว่างแห่งการเกิดและการ</p><p>เสื่อม.  สมจริงดังคำที่พระผู้มีพระภาคเจ้าแม้ตรัสไว้แล้วว่า</p><p>           <strong>"สัตว์ทั้งหลายมีที่สุด  พระนิพพานที่ไม่เกิด  ไม่มีที่สุด</strong></p><p><strong>         สัตว์ทั้งหลาย  ไม่ปรากฏในที่สุด</strong></p><p><strong>         เราได้ประกาศที่สุดในสัตว์แล้ว."</strong></p><p>คำว่า    "<strong>เข้าถึงแสงทั้งหมด</strong>"      ได้แก่สมบูรณ์ด้วยแสงโดยประการทั้ง</p><p>ปวง. จริงอยู่ นอกจากพระนิพพานแล้ว ไม่มีสิ่งอื่นที่มีแสงกว่า มีความโชติ</p><p>ช่วงกว่า มีที่สุดที่หมดจดกว่า หรือขาวกว่า อีกอย่างหนึ่ง พระนิพพาน เป็น</p><p>แดนเกิดจากที่ทั้งปวงทีเดียว   ในที่แห่งใดแห่งหนึ่ง   ไม่ใช่ไม่มี   เพราะ</p><p>ฉะนั้น จึงชื่อว่า เป็นแดนเกิดโดยประการทั้งปวง จริงอยู่  ในทิศตะวันออกเป็น</p><p>ต้น ชื่อว่าในทิศโน้น ไม่พึงกล่าวว่า ไม่มีพระนิพพาน.     อีกอย่างหนึ่ง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 461</p><p>คำว่า "<strong>แสง</strong>"  เป็นชื่อของท่า. ชื่อว่ามีท่าทุกแห่ง เพราะทุกแห่งมีท่า. เขาเล่า</p><p>เกี่ยวกับพระนิพพานว่า ผู้อยากจะข้ามมหาสมุทรโดยที่ใดๆ ที่นั้นๆ แล้ว</p><p>ย่อมเป็นท่า,  ชื่อว่าที่ที่ไม่ใช่ท่า ย่อมไม่มี ฉันใด ในกัมมัฏฐาน ๓๘ อย่าง</p><p>ผู้ประสงค์จะข้ามไปพระนิพพานด้วยหัวข้อสำคัญใดๆ หัวข้อนั้นๆ แล ย่อม</p><p>เป็นท่า, ไม่มีกัมมัฏฐานที่ชื่อว่าไม่เป็นท่าของพระนิพพาน ฉันนั้นเหมือน</p><p>กัน,  เพราะเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า "เป็นท่าทุกแห่ง". คำ</p><p>ว่า  "<strong>นั้นแห่งแผ่นดิน  เพราะอรรถว่าแผ่นดิน</strong>"  ความว่า   "พระนิพพาน</p><p>นั้น เป็นสภาพที่ไม่เป็นไปตามแผ่นดิน เพราะอรรถว่าแผ่นดิน และไม่เป็น</p><p>ไปตามน้ำเป็นต้น อื่นจากแผ่นดินนั้น เพราะสภาพแห่งน้ำเป็นต้น. พระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้าทรงตั้งพระดำรัสว่า ธรรมชาติที่เป็นไปในภูมิ ๓ ทั้งหมดอัน</p><p>เป็นวิสัยของบุคคลแบบเธอ  อันใด   ธรรมชาตินั้น  เป็นธรรมชาติที่พึงรู้</p><p>แจ้ง     เห็นไม่ได้ไม่มีที่สุด     ท่าทุกแห่งเป็นธรรมชาติที่ไม่เป็นไปตาม</p><p>(อะไร ๆ) เพราะอรรถว่าทั้งหมดของธรรมชาติ ทั้งหมดนั้น ดังนี้.</p><p>         ลำดับนั้น พรหมถูกพระศาสดาบังคับให้สละสิ่งที่ถือไว้แล้วๆ เมื่อมอง</p><p>ไม่เห็นอะไรที่พึงถือเอาก็ใคร่จะทำลัทธิไว้  จึงพูดว่า   "เอาเถิดถ้าอย่าง</p><p>นั้น ฉันจะหายตัวแก่แก นะผู้นิรทุกข์!"  ในคำเหล่านั้น คำว่า "<strong>ฉันจะหาย</strong></p><p><strong>ตัว</strong>"  ความว่า พรหมกล่าวว่า  ฉันจะกระทำปาฏิหาริย์ไม่ให้ใครเห็นตัว.</p><p>คำว่า  "<strong>ถ้าเธอสามารถ</strong>" ความว่า ถ้าเธอสามารถ  ก็จงทำปาฏิหาริย์ที่หายตัว</p><p>ได้จริงๆ เพื่อความหายตัวแก่ฉันซิ. คำว่า  "<strong>เธอไม่สามารถจะหายตัวแก่ฉัน</strong></p><p><strong>หรอก</strong>" ความว่า เธอจะไม่สามารถเพื่อจะหายตัวแก่ฉันได้หรอก.  ถาม</p><p>ว่า ก็แล พรหมนี้ เป็นผู้ใคร่จะทำอะไร?   ตอบว่า เป็นผู้ใคร่เพื่อจะไปสู่ปฏิสนธิ</p><p>ดังเดิม.    จริงอยู่ อัตภาพที่ได้จากปฏิสนธิดั้งเดิมของพวกพรหมเป็นสิ่ง</p><p>ละเอียดเป็นที่พึ่งแก่ผู้อื่นไม่ได้   ย่อมดำรงอยู่ด้วยกายที่ถูกสร้างอย่างยิ่ง (อภิสัง</p><p>ขาร) นั่นเอง. พระศาสดาไม่ได้ประทานเพื่อไปสู่ปฏิสนธิดั้งเดิมแก่พรหม </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 462</p><p>นั้น. หรือเมื่อไม่ไปสู่ปฏิสนธิดั้งเดิม  พรหมพึงทำตัวให้หายไปแล้วเป็นผู้ที่ไม่มี</p><p>ใครมองเห็นด้วยความมืดใด. พระศาสดาก็ทรงบรรเทาความมืดนั้นเสีย</p><p>แล้ว เพราะฉะนั้นพรหมจึงไม่สามารถจะหายตัวได้. เมื่อเขาไม่สามารถ</p><p>แอบซ่อนในวิมาน  จึงแอบซ่อนที่ไม้กัลปพฤกษ์ นั่งกระหย่งอยู่. พวกพรหมก็</p><p>ทำการเยาะเย้ยว่า   พกพรหมนี้แล   แอบซ่อนในวิมาน  แอบซ่อนที่ไม้</p><p>กัลปพฤกษ์  นั่งกระหย่งอยู่. พรหม  ท่านชื่อว่า ย่อมก่อให้เกิดสัญญาว่า   "ข้าจะ</p><p>หายตัว"  เขาถูกพวกพรหมเยาะเย้ยเอา  ก็แสนจะอับอายขายหน้า.</p><p>         คำว่า   เมื่อพรหมพูดอย่างนั้น  "<strong>ฉัน ภิกษุทั้งหลาย</strong>"  ความว่า ภิกษุทั้ง</p><p>หลาย เมื่อพรหมนั้นกล่าวอย่างนั้นว่า  "เอาละ ถ้าอย่างนั้น แก่เธอ ผู้นิรทุกข์</p><p>ฉันจะหายตัว  ฉันมองเห็นว่าพรหมนั้นไม่สามารถจะหายตัวได้  จึงได้กล่าวคำ</p><p>นี้.  คำว่า  "<strong>ฉันได้กล่าวคาถานี้</strong>"   ความว่า ถามว่า ทำไมพระผู้มีพระภาคเจ้า</p><p>จึงได้ตรัสพระคาถา?  ตอบว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงคิดว่า พวกพรหมจง</p><p>อย่ามีโอกาสพูดอย่างนี้ว่า  "ใครจะสามารถทราบได้อย่างไรว่า  ในที่นี้</p><p>มีพระโคดมผู้เป็นสมณะ หรือไม่มี  จึงได้ตรัสพระคาถาแล้วเสด็จหายพระองค์</p><p>ไป.</p><p>         ในคำเหล่านั้น   บาทพระคาถาว่า   "<strong>ฉันได้มองเห็นภัยในภพนั่น</strong></p><p><strong>แล</strong>"  ความว่า ฉันได้มองเห็นภัยในภพโดยแท้. บาทพระคาถาว่า  "<strong>ภพและผู้</strong></p><p><strong>แสวงหาวิภพ</strong>" ความว่า  เห็นภพของสัตว์แม้ทั้งสามอย่างมีกามภพเป็นต้น</p><p>นี้   เห็นผู้แสวงหาวิภพ คือแสวงหาอยู่ ได้แก่ เสาะหาอยู่ ซึ่งวิภพ และเห็น</p><p>(ภัย) ในภพนั่นแลเนืองๆ.คำว่า  "<strong>ไม่พร่ำหาภพ</strong>" ความว่า ไม่บ่นพร่ำ คือไม่</p><p>แสวงหาภพไร ๆ ด้วยอำนาจตัณหาและทิฏฐิ  บาทคาถาว่า "<strong>และไม่ยึดมั่น</strong></p><p><strong>ความเพลิดเพลิน</strong>"  ความว่า ไม่เข้าถึง คือไม่ได้ถือเอาตัณหาในภพ. พระ</p><p>ศาสดา  เมื่อทรงประกาศความจริงสี่ประการ ทรงแสดงพระธรรมด้วยประ</p><p>การฉะนี้. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 463</p><p>         เมื่อทรงเทศน์จบ พรหมประมาณหมื่นองค์  ยังวิปัสสนาให้ถือเอาครรภ์</p><p>(ตั้งท้องแล้วก็คลอดเหมือนข้าวกล้าตั้งท้องแล้วก็ออกรวง)  ตามแนวแห่งเทศนา</p><p>แล้วก็ดื่มน้ำอมฤตคือมรรคผล.</p><p>         คำว่า   "<strong>เป็นผู้เกิดจิตเป็นอัศจรรย์พิลึก พิลั่นแล้ว</strong>"  ความว่า เป็นผู้เกิด</p><p>อัศจรรย์ เกิดความหลากใจ และเกิดความยินดีแล้ว. บาทพระคาถาว่า "<strong>ทรง</strong></p><p><strong>ถอนภพพร้อมทั้งรากเหง้าได้แล้ว</strong>"  ความว่า  ทรงถอน  คือทรงรื้อ  ได้</p><p>แก่ทรงกระชากภพพร้อมทั้งรากเหง้า     ของเทวดาและมนุษย์เป็นอัน</p><p>มาก แม้เหล่าอื่น ด้วยเทศนานั้นๆ ของพระองค์ควงไม้โพธิ์.</p><p>         ก็แลในสมัยนั้น มารผู้มีบาป เป็นผู้อันความโกรธครอบงำแล้ว คิด</p><p>ว่า   "เมื่อเราท่องเที่ยวอยู่นั่นแหละ พรหมประมาณหมื่นองค์ เป็นไปล่วงอำนาจ</p><p>เราไปได้ เพราะพระโคดมผู้สมณะแสดงธรรม จึงเข้าสิงในร่างของพรหม-</p><p>ปาริสัชชะองค์ใดองค์หนึ่ง  เพราะความเป็นผู้ถูกความโกรธครอบงำแล้ว</p><p>เพื่อทรงแสดงมารนั้น จึงตรัสคำเป็นต้นว่า  "ครั้งนั้นแล" ภิกษุทั้งหลาย, ดังนี้.</p><p>บรรดาคำเหล่านั้น คำว่า  "<strong>หากแกตามตรัสรู้อย่างนี้</strong>"  ความว่า หากแกมา</p><p>ตามตรัสรู้ความจริงสี่อย่างด้วยตนอย่างนี้. คำว่า "<strong>อย่าน้อมหมู่สาวกเข้า</strong></p><p><strong>ไป</strong>" ความว่า อย่าน้อมเอาธรรมนั้นเข้าไปในสาวกที่เป็นคฤหัสถ์ หรือสาวกที่</p><p>เป็นบรรพชิต.  คำว่า  "<strong>ตั้งอยู่ในกายทราม</strong>"  ความว่า  ดำรงอยู่ในอบาย</p><p>ทั้ง ๔.  คำว่า  "<strong>ตั้งอยู่ในกายประณีต</strong>"  ความว่า  ดำรงอยู่ในพรหมโลก.</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสคำนี้หมายเอาพวกใคร?  ตรัสหมายเอาพวกดาบส</p><p>และปริพพาชกที่เป็นนักบวชในลัทธิภายนอก. ความจริงมีอยู่ว่า เมื่อยังไม่</p><p>เกิดยุคแห่งการเกิดพระพุทธเจ้า  พวกกุลบุตรบวชเป็นดาบส  ไม่เลือก</p><p>อะไรๆ ของใครๆ เที่ยวเร่ร่อนไปคนเดียว  บังเกิดสมาบัติ แล้วก็เข้าถึงพรหม</p><p>โลก. พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสหมายเอาพวกเหล่านั้น  บาทคาถาว่า ผู้นิรทุกข์ ! </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 464</p><p>แกไม่ได้เอ่ยถึงกุศลเลย  ความว่า  ผู้นิรทุกข์ แกไม่ได้เอ่ยถึงกุศล  ไม่สั่ง</p><p>สอน ไม่กล่าวธรรมกถา แก่คนเหล่าอื่น ข้อนั้นเป็นการดีกว่า. คำว่า "จงอย่า</p><p>สั่งสอนผู้อื่น      ความว่า    แกอย่าเที่ยวแสวงหามนุษยโลก    เป็นเวลา</p><p>เทวโลก  เป็นเวลา  พรหมโลกเป็นเวลา  นาคโลกเป็นเวลา  จงนั่งฆ่าเวลาด้วยความ</p><p>สุขในฌานในมรรค และในผลในที่เดียว. คำว่า "<strong>เพราะความเป็นผู้ไม่พูดพร่ำ</strong>"</p><p>ความว่า เพราะความเป็นผู้ไม่คุยโว. คำว่า "<strong>และเพราะความเป็นการเชื้อเชิญ</strong></p><p><strong>ของพรหม</strong>"   ความว่า และเพราะคำเชื้อเชิญของพกพรหม ด้วยตำแหน่งแห่ง</p><p>พรหม  ผู้มีโอกาสพร้อมโดยนัยเป็นต้นว่า    "ผู้นิรทุกข์  นี้แล   เป็นของ</p><p>เที่ยง. คำว่า  "ตสฺมา"  แปลว่า เพราะเหตุนั้น. คำว่า "พรหมนิมันตนิก"</p><p>นั่นแล เป็นชื่อ เป็นคำสำหรับนับ เป็นคำที่รู้พร้อมกัน เป็นคำแต่งตั้ง เกิด</p><p>แล้ว  แต่คำร้อยแก้วนี้.  คำที่เหลือในที่ทั้งปวงตื้นแล้วทั้งนั้น  ดังนี้แล.</p><p>                         <em>จบอรรถกถาพรหมนิมันตนิกสูตรที่  ๙ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 465</p><p>                          <strong>๑๐.  มารตัชชนียสูตร</strong></p><p>         [๕๕๗ ] ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้.</p><p>         สมัยหนึ่ง  พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่  ณ  มิคทายวัน ในเภสกลาวัน</p><p>เขตเมืองสุงสุมารคีระ  ในภัคคชนบท.</p><p>         ครั้งนั้น  ท่านพระมหาโมคคัลลานะจงกรมอบยู่ในที่แจ้ง ถูกมารผู้ลามก</p><p>เข้าไปในท้องในไส้  ได้มีความดำริว่า   "ท้องเราเป็นดั่งว่ามีก้อนหินหนักๆ</p><p>และเป็นเช่นกะทออันเต็มด้วยถั่วหมัก  เพราะเหตุอะไรหนอ.  จึงลงจากจงกรม</p><p>แล้วเข้าไปสู่วิหาร นั่งอยู่บนอาสนะที่ปูไว้. ครั้นนั่งแล้ว ได้ใส่ใจถึงมารที่ </p><p>ลามกด้วยอุบายอันแยบคายเฉพาะตน.</p><p>         [๕๕๘]  ท่านพระมหาโมคคัลลานะได้เห็นมารผู้ลามก  เข้าไปในท้อง</p><p>ในไส้แล้ว ครั้นแล้วจึงเรียกว่า "มารผู้ลามก  ท่านจงออกมา ท่านจงออก</p><p>มา  ท่านอย่างเบียดเบียน  พระตถาคตเจ้าและสาวกของพระตถาคต เจ้า</p><p>เลย  การเบียดเบียนนั้นอย่าได้มีเพื่อโทษไม่เป็นประโยชน์เพื่อทุกข์แก่ท่าน</p><p>ตลอดกาลนาน"</p><p>         ลำดับนั้น มารผู้มีบาปมีความดำริว่า "สมณะนี้ไม่รู้และไม่เห็นเรา</p><p>จึงกล่าวว่า  "มารผู้ลามก  ท่านจงออกมา ท่านจงออกมา ท่านอย่าเบียดเบียน</p><p>พระตถาคตเจ้าและสาวกของพระตถาคตเจ้าเลย การเบียดเบียนนั้น อย่าได้มี</p><p>เพื่อโทษไม่เป็นประโยชน์เพื่อทุกข์แก่ท่านตลอดกาลนาน"  ดังนี้ แล้วจึงดำริ</p><p>ว่า   "แม้สมณะที่เป็นศาสดายังไม่พึงรู้จักเราได้เร็วไว  ก็สมณะที่เป็นสาวก</p><p>ไฉนจักรู้จักเรา. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 466</p><p>         ในขณะนั้น ท่านพระมหาโมคคัลลานะได้บอกมารชั่วว่า   "มารผู้</p><p>ลามก  เรารู้จักท่านแม้ด้วยเหตุนี้แล"  ท่านอย่าเข้าใจว่า   สมณะนี้ไม่รู้จัก</p><p>เรา ท่านเป็นมาร  ท่านมีความดำริว่า  " สมณะนี้ไม่รู้และไม่เห็นเรา  จึงกล่าว</p><p>ว่า  "มารผู้ลามก ท่านออกมา ฯลฯ ก็สมณะที่เป็นสาวกไฉนจักรู้จักเรา." </p><p>         ลำดับนั้น   มารผู้ชั่วได้มีความดำริว่า  "สมณะนี้รู้จักและเห็นเรา</p><p>จึงกล่าวว่า   มารผู้ลามก  ท่านจงออกมา  ฯลฯ การเบียดเบียนนั้น อย่าได้มี</p><p>เพื่อโทษไม่เป็นประโยชน์ เพื่อทุกข์แก่ท่านตลอดกาลนาน"  ดังนี้ แล้วจึงออก</p><p>จากปากท่านพระมหาโมคคัลลานะ แล้วยืนอยู่ที่ข้างบานประตู.</p><p>         [๕๕๙]  ท่านพระมหาโมคคัลลานะ  ได้เห็นมารผู้ลามกยืนอยู่ที่ข้าง</p><p>บานประตู  ครั้นแล้วจึงกล่าวว่า  " มารผู้ลามก  เราเห็นท่าน แม้ที่ข้างบานประตู</p><p>นั้น ท่านอย่าเข้าใจว่า   "สมณะนี้ไม่เห็นเรา" ท่านยืนอยู่แล้วที่ข้างบานประตู</p><p>"มารผู้ลามก  เรื่องเคยมีแล้ว  เราเป็นมารชื่อทูสี  มีน้องหญิงชื่อกาลี ท่าน</p><p>เป็นบุตรน้องหญิงของเรานั้น ท่านนั้นได้เป็นหลานชายของเรา  ครั้งนั้น</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้าพระนามว่ากกุสันธะ  เป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธ-</p><p>เจ้า เสด็จอุบัติขึ้นในโลก พระองค์มีคู่พระมหาสาวกชื่อวิธุระและชื่อสัญชีวะ</p><p>เป็นคู่เจริญเลิศ.  พระสาวกของพระผู้มีพระภาคเจ้าพระนามว่ากกุสันธะ</p><p>ผู้เป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า มีประมาณเท่าใด ในพระสาวกมีประ</p><p>มาณเท่านั้น ไม่มีองค์ใดที่จะสม่ำเสมอด้วยท่านพระวิธุระในทางธรรมเทศนา</p><p>ด้วยเหตุนี้ ท่านพระวิธุระจึงมีนามเกิดขึ้นว่า   "วิธุระ  วิธุระ" ส่วนท่าน</p><p>พระสัญชีวะ ไปสู่ป่าก็ดี ไปสู่โคนต้นไม้ก็ดี ไปสู่เรือนว่างเปล่าก็ดี ย่อมเข้า</p><p>สัญญาเวทยิตนิโรธ  ด้วยความลำบากเล็กน้อย  มารผู้ลามก   เรื่องเคยมี</p><p>แล้ว   ท่านพระสัญชีวะ   นั่งเข้าสัญญาเวทยิตนิโรธอยู่ที่โคนต้นไม้แห่ง</p><p>หนึ่ง. พวกคนเลี้ยงโค พวกคนเลี้ยงปศุสัตว์ พวกคนไถนา และพวกคนเดิน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 467</p><p>ทาง ได้เห็นท่านพระสัญชีวะ นั่งเข้าสัญญาเวทยิตนิโรธอยู่ที่โคนต้นไม้แห่ง</p><p>หนึ่ง ครั้นแล้วได้พูดกันว่า  "ท่านผู้เจริญ   นี่น่าอัศจรรย์แปสกปลาดหนอ</p><p>พระสมณะนี้  นั่งทำกาละเสียแล้ว  ฉะนั้น พวกเราจงเผาท่านเถิด"  ครั้ง</p><p>นั้น คนเหล่านั้นจึงหาหญ้า ไม้ และโคมัยมากองสุมกายท่านพระสัญชีวะ</p><p>เอาไฟจุดเผาแล้วหลีกไป เมื่อล่วงราตรีนั้นแล้ว ท่านพระสัญชีวะออกมา</p><p>จากสมาบัตินั้นแล้วก็สลัดจีวร เวลาเช้านุ่งห่มแล้ว ถือบาตรและจีวรเข้าไปสู่</p><p>บ้านเพื่อบิณฑบาต พวกคนเลี้ยงโค พวกคนเลี้ยงปศุสัตว์ พวกคนไถนา</p><p>และพวกคนเดินทาง ได้เห็นท่านพระสัญชีวะ เที่ยวบิณฑบาต   แล้วก็พูดกัน</p><p>ว่า  "ท่านผู้เจริญ  นี่น่าอัศจรรย์  แปลกปลาดหนอ พระสมณะนี้นั่งทำกาละ</p><p>แล้ว พระสมณะนี้นั้นกลับมีสัญญาอยู่แล้ว"  ด้วยเหตุนี้  ท่านพระสัญชีวะ</p><p>จึงได้มีชื่อเกิดขึ้นว่า  "สัญชีวะ สัญชีวะ." </p><p>         [๕๖๐]  "มารผู้ลามก  ครั้งนั้นแหละ ทูสีมารมีความดำริว่า   "เราไม่</p><p>รู้จักความมาและไปของภิกษุผู้มีศีลมีกัลยาณธรรมเหล่านี้  ถ้ากระไร  เรา</p><p>พึงดลใจพวกพราหมณ์และคฤหบดีว่า  "มาเถิด  พวกท่านจงด่า บริภาษ</p><p>เสียดสี   เบียดเบียนพวกภิกษุผู้มีศีลมีกัลยาณธรรม   ถ้าไฉนภิกษุเหล่า</p><p>นั้น ถูกพวกท่านด่า บริภาษ เสียดสี เบียดเบียนอยู่  พึงมีจิตเป็นอย่างอื่น</p><p>โดยอาการที่ทูสีมารพึงได้ช่อง."</p><p>         ครั้งนั้น    ทูสีมารก็ดลใจพวกพราหมณ์และคฤหบดีตามดำรินั้น</p><p>พวกพราหมณ์และคฤหบดี ฯลฯ ถูกทูสีมารดลใจแล้ว ก็ด่า บริภาษ เสียดสี</p><p>เบียดเบียน พวกภิกษุผู้มีศีลมีกัลยาณธรรมว่า  "ภิกษุเหล่านี้เป็นสมณะหัว</p><p>โล้น เป็นคฤหบดี เป็นค่าง เป็นผู้เกิดแต่หลังเท้าของพรหม" พูดว่า "พวกเรา</p><p>เจริญฌาน พวกเราเจริญฌาน" เป็นผู้คอตก ก้มหน้า  เกียจคร้าน ย่อม</p><p>รำพึง ซบเซา หงอยเหงาอยู่ เหมือนนกเค้าจ้องหาหนูที่กิ่งไม้ ฯลฯ และเหมือน </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 468</p><p>สุนัขจิ้งจอกจ้องหาปลาใกล้ฝั่งน้ำ ฯลฯ  และเหมือนแมวจ้องหาหนูที่ที่ต่อเรือนอัน</p><p>รุงรัง และกองหยากเยื่อ ฯลฯ  และเหมือนลาที่ปลดต่างแล้ว  ต่างก็รำพึง</p><p>ซบเซา เหงาหงอยอยู่ฉะนั้น มารผู้ลามก  ครั้งนั้นมนุษย์เหล่าใดทำกาละ</p><p>ไป มนุษย์เหล่านั้น เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก ย่อมเข้าถึงอบาย ทุคติ</p><p>วินิบาต  นรกโดยมาก.</p><p>         [๕๖๑]  "มารผู้ลามก  ครั้งนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้ทรงพระนาม</p><p>ว่ากกุสันธะ พระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า ตรัสเรียกภิกษุทั้งหลายมาแล้ว</p><p>รับสั่งว่า "ภิกษุทั้งหลาย  พวกพราหมณ์และคฤหบดีถูกทูสีมารดลใจชักชวน</p><p>ว่า มาเถิด  พวกท่านจงด่า บริภาษ เสียดสี เบียดเบียนพวกภิกษุผู้มีศีลมี</p><p>กัลยาณธรรม ถ้าไฉนภิกษุเหล่านั้นถูกพวกท่านด่า บริภาษ เสียดสี เบียดเบียน</p><p>อยู่ พึงมีจิตเป็นอย่างอื่นโดยอาการที่ทูสีมารพึงได้ช่อง ภิกษุทั้งหลาย  มาเถิด</p><p>พวกเธอจงมีจิตสหรคตด้วยเมตตาแผ่ไปสู่ทิศที่  ๑  อยู่เถิด  แผ่ไปสู่ทิศที่</p><p>๒ ก็อย่างนั้น  แผ่ไปสู่ทิศที่ ๓ ก็อย่างนั้น  แผ่ไปสู่ทิศที่  ๔ ก็อย่างนั้นมีจิตสหรคต</p><p>ด้วยเมตตา อันกว้างขวางเป็นใหญ่ หาประมาณมิได้ไม่ มีเวร ไม่มีพยาบาท</p><p>แผ่ไปสู่โลก มีสัตว์ทั้งมวล โดยความมีตนทั่วไป ในที่ทั้งปวง  ทั้งเบื้องบน</p><p>เบื้องต่ำ เบื้องขวาง อยู่ดังนี้เถิด. มีจิตสหรคตด้วยกรุณา... มีจิตสหรคต</p><p>ด้วยมุทิตา...  มีจิตสหรคตด้วยอุเบกขา   แผ่ไปสู่ทิศที่  ๑  อยู่เถิด ไปสู่ทิศ</p><p>ที่ ๒ ก็อย่างนั้น แผ่ไปสู่ทิศที่ ๓ ก็อย่างนั้น แผ่ไปสู่ทิศที่  ๔  ก็อย่างนั้น มี</p><p>จิตสหรคตด้วยอุเบกอันกว้างขวาง เป็นใหญ่ หาประมาณมิได้ ไม่มีเวร</p><p>ไม่มีพยาบาท   แผ่ไปสู่โลกมีสัตว์ทั้งมวล      โดยความมีตนทั่วไปในที่</p><p>ทั้งปวง ทั้งเบื้องบน เบื้องต่ำ เบื้องขวาง อยู่ดังนี้เถิด. ครั้งนั้น ภิกษุทั้งหลาย</p><p>อันพระผู้มีพระภาคเจ้าพระนามว่า    กกุสันธะผู้เป็นพระอรหันตสัมมา-</p><p>สัมพุทธเจ้าทรงสั่งสอน ทรงพร่ำสอนอยู่อย่างนี้  ไปสู่ป่าก็ดี  ไปสู่โคนไม้ก็ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 469</p><p>ดี ไปสู่เรือนว่างเปล่าก็ดี  ก็มีจิตสหรคตด้วยเมตตาแผ่ไปสู่ทิศที่ ๑  อยู่ แผ่ไปสู่</p><p>ทิศที่ ๒ ก็อย่างนั้น แผ่ไปสู่ทิศที่ ๓ ก็อย่างนั้น แผ่ไปสู่ทิศที่   ๔  ก็อย่าง</p><p>นั้น มีจิตสหรคตด้วยเมตตาอันกว้างขวาง เป็นใหญ่ หาประมาณมิได้  ไม่มี</p><p>เวร ไม่มีพยาบาท แผ่ไปสู่โลกมีสัตว์ทั้งมวล    โดยความมีตนทั่วไปในที่</p><p>ทั้งปวง ทั้งเบื้องบน เบื้องต่ำ เบื้องขวางอยู่ดังนี้. มีจิตสหรคตด้วยกรุณา...มี</p><p>จิตสหรคตด้วยมุทิตา...มีจิตสหรคตด้วยอุเบกขา แผ่ไปสู่ทิศที่  ๑ อยู่ แผ่ไปสู่</p><p>ทิศที่ ๒ ก็อย่างนั้นแผ่ไปสู่ทิศที่ ๓ ก็อย่างนั้น แผ่ไปสู่ทิศที่  ๔  ก็อย่างนั้น</p><p>มีจิตสหรคตด้วยอุเบกขา อันกว้างขวาง เป็นใหญ่ หาประมาณมิได้ไม่มี</p><p>เวร ไม่มีพยาบาท แผ่ไปสู่โลกมีสัตว์ทั้งมวล โดยความมีตนทั่วไป    ในที่</p><p>ทั้งปวง ทั้งเบื้องบน เบื้องต่ำ เบื้องขวางอยู่  ดังนี้. </p><p>         [๕๖๒]  "มารผู้ลามก  ครั้งนั้นแล ทูลสีมารมีความดำริว่า  "เราทำอยู่</p><p>แม้ถึงอย่างนี้แล ก็มิได้รู้ความมาหรือความไปของภิกษุผู้มีศีลมีกัลยาณธรรม</p><p>เหล่านี้เลย ถ้ากระไร  เราพึงชักชวนพวกพราหมณ์และคฤหบดีว่า "เชิญท่าน</p><p>ทั้งหลายมาสักการะ เคารพ  นับถือ  บูชาภิกษุทั้งหลายผู้มีศีล  มีกัลยาณ-</p><p>ธรรมกันเถิด   แม้ไฉน   เมื่อภิกษุเหล่านั้น   อันท่านทั้งหลายสักการะ</p><p>เคารพ  นับถือ  บูชาอยู่ พึงมีจิตเป็นอย่างอื่น โดยประการที่ทูสีมารพึงได้</p><p>ช่อง  มารผู้ลามก  ครั้งนั้นแล ทูสีมารจึงชักชวนพราหมณ์และคฤหบดีเหล่า</p><p>นั้นว่า  "เชิญท่านทั้งหลายมาสักการะ  เคารพ  นับถือ  บูชาภิกษุทั้งหลายผู้มี </p><p>ศีลมีกัลยาณธรรมกันเถิด แม้ไฉน   เมื่อภิกษุเหล่านั้น  อันท่านทั้งหลายสักการะ</p><p>เคารพ นับถือ บูชาอยู่  พึงมีจิตเป็นอย่างอื่น โดยประการที่ทูสีมารพึงได้</p><p>ช่อง ดังนี้ มารผู้ลามก ครั้งนั้นแล พราหมณ์และคฤหบดีเหล่านั้น ถูกทูสี</p><p>มารชักชวนแล้วพากันสักการะ เคารพ นับถือบูชาภิกษุทั้งหลายผู้มีศีลมี</p><p>กัลยาณธรรม มารผู้ลามก  สมัยนั้นแลมนุษย์เหล่าใดกระทำกาละไป  มนุษย์</p><p>เหล่านั้น เมื่อกายแตกตายไป ย่อมเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์โดยมาก. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 470</p><p>         [๕๖๓]  มารผู้ลามก  ครั้งนั้นแล พระผู้มีพระภาคเจ้าพระนามว่า</p><p>กกุสันธะ ผู้เป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า  ตรัสเรียกภิกษุทั้งหลายมารับสั่ง</p><p>ว่า ภิกษุทั้งหลาย  พวกพราหมณ์และคฤหบดีอันทูสีมารชักชวนว่า "เชิญ</p><p>ท่านทั้งหลายมาสักการะ เคารพ นับถือ บูชาภิกษุทั้งหลายผู้มีศีลมีกัลยาณ-</p><p>ธรรมกันเถิด     แม้ไฉน     เมื่อภิกษุเหล่านั้นอันท่านทั้งหลายสักการะ</p><p>เคารพ นับถือบูชาอยู่ พึงมีจิตเป็นอย่างอื่น โดยประการที่ทูสีมารพึงได้</p><p>ช่อง ดังนี้."    "ภิกษุทั้งหลาย     เธอทั้งหลายจงมาพิจารณาเห็นในกายว่าไม่</p><p>งาม มีความสำคัญในอาหารว่าเป็นของปฏิกูล มีความสำคัญในโลกทั้งปวงว่า</p><p>ไม่น่ายินดี พิจารณาเห็นในสังขารทั้งปวงว่าเป็นของไม่เที่ยงอยู่เถิด.  "มารผู้</p><p>ลามก  ภิกษุเหล่านั้น อันพระผู้มีพระภาคเจ้าพระนามว่ากกุสันธะผู้เป็นพระ</p><p>อรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงสั่งสอน ทรงพร่ำสอนอยู่อย่างนี้ ไปสู่ป่าก็</p><p>ดี  ไปสู่โคนไม้ก็ดี ไปสู่เรือนว่างเปล่าก็ดี  ก็พิจารณาเห็นในกายว่าไม่</p><p>งาม มีความสำคัญในอาหารว่าเป็นของปฏิกูล มีความสำคัญในโลกทั้งปวงว่า</p><p>ไม่น่ายินดี พิจารณาเห็นในสังขารทั้งปวงว่าเป็นของไม่เที่ยงอยู่."</p><p>         [๕๖๔]  มารผู้ลามก  ครั้งนั้นแล  เวลาเช้า พระผู้มีพระภาคเจ้าพระ</p><p>นามว่ากกุสันธะ ผู้เป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า ครองสบง แล้วทรง</p><p>บาตร และจีวร มีท่านพระวิธุระเป็นปัจฉาสมณะเสด็จเข้าไปสู่บ้านเพื่อบิณฑ-</p><p>บาต มารผู้ลามก  ครั้งนั้นแล ทูสีมารเข้าสิงเด็กคนหนึ่ง แล้วเอาก้อนหิน</p><p>ขว้างที่ศีรษะท่านพระวิธุระศีรษะแตก. มารผู้ลามก  ครั้งนั้นแล ท่านพระ</p><p>วิธุระศีรษะแตกเลือดไหลอยู่  เดินตามเสด็จพระผู้มีพระภาคเจ้าพระนามว่า</p><p>กกุสันธะ ผู้เป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าไปข้างหลัง. มารผู้ลามก  ครั้งนั้น</p><p>แล พระผู้มีพระภาคเจ้าพระนามว่ากกุสันธะ ผู้เป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า</p><p>ทรงชำเลืองดูเหมือนช้างชายตาดูด้วยตรัสว่า    "ทูสีมารนี้มิได้รู้ประมาณเลย" </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 471</p><p>มารผู้ลามก    ก็แหละทูสีมารเคลื่อนแล้วจากที่นั้น   และเข้าถึงมหานรก</p><p>พร้อมด้วยพระกิริยาที่ชำเลืองดู.</p><p>         [๕๖๕]  มารผู้ลามก  ก็มหานรกนั้นแลมีชื่อ ๓ อย่าง ชื่อฉผัสสายตนิกะ</p><p>ก็มี  ชื่อสังกุสมาหตะก็มี  ชื่อปัจจัตตเวทนียะก็มี  มารผู้ลามก   ครั้งนั้น</p><p>แล พวกนายนิรยบาลเข้ามาหาเราแล้วบอกว่า "เมื่อใดแลหลาวเหล็กกับหลาว</p><p>เหล็กมารวมกันที่กลางหทัยของท่าน เมื่อนั้นท่านพึงรู้ว่า   "เราไหม้อยู่ในนรก</p><p>พันปีแล้ว." มารผู้ลามก  เรานั้นแล หมกไหม้อยู่ในมหานรกนั้นหลายปี</p><p>หลายร้อยปี  หลายพันปี  และหมกไหม้อยู่ในอุสสทะนรกแห่งมหานรกนั้น</p><p>แล เสวยทุกขเวทนาหนักกว่าก่อนอีกหมื่นปี  มีศีรษะเหมือนศีรษะมนุษย์ก็</p><p>มี เหมือนศีรษะปลาก็มี."</p><p>                  <strong>[๕๖๖]  ทูสีมารประทุษร้ายพระสาวกชื่อวิธุระ  และ</strong></p><p><strong>         พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้ประเสริฐพระนามว่ากกุสันธะ   แล้ว</strong></p><p><strong>         ไหม้อยู่ในนรกใด นรกนั้นเป็นเช่นไร ทูสีมารประทุษร้ายพระ</strong></p><p><strong>         สาวกชื่อวิธุระและพระผู้มีพระภาคเจ้าผู้ประเสริฐพระนามว่า</strong></p><p><strong>         กกุสนะ แล้วไหม้อยู่ในนรกใด นรกนั้นเป็นเช่นนี้ คือมีหลาว</strong></p><p><strong>         เหล็กร้อยหนึ่ง    ล้วนให้ทุกขเวทนาเกิดขึ้น    ภิกษุใดเป็น</strong></p><p><strong>         พระสาวกของพระพุทธเจ้า ย่อมรู้จักนรกนั้น มารประทุษร้ายภิกษุ</strong></p><p><strong>         เช่นนั้น ย่อมประสบทุกข์อย่างหนัก วิมานทั้งหลายตั้งอยู่ใน</strong></p><p><strong>         ท่ามกลางสระ มีความตั้งอยู่ตลอดกัป มีสีเหมือนแก้วไพฑูรย์</strong></p><p><strong>         มีความรุ่งเรือง มีรัศมีโชติช่วง เป็นประภัสสร พวกนาง</strong></p><p><strong>         อัปสรมีวรรณะต่างๆ  เป็นอันมาก  ฟ้อนรำอยู่ที่วิมานเหล่านั้น</strong></p><p><strong>         ภิกษุใดเป็นสาวกของพระพุทธเจ้า ย่อมรู้จักวิมานนั้น มาร </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 472</p><p>           <strong>ประทุษร้ายภิกษุเช่นนั้น ย่อมประสบทุกข์อย่างหนัก ภิกษุใด</strong></p><p><strong>         แล อันพระพุทธเจ้าทรงเตือนแล้ว เมื่อภิกษุสงฆ์เห็นอยู่  ยัง</strong></p><p><strong>         ปราสาทของมิคารมารดาให้ไหวด้วยปลายนิ้วเท้า ภิกษุใดเป็น</strong></p><p><strong>         สาวกของพระพุทธเจ้า ย่อมรู้จักเหตุนั้น มารประทุษร้ายภิกษุ</strong></p><p><strong>         เช่นนั้น ย่อมประสบทุกข์อย่างหนัก ภิกษุใดเข้มแข็งด้วยกำลัง</strong></p><p><strong>         ฤทธิ์  ยังเวชยันตปราสาทให้ไหวด้วยปลายนิ้วเท้า และยังพวก</strong></p><p><strong>         เทวดาให้สังเวช ภิกษุใดเป็นสาวกของพระพุทธเจ้า ย่อมรู้จัก</strong></p><p><strong>         เหตุนั้น มารประทุษร้ายภิกษุเช่นนั้น ย่อมประสบทุกข์อย่าง</strong></p><p><strong>         หนัก    ภิกษุใดทูลสอบถามท้าวสักกะในเวชยันตปราสาท</strong></p><p><strong>         ว่า   ท่านผู้มีอายุ  ท่านย่อมรู้ความน้อมจิตไปในธรรมเป็นที่</strong></p><p><strong>         สิ้นตัณหาบ้างหรือ".  ท้าวสักกะถูกถามปัญหาแล้วพยากรณ์</strong></p><p><strong>         แก่ภิกษุนั้นตามควรแก่กถา ภิกษุใดเป็นสาวกของพระพุทธเจ้า</strong></p><p><strong>         ย่อมรู้จักเหตุนั้น มารประทุษร้ายภิกษุเช่นนั้น ย่อมประสบทุกข์</strong></p><p><strong>         อย่างหนัก ภิกษุใด ย่อมสอบถามพรหม ณ ที่ใกล้สุธรรมาสภา</strong></p><p><strong>         ว่า "ท่านผู้มีอายุ ทิฏฐิของท่านในวันนี้ และทิฏฐิของท่านมี</strong></p><p><strong>         ในวันก่อน  ท่านย่อมเห็นทิฏฐินั้นล่วงไปแล้วและรัศมีเป็น</strong></p><p><strong>         ประภัสสรในพรหมโลกบ้างหรือ" พรหมพยากรณ์แก่ภิกษุนั้นตาม</strong></p><p><strong>         ลำดับ โดยควรแก่กถาว่า "ท่านผู้นฤทุกข์  ข้าพเจ้าไม่มีทิฏฐิ</strong></p><p><strong>         นั้น และทิฏฐิในวันก่อน ข้าพเจ้าเห็นทิฏฐินั้นล่วงไปแล้ว</strong></p><p><strong>         แหละเห็นรัศมีเป็นประภัสสรในพรหมโลก  (ฉะนั้น)  วัน</strong></p><p><strong>         นี้ ข้าพเจ้าจะกล่าวว่า  "เราเป็นผู้เที่ยงยั่งยืน   ได้อย่างไร"</strong></p><p><strong>         ภิกษุใดเป็นสาวกของพระพุทธเจ้า ย่อมรู้จักเหตุนั้น มารประทุษ</strong></p><p><strong>         ร้ายภิกษุเช่นนั้น    ย่อมประสบทุกข์อย่างหนัก    ภิกษุใด</strong></p><p><strong>         ได้กระทบยอดภูเขามหาเนรุด้วย   ชมพูทวีปและ ปุพพวิเทหะทวีป </strong></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 473</p><p>         <strong>พวกนรชนผู้อยู่ในแผ่นดิน  ( ชาวอมรโคยานทวีปและชาว</strong></p><p><strong>         อุตตระกุรุทวีป) ด้วยวิโมกข์ ภิกษุเป็นสาวกของพระพุทธเจ้า</strong></p><p><strong>         ย่อมรู้เหตุนั้น มารประทุษร้ายภิกษุเช่นนั้น ย่อมประสบทุกข์</strong></p><p><strong>         อย่างหนัก ก็คนพาลมาเข้ากองไฟที่กำลังลุกโชน ย่อมเดือด</strong></p><p><strong>         ร้อนอยู่ว่า "ไฟย่อมไม่คิดจะเผาเรา แต่เราย่อมเผาตนผู้เป็นคน</strong></p><p><strong>         พาลเอง  มาร! ท่านเบียดเบียนพระตถาคตเจ้าแล้ว ต้องประสบ</strong></p><p><strong>         บาปมิใช่บุญ   ท่านอย่าสำคัญว่า  "บาปไม่ให้ผลแก่เราหรือ</strong></p><p><strong>         หนอ"  การกชนที่สั่งบาป  ย่อมโอดครวญตลอดกาลนาน</strong></p><p><strong>         มาร ท่านเบื่อหน่ายพระพุทธเจ้า อย่าได้ทำความหวัง (ซึ่ง</strong></p><p><strong>         ความพินาศ) ในภิกษุทั้งหลายเลย. ภิกษุได้คุกคามมารใน</strong></p><p><strong>         เภสกลาวัน ด้วยประการฉะนี้ ลำดับนั้น มารนั้นมีความเสีย</strong></p><p><strong>         ใจ ได้หายไปในที่นั้น ฉะนี้แล."</strong></p><p>                                        <em>จบมานตัชชนียสูตรที่   ๑๐</em></p><p><em>                                   จบจูฬยมกวรรคที่  ๕ </em></p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 474</p><p>                   <strong>อรรถกถามารตัชชนียสูตร</strong></p><p>         มารตัชชนียสูตรมีคำเริ่มต้นว่า ข้าพเจ้าได้ฟังมาแล้วอย่างนี้:-</p><p>         ในบทเหล่านั้นบทว่า "<strong>เข้าไปตามลำไส้</strong>" ความว่า   เข้าท้องไปแล้ว</p><p>เข้าไปตามลำตับภายในลำไส้ใหญ่แล้วนั่งที่กระเพาะอาหาร.</p><p>         บทว่า "<strong>เหมือนหนักกว่า</strong>" ความว่า   กระด้างเหมือนหนักนัก เช่นกับ</p><p>ก้อนแผ่นหิน. อธิบายว่า  อาหารที่ทำด้วยถั่ว เห็นจะเหมือนถั่วที่ชุ่ม (ด้วยน้ำ</p><p>มัน) ดุจท้องของคนที่กินข้าวแล้ว ดุจกระสอบที่เต็มด้วยถั่ว และดุจถั่วที่ชุ่ม</p><p>แล้ว.</p><p>         บทว่า "<strong>เข้าไปวิหาร</strong>" ความว่า   ถ้านี้เป็นความหนักเพราะโทษของ</p><p>อาหาร การจงกรมในที่แจ้งก็จะไม่เป็นความสบาย. ฉะนั้น พระเถระจึงลง</p><p>จากที่จงกรมเข้าไปบรรณศาลา นั่งบนอาสนะที่ปูไว้ตามปกติ.</p><p>         บทว่า "<strong>ใส่ใจโดยแยบคายเฉพาะตน</strong>" ความว่า   เมื่อรำพึงว่า   นี่</p><p>อะไรหนอแล พระเถระจึงได้ใส่ใจด้วยอุบายของตนทีเดียว. ก็ถ้าพระเถระระลึก</p><p>ถึงศีล เอามือลูบท้องรำพึงอยู่ว่า อาหารที่เราบริโภควันวาน วันซืน  หรือก่อน</p><p>วันซืนนั้นไม่สุก  หรือว่า  โทษที่เกิดจากอาหารที่ไม่ถูกส่วนกันอย่างอื่น</p><p>ไรๆ มีอยู่ อาหารนั้นทั้งหมดจงย่อยไป จงผาสุกเถิด.   มารผู้มีบาปก็จะได้</p><p>ละอายหายไป.  พระเถระหาได้ทำอย่างนั้นไม่จึงได้แต่ใส่ใจโดยแยบคาย.</p><p>         บทว่า "<strong>ท่านอย่าเบียดเบียนพระตถาคตเจ้าเลย</strong>" ความว่า   เหมือนอย่าง</p><p>ว่า เมื่อลูกๆถูกเบียดเบียนมารดาและบิดาก็เป็นอันถูกเบียดเบียนด้วย เมื่อสัทธิ-</p><p>วิหาริกและอันเตวาสิถูกเบียดเบียน อุปัชฌาย์และอาจารย์ก็เป็นอันถูกเบียด</p><p>เบียนด้วย  เมื่อชาวชนบทถูกเบียดเบียน พระราชาก็เป็นอันถูกเบียดเบียน</p><p>ด้วย ฉันใด เมื่อสาวกของพระตถาคตเจ้าถูกเบียดเบียน พระตถาคตเจ้าก็เป็น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 475</p><p>อันถูกเบียดเบียนด้วยทีเดียวฉันนั้น.  เพราะเหตุนั้น พระมหาโมคคัลลานะเถระ</p><p>จึงกล่าวว่า   ท่านอย่าเบียดเบียนพระตถาคตเจ้าเลย.</p><p>         บทว่า  "<strong>ได้ยืนที่บานหน้าต่าง</strong>"  ได้แก่ยืนที่บานประตู   บานประตูท่าน</p><p>เรียกว่า   "<strong>อัคคฬะ</strong>" มารได้ลอยออกไปทางปากไปจากบรรณศาลาแล้ว</p><p>ยืนอิงประตูบรรณศาลาอยู่.</p><p>         เพราะเหตุไร พระเถระจึงปรารภเทศนานี้ว่า  "มารผู้มีบาป เรื่องเคย</p><p>มีมาแล้ว  "</p><p>         นัยว่า พระเถระคิดว่า  "กลิ่นของพวกมนุษย์ย่อมเบียดเบียนพวก</p><p>อากาศเทวดาตั้งร้อยโยชน์ก่อน."</p><p>         ก็คำนั้น พระเถระกล่าวว่า   "เจ้านคร กลิ่นพวกมนุษย์ ย่อมเบียด-</p><p>เบียนพวกเทวดาตั้งร้อยโยชน์ ก็เพราะเหตุนั้น มารผู้เป็นชาวเมือง มี</p><p>บริวารรักษา  ถึงพร้อมด้วยอานุภาพเป็นราชาของพวกเทพเข้าไปในท้องของ</p><p>เรานั่งอยู่ในกระเพาะอาหารภายในลำไส้ ดุร้ายเหลือเกิน. ก็เมื่อพระเถระ</p><p>กล่าวว่า หน้าที่อื่นไรจักมีแก่ผู้ที่อาจเข้าโอกาสที่น่ารังเกียจน่าขยะแขยงเห็น</p><p>ปานนี้ ไม่ละอายสิ่งอื่นไร ท่านมิใช่ญาติของเรา. มารจึงคิดว่า ขึ้นชื่อว่า</p><p>"ผู้ที่ไม่ถึงความอ่อนโยนย่อมไม่มี   เอาเถิดจักแทงข้างหลังญาติของพระเถระ</p><p>นั้นแล้วปล่อยเธอด้วยอุบายที่สุภาพทีเดียว จึงปรารภการแสดงนี้.</p><p>         บทว่า "<strong>ท่านนั้นเป็นหลานของเรา</strong>" ความว่า  ท่านนั้นเป็นหลานของ</p><p>เราในเวลานั้น.  พระเถระกล่าวคำนี้ด้วยอำนาจธรรมเนียม. ก็ชื่อว่าเหล่ากอ</p><p>ของบิดามารซึ่งเป็นเชื้อสายของปู่ครองราชย์ไม่มีในเทวโลก. บิดาของมาร</p><p>นั้นเกิดเป็นราชาแห่งเทวดาในเทวโลกด้วยอำนาจของบุญ  ดำรงอยู่ชั่วอายุ</p><p>แล้วจุติ   เทวดาอื่นอีกตนหนึ่งซึ่งเกิดเป็นใหญ่ในที่นั้นด้วยกรรมที่ตนทำ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 476</p><p>แล้ว.   ถึงมารนั้นก็พึงทราบว่า    "เวลานั้นเคลื่อนจากอัตภาพนั้น ทำกุศล</p><p>อีก  เกิดในตำแหน่งอธิบดีเวลานี้  ดังนี้แล.</p><p>         บทว่า  "<strong>มีธุระไปปราศแล้ว</strong>"   คือ   ปราศจากธุระ อธิบายว่า ไม่</p><p>เหมือนคนพวกอื่นๆ.</p><p>         คำว่า   "<strong>มีทุกข์น้อย</strong>"  คือ   ลำบากน้อย.</p><p>         คำว่า   "<strong>คนเลี้ยงสัตว์</strong>"  คือ    คนเลี้ยงแพะ  เลี้ยงแกะ.</p><p>         คำว่า   "<strong>ผู้เดินทาง</strong>"  คือ    ผู้ดำเนินไปตามทาง.</p><p>         บทว่า   "<strong>ค้นหาที่กาย</strong>"  ความว่า   ผูกเชิงตะกอนรอบๆ.</p><p>         บทว่า   "<strong>จุดไฟแล้วก็หลีกไป</strong>" ความว่า   "ชาวนาทั้งหลายกำหนด </p><p>ขนาดของเชิงตะกอนว่า   "เชิงตะกอนเท่านี้ร่างกายก็จักถือเอารอบ (ไหม้ทั่ว</p><p>ถึง) แล้วจุดไฟขึ้นทั้ง ๔ ทิศ หลีกไปแล้ว. เชิงตะกอนก็ได้ลุกโพลงเหมือน</p><p>เปลวประทีป  (และ) ได้เป็นเหมือนเวลาที่พระเถระเข้าถ้ำมีน้ำแล้วนั่งลง."</p><p>         บทว่า  "<strong>สลัดจีวร</strong>" ความว่า   "พระเถระเมื่อออกจากสมาบัติแล้วย่ำถ่าน</p><p>เพลิงที่ไม่มีควันมีสีเหมือนดอกทองกวาวได้สลัดจีวรแล้ว ก็แม้เพียงไออุ่นก็มิ</p><p>ได้มีในร่างกายของท่าน. แม้เพียงไออุ่นก็ยังไม่ไหม้จีวร. นี้ชื่อว่าเป็นผลของ</p><p>สมาบัติ.</p><p>         บทว่า  "<strong>จงด่า</strong>" ความว่า   พวกท่านจงด่าด้วยวัตถุสำหรับด่า  ๑๐</p><p>ข้อ.</p><p>         บทว่า   "<strong>บริภาษ</strong>"  ได้แก่    กล่าวด้วยวาจา.</p><p>         บทว่า   "<strong>จงด่าประชด</strong>" ได้แก่   จงกระทบกระเทียบ.</p><p>         บทว่า   "<strong>จงเบียดเบียน</strong>"  ได้แก่  ให้ถึงทุกข์.  คำทั่งหมดนี้เป็นชื่อของ</p><p>การกระทบกระเทียบทางวาจา. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 477</p><p>         บทว่า  "<strong>เหมือนมารชื่อว่า  ทูสี...ช่องนั้น</strong>"  ความว่า  เหมือนมารชื่อ</p><p>ว่าทูสี  (ได้ช่อง) ของพวกพราหมณ์และคฤหบดีเหล่านั้น.</p><p>         บทว่า  "<strong>จงได้ช่อง</strong>"  ความว่า  พวกท่านจงได้รู้  คือพึงได้อารมณ์ที่</p><p>เป็นปัจจัยแห่งการเกิดขึ้นของกิเลส.</p><p>         ในบทเป็นต้นว่า  "โล้น"  ดังนี้  พวกพราหมณ์และคฤหบดีกล่าวว่า</p><p>"มารพึงสมควรกล่าวกะผู้มีศีรษะโล้นว่า  "โล้น" และกับพวกสมณะว่า</p><p>"สมณะ"  ก็พวกสมณะโล้นเหล่านี้ดูหมิ่นอยู่.</p><p>         คำว่า <strong> "มั่งคั่ง</strong>"  ได้แก่    เจ้าเรือน</p><p>         คำว่า  <strong> "ดำ</strong>"  ได้แก่    มืด.</p><p>         พรหม  ท่านประสงค์เอาว่า   "<strong>ญาติ</strong>"   ในบทนี้ว่า   "เหล่ากอของ</p><p>ท้าวมหาพรหม."  พวกพราหมณ์ย่อมร้องเรียกพรหมแม้นั้นว่า  "ปู่." อธิบาย</p><p>ว่า  เหล่ากอของพวกที่เกิดจากเท้าทั้งหลาย ชื่อว่า เหล่ากอของพวกที่เกิดจาก</p><p>เท้า. คือพวกที่เกิดจากหลังเท้าของพระพรหม.</p><p>         ได้ยินว่า พวกพราหมณ์นั้นได้มีลัทธิอย่างนี้ว่า  พวกพราหมณ์เกิด </p><p>จากปากพระพรหม กษัตริย์เกิดจากอก. พวกพ่อค้าเกิดจากสะดือ. พวกศูทร</p><p>เกิดจากแข้ง. พวกสมณะเกิดจากหลังพระบาท.</p><p>         บทว่า  "<strong>เราเป็นผู้เพ่ง  เป็นผู้จ้อง</strong>"  ความว่า   พวกเราเป็นผู้เพ่ง พวก</p><p>เราเป็นผู้เล็ง.</p><p>         บทว่า  "<strong>เกิดความอร่อย</strong>"   ได้แก่  เกิดความเกียจคร้าน.</p><p>         บทว่า  "<strong>เพ่ง</strong>"   ได้แก่    คิด.</p><p>         บทว่า  "<strong>เพ่งทั่ว</strong>" เป็นต้น ท่านขยายด้วยอำนาจอุปสัค. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 478</p><p>         บทว่า  "<strong>หาหนูอยู่</strong>"  ความว่า  เสาะหาหนูบนกิ่งไม้  ตัวที่ออกจากต้น</p><p>ไม้ที่มีโพรง  เพื่อหาอาหารเวลาเย็น.</p><p>         นัยว่า  นกฮูกนั้นยืนนิ่งเหมือนสงบเสงี่ยมแล้ว จะจับหนูอย่างรวดเร็วใน</p><p>เวลาที่พบกัน. </p><p>         บทว่า "<strong>หมาป่า</strong>"  ได้แก่   สุนัขจิ้งจอก.   อาจารย์ทั้งหลายกล่าวว่า</p><p>เหยี่ยวบ้าง.</p><p>         บทว่า  "<strong>ที่ต่อเรือน  บ่อน้ำครำ  และกองหยากเยื่อ</strong>"  ความว่า    ที่</p><p>ฝาเรือนด้วยบ่อน้ำครำด้วย กองหยากเยื่อด้วย. ในที่เหล่านั้น ที่ต่อเรือน ชื่อว่าที่</p><p>ต่อแห่งเรือน  บ่อน้ำครำเป็นที่ฝังคูถ  ชื่อว่าบ่อน้ำครำ  ที่เป็นที่ทิ้งหยาก</p><p>เยื่อ  ชื่อ  กองหยากเยื่อ.</p><p>         บทว่า  "<strong>มีโคคอขาดแล้ว</strong>" ความว่า   เมื่อออกจากที่กันดาร  มีโคคอ</p><p>ขาดแล้ว.</p><p>         บทว่า  "<strong>ที่ต่อเรือน  บ่อน้ำครำ  และกองหยากเยื่อ</strong>"  ได้แก่    ที่ต่อ</p><p>เรือน บ่อน้ำครำ  หรือกองหยากเยื่อ.  ก็ลาแม้นั้น ถ้าเผาก็ไม่ไหวติง ดุจ</p><p>แข็งกระด้าง</p><p>         บทว่า  "<strong>เข้าถึงนรก</strong>"   ความว่า.    ถ้ามารเข้าสิงในร่างของพวก</p><p>มนุษย์ พวกมนุษย์ไม่พึงมีอกุศลกรรม จะพึงมีแก่มารเท่านั้น แต่มารไม่ได้สิง</p><p>ในร่างกายแล้วแสดงวัตถุที่ไม่ถูกส่วนกัน  และอารมณ์ที่ให้เกิดความเดือด</p><p>ร้อน.</p><p>         ทราบว่า ครั้งนั้น มารนั้น แสดงภิกษุทั้งหลายทำให้เป็นเหมือนผู้จะ</p><p>จับปลาก็จับโดยเร็ว ๑ ให้เป็นเหมือนผู้ถือข่ายแล้วดักปลา  ๑ ให้เป็นเหมือนผู้</p><p>ดักแร้วแล้วผูกนกไว้ ๑ ผู้เที่ยวต้อนเนื้อในป่ากับสุนัข  ๑ ผู้พาหญิงมานั่งในนี้ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 479</p><p>ดื่ม  ๑  ผู้ฟ้อนอยู่  ๑ ผู้ขับอยู่  ๑  ให้เป็นเหมือนพวกมนุษย์ที่ไม่ถูกกันนั่งและยืน</p><p>ในที่พักกลางคืนและกลางวันของภิกษุทั้งหลาย  ๑.</p><p>         คนทั้งหลายไปป่าบ้าง ไปดงบ้าง ไปวัดบ้าง เห็นอารมณ์ที่ทำให้เร่า</p><p>ร่อน แล้วมากล่าวแก่คนพวกอื่นว่า   พวกสมณะทำกิจที่ไม่เหมาะแก่สมณะ</p><p>ไม่สมควรเห็นปานนี้ เมื่อพวกเราได้ถวายทานแก่สมณะพวกนั้น ที่ไหนจะได้</p><p>บุญกุศล  พวกท่านอย่าได้ถวายอะไรๆ  แก่สมณะพวกนั้น.  คนเหล่านั้น</p><p>ด่าภิกษุผู้มีศีลทั้งหลายในที่ที่ตนเห็นแล้วๆ ได้ประสบบาป เป็นผู้ที่ยังอบายให้</p><p>เต็ม เพราะเหตุนั้น พระเถระจึงกล่าวว่า   พวกมนุษย์ได้เข้าถึงนรก.</p><p>         บทว่า  "<strong>อันมารให้หมุนไปตาม</strong>"  ได้แก่   ถูกมารให้หมุนไปทั่ว.</p><p>         บทว่า  "<strong>แผ่ไปแล้วอยู่</strong>" ได้แก่   แผ่ไปแล้วอยู่อย่างเดียวหามิได้.   ก็คนผู้</p><p>ดำรงอยู่ในโอวาทของพระผู้มีพระภาคเจ้าพระนามว่ากกุสันธะ    ให้</p><p>พรหมวิหารธรรม ๔ เหล่านี้ เกิดแล้วเจริญวิปัสสนาซึ่งมีฌาณเป็นที่รองรับ ได้</p><p>ดำรงอยู่ในพระอรหัต.</p><p>         คำว่า "<strong>ที่มา หรือ ที่ไป</strong>" ความว่า   เราไม่รู้ที่เป็นที่มาด้วยอำนาจ</p><p>ปฏิสนธิ หรือที่เป็นที่ไปด้วยอำนาจคติ.                                    </p><p>         บทว่า "<strong>จิตจะพึงมีความเป็นโดยประการอื่น</strong>" ความว่า  พึงมีความ</p><p>เป็นไปโดยประการอื่นด้วยอำนาจความพอใจ.</p><p>         แม้ในบทนี้ว่า " <strong>เข้าถึงโลกสวรรค์</strong> "  ก็พึงทราบเนื้อความตามนัยก่อน</p><p>นั่นเทียว. เหมือนอย่างว่า มารย่อมแสดงอารมณ์ที่ทำให้เดือดร้อนในกาลก่อน</p><p>ฉันใด  ในบัดนี้ก็ฉันนั้น แสดงอารมณ์ทำให้ผ่องใสได้.</p><p>         ทราบว่า ครั้งนั้น มารนั้นได้แสดงภิกษุทั้งหลายไว้ในที่ที่ปรากฏ</p><p>แก่คนทั้งหลาย ทำให้เป็นดุจไปในอากาศ ยืนในอากาศ. นั่งคู้บัลลังก์ ดุจเย็บ </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 480</p><p>ผ้าในอากาศ ดุจบอกคัมภีร์ในอากาศ ดุจคลี่จีวรให้กายรับฤดูในอากาศ</p><p>ดุจบรรพชิตแก่เที่ยวไปในอากาศ     ดุจสามเณรหนุ่มยืนเก็บดอกไม้ใน</p><p>อากาศ.  พวกมนุษย์ไปป่าบ้าง ไปดงบ้าง ไปวัดบ้าง เห็นการปฏิบัตินั้นของ</p><p>พวกบรรพชิต  ย่อมมาบอกแก่พวกคนเหล่าอื่นว่า ในพวกภิกษุโดยที่สุดแม้</p><p>สามเณรก็มีฤทธิ์มาก มีอานุภาพมากอย่างนี้ ท่านที่ถวายทานเหล่านี้ชื่อว่า</p><p>มีผลมาก พวกท่านจงถวายจงทำสักการะ พวกท่านเหล่านี้เถิด.  ลำดับ</p><p>นั้น พวกมนุษย์ได้สักการะภิกษุสงฆ์ ด้วยปัจจัย ๔ ทำบุญไว้มากเป็นผู้ที่ยัง</p><p>หนทางสวรรค์ให้เต็ม เพราะเหตุนั้น พระเถระจึงกล่าวว่า  "ย่อมเข้าถึงโลก</p><p>สวรรค์."</p><p>         คำว่า "<strong>ภิกษุทั้งหลาย พวกเธอจงมาพิจารณาเห็นโดยความเป็นของไม่</strong></p><p><strong>งามอยู่ในกายนี้</strong>" ความว่า   พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเที่ยวไปตลอดชมพู</p><p>ทวีปทั้งสิ้น โดยที่สุดก็ยังได้เสด็จไปที่อยู่ของภิกษุ ๒ รูปบ้าง ๓ รูปบ้าง</p><p>ทรงแสดงอานิสงส์อย่างนี้ว่า  ภิกษุทั้งหลาย  เมื่อภิกษุมีใจที่อบรมด้วยความ</p><p>สำคัญในของที่ไม่งามมากอยู่   จิตย่อมหดหู่  ครอบงำ   ถอยกลับ   ไม่</p><p>เหยียดออก ความวางเฉย หรือความเป็นของปฏิกูลย่อมตั้งอยู่พร้อม จาก</p><p>ความถึงพร้อมด้วยเมถุนธรรม. ภิกษุทั้งหลาย  เมื่อภิกษุมีใจที่อบรมด้วย</p><p>ความสำคัญในของที่ไม่งามมากอยู่ จิตย่อมหดหู่ ครอบงำ ถอยกลับ ไม่</p><p>เหยียดออก ความวางเฉย หรือความเป็นของปฏิกูลย่อมตั้งอยู่พร้อมจากความ</p><p>อยากในรส ภิกษุทั้งหลาย  เมื่อภิกษุผู้มีใจที่อบรมแล้วด้วยความสำคัญว่าไม่</p><p>น่ายินดียิ่งในโลกทั้งปวงมากอยู่  จิตย่อมสลดหดหู่  ถอยกลับ  ไม่เหยียด</p><p>ออก ความวางเฉย หรือความเป็นของปฏิกูล ย่อมตั้งอยู่พร้อมในจิตที่ประ</p><p>กอบด้วยความโลภ. ภิกษุทั้งหลาย  เมื่อภิกษุมีใจที่อบรมแล้วด้วยความสำคัญ</p><p>ว่าไม่เที่ยงมากอยู่  จิตย่อมสลดหดหู่  ถอยกลับไม่เหยียดออก  ความวาง </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 481</p><p>เฉย  หรือความเป็นของปฏิกูลย่อมตั้งอยู่พร้อมในความโลภในลาภและสักการะ</p><p>แล้วตรัสกัมมัฏฐาน ๔ เหล่านี้ว่า  ภิกษุทั้งหลาย  พวกเธอ จงมาพิจารณา</p><p>เห็นเป็นของไม่งาม  เป็นผู้มีความสำคัญในความปฏิกูลในอาหาร  เป็นผู้</p><p>มีความสำคัญในความไม่ยินดียิ่งในโลกทั้งปวง  เป็นผู้ตามพิจารณาเห็นว่าไม่</p><p>เที่ยงในสังขารทั้งปวงในกายอยู่.</p><p>         ภิกษุแม้เหล่านั้น ทำกรรมในกัมมัฏฐานทั้ง ๔ เหล่านี้. ให้อาสวะทั้ง</p><p>หมดสิ้นไป ดำรงอยู่ในความเป็นพระอรหันต์. กัมมัฏฐาน ๔ เหล่านี้ ให้</p><p>ราคะ โทสะ และ โมหะสงบ กำจัดราคะ โทสะ และโมหะ ได้แน่นอนแล.</p><p>         บทว่า  "<strong>ถือก้อนกรวด</strong>" ความว่า   ถือเอาก้อนหินประมาณเท่ากำมือ.</p><p>         ก็มารนี้ได้ให้พวกพราหมณ์เละคฤหบดีด่าภิกษุบ้าง บันดาลให้ภิกษุ </p><p>สงฆ์เกิดลาภและสักการะด้วยอำนาจพราหมณ์ และคฤหบดีบ้าง เมื่อไม่ได้</p><p>ช่อง บัดนี้ ได้มีความประสงค์เพื่อจะพยายามด้วยมือของตนจึงสิงในร่างของ</p><p>เด็กคนใดคนหนึ่ง แล้วได้ถือเอาก้อนหินขนาดนั้น. พระเถระหมายเอาเด็ก</p><p>นั้น จึงกล่าวว่า "จับก้อนหินแล้ว."</p><p>         บทว่า "<strong>ต่อยศีรษะของท่าน</strong>" ความว่า   ทำลายศีรษะของท่าน</p><p>ความว่า  ทำลายศีรษะ. เนื้อฉีกไปถึงหนังใหญ่เป็น ๒ ส่วน. ก็ก้อนกรวดไม่</p><p>ทำลายกระโหลกศีรษะจดกระดูกแล้วหยุดนั่นเอง.</p><p>         บทว่า  "<strong>ได้ทรงแลดูแล้วโดยดูอย่างช้าง</strong>"  ได้แก่   ได้ยินเสียงดัง.</p><p>         ช้างตัวประเสริฐ เมื่อประสงค์จะหลีกไปข้างนี้หรือข้างโน้น จะไม่</p><p>เอี้ยวคอแต่จะถอยร่างทั้งสิ้นกลับแลดูอยู่นั่นเทียว ฉันใด พระสัมมาสัมพุทธเจ้า</p><p>พระนามว่ากกุสันธะก็ฉันนั้น ได้ทรงกลับสรีระทั้งสิ้นแลดูแล้ว  กระดูก</p><p>ทั้งหลายของมหาชนปลายจดกันตั้งอยู่  ของพระปัจเจกพุทธเจ้าตรงปลายเป็น </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 482</p><p>ขอ. แต่ของพระพุทธเจ้าทั้งหลาย เป็นฉันนั้นหามิได้ เป็นพืดเดียวกันตั้ง</p><p>อยู่  ดุจปลอกเหล็ก  เพราะฉะนั้น เวลาทรงแลดูข้างหลัง พระพุทธเจ้าทั้งหลาย</p><p>จึงไม่อาจเอี้ยวพระศอไปได้ ก็ช้างตัวประเสริฐ.  เมื่อประสงค์จะแลดูส่วนข้าง</p><p>หลังจึงหมุนร่างกายทั้งสิ้นนั่นเทียว พระพุทธเจ้าก็พึงหมุนไปเช่นนั้น.  เพราะ</p><p>ฉะนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงถอยกลับพระสรีระทั้งสิ้นเทียวชำเลืองดู </p><p>ดุจพระพุทธรูปทองคำที่หมุนไปด้วยเครื่องยนต์ ก็พระสัมมาสัมพุทธเจ้า</p><p>ได้ประทับยืนชำเลืองดูตรัสว่า  " หรือว่า มารชื่อทูสีนี้ไม่ได้รู้ประมาณ."</p><p>         คำนั้น มีเนื้อความว่า มารทูสีนี้กระทำบาป ไม่ได้รู้ประมาณนั่น</p><p>เอง ได้ทำการก้าวล่วงประมาณแล้ว.</p><p>         บทว่า  "<strong>ทรงชำเลืองพร้อมกัน</strong>" ความว่า  ขณะนั้นนั่นเอง พร้อมกับ</p><p>การแลดูของพระผู้มีพระภาคเจ้า พระนามว่ากกุสันธะ.</p><p>         บทว่า  "<strong>เคลื่อนจากที่นั้นด้วย</strong>" ความว่า   เคลื่อนจากที่ในเทวโลก</p><p>นั้น เข้าถึงมหานรกแล้วด้วย.</p><p>         ก็มารเมื่อจะเคลื่อนจึงยืนที่ใดที่หนึ่งเคลื่อน เพราะฉะนั้น มารนั้นจึงไม่</p><p>มาเทวโลกชั้นวสวัตดีเคลื่อนแล้ว. มารนั้นไม่พึงทราบว่า   เคลื่อนแล้ว เพราะ</p><p>พระผู้มีพระภาคเจ้า.  มารนั้นมิได้อำลาแล้ว เพราะคำว่า   ด้วยการแลดูร่วม</p><p>กัน.</p><p>         ก็คำนี้ เป็นเพียงการแสดงเวลาจุติเท่านั้น.  ก็อายุของมารนั้นพึงทราบ</p><p>ว่าขาดไปแล้วในเทวโลกชั้นวสวัตดีนั้นเอง     เหมือนการประหารด้วย</p><p>ขวาน เพราะผิดในพระมหาสาวกผู้ใหญ่.</p><p>         บทว่า  "<strong>มีชื่อ  ๓ ชื่อ</strong>" ได้แก่   มี  ๓ นาม </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 483</p><p>         บทว่า  "<strong>ชื่อว่า มีผัสสายตนะ ๖ (นรกชื่อว่า ผัสสายตนิกะ)</strong>" ความ</p><p>ว่า   ในผัสสายตนะ ๖ เวทนาเฉพาะอย่างย่อมมีปัจจัย.</p><p>         บทว่า  "<strong>ชื่อว่า นำไปพร้อมด้วยขอ (นรกชื่อว่า สังกุสมาหตะ)</strong>" ความ</p><p>ว่า   อันเขานำไปพร้อมด้วยขอเหล็ก.</p><p>         บทว่า  "<strong>เสวยอารมณ์เฉพาะตน (นรกชื่อว่า  ปัจจัตตเวทนิยะ)</strong>" ได้</p><p>แก่    ตนเองนั่นแหละให้เกิดเวทนา.</p><p>         บทว่า "<strong>ขอกับขอพึงมารวมกันที่หทัย</strong>"  ความว่า  ขอเหล็กกับขอ</p><p>เหล็กมารวมกันที่ท่ามกลางหัวใจ.</p><p>         ได้ยินว่า เมื่อคนเหล่านั้นเกิดในนรกนั้นมีอัตตภาพ ๓ คาวุต  แม้ของ</p><p>มารก็เป็นเช่นนั้นนั่นแหละ ครั้งนั้นพวกนายนิรยบาลถือหลาวเหล็กประมาณ</p><p>เท่าต้นตาลที่ไฟติดลุกโพลงโชติช่วงเอง กล่าวว่า  " ก็เจ้านี่ คิดแล้วจึงทำความ</p><p>ชั่วไว้โดยที่นี้" แล้วทุบกลางหัวใจ เหมือนคนทุบขนมในรางทำขนม. ทำ</p><p>คน  ๕๐ คนให้มีหน้าที่เท้า  ๕๐ คนให้มีหน้าที่บนศีรษะไป เมื่อหลาวเหล็กไป</p><p>อยู่อย่างนี้ ๕๐๐ ปี  ถึงข้างทั้งสองกลับมาอีก  ๕๐๐ ปี ถึงกลางหัวใจ. พระ</p><p>เถระหมายเอาหลาวเหล็กนั้น จึงกล่าวคำนี้ไว้.</p><p>         บทว่า  "<strong>เวทนาที่ตั้งขึ้น</strong>" ความว่า   เวทนาที่ตั้งขึ้นจากวิบาก.ได้ยินว่า</p><p>การเสวยอารมณ์นั้นมีทุกข์มากกว่าการเสวยผลในมหานรก.อาจารย์ทั้ง</p><p>หลายกล่าวว่า  เหมือนอย่างว่า การรักษาตลอด ๗ วัน ลำบากกว่าการดื่ม</p><p>ความเยื่อใยตลอด ๗ วัน ฉันใดการเสวยอารมณ์ที่ตั้งขึ้นแห่งวิบาก ในตัณหา</p><p>ซึ่งฟูขึ้นมีทุกข์มากกว่าทุกข์ในมหานรก.</p><p>         บทว่า  "<strong>.....ของปลาแม้ฉันใด</strong>"      ความว่า  ศีรษะของคนกลม เมื่อบุคคล</p><p>ประหารด้วยหลาว    การประหารย่อมไม่ตรงที่     ย่อมคลาดเคลื่อนไป </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 484</p><p>ศีรษะของปลายาวหนา การประหารย่อมตรงที่      การประหารย่อมเป็น</p><p>อันกระทำไว้ดี เพราะทำกรรมไม่ผิด. ฉะนั้น ศีรษะจึงมีรูปนี้.</p><p>         บทว่า  "<strong>จรดพระสาวกชื่อว่า วิธุระ</strong>" ความว่า    กระทบพระสาวกชื่อ</p><p>ว่า วิธุระ.</p><p>         บทว่า  "<strong>การเสวยอารมณ์เฉพาะตน</strong>"  ความว่า   ให้เกิดการเสวย</p><p>อารมณ์อย่างหนึ่งเฉพาะตนเอง.</p><p>         บทว่า  "<strong>นรกเป็นเช่นนี้</strong>" ความว่า  พึงแสดงนรกด้วยเทวทูตสูตรในที่</p><p>นี้.</p><p>         บทว่า  "<strong>ท่านถึงทุกข์ที่เกิดจากบาป</strong>"  คือ   ประสบทุกข์ที่เกิดจากมาร</p><p>ตายแล้ว.</p><p>         บทว่า  "<strong>กลางสระ</strong>" ได้แก่   ได้ยินว่า วิมานที่ทำให้น้ำเป็นที่รองรับ</p><p>แล้วเกิดในท่ามกลางมหาสมุทร ตั้งอยู่ตลอดกัป.   วิมานเหล่านั้น มีสีเหมือน</p><p>แก้วไพฑูรย์ มีเปลวไฟลุกโพลงอยู่ เหมือนกองไฟที่ไหม้ไม้อ้อลุกโพลงบนยอด</p><p>เขา  มีรัศมีซ่านไป.  สมบูรณ์ด้วยรัศมีในวิมานเหล่านั้น มีนางฟ้าสีสรร</p><p>ต่างๆ กันฟ้อนรำอยู่.</p><p>         บทว่า  "<strong>ผู้ใดรู้เฉพาะเรื่องนี้</strong>"  ความว่า   ผู้ใดรู้เรื่องวิมานวัตถุนี้ </p><p>         ในเรื่องนี้   ก็ควรแสดงเนื้อความด้วยเรื่องวิมานวัตถุและเปตวัตถุ</p><p>เหมือนกัน.</p><p>         คำนี้ว่า  "<strong>ให้ไหวด้วยปลายนิ้วเท้า</strong>"  ควรแสดงด้วยปาสาทกัมปนสูตร</p><p>นี้.</p><p>         คำนี้ว่า "<strong>ผู้ใด (ให้) ไพชยนต์ไหวแล้ว</strong>"  ควรแสดงด้วยจุลลตัณหา</p><p>สังขยสูตรและวิมุตติสูตร. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 485</p><p>         คำนี้ว่า "<strong>พระเถระนั้นสอบถามท้าวสักกะอยู่</strong>"   ก็ควรแสดงด้วยจุลล-   </p><p>ตัณหาสังขยสูตรและวิมุตติสูตรนั้นเหมือนกัน.</p><p>         บทว่า  "<strong>ที่ประชุมใกล้สุธรรมสภา</strong>"  ความว่า   ใกล้ที่ประชุมชื่อ</p><p>ว่า สุธรรมา.  ก็สุธรรมสภานี้อยู่ในพรหมโลก ไม่ใช่ในชั้นดาวดึงส์  ขึ้นชื่อ</p><p>ว่าเทวโลกที่เว้นจากสุธรรมสภาไม่มี.</p><p>         บทว่า "<strong>รัศมีที่ซ่านไปในพรหมโลก</strong>"  ความว่า  แสงสว่าง ของพระผู้</p><p>มีพระภาคเจ้า ผู้เสด็จไปกับเหล่าสาวก มีพระสารีบุตร พระโมคคัลลานะ</p><p>และพระมหากัสสปะ.  เป็นต้นในพรหมโลก   แล้วนั่งเข้าเตโชธาตุอยู่แล้ว.</p><p>ด้วยว่า สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงทราบจิตของหมู่พรหม ผู้นั่งประ</p><p>ชุมในสุธรรมเทวสภาในพรหมโลก  คิดอยู่ว่า " มีอยู่หรือหนอแลที่สมณะหรือ</p><p>พราหมณ์ไรๆ ผู้มีฤทธิ์มากอย่างนี้อาจมาในที่นี้" จึงเสด็จไปที่นั้นประทับนั่งที่</p><p>สุดคณะของพรหม ทรงเข้าเตโชธาตุได้ทรงดำริถึงการมาของพระมหาโมค-</p><p>คัลลานะเป็นต้น.</p><p>         พระสาวกแม้เหล่านั้น ได้ไปถวายบังคมพระศาสดาแล้วจึงนั่งเข้า</p><p>เตโชธาตุในทิศละ  ๑  องค์ พรหมโลกทั้งสิ้นจึงได้มีแสงอย่างเดียวกัน.</p><p>         พระศาสดาได้ทรงแสดงธรรมที่ประกาศสัจจะ ๔. เวลาจบเทศนา</p><p>พรหมหลายพันดำรงอยู่ในมรรคและผล.     พระเถระหมายเอาธรรมนี้</p><p>จึงกล่าวคาถานี้. ก็เนื้อความนั้นควรแสดงด้วยพกพรหมสูตร.</p><p>         บทว่า "<strong>ได้ถูกต้องด้วยความหลุดพ้น</strong>"  ได้แก่  ถูกต้องด้วยความหลุด</p><p>พ้นคือฌานนั่นเอง.</p><p>         บทว่า  <strong>"ดง</strong>" ได้แก่   ชมพูทวีป.</p><p>         บทว่า "<strong>ปุพพวิเทหทวีป</strong>"  ได้แก่  ทวีปที่ชื่อว่า  ปุพพวิเทหะด้วย. </p><p>พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 486</p><p>         คำว่า "<strong>เหล่านระผู้นอนบนพื้นดินใด</strong>" ความว่า ชาวอมรโคยานทวีป</p><p>และชาวอุตตรกุรุทวีป  ชื่อว่าเหล่านระผู้นอนบนแผ่นดิน  มีคำอธิบายว่า</p><p>ถูกต้องนระเหล่านั้นทั้งหมด.</p><p>         ก็ความนี้ ควรแสดงด้วยการทรมานนันโทปนันทนาคราช เรื่องนี้ท่าน</p><p>ให้พิสดารแล้วด้วยกถาว่าฤทธิ์ ในปกรณ์วิเศษชื่อว่าวิสุทธิมรรค.</p><p>         บทว่า "<strong>ประสบสิ่งที่มิใช่บุญ</strong>"  ได้แก่   ได้เฉพาะสิ่งที่มิใช่บุญ.</p><p>         บทว่า "<strong>อย่าได้ทำความหวังในภิกษุทั้งหลาย</strong>" ความว่า   อย่าได้ทำ</p><p>ความหวังนี้ว่า  เราจะให้ภิกษุนี้พินาศ เราจะเบียดเบียนภิกษุ .  คำที่เหลือ</p><p>ในบททั้งปวงตื้นนั่นเทียวแล.</p><p>                       <em>จบอรรถกถามารตัชชนียสูตร ที่   ๑๐</em></p><p><em>                        จบจุลลยมกวรรคที่   ๕</em></p><p>         <strong>การขยายความพระสูตรมูลปัณณาสก์ แห่งอรรถกถามัชฌิม</strong></p><p><strong>นิกายชื่อปปัญจสูทนี   แล้วด้วยประการฉะนี้</strong></p><p><strong>       และอรรถกถาที่รวมพระสูตรในคัมภีร์ปัณณาสก์ ที่ประดับ</strong></p><p><strong>ด้วย  ๕ วรรค จบแล้ว.</strong></p>
</p>
</body>
</html>